Skip to main content

Full text of "Werke. Kritische Gesamtausgabe. [Hrsg. von J.K.F. Knaake et al.]"

See other formats


;cn 


.00 


-CD 


00 


)'■ 


l("- 


330 

Nil 


'i>  0  r  ui  0  X  t 


icr  iHivdcgmbe  5yanb  ift  bcv  ev[te,  bcr  feit  iitciiicv  3:iiiic(fcit  an 
ber  Viitfjcrauc'fiabe  aiio  'i'irijt  treten  fniui.  ^^nbeiii  iri)  iljn 
inn-lec^e,  mii^  \d)  ,5ucileiii)  nodj  in  uevictjiebeiiev  ilH',iicl)uiu^ 
Hill  fveiiublid)c  ''J!orf)ficI)t  bitten  für  ben  J^-ah,  bnfj  mnncfjcc- 
nod}  nicf)t  fo  bnrd;iicfül)vt  fein  foüte,  li'ic  mir  felbft  e-;  iior= 
|d)n.icbt.  (y-ö  bntten  firf;  jebod)  im  ^tninnge  eine  iKeiljc  nidjt  nncrf)eblid)ev 
Sd^lüierigfcitcn  sc()äuft.  ^^d)  iibernnlim  bie  nene  2ätifl!cit  in  ijänjüd)  neneii 
äußeren  ä>cr()ältniffen,  in  feiner  '-ilnnfe  einiielueilit  mit  bem  bivl)erigen  inneren 
35etrte6e  bei  Untcvnctjmcnö  iinb  yigleid)  mit  ber  ^lufgabe,  in  feinerlei  Sßeifc 
eine  £toc!nng  in  bem  3.5ortiHirt'jfd)reitcn  bcv  Oianjcn  eintreten  ,511  laffen.  Ga 
erleichterte  nnn  bcn  Anfang,  bnß  id)  biefen  33anb  im  %px'\l  IO'h;  fd)on  bor^ 
bereitet  üon  meinem  SJorgiingev  '4^'i^tifeffiH-  Dr.  X'-  "^'ictfd)  entpfimgen  tonnte. 
Xod)  Wax  nur  ein  Xrittel  beo  C'iknjen  bereite-  brncffertig,  linibrenb  für  einen 
Seil  ber  tjon  D.  fioffmnne  bearbeiteten  2erte  bie  yaitluenbigfeit  beftanb,  bie 
feit  (angeni  abgefrfjloffenen  ''JJlanuffripte  einer  nodjmaligen  'Heüifion  .^u  untcr= 
,5ief)en.  Xa  D.  ftoffmane  infolge  bienfttic^er  9{eifen  nnb  anberer  una6= 
inei'Slic^er  föefdjäfte  innerfjalb  bei  gegebenen  3eitvaum§  ()ierju  fetbft  nidjt 
iinftanbe  mar,  Itmrbc  biefe  iKetiifion  Don  •'perrn  ^profeffor  .Ualiieran  nnter= 
nommen,  ber  größte  Seil  bcr  fad)lid)en  ?lnmerfungen  ,5n  ben  betreffenbcn 
Srfjriftcn   ,3.  S?.  vütjrt    non    il)m   l)er.     Sl^n-S   in   ben    Scrt    felbft    fid}  nic^t 


IV  5Borlcit>rt. 

cinfitjcn  ließ,  umvb  in  bcii  5iaif)tväc(0ii  dciflcgebcn.  Gbcnfp  l)ntic  irf)  c-:- 
mit  ^ebnucrn  cmpfunbcii,  bafj  mir  ber  "Mat  meine--  evfnliveneii  iUivt^intU'vo 
'l'vofcflov  'l.Meticl)  \v(C[m  ber  '■iH'v}d;icbenl)eit  bev  Si.Hil)uorte-?,  nur  livieilid)  yt 
föebote  ftanb;  für  mand^e  fvciinblldjc  ^BiitteUunii  foluie  fiiv  bie  Xnrdjfidjt 
bcv  crftcn  i^oi'icn  mbrfjte  iri)  iljm  meinen  Tanf  anSipi-edien.  ^\A]  lioffe,  feine 
.Vfvnft  ber  Siitlievanvflnbc  nud)  Ineitev  crl)nltcn  ,',ii  feljen. 

lec'  meiteixn  finb  mm  nbev  nod)  berfdjicbene  lUeneinnflen  ino  'ilmy 
fiefafjt,  bie  natiivgcmöü  crft  bei  einem  Seile  bc-i  S^anbeS  .^nr  Wcltniui  fommen 
ftmnten.  (vc-  l)nt  fidj  im  l'nnfe  be-ö  eommcv-3  lOOti  bcvauc-flcfteüt,  bafj  bie 
y>ibIiotl)e{en,  bie  bei  ber  Soevbcifdjnffnnci  beo  bibIioiirapl)ifd)cn  Waterinle-S  bei 
jebem  '^anbe  mit  feinen  oft  ^^^vcid^en  Sd^riften  ftetc-  anfv  neue  ancjcfroflt 
loevben  mnfjten,  nnb  bie  mit  iinermiiblidjer  6)cbnlb  nn3  unfdjä^bare  Xicnfte 
gctciftet  ftatteu,  immer  lueniiier  imftanbe  Umren,  bie  mü()iamen,  ^eitraubcnben 
^•Ql)ncnanfragen  ]n  bcantmorten.  1^al)er  tinirbe  befdjluffen,  bie  bibliuflrapbifdje 
Sätigteit  c\U-  ]oid)c  abjujlueigen  nnb  in  bie  •'öonb  eine-j  befonbcrcn  S^iblio- 
grap[)en  zulegen,  '^((c- folc^ev  mnrbe  Pr.  oi^lnimu^'J  Vntlicr,  S^ibliottjefar  ber 
%l.  iyibliotl)cf  in  in-rlin,  nn-jerfehen,  beffen  biölierige  umfangreidjc  ^trbcitcn 
grabe  nnf  bem  Okbiete  ber  3?ibUograpl)ie  bev  fcd},^c()nten  OMif)vf)nnbcrt§  fic^  mit 
bcn  i^ebürfniffen  uufcrcr  5(u--gabe  in  befnnbcrv  günftiger  S'Beife  naf)c  berülirten. 
Dr.  Suttjcr  Inivb  bafjcr  unter  feiner  eigenen  liiiffenfd}iiftlid)en  iU-rnntUunt- 
(idjtcit  bac'  bibliDgrnbt)ifd)c  lUaterial  aßcr  ber  ^itr  .'öcraii ergäbe  gelangten 
Schriften  noUftiinbig  liefern,  ^-i^ei  bem  borlicgenben  Staube  f)ot  fid)  feine  W\t-^ 
mirfnng  fd)on  nitf  bie  Dhimmcrn  ")— 14  erftrcdt:  im  übrigen  rü()ren  bie  2^ruder= 
beftimmungen  bee  3?anbc-j  yim  grofu'u  Teil  lum  '4'iiinitbo',eiit  Hr. '^l.  @iil;,e= 
Jyvciburg  t)cv.  (^bcnfo  mar  aud)  bie,  nomentlid)  bei  gri.it5crer  Srncfbcrbreitnng, 
fo  .^eitraiibcnbe  unb  fdjluierige  germaniftifdjc  ^Bearbeitung  ber  einzelnen  ©djriften 
in  eine  beftimmte  .söanb  yi  legen,  unb  e-s  f)at  ju  nnfcrer  befonbcren  <vreube 
'4.H'ofe|for  lU'enner,  orbcntlid^er  "^.Hofeffov  für  beutfdje  SJ>l)ilDlogic  an  ber 
llniberfität  äßni-jlnirg,  ber  id;on  feit  längerer  Sfü  nn  i^"'  5liif-gnbe  mittätig 
lunr,  biefe  '^lufgabc  baiicvnb  übernommen.  33ci  ber  tnnftigen  germaniftifdjen 
3?carbcitiing  foH  ber  Umfang  ber  l'eoarten,  Inie  er  in  biefem  i^inbe  geboten, 
loieber  eingefd^riinft  unb  im  allgemeinen  anf  bao  yirüdgegangen  loerben, 
Ina«?  Hon  ^4>- '^-'ictfd)  ü^b.  12  3.  JXf.  alö  '|U-ogramm  niifgeftcllt  liunben  ift. 
Tann   foll    baiuid)   geftrebt    loerben ,    bat!   bie    ',nr   in'arbeitiing    getangenbeu 


Somort.  V 

Seile  immer  mi^gücf))!  evfdjöpfcnb  al-j  ab(^e)rI)loiienc-?  Cikiiv^Ci'  non  bem  jetüei= 
ligen  53iitar6eiter  feldft,  iinbcfdjabet  bev  Wciamttntit^tcit  bev  Seitiinci,  flelicfevt 
iDcrbcn.  Os'i  biefcm  Siiiii  l)abeu,  iine  and)  auo  bcin  folgenbcti  o"t)nlty= 
i)er,5cid)niv  eifid^tlicf)  ift,  ^^venner  unb  .ftoffmone  bei  9!r.  1—6.  8—10  unb  l-'i 
bie  '^Ubeit  Dovgeiuimmen;  ^Jfr.  7  unb  11  l)at  .ttoffmnne  allein,  ^iv.  12  unb  14 
(»lernen  geliefert,  bie  umfaifcnbe  .öerauc'gQbe  beä  „iyct6iid)leino"  ift  in  bcr 
SBcife  jwifd^cn  ®ij^e  unb  (»oljrS  geteilt,  baß  üon  i5ot\x-i  bie  l)iftinifd)  =  tl)co-- 
logifc^e  (Einleitung  (S.  331-  54),  Don  C^ö^t  ba-ö  Übrige,  alfo  ber  biblio= 
grapl)if(^  =  fprncf)lici)e  Seil  bcr  C^inlcitung  unb  ber  gefamte  Scrt  l)errül)rt 
(@.  355ff.);  bas  (SJebetbütfjlcin  Spatatinc'  ift  lüieberiim  uon  (^ofir^  beigcfteuert. 
£er  93ollftänbigfeit  f)al6er  fei  t)ier  erlüä^nt,  bnfe  bie  Don  bcr  (Erlanger  'Kuv' 
gok  (Ü?b.  64,  262 — 65)  bem  !|\af)rc  1522  jugeUncfcnc  „(^rmalinnng,  Stnirnung 
unb  t^rinnerung,  bie  9}eracl)tnng  be«  göttlicf}en  äßortco  betreff enb"  crft  ben 
leiden  l'ebcnc'jalircn  l'utfjerv  angct)ijrt.  Tie  9lbfd)rift  unb  ÄoUation  ber 
8ut^erl)anbfd)rift  in  „2Biber  ben  falf^  genanten  geiftlidjen  Stanb"  bcforgte 
Dr.  GJeorg  ©c^aaffc<=8iDerpooI,  non  bem  ond)  bie  (Einleitung  3U  jener  Sdjrift 
l)errüf)rt.  Sin.jelne  SBorterflärnugen  toerben  'l^iofeffor  5ie6l=^reMau  Dcr= 
banft.  3?ei  ben  ,ßorre!turen  foloic  ben  lanfenben  '^Irbciten  innrbe  id)  bnrd) 
fand.  phii.  be  201)1  unterftü^t. 

'ilud)  bie  *]Jad)trQgc  follen  in  ^ufunft  infofern  etinaö  umgeftaltct  mcrben, 
alc>  bcr  in  einem  JBanbe  entljaltenc  jclueiligc  3d)ali  Pon  5piid)n)ijrtern 
unb  Sfeben^arten  immer  möglic^ft  uoUftäiibig  ')UfammengeftcUt  luerben  foll, 
nii^t  mir,  um  einen  Überblid  über  biefe  tuidjtigen  Polfc-tümlit^en  CEIemente 
in  jebem  einjelnen  -öanbe  gu  geben,  fonbern  auc^  um  fiinftigcn  Sammlungen 
als  ©rnnblage  bienen  ju  tönneu,  Unc  'Jlf)nlid)eo  fc^on  ^l  ^tetfd^  8?b.  li' 
S.  Vir  angeregt  l)atte. 

Unmittelbar  auf  ben  Porliegcnben  ^onb  hjirb  bie  .?)erau§go6e  »on 
58b.  3:^,  Cijsrebigten  über  ^soi).  6  8,  geprebigt  ^u  äßittenberg  1530-32) 
erfolgen,  bann  Werben  fid)  anfc^ließen  unb  finb  ]um  Seil  fdjon  im  Trnrf 
begonnen:  2)ie  fiirc^enpoftiae  1522  (=  3?b.  Ki'l,  bie  '^^.Uebigten  1525  unb 
bie  Schriften  1525.  (Ee  ift  beabfic^tigt.  jcbcnfatls  jlnci  bicfer  3?änbe  nodj 
im  Saufe  biefe§  ^\al)rec'  .^u  tieenben. 

Sd)lieBlid)  miid)te  id)  nic^t  oerfet)Ien ,  für  ba-5  Perftänbnic-Potle ,  nie 
crmübenbe  (Entgegenfommen   bco  IVrlagc-:^,  bac-  mir  befonber-3  in  ben  erfteii 


VI 


y-üvtiun-l 


53}oiuitcu  iiu'iiu'v  intit-\fcit  eine  niifeevft  lucrtüDlIe  Stülic  limv,  meinen  Uuivniften 
innf  aii§3iiipred)en ,  nnb  elien)Li  nod^  befonbcvc-  bcv  leibev  am  l'l!.  'Jiinu'mbev 
19(»t)  pli)5licl)  Devftovbcnen  leittjaber-j  bcr  Jirniii  .s>evniiinn  ü3bblanÄ  "Dindjf., 
bC'J  .Söcvrn  ©cv()arb  llcartin  3)ciiimertnfi,  et)venboU  nnb  banfbov  in  i^cbent'en, 
bcr  gcrnbe  nuicrcv  ^Jntl}evan-3ivibc  jiilivelnnii  nnevniiiblirii  ieim'  iian;e  l'iebe, 
foUiie  feine  fliin^^e  Sxxaji  i^eiuibinct  bat. 

4>vevlnii,  bfu  2.  ^cbninv  1907. 

Stnrl  5)rcici)er. 


3  ti  I)  a  1 1 


Sdtf 


1.  i'üii  bciber  Öeftalt  it^  Sahamcutä  ju  nct)men,  l^erausg.  Don  £.  3?reiincv 

iiiib  ®.  J?offinanc 1 

2.  6in  5Riffiüe  an  |)Qrtmut  üon  ßvonbevg,  l^cvaueg.  uou  £.  Premier  iinb 

@.  Äoffmane       12 

3.  S)on  9Jten)c^enIe^ve  ju  meibcii  unb  *.'(uttpprt  auf  Sprüche,  Ijevausg.  Don 

C.  Srenner  unb  @.  Äotfmane til 

4.  SDBiber  ben  falfc^  genannten  gcifllicf)en  Stanb  be^  ^papfti  unb  ber  '-^iidiöfc, 
l^eraulg.  üon  C  'Brenner,  &.  Äoffniane  unb  W.  Sc^aaff'S       ....       93 

5.  ©ptftet  ober  Untenid)t  Don  bcn  .'peiligen  an  bie  Siixdjc  ju  ßvfuvt,  f)erauög. 

Don  C.  Svcnnev  unb  6.  .ffoffmane       l'>i) 

6.  ©(^reiben    an    bie   3?ö^mildf|en  Sanbftänbc,   ^erauög.  Don    C  Sövenncv 

unb  &.  Äoffniane Iü9 

7.  Contra  Hehricuirn  Regem  Angliae,   ^evauäg.  Don  ö.  Äoffniane   .     .     .     175 

8.  Slntttiovt  beutfd^  auf  Äijnig  .t)einvid^§  Don  ©nglanb  33ucf),  '^erauig.  Don 

C.  Srennei"  unb  &.  Äoffmanc 223 

9.  SBclc^e  *4.'ei^lo"fn  Derboten  finb  ,5u  eljclitfjen,   l^eraueg.  Don  £.  SSrennev 

unb  ®.  .«{offmane 263 

10.  3Jom  el^elic^en  Seben,  l)eraulg.  Don  C  iBrenncv  unb  &.  Äoffmanc  267 

11.  SorlüOrt  ju  ben  Annotationes  Pliilippi  Melanththonis  in  epistolas  Pauli 

ad  Romanos  et  Corinthios,  f)ernu5g.  Don  @.  Äoffmanc 305 

12.  iSovtDort  ^u  Wesseli  epistolae,  l^erausg.  Don  C.  Gtcnien 311 

13.  ^in  -Scnbbrief  über  bie  3-rogc,    ob   aui$   jcnianb,    o^ne  ©lauben  Dcv= 
ftorbcn,    fclig   inerben   mijge    iSln   .!pan5   ü.  iKedjcnberg),    '^erau§g.   Don 

C  ÜPrenner  unb  @.  Äoffmane 318 

14.  Sßorrcbe  ju  Gochii  fragmenta,  tjcrouSg.  Don  C.  Giemen 327 

15.  Setbü^Iein,  "^erausg.  Don  g.  (^o^xi  unb  5(.  @ö^e        331 

?tnt)(ing:   Jos  ÖJebetbüdjtciii  SpnlntinÄ,  uon  fy.  (5ol)t«. 

16.  "Jiadjtvägc.     Spric^roörter.    Söortcrflärungcn  k 502 


^^011  Dcibcr  6)cfta(t  bcc^  3nfrnmcnt«o  .yi  iicfimcn. 


1Ö22. 


.Spotte  i'ut()cv  fcUift  für  bic  iuniiffciittidjunti  [cim'v  „arf)t  Si-rnuim'"  iiidjt 
gciovflt,  fo  la([  d  itjm  bodj  nm  ipfi'.H'",  bic  i"  jenen  *pvcbi(iteu  enllincfelten  Oiebanten 
in  luciteve  .ft'veifc  ,511  blinken,  (^r  nintj  ben  ''^^iaw  ,\n  einer  fi'ld)cn  Sdjvift  ]d]im 
iuä()venb  jener  SBodje  jnjifdjen  Snüofnöit  unb  JKeniinie.jere  nefafit  Ijuben.  Sie 
!}.»unfte,  nnf  bie  es  itpn  nnfani,  orbnet  nnb  fidjtet  er  id)on  im  iirief  nu  .öansnionn 
üoni  17.  *D!är3  (önbcrä  3,  :J12).  ?(m  folgenbcn  2nne  teilt  er  bem  .'pcr,5D(^e  Süljann 
JVriebrid)  mit,  er  (ja&c  bcu  öon  jenem  begeTjrten  Unterridjt  „beö  Safrnnientä  tjalben 
beiber  Weftalt  nnb  mit  .Oänben  ]u  empfciben"  nntcr  ber  J\-ebcv.  Ö'r  nennt  co  ein 
„©cl)reiben",  fie()t  es  ntfo  nlö  eine  üifentlidjc  (llnc^idjrift  an.  Ser  (^iebanfengnncj, 
metd)en  er  anäfiiT;rlie()  gibt,  trifft  anf  nnferc  Sd;rift  gan,]  ]n  (be  äBette  2,  154). 
6nbe  be§  Wonnt-j  umr  baä  33üd)tein  f"'tig:  &ill)er  nn  Sobnnn  .Ocfe  am  25.  5Jliir,5 
rebet  lüutjt  fdjon  üom  Svurfe  „Nee  nos  laiuluiKÜ  sumus,  si  cliarluaum  et  (idcm  omi- 
seriinus,  qnantimilibet  iuxta  euangelion  utraqiie  specie  potiti  fucrimus.  Sed 
liaec  lalins  in  lihello,  r|iiem  de  liac  re  edo"  (@nber§  3,  319);  aber  nn  Spalatin 
am  30.  SfJJärj  „opiisculum  de  commuiiione  cvangelica  in  manu  liahco"  (C<^nber5 
3,325).  9lm  12.  9(pri(  tnnn  ber  5Berfaffer  bem  3o()ann  i'nng  melben:  „Lilullus 
mens  iani  sid)  pivlo  de  lli^;  (ininil)iis  latiii.s  nairavit  orbi  indiciuni  itieuin"  (Gcnberä 
3,330).  Dlac^bcm  Sntfjer  am  17.  9(prit  3linl(ing  ouf  ba§  (fr)dKinen  bc§  äMid)c§ 
Ijingeluiefen  (Cvnber§  3,  :!4-J),  mirb  er  ec-  nm  21.  VIprit  mit  anberen  bnrd)  Spnlntin 
an  .finnä  ti.  iöertcpfd)  gefdjirft  fjaben.  Senn  Sol.iig  nnb  Spnlntin  bennd)rid)tigen 
am  25.  9lpril  .ginrtmut  ö.  ßronberg,  baß  bo§  83üd)tein  üon  beiben  (^eftatten  fn[t 
nentic^  fgnn.^  nenerbingä)  nnägegnngen  fei  r£d)legel,  vila  Spalat.  p.  204);  l'ntber 
beruft  fid)  nn  bemfelben  Inge  bem  öhnfeu  t'nbuiig  ü.  £tolberg  gegenüber  fdjou 
auf  bie§  5lMid)(ein  ibc  Sßette  2,  188).  S)cn  14.  gjJni  1522  innr  bie  Sd;rift  fdjon 
in  5Jiirnberg  ißulbc,  miebrid)  ber  SBeifc  ©.  f)3).  3n  ^iirid)  tunr  bic  Sdjrift 
f{4on  am  1.  3nni  nad)gebrndt,  beun  anf  fie  pafd  limbl  bie  Stette  im  'i^rief  be« 
3o^nnn  Sönnner  nn  :!nnng(i  Hom  22.  Mai  1522  (^».luingli,  opp.  VII,  S.  200): 
Siitf)er-3  ^iö.'cte.    X,  2  1 


2  Soll  tu'ibrv  Wi'i'tnlt  te?  SnfrniiiciilA  .yt  iidjiniMi.  1522. 

,  Milt«  lilii  libclliini  liiillirri  admiraliilcni.  i|ui'iii  E).  Wulfgaiigus  Mangolt  ex 
Niirenbei'ga  paucos  ante  dies  portavil.  Hiiiic  impriiiii  facias  fcleiMiis.  Siiiil 
(|iii  habendi  desideiio  flagrant.  Iiivenis  iste  expectavit,  donec  fiierit  excusus, 
cui  primum  vcniiiidari  deboat :  nani  enim  ipsam  ob  rem  suis  cxpensis  ad 
Te  descendit." 

3in  (^ii'fiiMifalj  nun  ,511  biffcn  ■'ilüttridiiu^cii  dcvirfiti't  ''JJicbiiirfjlfjüii  an  Spülatiii 
Stnfniifl  Wai  iC  H.  I  -^TO) ',  Siit()i'v  fyihc  iiiifciT  Srfjvift  lu'i  bcinjciiiniMi  ai*iüi'ii- 
tiovfiov  Sviuii'v  cvid)ciiicii  Inffeii,  bcv  bn'5  jiiiififti'  ä"i>i'vf  .Üdvlftiibt-S  in  'Xiiirt'  ni'uoimiu'u 
fjntto.  S;ii'  Uiiiüfvfitiit  I)ntk'  bni-tolln'  Dov  bcr  'An'rLiffciitlidjiiiu]  uittovbviirft.  S)fn 
Sctjnbcii,  UH-ldji'u  jfitcr  'i)la\\n  nlö  U?iid)bnid'cv  iiiib  ^licvlci^cv  ovlitt,  (lul)ti'  Viitl)i"v 
nlfu  ti'ifbi'v  i^ui;,umar[)nt,  iiibcm  i'V  iciii  lU'iu'fti'C'  '.IMicfjli'iii  il)ui  ^yiiii  Un'vlac^  Wba- 
licfj.  ,<fovlflnbt  I)otti'  fi'ine  C[nyn  Cd)ti'iifavt  (la-id)ti'lc,  ahn  l'utlji'v  iiiittvciii'iibi' 
Sd)vift  !uoI)(  i'd)!!!!  im  WAx]  bcc^oinu-u.  9(d)t  S5o(\i'ii  U'avni  i'^cbnirtt,  aU  bev  ©eiint 
bcv  lliiilu'vfilät  bofdilüf),  bic  5I!cviifii'iitlid)iiiif!  fo(U'  uiilcvbU'ibi'ii  imb  .(Tnvtftabt  bic 
Sniifbogfii  iiiib  bfii  llicft  boC'  lUniiuifvipto  nii>3lii'fcvu.  Tic«  (li'[d)nt)  jU'iidn'U  bnii 
21.  unb  27.  ^Ipvil.-  5iiiu  eiitftdjt  i-inc  Ediluicvii^lcit:  aycim  i'iiüji'v  bcii  Sviidcv 
bi'v  .finvlfiablfdji'u  iclvcitfdjvift  biivd)  iUicvlneifimc!  bc«  cic^oiioii  i'iid)i'-i  rntfdjiibiiV'ii 
wollte,  fo  imifjto  bicä  fi'in  iMiri)  bod)  iiod)  iiiificbnirft  fi'iii;  miii  U'nv  a  nln-r,  luii' 
Uiiv  obon  !af)cii,  nm  25.  VI p vi l  filjou  nueiv'ivinni-'"-  31^'^'  ti'i'iu'ii  beu  Svmti'v  bov 
Sd)vift  Änvlftnbts  uid)t.  .Üavlftobte  ,^al)lveid)c  fviifjove  ilH'viiffi'ntlidjuiini'u  rvjdjii'iu'ii 
bei  Wnineiiievfi,  l'ottftev  unb  ©d)ivlenl5.  Sie  .jUH'i  2Bitteiibcv(icv  ®viiefc  niifevev 
Sdjvift  finb  bei  fiiviiiu'nbevt^  inib  l'ottljcv  evfdjieneit;  einev  biefcv  beibeii  toniiiit 
ioniil  fiiv  iHu'Inndjtljoiiö  SJiittcituiic?  in  SBetvndjt.  £0  U'cvbcii  luiv  bie  (le.seigte 
Sd;lüievigteit  üielleidjt  mit  fotgenbev  ^.'Innabme  löfeu  fonucii.  i.'iit()ev  gnb  jiiuäd)ft 
nii  einen  bcv  gcnonntcn  Svnrfev  feine  Sdjvift  ]\\m  Svurf;  ntö  biefcv  beenbet  obev 
bcm  6nbe  nnlje  li'av,  cjab  ev  bem  nnbevn  —  unb  bicfev  unive  bnnn  bcv  bnvd) 
.<;Mnbevung  bcj  SvnrfcÄ  Pun  .R'ovI|tabt<j  Scbvift  Wcfdiiibigtc  —  bcn  'Jiovvnng.  (vv 
niuf?  bann  .ftovvcttnvbngcn  obcv  and)  eUcntncfl  bcn  ;)icft  bc§  lUaunffviptci  biefem 
Icljtcven  ,3Ui(cftcKt  ^nben,  fo  bafj  bcv  .^tvcitc  Tvurf  foft  gteidxH'itig  mit  bem  evflcn 
cvfdjcinen  fonnte.     (£0  univben  fid)  111c[nnd)tl)Lin>j  l'lngabcn  tjatten  (äffen. 

Sic  Sctyvift  I)ält  bie  (Volge  bcv  (^icbnnl'cn  in  bcn  adjt  Scvnuincn  nid)l  inne. 
3öiv  lücvbeu  im  Svucfc  bie  (vntfpvcdjungcn  nnS  bcn  Sevnioncn  undjuicifcn;  bicfc 
felbft  finb  in  unfcvcv  ?(n§giibc  i>b.  10-'  £.  1— so  gcbvudt. 

Vlucf)  fonft  ift  l'nttjcvö  ''.HuSbvnrf  in  bcv  Edjvift  nnbcv*  nie  in  bcn  nrfjt  '"^ivc- 
bigten.  5JUigen  bicfc  nud)  buvd)  ein  fiibbculfdjcö  C()v  nnfgefnfit  unb  Hon  einem 
Sübbcutfrben  ;,iim  Svnif  befinbevt  fein,  fo  luivb  nnc-  bml)  bie  l'iüglidjtcil  gegeben, 
U'cuigfteuy  an  einigen  Stellen  bcn  Untcvfdjieb  Dou  Sd)vififpvnd;e  nnb  .Uanjelfpradjc 
bei  :^ntt}ev  fcft^uftcllen. 


')  Miffo  lihplliim  D.  Martini  f|iirni  dednvat  rarnlostailiano  clialonjjiaiilin  (antiini 
in  hoc,  nt  pr'nsarclnr  aliipia  |iiiiti'  diniMiniii,  qnoil  ex  (>xpn>.sso  f'arnloslii(lii  lilim  foL-it 
lionio  inops.  =)   S.   (jictüber  iiiib   ,^1"'  JVodienbeii:   .fl.  ü'iuiv,    ''Jdibvfn-j   ä^ubfiifleiii   lioii 

.«orlflnbl,  l'cip.iifl,  1005.  iöb.  I,  457  ff.  (Hifiibn  3<b.  11,  .50:',  ff.  bviirft  ■sl^nvflr  bcn  im  aiU'imavov 
Vlvdjiu  luifbcv  niifjicfimbcncii  91ii>5,)ii(i  bev  liooiiflniibctrn  ©Irlloii  bov  .Unvlftnblfdjcii  Sdjvift  nti, 
bell  bcv  Si'iiol  bi'v  lliiilunfitöt  bem  .(fiitfilvfli'n  \n\  (^iiifiilil  iilH-vjniibl  l)(illf. 


a!oii  teibft  ÖScflnÜ  bc^  Snfrnmcnt?  vi  iifl)nien.    1522.  3 

3(ii>3ga6cn. 
A    „Uou    lieDbov    f(i'fioIIt  ]|  bc§    Sacrnmcnt«    ,511   ||  iiKjiiini    Diib    nnbi'v    || 
ncjüvuiig.     ®oct.  ||  53JQvtin   ßii=  ||  t(;cv§   im-l)  ||  nimg.  ||  ai>ittoinlicvg.  jj 
9Jl.  3).  .\"X.  ij-   ■'  Wit  2itclcinfniiiinci,  litdviiiffntc  In-bnirft.    U  33lii'tlov 
in  Qiiavt,  IcJjtcS  Iccv. 

Il)pc  l)  ;].  1  imb  (I  imlon  grubt-  niiolniiffiib. 

Stiicf  Don  3ol).  ©tiiiiciibctg  in  aüittonucrg.  äl^ollfv  *Jir.  ^l/i'J.  —  ftiinnfi-fdif 
S(g.,  4*cvliii,  iövciiu'ii,  iBvcvlaii  II ,  .jpnHc  U.,  Ifopciiljngcii,  l'oiiboii,  '•JJiiindjfii  .$)©!., 
aBciiiinr,  aßicii  .fr,  aöittciibcrcj  S. 

B  „^oii  tiel)bcv  gcftdt  bc§  ©q=  |1  cvament»  Ijii  iieiitcn:  ||  tjiib  anbx  iifjti  || 
iiiiig.  S).  SJJavtiii  i.'u--  n  t^eiä  lufijming  |1  äJiiittomkvg.  ,"  20  iHcittcv 
in  Quart,  bie  legten  bvei  Seiten  Uex. 

2i)pc  t)  ii!  3-  1  "i'b  ö  grabe  niiätniifciib. 

Truct  öon  9J!olcI)ior  Dotter  in  älUttcnberg  (u.  5?omiiifr  ^ir.  275.  —  ,Riianfi'id)e 
©(g.,  'iliigstnirg,  3<crliii,  S^iiiiiig  St.,  Sre-sbcii,  Prfuvt  '.Uinrt.,  tvrliiiigcii,  ^vniit^ 
fürt  n.  *)Ji.,  Wiirliti,  Wottjn,  Söttiiigeii,  .fiaiiibiirg,  .fifibelborg,  .fi-önig-jbevii  11, 
flopciiI)iiflcii  Si.,  Vcipjig  11.,  l'iiiiid)cn  .fi£t.  uiib  11.,  "ijüiiiflcv  i.  'ilv,  *Jiiiriibcvg  &%. 
iiub  St.,  Sioftort,  ül>i'iiiiav,  äl'ernigcrobe,  iJBittciibcrg  ii.  iiiib  3^.,  ill>oIfi'nbiittcl  11  b.; 
»gl.  JtllC3l)lläfi  (Thc.siuinis  liliellonim  Histuriani  KcfoiMiulitiuis  illustnintiiiin. 
SeiDaig  1870)    9ir.  1517;  ^»anjer  II,  1333. 

C  %'üd  uflii.  lt)ie  tici  A,  bocf)  „geftatt"  3-  1;  tietjmen,  Unb  p,.  -T;  neuniing 
3.  4;  9J1.  S-  O-  ii-  ,'].  9. 

2l)pe  l)  3- 1  i'i'b  ''  itiiten  nad)  rcd)ts  gebogen. 

2rnrf  uon  ;3ol)ann  ÖSrnnenlcrg  in  Sl'ittfnbcrg  (U.  Joinmer  9Jr.  27n.  — 
?h-nftrtbt,  SBcrlin,  iöreslnn  St.  iinb  11,  .^inlle  DJib.,  .S>mbnrg,  .«öiiigoberg  St. 
unb  11.,  flopen()iigi'n  Ü.,  l'onbon,  'Jhirnbcrg  ftVJ.U. ,  SKoftorf,  Strnfjbnrg,  aiMtten- 
icrg  S.,  äUolfenbüttfl,  aßorra?'  )c. 

D^  „Uon  tvljh'v  gi'flnflt  ;  bc§  Socvanientg  jii  '.  neljmen,  tinb  nnbcr  neuniing. 
3)oct.  i,  Wiaxün  ^11=  Ii  t^ev§  niev= ''  "ung.  si  aiJittembcvgt,  jj  ^Ji.  2.  X.  X.  ij.  |i" 
5liit  SitcteinfQiJung,  litchiirtfeitc  lu'bvuift.  IG  a3(ättcv  in  Cuavt, 
Ictjtcä  sytatt  leer. 

2nicf  bon  ^ol)«""  förnncnbcrg  in  aüitltiibcrg.  —  iJVrlin,  ^'opentjiigcn  K.; 
»gl.  ftitciinlfi  9lr.  3277. 

7)2  Jitct  nfw.  n)ie  bei  7)»,  bod)  3.  ßff-:  „•  •  •  ■  i"cl)=  !  mnig.  jj  »j«  1|  SBittem- 
bergt,  jj  9JJ.  S.  O.  ||  ij.  ||  •/  f," 

Itiirf  bon  Sodann  ©rnncnberg  in  aBiltcnberg  (b.  kommet  Dir.  273).  — 
Ännnfcidje  Slg.,  S*rc-Mau  St.  unb  11.,  Src-r-ben,  (^iicnnd),  ®bttingen,  .stille  11., 
.^nnibnrg,  .Stiel,  flönig-äberg,  liiiindjen  11.,  aHitfenbcrg  V.  k. 

jEJ'   „Hon  t)et)bcr  geftatt  '  be5  Saeranieutä  jj  ,yi  ncmen :  ünnb  !|  anbcr  nejöc  || 
rimg.   2).  5Jt.  |]  i'nt()er5   meljunng.  ||  9Jt  ®  rrij.      ©ebrnrft  biircf)  («-gi- 
binm  il  (^eltenfiirft   ,yi  (Coburg.   ,"     9J}it  litcteinfaffung.     2itelriiif)eite 
bcbrnctt.     14  iölätter  in  Cuart,  tcljte  Seite  leer. 
Änontcjdjc  Slg.,  Jlng.?biirg,  Senn,  SlUttcnberg  S.  k. 

E^  Tüel  uftp.  toie  F\  bocf)  fefilt  „ßebruift"  bi§  „Coburg".  'Jlucf)  im 
Sinnern  bcrfclbc  So^. 

Trnrf  Hon  tfgibiii?  3e((enfiirft  in  iTobnrg.  -  Berlin,  Gtlnngen,  Königsberg  U., 
l'onbon,  liU'rnigerobe    )c. 

1» 


4  S3on  teibcT  GScflnlt  bc?  Sohnniciits  311  iicljinrn.    1522. 

F  „Uon  53nl)bfv  gr-  ftnlt  bc'S  Sncvnnifiite  311111'=  uu'ii  Ini  nubov  m'au'viiiig " 
S;üctor  'DJiavtiiü  ^  Viitt)cv'5  iiiai  ||  iiiuig.  \\  Söittciiiücvg.  [["  litdviiifjnti* 
bcbviirft.     1«  SBliittn-  in  £:iinit,  Ic^tc  Seite  lecv. 

S^viirf  Uon  Sicvmiiib  ßSrimm  in  Slngsluivg.  —  iyovliii,  l'onbon,  ^Jüuuljrn  .^St,, 
ai*ifn  .£r,  ai^olffniiiittfl;  inil.  ain-Ua-  'Jir.  2159. 

<!  „Ihm  bm)ber  geftnlt  be§  £ncva=  |i  iiicutö  .iiniciiieu:  Hub  nii=  ,  bcv  iieiievüiv 
S).  TOiU'ijliui  Viitfjcvö  iiialjiuig.  Uiiitteiiiticvg.  ,"  3;itelvii(f feite  tu'bnuft. 
18  iMnttcv  in  Cunvt,  bie  Icljten  brei  Seiten  leev. 

Svurf  wn  Siivnimb  Wi'inini  in  VliiivHnivfl  (u.  Toniiiior  *J(V.  27G).  —  finnafffdje 
Slfl.,  'ülncV'bnvci,  'iHc-Mnn  11.,  liuniflnbl,  .SliiilU-  11.,  .Oiimlnivti,  .fifibflbovfl,  ^'onbon, 
*lJiiiiid)fn  .fiSt.  uiib  11.,  *J(iitnbi'Vfl  5t.,  Sluttfliirl,  SlMi-n  .<>.,  'il>illnUic'vi-i  *s.'.  — 
X^m\n  II,  1:1:54. 

//  „Ikni  tuiibev  geftalt  beS  £iicva=  l[  iucnt§  ]i"iiieiiifii.  Hiiiib  nn  [!|  bcv 
neüevilg.  3).  iOiiiv  tini  !'s.'iitt)evs  iiiniinig.  llnitteinlH'vg|!|  [j"  ütelvüdffeite 
iH'bvnift.     LS  iUättev  in  Cnavt,  bie  letzten  biei  Seiten  Icev. 

Svnrf  lBo()l  rbcnfnIl-5  Hon  ?liig-jbnva  (>.),  Sövg  '•Jiablft  (?).  -  ^ütiinflfv, 
ai'icn  .fi.,  aUtlenbcvg  «.,  -    X'<\\\\ix  11,  1:'.:>5. 

y  „'i!on  l)el)bev  geftott  ;j  bc§  Snevaniente  ,511  ij  nenien,  Unb  anbev  ,  niiluening. 
S).  i  5)Jnvtini  Su '!  tt)cv§  meiiunigf"  ||  lluitcinbevg.  '"  ^lit  Siteleinfnjiiuig. 
litctviiif feite  tebvnift.  '20  aMiittev  in  Cunvt,  leiUe  Seite  leev.  'Km 
Pube:  „(Sdvucft  im  jav  und)  ||  hev  getnivt  ^efn  (s'ljvifti  urifeve  Ijevve  ; 
nni  evfte  tng  bes  i^vndjinouatö  ||  bo  innn  .^nlt.  IW  S).  XXII-  ||"  S)nv= 
uutev  und)  liiev  '.iMiittd)eu  nnb  ein  .(>Dl,(fd)uitt  (''3)ienfd)eu  fnuniielii 
^Jiniiun,  bn§  nom  .s^iiuniet  vcgnet  1. 

Jruif  uon  (<l)rifloVl)  JTvoidjouev  in  ;^,iivirf)  (Oflt.  äl^'üet  'Jir.  21.".S).  — 
flnnatojrfK  Stg.,  Äifi'l  U,  :i<fvn  St.  (nnuollft.),  .sSfibrlbcvfl,  St.  («nUeii  St., 
3iivitl)  .ftniit. 

K  „i!i5  6el;bev  geftnit  ||  beä  Sncvniiient'j  \\\  neiiicn  ||  Hub  nubev  neiinnig. 
3;0=  II  ctov  Wnvtin  £'ut()ev$  ||  nieiuung.  ||  •.•  II"  Xnvuulev  eine  'iMuuie. 
W\[  Sitcleinfnffuug.  Sitelvüttfeile  bebvmft.  l.s  'iMiitlev  in  Ciuut, 
(efjte  Seite  Iccv. 

Slvnf{biit((ft  Ixwd  !3o().  .ttiiob(nnrf)    ober  3d1).  .fiei'vluniii'n ? ,   Util.  'Jl.  Piölie, 

1\t  l)ori)bfiitfd)rn  Trnrfi'v  bcv  ;ii'efovnuitlon-:>,(i'it  S.  42).  --  3<nmbi'V!i,  .(^loibeUirvii, 

iionbon,  Stvafjbnrti  U.,  älH'inKir,  ^{iiviil)  St.    -  älU'Ilcv  Va.  2\l"t. 

^on   bell   föcfnuitnu^-gnbcu   ift  bie  Sdjvift    nnfgeuüiuiuen    in   SÖittenOeig   7 

(1554),  WT^ff.;  :aeun  2  il.wr,),  70''ff.;  Vlltcnbnvg  2,  12off.;  i.'eip,\ig  IS,  l.s.5jf.; 

aön(d)  20,  lolff.;  (hlnugeu  2«,  28r,ff. 

llnfeve  Sdjvift  liegt  nlfo  nov  in  ,iUuHievlei  fnft  gleif(),\citigen  !I)viufeu,  bie  Don 
T)r.  lU.  (Üüljc  tl)pogvnpl)iid)  beftimmt  finb.  'iion  biefeu  2;vnrfeu  fdjciut  feiiiev  bev 
lUbvurf  ,511  fein,  bn  nuf  feinen  fiel)  nlle  iibvigcn  ,3iniirffü()ven  Inffen.  "am  mfpvüng^ 
lid)ften  und)  SvvndifLUUi  unb  levtgeftntt  fiub  .1  iiiib  />',  bie  nl-;;  bie '•Jn'vtvetev  iloeiev 
4innptgvuvpen  gelten  tbuneu,  nbev  felbft  Innni  uuiuittelbnv  nu>5  einem  llvbvnd  gefluffeu 
l'inb,  bn  bie  itjuen  nnd)ft  üevuinubten  S^vurfe  ftellentueife  uvfpvihiglid)cve  yeSnvten  jcigen 
al-5  fic.  (<-5  fliiube  nlfu  Ijintev  A  ein  .1",  t)iutev  11  ein  />'".  *Jind)  ben  obigen  'Dnv- 
legnngen  über  bie  2vnrfgefd)id)te  bev  Sdjvifl  Uuive  e>o  uuiljl  beulbnv,  bnfi  foliail)!  yl" 
als  y;"  imd)  S;ut()evö  .'jSnnb(d)vift  gffeljt  finb;  .(  nnb  /.'  Uuifen  niuibl)äugig  Vum  ein= 


Soit  bcibct  öcftiiU  bei  ©nfrniiicnti  jii  iicljmcii.    1522.  5 

anbev  Scfffcljtcv  auf  (.4  ,5.  iB.  Liinlnnuri)  //ein  ciiitinid)  ©.  32, 1 ;  .1  |clj  idj  ja 
füv  fcTjc  itja  £.  40,  oO;  ,(  ijuluciibid)  />'  »iiuuMinicI)  S.  2o,  7;  A  U'l)i[d)cii 
{)cnben  11  i.  I)i)iibern  £.  11',  5;  Jl  Qufvidjt  ift  für  aufiicljtift  £.  ;i5,  ;J). 
2od)  ift  Ji  foigfäüigev  gctcfcu  iiitb  gefegt.  SJoii  .1''  ftammcn  ncbeii  A  (J  iiiib  />  (U'ü 
bicfc  311  B  ftimmen,  iuu&  .1^  -^  li"  gciucfcii  fein).  Ü>ou  Jl""  ftaiiimt  iiclicn  J>  and) 
E—I.  E^  uiib  E-  ftetjcn  J>  nm  luidjftcii;  Edlf  fiiib  li'icbcr  iiiitcv  fid)  iintjc  ücr= 
U'oiibt,  iiiimittcllmve  ','lbftaimiiuiig  liifjt  fid)  nbcr  bei  feinem  '4>aavc  midjineifcii.  Tev 
£pvQd)fLnin  uod)  fc^eibeit  fid)  bie  obcvbciitfd)en  Sviute  F -K  Ijüu  bcit  iiluigcu  ab, 
I  ift  fnft  rein  akiiiannifd)  (oüridjcr  J)vurfeifljvad)e).  (fiiicu  fel)r  fd)[cd)tcii,  lcid)t= 
fertigen  2ert  bietet  K,  einen  forgfaltigen,  aber  mit  eigenmäd)tigen  in-fferungen  Der= 
fcljeucn,  E.   '^n  unfcrem  *2tbbrurf  ift  bcr  umf)rfd)einlid)  ältere  Srurf  .1  jugninbe  gelegt. 

Söiv  geben  bie  vUbnicid)nngen  ber  Srnde  B—I,  folucit  fic  bcn  äBortlant 
nnb  grammatifd)c  gormcn  betreffen,  üollftänbig,  nur  finb  inuner  mieberfel)renbc 
i'erbalfi.irmen  fpäter  ntd)t  mel)r  i)cr,;eid)net  (Ugl.  bie  onfommeuftellung  unten). 
;L'anttid)e  ii^efonberf)eiteu  «on  li  E  finb  faft  Dollftiinbig,  bie  Don  E — /,  forneit 
fic  fid)  in  ben  513orbemer{nngen  .jnfommenfaffen  liefen,  nur  anfang'5  angegeben. 

iüofalc.  Ser  Um  laut  bon  a  (ml)b.  a)  .jeigt  üerein,^elt  anbere  (Vorm  ntö 
in  ABC,  niindid)  e  >  d  in  rdber,  gcdngftet,  gefdfj,  fd)dmeu  (ill,  fd)dblid), 
frdüct  Gl,  tdgti^  /;  e  =  ml)b.  c  >■  d  begegnet  in  f)dU,  nnut  /;  e>ü  in 
ücrlDoret  FGH,  Ißol^emcu  FGII,  gefturtt,  fölt,  fd)nuncn,  norcn;  l)ierl)er 
gel)ört  and)  Uiild)>  luold)  EK;  Ibnlant  ftel)t  gegen  A,  alfo  a  >  c  in  crbei)ttcn  DI, 
geuicfd)en  l'Gll,  l)nücrfd)empt  II,  letcinifel)  K,  C^apelldnen  K;  nmgefel)vt 
ift  ber  Umlaut  unterblieben,  alfo  c"  a  in  ben  l'lbleitungen  geluattigfltd)  EGIK, 
einfat5nng  GlI,  ertantnu^  ///,  manigfaltirfUd)  II,  einfältig  /,  namliri)  /, 
narrcd)t  /,  in  ben  iBerbalfornu-u  fallet  FGIII,  Ijalteft  FI,  fareft  IIK,  ferner 
in  gefalj  K,  gefafet  (Snbftantiö)  /,  arbel)tten  ]'J\,  alfantien  K. 

Ser  Unüaut  Don  ud)b.  a  ift  in  ben  mittelbeutfd)cn  Srndcn  mic  in  A  bnrd)  c 
bc,icid)nct,  in  bcn  oberbcntfd)en  üiclfad)  p  d  wdrc  G,  gcndbig  G,  fdriid)  Gl, 
tl)dt  G,  fdtig  GF  jdrlid)  GIK,  beftdtigen  G,  bdpftlid),  bdpftifd)  IK, 
empfdd)ft  II,  bdd)ten  i,  ndd)ft  /,  in  ftartcn  .^"jeitluijrtcru  unterbleibt  ber  Umlaut 
I)änfig:  fo  laffcft  FGllK,  cmpfaljcft  FK,  anfad)t  IIF;  ferner  in  tlarlicl)  /, 
farlid)  /,  for  DEKr. 

2>er  Umlaut  von  o  feljtt  in  JS  unb  E  üollftänbig,  fonft  finben  U'ir  6  "  u 
bD^c7>,  t)ot)cri>,  ir  lofect />>(;,  trofteuX»,  troftlid)  DFIK,  foftlid)  DEGIII, 
geironlid)  7*7/7,  bogt)ait  7^' — 7\',  getroft  7'  (getreft  t)ier  n'ol)l  3)rurffel)len, 
ftonefl  G,  notig  77/,  tloftcr  (''JJ[et)r;al)lj  //.  Umgcfc()rt  finbet  fid)  o>ü  md) 
Ijänfigcr,  befoubers  FGIIK:  gcl)i)ret  (DK,  Siurge  CDG,  rbortuortc  (\  grbffer 
F~K,  \)bd)\UxFGHI,  anftbffcn  7'7/7,  \d)b\\.'FGlI,  nötig  77/71',  tobten  777 
föllen  77/7,  modjtcn  7'Y777,  fonncn  I,  corpcv  FGK,  morber  FK,  öollig 
FIK,  fülid)  77i',  möllen,  möltcu  FGIIK  (trcljen  F  für  troljeu?),  ah= 
güttcr  GlI,  getroft  GIIIK,  fürdjtcn  77,  toftlid)  II.  grbflid)  //,  morb 
(ber  ''JJlorb)  K,  oberfeit. 

Ter  Umtant  Pou  u  feljlt  in  B  >uiebcr  gan,i,  bisweilen  in  C~E;  mir  finben 
ü>  u  im  allgemeinen  nur  in  ftnrt  C—GI,  fonft  Infftcu  ('I)E,  mngeu  CDF, 
fpnren  DE,  ruttetcn  JJE,  tjnlff  (Snbft.j  (',  )nrncn  /•>',  ftnr.^cn  F,  bnd)fcn  E, 
l)ubfd)  F,  (rumor?  H).     Umgetel)rt  ftel)t  u>ü  (i)  wieber  l;nnfig   in    F—K, 


6  i'ou  lu'ibcr  Scfialt  bcs  Satraniciit-;-  311  iieT)incii.    1522. 

{clteiici  tu  C^Jy.  toüvbcu  (Äouiuuftiü)  CDK,  aiiiücf  X»,  Ijulff  CDE,  Ijilf  H, 
bihütige  CD,  ruften  ÜFGHK,  gcvüft  (',  gevtft  FOH,  für  /s— 7,  gvüiibcii 
E—K,  nbtxE—K,  füubc  EFIK,  füubigen  E,  mügc,  111  ii gen  /--Y/,  niiindj  EH, 
gcpüit  iTi,  tünben  (possunt,  possenl)  EFüHK,  fd)ü^cn  F—K,  fvümfait  F, 
übet  ii'///,  fünftig  FHIK,  mügttd)  /'7A',  |d)ü^fd)ieibcn  /'G//,  füidjtcn 
/'///,  vittetn  FH,  unnü|c  F-K,  gclübt  /'(.'//,  abgviintttd)  (rll,  fiaft, 
fnvftlid)  GllIK,  tf)üren  (biufeni  GH,  ücv|d)üttct  /,  ücrfdjit  GH,  tiertiiu- 
bigt  (/,  fünfft  Gl,  ftir^cu  H,  fünbcrn  (i>cibum)  ///,  jüngcvcn  /,  'Otüvni= 
bcvg  IK,  (f)infüit  K),  übrig  K,  riefet  K,  tiiglidj  K,  Sütiger  K,  ftücfcn  K, 
fünberlifcf)  A'. 

£cr  Umlnnt  Uun  nltcm  uo  ift  in  CDE  Uon  beni  uon  n  nidjt  unteridjicben 
(wie  audj  ü  nidjt  bon  11),  in  F—K  ift  er  n  (uc  in  FH;  ic  ebenbnfetbft  licr= 
einjelt),  atte§  ü  bngcgcn  nie-  ü  (t)  baüon  uerfd}iebcn;  er  fetjlt  natnrtid)  in  B  gon,^ 
(nur  einniat  Ijbcn),  ücrcinjclt  in  bcn  übrigen  Srnrfeu,  alfo  li^u,  n:  bcntntigflid) 
CDE,  bud)tc  CD,  muffen  CE,  wutten  E,  guttern  E,  fuffen  E,  fdjntcr 
EEG,  pruffen  (neben  prieffe)  EI,  bruber  E,  ruffet  E,  ruffetten  EFGH. 
llmge!et)rt  u  ^-  11  (i'ie,  ic,  i,  t))  üben  GHIK,  l)bcn  BE,  Ijcbcn  /•',  muffen 
CIJEHLK,  mneffeu  /-',  ant)nben  DGIK,  mütmittig  D,  prnffc  CD, 
brieffcn/'/r,  guttcn  (bono) /),  bübcrel)  (',  fnren  El,  fiereu  /',  üerfnrifd) 
EIK,  rürcu  EI,  rieten  FK,  beuügeu  EGHI,  beniegcn  /*'  briebern  F, 
brübcr  /,  ricmet  /',  rnmeu  IK,  in  G  tucitcr  in  atlcn  cinfdjlngigeu  (Vnltcn. 
fütet  EGll  inid)t  fnt-,  ba  bas  äÜort  in  COcrbcntfdjlanb  nidjt  getäufig),  ruffcn  K 
ift  fdjnmdjeä  il3crbum. 

Scr  llmlnnt  öon  au  fd)liHinft  in  bcr  ans  anbern  «djriftcn  bcfnnntcu  Wruppc, 
fo  T)abcn  mir  in  D  cinmat  glauben  ^  gtemben,  üertranweu  ^  ücrtrcumcn  K, 
fünft  gteubeu,  tjenpt  ^  gtaubcn,  Ijaupt /•>'— A',  fem  (Singntar)  "-  Sam  (r, 
teubcu^  tauben  A'.  S)ie  Sdjrcibung  bcS  UnilanteC'  ift  mcift  cü,  äu  nur  xn  K 
für  bcn  Umlaut  Don  ottem  ü  et)  (teilte). 

Sonft  ift  üon  ben  i^oMen  ,5U  bcmerteu: 

1.  Slttcg  a  in  A  ücrciujelt  "  0,  bagegen  ■"  a:  ba  BEGIll,  nm  FGII, 
matJDu  BCDE,  nad)  GHIK,  matjcr  EG,  maran  K;  nmgcteljrt  in  .1  >- a 
bagcgcn  ";  0  boljljn  E,  bo  E,  on  lotjnc)  E,  tljun  (gctl;au)  /.'  /,  uuter= 
tljou  /•';  nod)  fdjmäbifd;cr  5lrt  ftra^  ^-  ftrau^  //;  fur^cs  0  >  a  abgefrijriben  I\, 
barab  KI. 

2.  Sie  neuen  S)ipt)tT)ünge  finb  mcift  im  gicidjcn  ^JJca^e  bnrd;gcfnl)rt  mic 
inj,  bod)  ift  ju  bcmerteu:  Un  y  -Uin  EEG  H ,  latinifd)  "^  (atciuifd)  A'/Yr/ZA", 
füffljcn  "  fcnüicn /.Yr';  bagcgcn  finb  in /t' bic  unbctoutcn  *4>artifcln  in,  Dff,  '0^, 
Djfen  bnrdjaus  pf;uc  Sipljtljong,  ucrcin.^clt  ftcl;t  früntlid),  fd;tud),  gcbüt  (Srucf^ 
feister?)  <;  gebeut  K,  burdjmcg  auf  mljb.  Staube  ftcljt  /. 

3.  Sie  atten  i  uub  ei,  u  nub  mi,  in  nnb  (iu  finb  wie  in  .1  and)  fünft  in 
bcn  mittclbcutfdjcu  Trurfen  infammcngefnllcn,  ücrcinjelt  crfcbcint  ci  ~  ai  in  E 
(für  alte«  L'i),  rcgctmöjiig  iu  AY;//;  A' Ijat  nur  einmal  t)al)bcn  uub  fuum  (neben 
fom);  in  /  ftcl)t  i,  n  gegen  ci,  on;  ücrcin,ictt  ci  ^   d  fät  (t,  ^  c  fct  //. 

4.  Sie  alten  uo,  ic  finb  iu  BCDE  Don  n  uub  i  uid)t  nntcrfcbicbcn;  Dcr= 
ciuiclt  begegnet  l)ier  nngcfd)id)tlid)  ic  ^  i  iu  gcfdjribcu,  tigcn  ItCDE,  i> 
gcfd;id)ttid)   rid;tigcm   ic   5ict;cu  E;   fruc  B,   für,  gut  C,   bagcgcn   aud;  altc§ 


SHori  l'cibcv  fötflnll  bt.<  Snridiiiiiili  ju  iidjincii.    U)22.  7 

ic  >  i  biiift,  gciiiffcii,  liefen  (  --  Uiflcii),  tjiviuiuMi  7v;  ftrcuji  fdjnbi'ii  i  iiiib  ie, 
ü  iiiib  ü,  ü  iiub  u,  i'ic  (ie,  l)c  7/7'')  F    K.    ü>  o  üuv  'Jiafat:  tljoii  EF,  ftoiib  (,;7/. 

5.  i>-e  in  ipcbcv,  Tjcvfdjaft,  Ijcvfdjcii,  tcltf),  ftcifcii  E   -K. 

11  "  0  fciubcvn  BCI\  füvcljt  f'iu'vbumi  /•.',  fuubevlitf;  F(!II,  ubcvfoil 
F(1I1\,  lu'füiibcvö  GJI,  |iüüi  7. 

o>  u  fünft  BE-K,  fuiibcitid)  7>'7:,77C  fiiubcv  IK,  Iitgtu  7>7';7'Y;, 
li'u^t'ii  (',  tiimi'U  EFIK,  fiivt  E,  -(icUMiuiieii  EFdllK,  trul.!  FE,  fnu 
Fallt,  miuiic  7'Yr7/,  auhL'iivtcii  (iicibmiii  //7A',  aiitiuuvt  iSiifaftaiitiüi  IIE, 
genuinen  K. 

ü  ^  ö  f6vd)ten  FOllI,  obcitait  777r,  töiuicub,  miigi-u  (aiid)  A'), 
nioglid)  {K),  boren  (nil)b.  tuncn)  /.  ö  ^  ii  niiind)  FGII,  niügcn  FK, 
ptü^lid)  7,  füinicn  E. 

6.  Wcvniibctc  i^otale  üuu  .1  Olcibcii  mnft,  büd)  ift  ^n  ovluiil)ucir.  ü  l) 
l)bcv,  \)\)\]  EK,  >  i  geiift  FG,  vitctii  7'7/,  ücifdjit  GII,  ftivjcu  //,  Ijilf  //. 
ö>  e  getieft  /',  fetten  (1.  i'O  •  ie  üricbcri*',  bcniegct  /•',  riefet,  rievcii, 
bricffcn,  nnl)iben  (!)  7^'.  eu  ^-- cl)  teljtten  (i,  teijttlein  E.  llntgeteljit  ift 
i  >  ü  tüttfcn  6'. 

7.  Ü)ün  ben  Süofnlbet^nnngS^cidjen  ift  Soppclfd^reibung  be§  c  gegen  cI;  tjnufigcr 
nto  in  A:  in  BE—K  ntccr,  üerfeeren,  leeren,  ecren;  c() "  e  gteidjfnltö 
Ijiiiifig  ii:  BE—K  nenien,  fer,  mer;  nud)  t;  ,5luifd)en  ^fofaten  fetjtt  oft,  regct-- 
uinfiig  in  ben  Ivormcn  bon  ftel;en,  geljen,  et)c,  (5l)e  in  EFGllK,  gct  II,  geti)  F, 
uidjt  ober  in  gcfcf)c(;en,  3el;en.  Un-i  anbeicn  il'ofaten  feljlt  l;  in  rinnen  Ed, 
jni,  jn,  [x  EFGK.  j()  ober  i)t)  für  j  ift  nieift  burd)  j  erfei^t:  3l;cfu,  jljenc> 
aiefu,  jene  uff.  E~K. 

8.  9lbiueid)nngen  in  ber  33cl)nnbtung  unbetonter  e  fiub  bei  mittetbeutfdjen 
Srurfeu  bnrdjane,  bei  obcrbcntfd)en  nur  nni  l'Infnng  DoIIftiinbig  Dcrniertt,  ba  in 
itjncii  fnft  alte  anstnutciibcn  e  fcljlen;  uingctetjrt  ftiljen  Ijicr  aber  oft  e  üov  .Uon= 
fonauteu  gegen  .1.  S)iefc  b-oKc  finb  fänitlid)  bevjeid;net.  2)ic  ünbung  iä  ift  fo 
gut  wie  burdjaus  ^   zi  geuiorben. 

,({ onf  onant  cn.  1.  .^^länfig  ift  p'  b  im  ^Inlaut  uerboteu,  gcbett 
CDEGJUE,  i^apft  (unb  lUbleitnngcni  EU>,  braud),  bvieffen  (priifciii  FdllK, 
hx\}^  I,  btunipt  K;  umgefeljvt  b  ^>  lauttreuereip  p  l;anpt  FE,  11 K  i^eftrept  K, 
l}iipfd}  FI. 

2.  iü'i  einigen  aßortcu  ift  t  >•  b  ,5U  bcübadjtcn  üerberbcn  E—K,  Onbcr 
F—K,  bangen  II ,  bvetteu,  brinfen  K.  b  '  t  teütfd)  F(rllK,  tringen 
FGHl  (neben  btringen!),  trudeu  EIII,  tnlben  7;  im  übrigen  ift  tuicber  ,yt 
bemerteu,  bafj  gegen  A  b  ober  t  im  iHusInut  uad}  Sonoren  oft  ]n  bt  loirb: 
Ijcnbt,  gefnubt  A',  luirbt,  rabt,  grunbt  IIG,  fdjioerbt  /'',  auffällig  im  :ontaut 
geftalbtcn  B;  fetten  finbct  fiel}  tt;  "  •  t  taufent  (rÄ",  gauj  ungemötjutid)  tun /•,'. 

o.  5i3ci  ben  f=i.'auteu  ift  ^u  üermerfen  g  >•  f  (cE)  SöittenbevgE  ClJ,  -ig  bei 
■Jlbjefttücu^- -igf,  -id)  E,  -igtid)>  -i  (g)flid)  E -I,  gcfenndnif;  E;  niugefcljrt 
-irfeit  ^- igteit  FGIK;  über  ben  ilücd;fct  I)  ^   d)  im  'iierbum  fictjc  unten. 

4.  SoppcUonfonauten  fiub  gegen  .1  nur  feiten  tiermcl^rt  il)ie  nnb  ba  loibber  l'>, 
lerenn  uff.  E,  11,  bebentfainer  ,il)nimcn  7/77C  betten,  nenimen  7,  cigcntündid) 
üerrad)teu  imd)  oberbentfdjer  Silbentrennung  I■l^,  feljr  Ijiiufig  aber  üercinfadjt  bis 
jur  mittell)odjbeutfdjen  Strenge;  got,  l)ern,  tan,  feit  B—K. 


8  ä>i)ii  l'i'ibcr  öii'ftnU  bci  2afviiuu'iil->  ,vi  ncl)nicii.   l-y2'2. 

5.  Sic  f^Sautc  Mjaltcu  bic  'iHTHniiuiig  üdu  .1,  bod)  ift  bie  Übertabiiiig 
mit  %,  ff,  ff;  in  E — K  geringer;  ein  eigene-:-,  einfnd)e-S  niib  ftrengec-  S\)fttni  Ijat  /, 
näinlirf;  ff  für  niljb.  s.s  unb  zz,  -/.■  dciffcn,  gefcffen,  '^-'it'i'iü'",'  B  tüi'  nn-^lantcnbcs  s,  z 
(üfe,  gvo^,  anber^)  uor  AJonfonanten  (niü^tc,  fjeljfjt),  fünft  f  (bifc,  Tjnfern, 
er  1 11  f et,  ond)  ift). 

G.  für  I3  ftcljt  V  iiicift  i"  E—K,  baö>b,5  oft  J^GiC  in  E  nud;  baj; 
f- ^- u  ücruolgen  1)E('. 

S)ic  l*Drfiliicn  feigen  folgcnbe  XUbU'cidjungcn  uon  .1:  ,5nr  >  ,?cr  E—K, 
üor-  (nnlictont)  y  Der-  ücrjngt,  ücrbrüfelid)  C—K,  fnr-  (in  furluarff) 
^--  ücr-  EEdl,  für-  (betont)  ""   für-  ivi-Yr,  >■  üor-  üorbitb  K,  üor-  (betont) 

>  für-  fürgenomcn  i/A',  fürbilbcu  /;  gc-,  bc- >  g-,  b-  gniein  E,  a\u 
ggriffen,  gftalt,  gbott,  btcnucn /,  gfdjabct,  glaffcn  /v;  unigefeljrt  g- >  ge- 
geniig  BE,  genebig  F,  b- ^  bc-  bcleljben  Fall. 

51)on  ben  'Jindjfilbeu  ift  3U  ücr.^eidjncn  -I;eit~"  -eit  narreit,  fenfdjeljt  i'C, 
>■ -t;et  frcljtjct  1),  -ni§>-nuf5  (üercin,iett)  E,E'—K. 

3u  bcr  giejion  bcr  GiibftantiDc  ift  .^u  bcmertcn,  bnfj  ber  ''JJlanget  ber 
Gnbnngcn  (bcs  SBapft)  oft  bcfcitigt  ift  in  CDFlllK,  aber  onct)  bc5  5t3npft  Oer^ 
ineljrt  EEK,  allen  ^ilpoftet  GH,  beä  Wnnbt  //,  be-3  l)ei)l.  0)el)ft  F.  Vinbere 
2)etlination-jtlnffc  finbet  fid):  bei  deniininnm  Übergang  in  fdjlimdje  oovnicn;  bie 
Sonnen,  loodjcn  i^G'7//,  fdjlangcn,  t\xä)a\  FJll,  bilbnnffcn  is';  nnigefctjvt 
ber  fecicn  >•  fcet  G,  fad}cn  iSatib  Singn(ar)  "  fad)  FIII;  bcmerte  bie  'Jionti^ 
natiüc  in  -ung  ^>  -ungc  nianunge  nff.  ISDEK,  bcn  Oiefdjtedjt-miedjfel:  bie 
^  ber  tanff  i'X  gctualt /,  ba^  >  bic  crgernn^  (rl,  .^ngnif]  /,  bcr  ;  ■  baö 
ort  7;  eigcntündid)  bic  il^apftt-f'icdjt  "    iiepftsfned)t  FGIIK. 

Üon  IHbjeftibforntcn  finb  511  crluntjncn:  notigen  >  noltingeu  J'J, 
groffcr  i'Jtcutrnm)  "  grof f er»  EG,  eigen  (^Jlffnfntiu  Singntari "?  al)gnen  FGIf, 
nierer  (niaius)  >  nicr;  öfter  finb  fcf)U)ad)C  nnb  ftarfe  ^^^''''cn  üertanfdjt  bic 
iornigc  ('4.'tural)  ]>  jovnigen  F~J;  fictjc  bic  l'egarten. 

*^«ron-onünatf af ns  .jeigen  folgenbe  ','lnbernngcu:  einem  "~  eim  EGlf, 
im  >■  jme  F,  bcn  >  benen  7,  jn  Satiu  '|Unrat)  >  jncn  FGIII,  ber  "  bero 
FGII,  bcrcn  K,  jr  >■  ircii  (öienitib  5p(ural)  7,  ctttvaS  anberä  >  e.  anbcrft  E, 
jn  (llieficr.)  "  fid}  GIK,  bc§  "  irnä  ^'7/7;  bic  iicrbinbnngeu  im,  in«,  ift'u  nff. 
finb  getrennt  in  bem  nff.  EG  Hl,  cbenfo  mnftn^-nuifjt  bu  G. 

5Uon  bcn  ;^al;ttuürteu  ift  brci  ("Jientrnm)  ";    brcü  EG  I;cn)or,'in(;ebcn. 

Sic  i'crba  geigen  in  bcn  (fnbnngcn,  abgcfet)en  bom  IHbfall  faft  aller  c  in 
bcn  Srurfcn  F-K,   oft  -cn  (1  ipiurol)  ^   -cnt  FJII,  ^    -et  /',  -et  (2  ^|Unralj 

>  -en  Elf,  >  -ent  G/f,  -cn  (3  ^nral)  >  -cb  77;  bcmerte  ferner  ftclje,  gcljift 
>flee,  gecft  (.«onjnnftiU)  F,  finb  (1,  :J^4i(ural)  ;;;- feinb  7'/;//7C  >  fein  (r, 
feljn  (jfonjnnftiö)  >  fcljeu  FG,  jr  fcib  /  feinb  //,  finb  /;  fei)  >  fljg  7; 
meifj  10  Singnlari  ~"  iiH'ifjt  dlf;  tociter  -ein,  ern,  -eitcn  nff."  -ten,  -ren, 
-neu  loanblen,  begegnen,  aljgnet  Gltl.  Stammformen  finb  Oeränbert  labgefeljen 
uou  bcn  Umlaatsbc.icidjnnngen,  bic  fdjon  oben  ertunljnt  finb)  jr  feib  >•  finb  K, 
icf)  luar  >■  was  7''77;  bie  eigcntümlidje  gorm  3  '|Unral  3"tiifatiu  '|>räfenö  fnnbcu 
ifünbcn  EGIIK)  ift  >  tonnen  /  tünuen  K,   ber  Honjnnftiu  'jUäfens  fnnbe 

>  tonne  /  geworben;  für  Hingen  >-  mögen  IK,  tnrcn  (mljb.  liincn)  > 
tljurren  F  boren  1  bijcrcii   K;  tuifte  (.Honjunttiu)  >  lunfjte  DI  luü^tc  I 


ituii  tcibcr  öieftnlt  bc-i  Sfirvniiiciüi  jii  licljmni.    1522.  9 

»pefte  E;  cä  taug  >  bangt  y.Yr'// taugt  A";  fic  fültni  (^ubifatio)  "~  jofteu 
Fdlll,  fottL'--  füftc  Fdlll;  liuillcu  "  luollcu  (im  gniiicu  'i^räfnit^)  Fdlll 
tucllcu /•,'/,  ii'oltcu  ^.WüiijuuftiD)  ^  uuUtcn /'Y;//  iL'cltcub  IK;  l)attc  t)cttc 
(SubiEotiü)  Fl<\  ftcljcu  >-  ftccu,  gcljcu  >■  gccii  ficijc  oL'cu;  ftctjc  (WoujuuftiUi 
>  ftanb  /,  fte  ftctjcu  >  ftcub  //  ftoiib  F(lf,  )"tc()cu  >  ftun  F(!I,  gctjet 
>■  gat  /,  gctjcu  ^   goub  I;  bev  lub.  .(fonjunftiu  fcunctc>  !autc  /. 

Souftigc^:  S)cv  3öfrf)fi'l  Don  c:i  im  ftavfi-u  ;>ituunt  ift  uad)  altov  äUeifc 
geregelt:  id)  fcl;c  ^  |it)C  FGIl  fid)  E;  bcv  Umlaut  fäüt  bei  ftavleu  ÜJcvbie  mit 
ml)b.  a  uub  a  feilt,  Icff ift  uff.  >  fallt,  l)alteft,  fnrcft,  laffcft,  aufüdjt  F(iJ/; 
bie  alten  Singulare  bcfrfjncljt,  .^irreifj  ('|U-iiteritnini "  bcfrijuit,  iercifj  Füll. 
!£ic  i'orfilbe  gc-,  bie  oft  in  .1  beim  'l'arti.jip  ■^irätcritnm  fcljtt,  luirb  U'icber 
augefügt:  gelaffen,  gcuunffcu,  gcarbeit,  gettjon  Füll;  für  raffen  luirb 
bas  fdjmadje  n'iffen  gebraudjt  IHK. 

aBortfürmen  uou  auberer  Wcftalt  in  A:  1.  Snbftautibe.  gefelj"^  gtfeijt  li 
gcfaijt  1,  ciufa^uug  ^  eiufcijung  I).  picbigt  >  prcbtg  F.FlllK  prebige  //, 
nbivtci)t>Dbcrfcit  FFGl  obcrEeit  HK,  Ijülf  ^  tjilf  EEG,  ^nBftab> 
rvufeftapf  Fan,  tvol5  >  trat5  F(rll,  evteutnifj  erfautuüfj  /'',  Derluft 
>•  öcrturft  /,  bud;lc  >•  bnd)teiu  E,  pubel  >>  pufel  Eirll,  ücrmannug"> 
ermauuug  F,  inncferu  "  juntfljcvrn  Olli,  feil  "  fdt  Hill  fei  Ell 
\tti  EK,  «Dloub>  ^JJlonat  (7///,  fd)rifft>gefd)rifft  y,  corpci--;-  corpet  T, 
^Jiürmbevg  "^  ^Jcüvnberg  (r,  äüittenbcrg  ^  ä«ittemberg  CDFd/l  a«item= 
b  e  r g  1,  B  i  1 1  e  in  b  c  r g  :;;  aö  i  1 1  c  n  b  e  r g  FK  SB  i  1 1  e  m  b  c  r g  1  J),  f  p  r  i  d)  m  o  r t  f  > 
fpiiidjlüortt  lll,  lippc  >  lefftjcn  F — K,  crnb  >  eru  IK,  orbiuanij  > 
orbnuug  l\,  farc  "  gfave  K,  fdjmmf  "~>  gfd)mucf  K.  ,"ycruer  luerfjfctn  bie 
gried)ifcl)en  uub  tatcinifdjcn  ("yurmcu:  Puangelion  mit  (Sumugelinm  EK, 
Cvnangeli    mit  (5^>Dangelii  1,   uub  fommcu  'JJtifdjfurmcu  bov  C^uaugelinm  //. 

•2.  Slbjeftiue.  teufflifd)  >  tcufflidj  B,  beutfd)  >  tcutfd)  EHE,  nev- 
ridjt^  ncrrijd)  EIIK  narredjt  /,  tuglid)  >■  baugelid)  EGII  tngenlid)  /, 
fd)avff  >  fd)avpff  FEI,  nel^ift  >  ned)ft  /•;/•'//  ncgft  E  ueft  7C  Ijoljiftcr 
y  Ijocftcr  F  l)bd)it  EG,  groffift  "  grbft  EG,  mand)fcttig  >  mauigfaU 
tic^  FGII,  gcuato  >•  geuad)  EGll,  bifdjaffifd)  "  bifd)üfUd)  F,  djriftlid) 
djviftenlid)  E,  uffcntlid)  "  offenlid)  F,  fdjluiub  "::  gcfdjluinb  G, 
triedjifd)  "  gried)ifd)  GlII,  gemei)ljet  ^>  gcmeijdjt  //,  niecr  "  uice  /, 
iöiipftlid;  >  bäptid)  (öfter!)  K,  ferlid)  >  gfcvlid;  K,  l;nngerig  nnge= 
rig  /IE  Tuugierig  IC). 

■j.  'lUonLimiuQ.  Wild)  ^-  lueld),  li'öld}  fiel)c  üben,  berfetbe  "  berfcl^ 
bige  Flll,  i)glid)>  jcglid)  FEGUK  jetlid}  FI,  uid)t5  ;  nit  /•;  uüt  / 
uid)ö  E  uidjft  HC,  niemanb  ";•  nicmau  /,  fclb  ^-  felbä  EGI,  (uutcrj-- 
u  a  n  b  e  r  >  (uuber)  e  i  u  a  n b  c  r  Flll,  l) b  c  r m  a  u  >■  t)  e b  e  r  m  a  n  11 K. 

■1.  l'erba.  arbeiten  "•  erbeiteu  D,  nmgefeljrt  erbeiteu  "T^^^-  arbel)teu 
FEH,  üerleurfen  ^  Bcrlcügncu  EFGIl  Pcrlaugneu  /■'  üerlögncn  /  i)cv= 
leügen  K,  befcljlcu^-  befcldjen,  befaldjeu  /•/',  feilen  ^  feien  FE  faleu  /, 
fobberu  >  forbcru  EFlllK  fürberu  /•'//,  geuicffen  "  uieffeu  /•,',  Uev^ 
autiuortcu  ;>  autiuorten  F,  Dertitgcu  ^:  Uertülden  EG  üertitrfeu  /•'///, 
beuten  ^  gebeufeu  E,  fangen  ^^  fatjen  F—K,  üerbamueu  "  perbanu 
mcn  EG,   crjiuingcn  ^-  erjioigen  Ell,   trotten  ^  treljcn  E(}ll,   fdjlaljcu 


10 


äioit  t'i'ibcv  öcfliiü  bt'^-  i£tilrniiu'iit>>  ;,it  m1)mi'ii.    15'22. 


^>  f  dalagen  FI[,  ücrftriift  g  oft  vi  dt  Fdll,  livnud)cii  >  gclnnudjcu  (HI, 
ptuinpcii  >■  p[umpffcn  HU,  ücvftöveu  "  .^cvftuvi'u  /,  gclcviit  (ducUis)  ^ 
gcU'vt  /,  ]\d)  betragen  >  fiilj  ücvtvageii  /. 

5.  ^-''ivtifelu  u.  ä.  iiid)t  >  uit  (ums  aiid)  .1  Insuu'ileii  Ijati  ll—K  nft 
iiiib  uiiigefe()it,  7',' Ijnt  aiid)  iildj-i,  fonbev  ^>  joubevu  B,  fuiibcvii  ^  fonbev 
KFdll  i  11 11  b  e  V  EIK,  f  i  ii  t  c  in  o (  >  f  e l)  n  t  c  iii  a  U  HE  f  c tj  t  m  a  ( ,  f  e l)  t  e in  n  (  EFiill 
fibmal  /  fint  ciniiiat  K,  ba  i.jcttlid))  >■  bo  F(} ,  bo  (övtUel))  >•  ba  BI, 
Wo,  ii'Düon  "  tun,  loaüLin  ('Dl'Jill,  .^cleijt"  jntclj  F,  fnv  (mit  "DatiD)  >■ 
üor  F  -K,  bcnn  (in  allen  '-iH'beiitiiiigen)  >  bann  FFHII,  ^.  bann  iinv  in 
bev  iu'bentung  liim,  (|ii;ii]i  /,  uuMiii  "";:  Wann  Ellf,  nn^"  ""ii  E—K,  bvon  nff. 

>  bavan  F—I,  bauon  >  Inrüon  F  —  J,  ijijt  -Ijclj  ii'— 7  jcljt  K,  cr.^u 
>■  tjevjn  FFGII,  ferne ";  fcrr  F  ~I,  elje  "  cc  EFGIf,  inbcö  "^>  inbeiii  El K, 
anberö  ">  anbcrft  ]%  bru6cn~:  oben  ii  bubeii  /,  tjiiifnrt  "'- I;infiivo  GH 
Ijinfür  /// !)infürt  K,  cnttuebcr"  aintttiebcr  G  einttuebeve  /,  fegen"- 
gegen  (rll,  abermal  "abermals  (r7/,  ita'iic  >  iiad)  J''G,  bcniuul)  bcu= 
nod)t  (//  boiiiiDd)t  IK,  nur"  nn  GF,  t)t)e  "  Ijte  (!i  K,  Ijernael)  I)eii= 
iiod),  l;l)iiiiael)  Jl,  lüibcr  fncque)  :  incber  F  —  1,  üergebenlid)  ^  lier= 
gebeus  /,  f djimpffltc^  (^HbDerb)  >■  fd)iinpffltd)en  I,  fveilid)  freilidjcn, 
,511  iniibctüiitj  >  ,5c  FI,  fumct";;-  fiun  /,  l)er  >  l)ar  /,  immer  ^.  jcmer  /, 
Ijieraiiff  :  I)ic  bff  K,  bcnn  (nain)  "">  ben  iregclmäfjigi  K,  ob,  barub":  ab, 
bavab  K,  bctcljt  "  \}\\  bie  feit  K,  aiiff«  evfte  iifm.  "  jnm  erfteii  K, 
bar  1)11 11  eil  "    bar  in  GH. 

SBortuial)!.     i^ntiger  ^    il^üttncr  iv,   piibcl  >•  pnbeiin  /i',   bennget 

>  beniigig  ift  /,  befel)t  tjinluegf  F,  beim  iHuiii)  ">  luann  FG,  \Av'\y 
lid)  ■"  blü^lid)  l'G ,  iba  nieljt  ^- bod)  iiit  T,  mnifen  (iu'rb)  >•  iiuigcii  /, 
bcmpffen  >  beminen  I,  tabeln  >•  tnlben  1,  \a\)  '  joelj  7,  far  ~  far-- 
liffit  /,  forg  "  bforg  /,  prnffcn,  pri'iffniig  "  -  fiel)  criiiiiern,  eriiiiic= 
vuiig,  beuiiirnnö  I,  füleii  bcfiuben  /,  geitj  ^-  gl)t  /,  l)l)nluerffcn  "> 
öeripcrffcn  /,  anregen^-  anrüffen  K,  fern  ^:  U'eit  A'  totpifd)  >  toUifel)  /'', 
!tld)en  (— feld)en)  falfd)  "    Atird)en   A'. 


Sott  beib«  (beftnlt  bei  ©aftoineiit^-  \u  iicf)nieii.    1522.  H 


'l^m  Ociiicv  Wcftnit  bcv  Snfrnmcnk'  1522. 

f3?l.?li''|  3lllcu  iiu'l)ucii   licluMi  l)cvni   uiiiib   luubcvu   l)iiii  (^l)riftü 
(innb  iiiib  frib  tum  flott  uiifjcvm  Imttcv  unb  iiuijcvm  ,V)ciii  ^'l)vi|tü. 

.iiiut 'iHaiilu-j  iieiiiict  ba-5  Ijcljlig  Giiani^elion  cl)ii  luort  bc-j  cvciitjü  t.  sm.  i,  is 

unb  el)ii  pvebiflt  bcr  tin1)el)tt  fiiv  bcit  l)cl)bcii  itmib  cl)ii  pvi'birit 

bco  ciflciiüf;    fiiv   bell   oubeu.     'Jin    Un)r   aber  aufj   alH^niiil- 

lirijcm    m)d)tiim    bcr    bnniiljcrljirfclit    gotti-j    iiiifjcry    iHittcrö 

U'ibcrumb   bcgiuibet    fiiib  mit   bciii    l)ci)liamcii   Inuttcr  Inortt 

bcö  (^•uaiigcliüii,  uuificii  luljr  luiü  bcy  crlücgcit,  bn-5  ee  and)  uiiy   iiit  aiibera 

bcmt  fcljucr  art  nod;  cl)u  luovt  bc»  cvciiljy,  bc§  crgcriitf3,  bcr  türl)el)t  fcl)  iiiib 

i<>  bleljbc.    6»  ift  cl)n  grofB  ttjclur  ljci)rf)eii  cljnä  rcdjtcii  glalubcii-?  unb  tcrrii» 

bei)  uns,  ba§  un§  bcr  Sntiiniiv  biird)  fdinc  frf)uppcn  fjo  bitter  uiib  inaiid)= 

fcltiglid)  niigrcijfft.    äln-rc  uiijjcr  lere  Von  bcr  li'cUt,  f30  Unirbc  fic  bic  Joellt 

lokn  h)tc  bc'j  33Qpfty  leren  bifjljcr  geld)iri;t.    5hi  fic  aber  iiidjt  lum  bcr  Inellt 

ift,  §onbern  gott  l)att  fie  iino  geben,  baruinb  fjaifit  uiiv  bic  liiellt. 

i:.  -Jiu  ift   baC'  bic  geringft  anfedjtuug,  bay   uno  bic  iuelt  tjaljet   unb  lier= 

folget,  bnraii  aud)  bcr  Satnn  iüd)t  bcuugct,  ^onbcrim  unter  uii5  fcI6  gebeudt 

er  fcljncn  mntUMUen  lui  nbcii,  unb  ob  lvi)r  fcljner  Inrncn,  ben  "^nipiften,  l'oii 

anffjen   tju  ftarct  fiiib,   luill   er  nno  biird)  un-i  felby  luni  l)niicii  tjurtrcuncii 

unb  fcrtitgcn,   bas  locrc   ijfjin  got  uiiBer  Uatter,   -Jlincu.     Tarumb  uu§  Diel 

20  nicl)r  I)l)iifurt  auff  uiio  feU'y  luifel)eii  ift  benn  auff  bie  cnffjernii  fdinbe.    3Bi)r 

toiffeu  >üoll,  tra»  er  Ijui  fljnn  Ijatt,  fprid)t  5.  ^|.HnilU'j  2.  (5or.  2.    "Rn  er  filiet,-'-««!!-'.!! 
hau  er  uns  |ur  Unt!cu  iiidjt  tclnben   tanu,  luirfft  er  fid)  auff  bic  rcdjlen 

1  minen  (und  so  durchaus  i,  u,  ü  für  ci,  01t,  cüj  I        Ijcticn  l'Utll        luiibcvii  HE 

blübrcit  /  2  Scju  (so  gewöhnlich)  l'VI  3  ©aiit  (tjeifShnlich)  FOK        öwailflctiitm 

(ije.ie ähnlich)  FGK  Guoiigctiiim /i'/      Itcülj  K        4  ))rcbig  (so  ;/cic!ihnlich)  EF(1  IK       Bot  (so 

immer,  nenn  mit  Dutic  vcrb.)  EFGHK  for  /  5  crgcriluS  FOlll  -iiüfe  A'  bcr  erg.  EFCl I 

■Jdm  (so  rctjelm.)  F — A'         to§  so  immer  außer  I  auch   K  5/ö  otigtülttlidjom   F(!//K 

QtigtuiiUlicf)cr    /  6  ungcrä  fehlt  K  7  fcinb  O/etföhnlich)  FCl        lautem   l<  lutcicu   / 

S  fiuQugclium-j /V'// (5iiangclij  /      iiiuifcii  /"■'// müficnb  /      ouä)  (so  immer  ou  für  altts  ixii)  I 

y  bann  FJ/I       naäj  (!J/JK        tvciitj  A'        cvgcvinifi  //  bcv  crgcritiiä  (-uift  FJ/K       (ijg  (so 

immer)  I        10  l)cln)bc  FGJl       t^ciict   A'  //  jdjiipcn  A         Ulla  iiinnigfaltigtlidj  F(! U 

(idl-  Fl])         12  tucr  /      Ict  (1//  leer  F      Hjürbc  A        IS  l)l)6()ar  /      gcjd^icfjll  gcidjct)Cii   A' 

9!un  mtch  F      'Hin  bis  iiidjtl  *J!im  jo  jl)  nit  /       iiit  (so  hnufi'/)  O         II  joiibcr  l'</ar;i/iiilicli)  Uli 

fimiicr  (meist)  IK         lö  gcriiigcft  FOJJf         Iti  bem  Sotaii  A'      ficiiügct  (IJJK  bciiicgct  F\ 

bciiiigig  ift  /      jclbä  /        J7  |cin  //      ütcu  OfK  »)cbcii  F  Ijicil  HE        !>i  u(fcit  (fic  immer)  K 

jcinb  FII       jcttrcnncn  (so  immer  jct-  für  jut)  F—K  l'.i  octlitcfcn  ///  ucttiilcfcii  /''■' 

»et  GH      20  l^infütt  A  ^infüro  FGU  l^injür  /      bann  (in  dieser  Jicdeutuni/  immer)  FGIl 

»ffcrcn  (»  für  ü)   /      fetjiib  FII  fciiiiib  G  f^cnb  /        21  firfjt  (so  re;/elm.)  F—K        22  (jur] 

Jli  bcr  (reyelm.)  FGJ/I      nit  (gewöhnlich)  K      toubcn   A' 


12  ^011  bi'ibtt  öcftült  bc-5  Saftamciit-S  ju  iicl)ineii.    15"J2. 

fcljttcii.  S»ov[)l)n  l)att  cv  iiu->  allju  '-i^cpl'tijcf)  gciiind}t,  iiu  luiU  er  11110  aUw 
G-imiigclifd)  maif}cu.  föott  aber  I)att  un^  öid  mal  gcpntteit  Dun  bcv  icfjrifft, 
imir  foUcn  aiiff  ricfjtiijcr  ftraffe  Min)6m  1111b  mibcr  Inir  rccfjtcu  nod)  \^nx 
liiicfcii  l)aiib  liunidjcii.  Jiirlimr,  t-i  ift  l!tn)t,  ba--  luijr  uiiä  ruften  iiiib  mit 
beten  itnb  leren  icfjiilicn,  ber  Satanac'  luill  brau.  Gr  f)att  bißlicr  mitt  mi)r 
aUei)iie  geriingcnn  bnrd)  ei)ttcU  grobe  t6lpiid)e  fopff,  bic  nid)tc'  bcnn  leftern 
nnb  liegen  fiinben.  :^sl>t  aber  ftelien  fie  iinn  grofier  t)ofinniig,  unir  luerben 
unö  felb  uorftüren  mit  eigener  iinci)nirtei)tt  iinb  Imntrndjt. 

\-m.  %  ij]  3t6cr  barumb  unbortjagt.  ö.  --pau.  ()att  eo  inol  erger.  nenüidj 
farid)c  bniber  iinnb  falfdK  .?U'DftelI  nnter  ielmcm  bauffcu,  batiii  fielen  lion  ütim 
alle,  bic  l)nn  'Jlfia  Umren,  aiid)  lierliefi  i)l)n  fepn  funbcrlid)er  lieber  freunb  iiub 
s.  iiin.  1,  luinngcr,  Sema«.  "ültfio  muffen  mpr  l)ic  and)  geluartten  an  ben  nnßern,  ha-j 
l)()r  ettlid)  abfallen,  luenu  ber  ftrclttt  augeliet,  nbir  bao,  Um  ber  redjt  lielubt- 
ftreljtt  angeljet  mit  beut  teuffcl  nnter  un-ö  felbo,  muffen  imir  geliiarten,  baä 
and)  bic  fallen,  bic  iljt  bic  fpil?en  füren,  c-j  fep  ^>!ntl)er  ober  tner  ec-  loollc. 
Sä  tft  nid)t  ei)ii  £opl)iftifd)  bifpiitatinn',  mer  mit  -Satan  feinpffen  fall. 

'Jlber  id)  luepfj,  liuil)er  mei)ii  lere  fompt  nnb  Iner  mid)  auff  gcrid)t  l)at. 
ba|n  beliici)^et  cc-  and)  bas  Inerc!  gnugfam,  benn  ob  id)  »noU  ber  ücpncn 
lu'p()enn  lepno  tl)an  l)abc,  bic  lupr  (mo  c-j  nobt  mere)  i.nUci)d)t  tfinn  mod)tett, 
S50  ift  bodj  ba-j  luol  für  epn  grofß  rtniibcr  aiiijulülicn.  bao  bcc<  Satamiy 
l)ol)ifter  fopff  nnb  groffifte  madjt,  bao  '-i^apftnm  mit  feiinen  corpcr  el)n  fold)cn 
ftoffj  bnrd)  mid;  empfangen  i)at,  bcn  p()m  !ci)n  lüclttid)  nod)  gcpftlid)  geluoUt 
i)l)e  l)att  mrigeii  beluepffcn.  Ter  SatanaC'  fnlet  and)  felbc-  looll.  loer  mepncr 
lere  meiifter  fei),  barumb  tobet  er  nnb  fudjt  alfjo  fdjiuinbe  griff. 

J  Sapftifc^  (so  immer)  IK  Sciftifd)  li  >  fd^tifft]  flcidjiifft  (so  reijdm.)  T        o  jöUcil 

(;/ewö/mllc/i)  FlI  jöUciib   /         fttoufe  Jl        Ijclcqbcii  Fll        lucbcr  GlUK        ju   bcv  /'(;/// 

■1  \nx(Xoo.x)  E—K      tüftcii  (ruften)  (7v7''t;//7\' lüftcub  (Endun;i  meist  so)  I        ö  fdjii^cii  i-'— A' 

barait  (immer)  FOII  6  attain  (ein)  F—K      B106  FGH       toIt)iid)C  K  tolpijt^c  BEl\ 

toüifdö  Füll      tcftrcn  /        7  fiinben  FCllK  tonnciib  /      '•gc^  FOII  jclj  /  jett  A'      ftcnb  Fll 

ftccnb  (j  ftccn   E  ftonb   /  *'  icltiu  Fall       uctftörcn  (so  immer  »et-  slall  »or-  in  unbetonter 

ISlcUun^i)  J'clIK  jcrftüicn   /      eignet  A'  al)8ncr  /'         'J  unOcrjogt  (so  immer  vn)  l>F(iIF 

namlic^  /        V)  \aV\A)  FdJl      bxnhn  C/>FU1K        ;/  luorii  /■-'    jonbettidjet /'C/V/]  junbci- 

lidj   /  IJ   iiinflct  A'        muffen   (so  immer)  CfH/h'  mucffcn  F       tjic  fehlt  E  13  l)I)v| 

jteu  /      äuget  l<  ongnt  /]  nngchcbt  (pt  F)  FOII      über  (so  immer)  F  -  A'ijbet  A'      lua  FciJf 

red)te  /  J.!  14  tjoublftvcit  A'  Ijanpt-  JfK  rjoujjt-  7  II  äuget  A  angeet  Fd  -gut  / 

muffen  mich  FF       ].j  »jeg  Fü/I  jelj  A'      futen  (./  fi'itn  EH  ficreu  /'      luolle  7>A'  loölI  F(l 

robt  //  melle  /  /')■  iiit  (irie  oft)  auch  I  17  lualjet  FO/I  iuol)ar  /      lev  FG/I  tccv  / 

fumpt  yVA'        7«  batjü  (;/ewiihulich)  Ell      gcuugfam  Ftl II  mit  u  HF      idüI  A'        /;'  tlnin 

(nurh   IcljiiiS;  FUIII        ^ol)   FOII        lua  (rei/elm)  FGJI  tuet   /         tl)ou  (muh   uiUcl)tl)U  7' 

luödjlen  FGI/K  20  für   (so  immer)  E—K        -jicijen   (ijetoökidich)  F(!HI<  -jül)en  / 

bed   Sat.)   ben  ©.  I>        21   l)öl)iftec   7  Tjoefter   E  (ausuuhman-eise  Vmlautt)    Ijöcfjftet  y''C/77 

gtöffiflc  K  gtoflc  (ßt)  iV,'7/7      c6r))cv  FGJIK  cöx))cl  7       foUidjen  (meist  so)  FGII  fötalen   l 

22  gloalt  7         23  \fyt]  Iiic  A'       uiiigcn  li  mögen  (so  immer)  I       fiilet   (nicht  u!j  FG  l<  fülel  // 

21  Ict  (''77  Icct  7''7      fudjet   /       gcfdjluinb  griff  7'(.'77 

')  Dies  zicU  auf  KiirhtiuU. 


SBon  bcibet  Scflalt  bca  6nfrnincnt?'  jii  ncljinfn.   1522.  13 

3)e'5  S^üpftiimfj  !ncd)t,  bie  tucfitlid)  (vurnüt,  l)ot  fid)  mi  aiid)  Dmi  bic 
fiid)  c-\ciiUMUv1,  bov  id)  iiiuii'Viic  iii'icliiMi.  '■-Hbev  Uu'iio  l)l)C  iiidjt  Unll  nubevc'  icDn, 
iiiujicii  luiv  niifi  (^l)vi)tinu  im->  tvofteii,  cv  Uu"vbc  iino  Ijclffen.  3.i)utenuil  \v\)v 
bcii  toutiiicii  l)cvvn  flcldjUnvni  iiiib  ncrndjt  l)oi)cii,  bno  \v\]x  iino  ia  iiidjt  für 
5  jcljncm  uiifliicbiflen  fiiedjt  fiirdjten.  äl^iiv  ndjtcno  bofiiv,  b"l)viitiiv  foi)  uiifjcv 
unb  l)()vcv  t)cvv  iinb  lucvbc  bt-iu-ii  bei)  [tcljcii,  bic  auff  icl)uc  l)i'ilff  fid)  lierlnffcii. 
5Sittcii  UioUen  un)v  fuv  fie,  bao  fie  t^ott  cvUnirijtc  i)n  bifjcv  fcrlicljcii  l;ei)tt  imb 
bic  l)cnbe  aiife  bcc^  S>apftC'  fjobc  Ijifjcii,  bn-?  fie  iiid)t  mit  l)()in  cl)iic\c>iitdelt  iiinib 
öcvtiff^ct    Uicvbcii,    beim    id)    fovfie,    fie   Inerbcii    bnc-    fictobt    trnlieti    fd)affeit. 

'»  0"()viftiiC'  l)nttC'  I)l)C  1)111  ji)nii,  cv  Umllc  fid)  iiid}t  bafiiv  fuvdjteii,  bno  eltlidjc 
lioviiigc  ^^opftö  tiicdjt  tcl)b  iiiuib  C[iiü  brau  fcljcn  UioUcii,  fjonbevu  er  bciirft, 
CO  U'cve  1)1)11  lnofl  uott,  bcv?  fie  becl)teii,  luie  fie  Iel)b  unb  (Vitt  binuni  lued)teii. 
G^o  ift  fdjun  all.ui  luel)!  bvnii  iV'feljt:  UH'vbcii  fie  iiiei)iie  leve  beiiipfieii,  f;o  l)att 
flcU'ifjlid)  cfott  iiidjt  biivd)  uiid)  flcvcbt.    Vtber  c-J  nnife  fvcl)lid)  blcl)beii,  luie  c-5 

i''  üoiin  niUu'ftljun  c\eliH-fteii  ift,  bao  fel)ii  ftaiib  fjo  niel  unweit  i)abc  ak'  bie 
(^roficu  ftenb,  luie  ba-j  tiiedjifdje  fpvidjliiovt  loiit:  C^c  fnüt  cl)ucr  el)u  fuvft  obbev 
el)u  norv  cjepmxn  fcljn.' 

TrtC'  vcbe  id)  nllc-^  bannub,  bn-j  Uil)r  l)un  foldjcn  tnnudjfeltiivn  nuftnffen 
uuub  cvfievnifj  beo  Satnuno  uuevfd)viirteii  fel)ii.     Teuii  3.  Osol)aiiuev  fpvid)t:i.?M>ii  4,j 

■-"  bcr  1)11  uwc-  ift,  bcr  ift  c\roffev  beim  bev  i)im  bev  luellt  ift.  Tcvl)nlUH'u  bitt 
ic^  bcjnutiglid^,  nllc  mel}uc  liebe  l)enu  iiub  fveuiib  l)iiu  ('>l)viftü  luoUleii  biefje 

/  bcr  .  .  .  glualt  /  2  ungcrcn  J''<!       locnit  cä  (iclti  (/eKühnUch)  FII  .">  niujjcn 

auch  J)       troften   Jlf.  ferner  F.,   das  dm    Viuliint  run  0  nie  bezeiclmet       XsKXb  FUJI       jel)t= 

mal  K  fibmol   /  jinlciiimnl  K  jctjtomnt  F<!ll  l  loittigcii  I!         ()cvrcn  (vie  melsl)  Falll 

»cvndjtct  '/'//       in  lüdjf]   bod)  itit  /       uor  <mih  I  :>  onflcucbigcn  F/f  imBcnobiflcn  G 

giiöbigfii   /       fütc^tcnt  FUJI  (  ciibt  // )  forditcti   /  fiivdjtfii  A'       nditoii  c3  /•'//      fei)]  (ein  F 

ß  ftecn  (immer)  E(l K  ftoil  (immerß  I       l)l)lfj  A   Ijiilfj  /.'  l)ilff  F— K         ."  SSittcn  tuoll.  lu.]  tuöden 

loit  6.  Ä        »ouUcn  FilK  weUeii  1       foilidjeii  U  favüdjcn   /  .S'  tjenb  Fall       SPobftcS  F 

6obe]  jotbe  A'      einaclBidtct  (so  immer  -let,  -Icti  für  -cU,  -cln^  /         9  tcrtiletct  FO       bann  O 

{ovfl   7        IjOllpt  (vie  immer)  (U  (!  011    /)   F—K  10  \)[)c]  t)k  K        h)ö(  FCIIK  lueH   / 

niit   /      baviiov  (III  bofür  A'      fiivdjtrn   IK  jordjtni   /'//      ctlidj   l'cll  11  yixwa,  <1JI 

iÖÄpft«    CK    Scpflfä    l'JI    Sopft    Dh:         bnvnil    (</e,i;i/,,ili<-hj    F.         luüllfii    f«)    <nuk    unten 

immer)  (IHK       \o\\bn  (immer)  J'(!  iillibcv  /  l'J  lucv  11  W'ax  C       bndjtcn  III  aebcdjtcn  /V,'// 

bavuon  (so  immer)  FftllJ       16vad)tcn  (und  so  immer  a  für  den  l'mloiU  von  h)  I         l.'i  tvex- 

bcnb   /      mein  ler  (J/l  leer  (immer)  J      bempffen)  beninien  /         //  fvcljüdöeH  F         l.'i  l)ab  I 

U>  ftanb   ('        {tie^ijd)   FK   gtiedjijd)  (Uli   (tins  Fehlen  d*r  -e  in  II  vird  ireiler  niehi  mehr 

rtrmerll)        jpviidlluort    /       tutet    /       fihft   '///  J^ütft  F  IS  veb   F(l        jöddjen  (so,  oder 

]hiäf   immer)  J        mniiiiijnlligeu    Fall        nnftofjcn   (6)  l'dlll  Ji)  evgcviiufe   ( -S)  FOH 

fet)cn  FI/        'Sann  F,  'Jii  flvoficr  (6)  (irie  immer)  F — K        bau   (so  in  allen  Bedeii- 

fungiii)   F         bev^olb   /  2/  beniutigtlirf)    /<  (da  der    Jhnluul  ron  n  nnd  u,   u   in   D  rölliy 

fehlt,  nicht  ireiler  vermerkt)        ot  //  aU  /''       nieljn  /.'A'  min   /        (ieb  /''''        »uolteii  Fllll] 

rteUen  / 

'j  l.ntlnr  hiinnte  icnlil  die  Schrifl  (lex  Fi-rixniuXj  vekhe  Sjiiihilin  iiberael:t  und  dem 
Fünften  von  Anhult  ijnridmel  hidle:  „2"nS  Sptiidjluovl,  "'BJnn  milfj  fiitliier  ein  .ifo-  niq  ober 
aber  ein  imtr  ge/liorii  liirvben,  .  .  ."  (Iö->i>);   M'eller,  liejß.  Ar.  i:iH4. 


14  35on  bcibet  ©cftalt  be?  Saframcnt?  jii  iic1)iiumi.    1522. 

iiun)ne  nuten-idjt  iiiuib  imniniiiici  tjnn  iiUd)em  viimov  fnnitlid)  aiinliciiuMi 
iiiitib  mit  cniftcm  c\(ptit  bi^c  Cfuniic\eliid)c  fad),  bic  im  iiii|;cv  alkx  flcmeDii 
luorbcn  ift,  liclffcn  fnv  Üiitt  cvhnUtcn  iiniib  fiibbcvii,  bn-?  ba  biivd)  bic  aviiicii 
fcelen,  bic  iiod)  erlui  foimncii  iollcii,  audj  cvleiid)t  iinb  \v\)x  jaiiipt  i)l)ii  gcftcvdt 
lücvbeii  tjiiii  bcr  evfeiituiB  inifeevv  Ijcrvn  ^iKl"  (^'tjvifti,  bciii  fet)  tob,  band  iinb 
pxit)^  l)nn  clüid'ei)tt,  '^Imeii. 


^1 


llfi-j  cvft  fnH  iitiiii  miffcmi,  bao  id)  f)l)vl)nncti  iiidjt  bifpiitievcit  luil,  oti 
bav  [)(\)lic[,  facvaiiu'nt  joUc  iintcv  bel)bev  gcftalt  c\cbcn  unb  cmpiaiuvu 
luevben  iiiiub  ob  co  bic  Idieii  mit  bcv  tjanb  uc()meii  unb  cmpial)cn  madjt  w 
f)aben  iiiib  ob  man  baffclb  i)nn  anbcvii  c\cfeiien  beim  titdjcn,  l)nn  anbcvn 
tlcljbern  beim  me|5fleluanb,  ijnii  anbevn  l)elu6evii  benn  l)nn  ber  fivd)en  tuilian^ 
bcLln  mad)t  [)abt.  3"n  füldjen  niiiib  bcv  gleiidjcnn  cnüerlidjen  ubniii^en,  fie 
)el)eit  aiuf)  beut  '^apft  entcvc^en  obbev  nid;t,  (lebe  inio  flott  nid;t  biet  bifpii^ 
tiven-J,  ijonbevun  un)v  (^bviften  inllen  imb  mollcn  l)l)vl)iiiie  mad)t  unb  ved)t  ir, 
baben,  bie  cpiiiatjuiui  (''bvifti  luiboUten,  Uuillevlel)  luebfj  nno  qefeUet  imaniviebeu 
bie  iaifdjen  evloflene  titelt  bev  fivdjen,  {ivd)ovbnuiu-\  iiimb  alter  tpraimen 
(lepftlid)  imnb  melltlid)  linrnen. 

Unb  ftellen  iinfäevn  flvnnb   auff  ben,   ber  nit   liefen   tan,    unb   jpridjt 
»(.iitii.  i.'.,«^JJiatt.  15:   S)ev  propljct  .^'sfaia-j    l)att    lool    flejatit    Pon   cndj  l)cud}lcrn:  Sife  ao 

Polcf  el)ret  miel)  mit  ben  tippen  imnb  pbr  berl;  ift  feriin  Pon  mpr,  aber  Per^ 
gcj.  29,  riflebliri)  biencu  )ic  mpr,  bie  Uu'pll  üe  mcnid)eii  riepott  leren,  .'öiranfi  joll  epn 
(^'briftcu  fcl)u  flclüiifen  |3n. -M  iijl'trtiftlid)  feljen  unb  feft  bafnr  baltcu,  6f)viftu.3 
tiefte  nid)t,  teiuit  er  beim  nid)t,  fjo  nmf;  Umr  fepii,  bac-  epim  Perivblidjer  bienft 
l'ep  altec-,  Uiao  pnn  bifjem  iacrament  biird)  meufd^en  lere  ubir  bie  er[ten  epn^  25 
fcljunfs  (^"l)ril"ti  tut  tt)au  unb  nef)nlteii  loirt  trotj  alten  teufielln,  ba-i  fie  Ijic 
loibbcr  murten.  '•Jin  ift-j  pl)e  fielnif},  bao  eo  cpttell  menfdjcn  tmfati  nub  tere 
ift,  'öaa  man  bepber  fleftallt  uidjt  braudjen,  mit  t)enben  nid)t  aitiirepffen,   mit 


/  iiifiii  FOJ/  vmiiov  -//  fiTÜiilUcl)  (-b)  /;/' — H  'J  luiit  alici-aU  auch  E  ntlcv] 
nllcn  //  ■'>  forbcrit  K  foibtcii  /  forbevcii  K  fiivbcvcii  //  füvbcvii  FC!  4  Ijcrjii  (Ij,  fi)  h'FOJl 
Ijntljü  /  tiinicn  (vic  hh'i.hI)  IK  jöQoii  (so  i-ei/c/m.)  FC  .">  crfantmiS  (so  oder  cvfniitnifj 
Immer)  I  in  oüev  crfnimtniiJ!  FCJl  in  bev  rvgcinnlj  A'  (>  tivl)fj  /  .s  31ufj^-|  9Uiff  baä  Fdll 
.?,iim  crftcn  A'  hierin  II  tjicviii  FCl  .9  fül  OH  foH  /■'  fülle  /  /"  cntifaljeii  F  11  in] 
jclbig  FdJl      Mä)tn  (m  immer)  EF(!1I\  fircfjoii   K  (nlera.  tildjc  ^  (iiijjc!^  VJjlH  Ijnnbtcii 

auch  F(l  i:S  joUic^cii  FO         f)fiijevlicf)en  K  Vifevlidjcn  (so  immer,  B  =  ii)   /        {tSuiigcn 

OIIIK  l)e6iin(ien  /•'         /•/  flcfi  F(!         l.'i  j&tleu  .  .  .  luödcii  Fdlf  ludßcii  <nir/i  K  iiu'Ilen  ('"■/>■ 
immer)   I        ()l)rt)nn   F  IjicvifiCH   /•'//  IC  gefeit  FiUlK  IT  fnltirtjen   /         evlofliie   / 

ertoflcii  '///  eviofliien  /■'  IH  jiirnen  nnch  F  31  lippen]  tefftjen  2'^ — A'        ferne  /.'  fevv 

(immer)  FdlH]  tueljt  A'  2//«  werflcten?  1  'JJ  die  uff  A         2.?  Pf)iift  A'       trofuictj 

liÜEFOIK       barfitt  auch  (II  'J-i  lieflt  F(!       bnnn   /  iV)  iitiev  vie.  ivimer  JII  usw. 

25ir,  einfatjnn«  FdJI         2ß  jü  t^ini  (!K  jii  tf)on  /'/  ,in  tgun  7/       tinl',   FI//K      tiiflen   I 
27  mnden]  inoeien   /  ift  t3  wie  immer  in  iihnf.  Füllen  FI II  ift-j]  ift  l\  ..'N  bvnndjen] 

gebtandjen  '■'//  6vnnrf)et   /•-' 


Süoii  bfibcv  ®cftiiU  bc§  ©nfrnmciit?  iii  iiefjiiieii.   l.'>22.  15 

iiii(icliicl)ctcn  flcl)bcni,  \)\\n  (V'iiicDiu'ii  bcUifu'vii  iiiiiib  (\i'^'iicn  iiiri)t  haiibdii 
foUc,  bcuii  c-ö  ift  bind)  (M)viitiiiit,  'JUioflcl  iiiib  cl)ii  Iniuic  l.u'litl  licvuiid)  bev 
lcl)ii-3  luibcv  flcfclit  iiüd)  (lel)aütcii  f]oiibeiii  uiel  iiiel)V  bov  Uubbcvfpii'l,  lnic  bii" 
(yiiangclifti-ii  flerliif;  belueljfjcn.  Xariimb  ifto  and)  c\(\m']\\  ciiii  lievcicblidjcv 
biciift  c\otüi\  fold}y  Icvcii  unb  l)nUtcn  aU  nütiji  iicpott. 

Scu   Qubcvit   c\iiinb   ftcUeii    \v\]x   aber   mall    ('»bviftiuii    Itiavci  :'..   unb 
''JJiatt.  12.:  Tti  incnjd^cn  [5011   ift   ci)ii    l)cvv  and)  bccS  Sabbatv.     Tov  luurt  w.mii.  i;>,8 
faflt  (^"l)viftnc'  bavumb,  bao  fcijne  innnt~v  mad)t  l)atteit,  bcu  fabbat  3nbvcd)cn. 
5)in  ift  cl)n  iiilidjcr  (M)rifteii  iiicnfd)  ('il)viftnci  bvnbcv  luic  3.  ^Ininlno  ^lumia.  s. ,»0111. 3,17 
®a(.  4  nnb  ev  fclb  pf.  21.  brlicniit,  bcnu  cv  liatt  ben  allen  inad)t  iicbcn,  !iotliv>j!"'.;„^'J, 
finbev  lui  Uievbcn,  bic  an  fcDui'n  nanini  iilelubcn,  ^\ol)an.  1.    Tarniub  ift  and)ooii.  1,  r-' 
ct)n  ic^lid)t'v  ('>l)vifti'n  cl)n  l)cvv  nbiv  ben  fabbat,   Diel  nicl)V  nbiv  alle  nienfd)en 
Siepütt,  levc  nnb  faljnnci,  Inie  and)  'Ininluo  1.  (hn.  -k  fpvid)t:  (■>••?  ift  alleo  clnev,  •  «^"  :<■ -' 
e§  jel)  5)]ctvi:i3  ober  S^hiuIu«,  leben   abbev  labt,  alle*  ift  cluev,   l)l)v  aber  fel]t 
Pl)vifti,  (^"bviftn-ö  aber  ift  C[M'\'-:.     '.Hnf;  bifjeni  ^vuiib  baben  luljv  nnb  HuiUeno 
unliex'l)l)nbevt  bnbeu,  bao  \v\]x  bevven  finb  nbiv  alle  iu'pftlid)e  unb  nienfd)lid)e 
levc  unb  (V'polt  uuub  foU  l)nn  nnfievni  Uiillen  unb  gefallen  ftel)en,  ob  Uil)v  fie 
Ijalten  liuiUen  obev  nid)t.     i'af;  feljen,  Umo  balinbbev  facien  obbev  tl)uu  nnu^en 
alle  tenffell  abevnial.     ^VIj  niebne  i)be,   id)  vebe  ilst  bentfd)  unb  bav  uiel)ne 
tuovt  uiri)t  inel)ue  finnbcvn  b"l)vifti  finb.    Sie  luevbeu  uu>5  i)l)c  (M)viftnin  nid)t 
Poni   bi)iiicll  ftoBeu,   bie   nniinebiflen   inurt'ern,   benn   bev  l)l)n   bat    fiefetjt   Im 
febnev  ved;len,  b'itto  Dnt  fi)nn,  ev  Uu'lle  i)l)n  babei)  beljaUten,  bavanff  tvoljen 
unb  tvüften  Un)v  uu-3  nnb  UnUteu  l)l)veni  luivu  bavanff  liuUl  entfiben. 

3^'üd)  bifjc  nufjer  Cbviftlid^e  t)ivfdjafft,  fvcl)t)el)t  nnb  niad)t  nmf;  mann 
allebne  (lebftlid)  in'vftebenn,  benn  (^bviftn-:^  Ijatt  nid)tv  Uuillen  Inifibaffen  bnbenn 
niitt  UH'llllid)ev  bivfd)afft,  liuUl)ev  andj  ev  felb  untbevtban  unb  l;l)nf;  (lab, 
•JJtatt.  17.    Sas  T)cl)ft  aber  geljftlidje  fvel)bei)tt,  menn  bie  cieUnffen  fvel)  blel)benu.-ii;„itii.i7,i'? 


i  liii9cH)cl)cf)t  fei  FK)  EFOIIK  -gcltiljcfjtcn  /        (imciiicn  F,  3  jödc  FCIII        fi)ii 

ftlili  K       Ijcviint^l  f)l)niinc6  FG(\)II  r)cnnacf)  li  3  fniiicä  F        ivicbtr  (su  reyi/m.)  cl'J 

4  UaxM)  I  .:  iiotifl  ]:i:il  7  iiiii  F—K  S  ()M<:n  O  !»  ijcflfürfjev  /V/// jctiidfjer 
(io  immer)  I      fant  5t!a«(iiä  OJI  10  felOä  FIJ      liQcuc^d  l'dll  (cl)  FII)      bni]  bcncii   / 

//   fllailieil    («o    oder    nlW    immer)    KF(!][K    (itouticn    (immer)    I  IJ   \)ta,U\ä]n    (xo    milt-n 

immer)  Fdll  gfjiift  l'IIIK  Vi  (ccv  auch  F  II  cluv  JjCIi/':  jv  .  .  .  jitib  l  nOcv 
jv  A'  ]j  ntev  PtjiiftiiS  K      luullcnä  (nie  unicn  immer)  FUJI l\  l(!  jfiiib  F//      3<ap-- 

litfjC   fso  uiirh  unten)  K  17  ftccit    A'  ftotl  (■■!(>  immer)  I  JS  locüciU   /        tfjlill  miiflfnl 

tljüiib  T      nniftcn  BF        V.i  oU  F(!      al  teiiffüt  If      oticvmat?  /•''.'        iiiniii  (mirl,  ^^A])  /•''■' 

Tcb  Fl  ijtlj  FFO  iclj  A'  tciitjrf)  FJ/K  tciitfcf)  /•;  tiitirf)  /  iiioiii  (une/,  im?,)  II  min  / 
20  mein  O        fonbcr  CIC  fonbcvn  /■'  fjonbctii  CD        ()ic  für  ijljc  i/etrii/ntlic/i  K  äl  iiiiiJ: 

f)crvcn  If  -fjcrvii  FO    tjcrcn    /  22  tvilljcn  (m  i/evU/mlirli)  F—K  2^  tvoftcit  mie  immer 

0  ohne  Vmlanl  II  21  (<()riftrnticT)c   '///        l)fvjr()nfjt  (.in  immer)  FIIIK  fjtvr-  (e/jen.m)   FCI 

fvclj^et  l>  2ö  tidclu  /  allaiii  F(il/  Bpvfton  /  i-flon  xo  immer  in  I)  iiitt  A  niit  (sn 
immer  für  n\ä)ii)  I  2li  f)er(r))i^nfit  (immer)  F  -  7i  Wctdjtt  (immer)  KU  luotdjer  (e/ienso)  F 
tuflic^cr  (meixi)  I       (uulcv)tf)on  (rei/e/m.)  FGJII 


10 


16  S3on  ticihct  ©cftnlt  be?  Snfrnmcnt-?  v'  nf()incii.   1522. 

StK-  flel)ct  alfjo  ,]u,  biv?  id;  iiiljr  lüt  cijit  (^cunijeii  bnnuLi  iiuidjc  fnv  fintt,  ob 
\d)  iiiciiidjcn  Icvc  ubirtrctte  al-J  tjctt  id)  in)ini  fiiiib  baniii  tl)an.  älMbcnmib, 
ba§  id)  ml)r  lüdjt  cl)ii  ncliHiK«  briimb  iiiad)c,  aU  ()cttc  id)  bamit  cl)n  fliitt 
luevcf  tlian  iinnb  für  (\Dtt  cttma-;  uoibicnct,  Incnn  id)  fie  f)idtc  (beim  bn-j 
bcuttct  b"l)riftiiv  fc(bv,  c-5  fei)  licvflcbüd)  biciift),  fjonbcnt  id)  foU  fold)c  mcnid)cn 
lere  ad)ten  Ibic  eiücn  iiiib  trinken,  id)lafien  iiiib  c^el)cn,  UnId)S  qEc§  id)  tl)uii 
iinb  Inifcn  fnii,  frei)  on  mcl)n-?  nelniffen  liericf)riinc\  ober  deiierimn.  '?Ubo  ba-;- 
aüci)ii  bev  glaU'li  au  (^Ijriftum  melin  c^utt  loercf,  leben  iiiib  uevbienft  fei)  für 
inel)n  t^eUnffeu  |ii  trofteu  unb  bariiad)  liebe  cjegen  ben  neljiften. 
Olli  5, 13  Ter  britte  c^niiib  ift  5. ''-pauhiv  0)nl.  4.:  gieben  brubcr,   l)[)r  felitt  Ijiir 

frel)l)el)tt  beruffen,  nlieiinc  feljet  lui  unb  c^ebt  bie  jclbifle  iud)t  luir  iirjad)  beut 
flel)frf),  Boiibermi  bienet  imternanber  ijnii  ber  liebe.  Ta-i  ift  aiid)  |iii  ben 
Cf)riften  c^efai^t,  ba-5  fie  nid)tv  fd)ulbi(^  finb  bcnn  aüei)n  Im  bienen  iintev^ 
nnnber  i)nn  ber  liebe,  benn  burd)  ben  glauben  Ijaben  fie  aliiv,  Univ  fie  für 
i^ott  unb  nnd)  bem  (\ctmffen  ()nben,  fie  finb  {)errn  ubir  fnub,  tobt,  tenffetl  iinnb  is 
alle  bing,  barunib  fan  man  i)l)it  feiin  c^epott  lecken,  boran  l)l)r  c^emiffen  fid) 
füllt  üben,  frnni  tui  Inerben,  ober  baran  fie  funbic^en  fnnben.  -.'llfio  loeniti 
man  eljnem  flefnnben  fan  gepot  legen  aiiff  effen  unb  trinden,  baran  er  mnge 
gefunb  obber  nngefnnb  ioerben,  benn  er  ift  fd)on  gefnnb  unb  fan  on  folc^ 
gepott  ungcfnnb  luerben  unb  mag  fold)^  gepot-J  frei)  braud)cn  ober  Inffcn.         so 

Tenn  e-?  ift  cpn  grofi  nntevfd)ei)b  nnter  bif]en  brelien,  menfd)en  gepott 
Ijallten  nnb  pnn  menfd)en  gepottcn  bienen  nnnb  über  menfd)cn  gepott  ()erre 
fepn.  Pl)riftnc>  fnrlnarff  ben  fabbat  nid)t,  fumbern  Uuillt  epn  l)err  brnber 
fcl)n,  ba-j  er  i)l)n  uml  tjalten  nnb  nid)t  bauen  ntodjt.  otcni,  er  fnrUmrff 
and)  mcnjd)en  lere  nid)t,  benn  Waa  l)ettv  Dlim  fd)abet,  ba-j  er  bie  t)enb  a-s 
geliniifdieii  bett,  loie  bie  ,\nbeu  gepottcn^  aber  er  luolt  iud)t  barpnnen  bienen 
nnb  )prid)t,  e-?  fei)  epii  iH'rgeblid)er  bienft  gotti->,  bao  ift,  fie  uuilten  bie 
geluiffen  bamit   fangen,   alo,  luer  fie  l)ielte,  ber  tbett   cpnn   nottigen   gotti-j 

1   gel  //    gcft   F(U\    iint   /   (diese   Forawn   rer/elm.  (Meli   milen)        bavuntli    ftinv  vor 
VnkalKn  aueh  s<nixt)  (IK       nintf)  itneli  FC  2  cljlin  fch/l  F(l][       finib  so  fast  immer  FIK 

meiKl  nuch  FO  gclftoit  Fall  .';  ^ct  <!  i)M  I  4  »cvbieiit  Fd//  Ijictt  FG  ö  fofd^  (Hl 
G  blinden  K       nictdj-j  tmch  K  (so  mcisi  fortan)        t()Pii   /'  .'  iiicincä  /•.'       ficffexiingc  JI 

S  für  nurh  E  '.)  tvoftcn  ('  lic6cn  F  gcacn  bciii  //  itctiften  /■'  iicften  A'  ncctiften  Füll 
näc^ftrn  /  10  btit  F(l  Oiuber  v;ie  immer  BF  jcinb  Fil II  fiiib  I  jü  bet  wie  immer  HK 
11  (icii'ifit  lilllK  icviofft  /•'      allein  auch  FK      fcf)eiil  (!K  fctjcnn  //  fcf)(;ii  l      gcbcnt  FUU 

bicjflbcii   /  /.'  joiibciii   /'.',  soiial  irie  oben        bicufut   FGIl       (imtfroinailbiM'  GII   ■cin= 

nnbcr  EIK  -piiaiibi-v  /.'  /.>'  bnnii  Ell  tili  niuanbcv  FIIK  ciiiniibcr  /•.'(/'/  ;.<  (jervcn 
FIIIK  Vi  iiicii   /  IT  jollt  /■'•/(//  A'       i'iOeii  Ett  I  i)ctitii  F      fvoiTi   /      jünbigcn  EFO 

tiinben  FOIIK  tünncn  /  /x  niiigc  FFilIlK  mag  /  l'.t  fotlic!^  FO H  jölidft  /  ebenso 
unlen  '2(1  foid^i-j  HE  21  cljn  /'<7,//  A'  gvo[jct  ff  gbott  I  22  Ijevr  FO  und  irie 
immer   IT  23   »crloorff   E — A'        botiibct   FdllK  21  >uot   fjnltcrt]   loolt   I)nlten    E 

modjl  Fori      Wtlonrff  A'— A'  2.'>  fjct  cä  /•'       gcfdjnbct  A'  — 7^  gjcf)abct  A'  2i!  gelvic^ 

?(ficn(ni  FGll  flciHÖjdjcn  A'  batin  (i/f  2S  fa()cu  A'-A  tjieü  FH  tf)ött  Gl  not- 
tingcn   E  nöt(l)i8eii  FUIIK      gctv  FG l 


S3on  beibct  ©eflatt  bc?  Snfroinentl  31t  nef)men.    ir)22.  17 

bicnft,  bcn  er  tel)  cl)iicv  tobt  funb  |i8t.  ?U|  muftc  iinb  fc^ulbig  tucvc  tut  tlnm, 
bQ§  ift  faljd)  iinb  üeriuriicf).  5UBo  aiic^  ^ie,  ba-5  lDl)r  ii^cpftlidjc  gefclj  l)icltcii, 
tro  fie  ni(^t  loibbcr  flott  finb,  lucrc  nn  l)()m  fclb  nit  bofäc  glcl)rf)  tuic  cJBen. 
tviiicfcn  3C.    3lbev  ba-^  er  luili,   mnu  iitwife  e-?  bei)  gc()oviam  bcr  fivi1)eii  uiib 

5  bei)  et)ner  tobt  funb  tf)un  unb  funbe  iiiemant  fedg  toevbcn,  lucv  cv  nid)t 
[)a[Itc,  unb  fei)  fcl)n  Pfiviftcn,  jcl)  feliev  jc,  loill  alfjo  bic  gelniflen  Dciftvicft 
l)aben,  bac'  ift  bcr  tcnffeU.  felb.  .'bic  gcl)ct  unßcr  frel)t)cl)tt  an  unb  fprcc1)cii: 
)>a§  ift  erlogen,  Wtjv  finb  ^errn  u6ir  folc^e  gepott  nad)  beni  geUiiffcu  unb 
looUcn  on  funb  fcljn,  \io  m)x  fic  ubirtretten,  unb  on  frnnifct}tt,  feo  \v\)X  fie 

10  t)aUtcn,  bec'  unb  fci)n  nnbers. 

S30  fommcn  Itjljr  nu  inibbcr  nuff  ba§  erfte  nnnb  fngcn  oufj  befcU)  unb 
l)nn  bem  namcn  unBcr-?  {)crrn  oW"  <5fn"iftt,  5hncn: 

Ta-j  bic,  ßo  bac-  ()ei)(ige  facramcnt  mit  bcn  licnbcn  angriffen  obber  on 
gclncl)f)cte  flel)bcr,  gcfcfß  obbcr  t)cuBcr  gcf)anbcUt   l)abcn   ober  norfj   l)l)nfuvtt 

15  t)anbeln  Irurben,  e-S  fcl)  ^u  SBittcmberg  obbcr  ffptcnburg,  Ijnn  5Bef)emen  obber 
Ungern,  im  9Jeuffen  obbcr  '^n-cnffen,  bei)  ücrluft  l)f)rcr  fclitfcl)t  ia  tel)n  gc)uiffcu 
bruber  ntacf)en,  alo  fcp  folcf)-?  ubcU  tl)an,  ^0  üicl  co  belangt  ba-i  tnercf  an  l)l)m 
felbs,  ßonbern  fotl  boranff  6efte(jcn  unb  fic^  öicl  e^e  ^e^en  mal  tobten  lafßcn, 
ef)e  er   baffclb    tnibberruffen,   oerbamnen  obber   für  nnrccf)t    bcfenncn   UniUt, 

20  unangefctjcn  ob  '-i^epftlid),  itctj^ciiic^,  gnrftlicf)  ober  auci;  tcuffUfd)  faljung, 
urtel)!  unb  befet^  balüibber  geftellet  unnb  außgangen  fei)  (iä)  rebe  aber  Oon 
bem  mcrdf  an  l)f)m  felb,  benn  üonn  mißbrauch  unb  bcn  perfonen  Inotlen  lt)i)r 
l)ernac^  fagen). 

Urfac^  be§  ollis  ift,  bav  bie,  ^0  foI(^  Perbampt  l)abenn  obbcr  nod)  Per= 

2i  bamnen  Inerben,  nic^t  bclDcijffen  innben,  ba«  ei  miber  01)riftu-S  erfte  cljufaljung 
gefc^ef)en  fei),  Bonbern  muffen  betcnnen,  baS  0"f)riftu-3  felb-?  unb  bic  gcmeijuc 
(5l)riften^ei)tt  lange  ^ci)tt  alßo  tl)an  i)abm  unb  nn-j  bie  frcijl)el)t  gclaffcn  alBo 


1  \ünb  B — K  (ireiter  nicht  vermerht)       mufte  /A'      loaxt  (i        2  r)n^uxi\ä)  I^OIK -ie- F 

6äbft(ic§e  (so  immer)   I  Söpti^e   (irie   oben)   K  Sgepftlid^   FG  gfa^t    (so   durchaus)   I 

3  toa  G        h)«  F  xo'ax  G         Soge  CDE  6ö§  FGHI  4  m\x%  FG  5  fünbe  vie 

immer  K  fünb  (ebenso)  FG  fonne  /        fölig  Gl        metl  7  6  ^olt  FGII        d^rift  GllK 

fetet]  ein  t.  IK        geftiidt  FGB  7  get^  E  got  (trie  durchaus)  I         8  fmb]  jiinb  7? 

fotid^e  A"  9  ttettet  /■'        frümcfeit  K  (ai-  F)    fromgfeit    f  10  be§  >  boä   GlII 

11  turnen  A'  luriient  /       crft  FGH       6e(cl(^  UK  6euc(^  FG  13  Zeitig  /'       ongriffcn] 

angte^fjen  EFGHK  on  fehlt  K  14  geWc^^te  (immer)  FGHK  gefög  6'//  ^infütt  K 
^infiir  (7///  jür^in  F  l.'t  mürben  (so  ijoriihnlich)  K  Söitemierg  H  Sötjcmen  FGII 
16  Ungetan  II  5Rcl)fien,  5Pte^ffen  F/[  SRcufjcn,  5pteii?ien  auch  /.'  IT  foüi^§  FG  gct^on  /V/// 
i«  beftccn  7.7- 6'i/]  batouff  fteu  A'        et  FIIK      tobten  T'—A'        l'.i  te  FIIK        baffclbig /''/ 

-TÜfjen  GIK  -ticffen  /'  Detbamtnen  (so  auch  unten)  FG  »öüt  11 K  wölt  G  -jo  gürftUi^ 
(so  reyelm.)  F—K  tcufflic^  /J  tüftid^  /  teüffetijii^  FGII  21  befetd^  IK  Umiäi  GII 

xeb  FGII  22  felb?  F  2-/  fold^]  io'c^'  ß— /^  L^J;i.5  Derbommen  FGH  2b  liinben  »*<'•. 
jrie  oben         26  gemoin  G         27  t^on  FOII 

:u   13:    Serwoyi  5  =   Unx.  Ausg.  10*,  S.  47,  4  ff'. 
Sutf)eT§  aöerfe.  X,2  2 


18  SBon  bfibet  ©eftnlt  be-5  Satramcnt-:-  311  nff)mcn.   1522. 

^utl)im.  2,50  ftcfjet  c-j  IUI  aiiff  ocvluft  cl)ncö  iglicfjcu  iclicfcl)t,  bac-  er  il}a 
nic^t  Uiibbenuffe,  nod)  fuv  iiiucd)t  table  ober  tablen  laffc,  Umo  t^fjviftu.;.  jelfao 
iinb  bie  gantie  Pt)viftenl)ei)t  lun-ljeiitteii  tl)aii  Ijobcn.  Tcnn  bao  lucix  eben  ^0 
öiel  aU  b'ljiiftiim  ueiicuctt  iiiib  üerbampt  faiiipt  aüeii  ^IpofteUn  uniib  gan^e 
6l)viitent)ei)tt,  ha  fie  am  alter  beften  ftunb.  Xao  aber  bie  ^^apiften  jotc^-j  ^ 
fd)cilten  für  feieret)  imb  ctttid)c  tjornige  fiirften  ba  mit  \)l)x  t^tjriftlidje  etjre 
aiiferiiftcn,  bac-  fie  foldj-j  teitcrn  imb  ncrfolgen,  ftcl)ct  i)t)n  nid)t  ubell  an. 
älHic-  foUt  (iai)pl)a-:-  nnb  .Ocrobco  billid)er  tt)nn,  benn  gottio  Böt)n  crcu^igen 
unnb  oerfpotten? 

Tic  anbcr  nriadj:  Sie  nnifien  and)  bctennen,  ba-J  atleö  ba-.-  ienige,  ba  '" 
fie  auff  bringen  unb  barnmb  feo  fie  luiiten,  felj  menfd)en  gefe^  ober,  mie 
fie  liegen  nnb  triegen,  firdjcu  gepot.  Senn  fie  »nerbcn  nod)  lange  nic^t 
bemclifeen,  bao  t^briftn-j  l)ab  pnn  getoebbeten  gefeffen,  flepbern,  bclvfeevn  ba-? 
facrament  gel)anbeUt  obbcv  t3U  ijanbeUn  befotben  obber  l)nii  ben  mnnbt  nid)t 
l)nn  bie  l)enbc  geben.  S)ie  tDcl)ll  li)l)v  benn  (»briften  finb,  finb  \vt\x  berven  is 
nber  fotdj  menfdjcn  gepott,  B"  i'irf  i-''-'  ^if  gelviffcn  betrifft,  barnmb  finb  U'br 
fdjulbig,  ben  [)a[}i  brnbcv  ^n  Inagen  nnb  foldje  frcDbebt  nit  tin  oerlaffen,  benn 
hai  lüere  auc^  Gbviftnnt  üerlengnet  nnb  oerbampt,  ber  foldje  frebbc^Jtt  %o 
bart  unb  ftrenge  gepottcn  b'itt,  unb  gar  nidjt  pnn  nnfjer  madjt  ftebtt,  bie 
jelben  |u  loanbelln  obbev  ^n  Ocrgebcn.  20 

©ie  foUen  bbn  baran  laffen  benugen,  bao  lubr  Xii)x  fa^ung  nnb  Uicl)§c 
nidjt  uerlncrffen  nnnb  fie  tjalltcn  mügen.  ^itbcr  bac-  fie  el)ne  nobt  braufe 
looUeu  mad)en,  alv  mnffe  e-3  nid;t  anber-:^  fel)n,  nnnb  bie  geUnffen  brebn 
tnnpffen,  unnb  foUe  feiierci)  fcpn,  luer  auber-ö  tl)ett,  bac-  luoUcn  linjv  nit  leijben 
unnb  bvon  fe^en  leljb  nnnb  leben.  &-i  folt  beut  geloifBen  bel)bcy  frei)  fel)n,  sr. 
fünft  obbev  fjo  pnn  bifjcni  b^mbel  luitbnn,  nnb  bie  fvel)bel)tt  unnerfebvet  blebben, 
beo  nnb  fel)n  anbero,  ba  foü  nnc'  b"l)riftu'j  tjnbelffen,  bev  fie  uno  geben  nnb 
gepotten  b^itt. 

Sie  fd)vcl)ben,  bie  nngencbigen  ^nipiften,  nnnb  lU)f)enS  an  mit  eljnem 
groffeu  riiffel,   ba§  man  mit  hm  lebifdjen  btnbcn  bao  l)el)Iig  facrament  l]C[ht  m 

1  nu  felilt  K  mir  /  uexlurft  /  l)C3llirfjcn  J'dJf  jotlic^cii  /  iölifltait  (J  (  tcit)  / 
2  lt)ib{b)ctrHffE  IK  -tiiff  F  -ri'iff  '.'      table  ns>i-.]  tulbc  ober  tulbfii  (.  7      tag  FG        3  ganlj  F(l 

loet  F  loät  (1  l  »ctleiignct  E—I  »crteiigt  K        %po)td  <i  II   Sltioftclfn  K  -Jlpofncii  / 

5  ftonb  Fall  I!  für  mirli  K  (so  auch  meist  Knien)  ctlirf)  '■'  ,5oriiiji  F(!  fiivftcii  (so 
meist)  FIIIK  ccr  /  7  nußri'ifieii  'VA'  -rirffcn  F  ftcf)t  /v  ftat  /  ftcct  <r!e  ohm  übel  FHIIK 
8  Jim  F(1J  Kl  ienigel  iciien  A'  bn«  einige  /  /;  tringen  Fil  tringcb  //        boviimb  fie 

al6o]  »0   nncli  !!('!■:  fie  atfo  FOJII  fio  fie  .1    baraiiff   fie   %o  l>  tt)iit(t)en  BE  luieteti   A' 

gefolj  A'  gefaxt  /  IJ  gtott  /  lang  /  /■)  gcföffen  '■'  floiberen  //  14  geljanblel  (so 
immer)  I  :^anbten  FOJII  befoldtjen  »"/>  ohe^i  befol^n  li  M  ein  finb  fehlt  I  10  jolid^  // 
foUid^  F(!  folc^  /        17  benn]  iBonn  Fi!        -Ji)  tranbleii  FCIII  itonbcten  A'         'l  foCIen  /'// 

l)f)Hl  fit^  '.'       (leniigcn  FdIK      ttietjfi  K         JJ  mögen  (so  imiru  immer)  I  S.'i  ninfe  / 

23l>4  unnb  /'.'.''  feljerelj  fel)n  fr/ilt  f         'Jt  \oiU]  fot  '.'//  foü  F      tl)at  l!         .W  fiinft  A7//A' 

t^on  A'         Bniierjert   '/'  -T   ba-j  '//  i".!   iingnebigen  /'  -gmibigen  (»'         cim  F 

SO  tucffcU  /■'  tiefel   A'  riiffcl  J!E      (ol)frf)fii   //   U'l|ei<I)eii  A' 


Soll  bciber  ©cfiatt  bc§  ©nftnmcnt?  311  ncfjmni.    1")22.  10 

cmpfancicn.  !®ie  biinrtt  bic^?  foftltd)  h'ma,  ift  bno?  ?cl)iid)c  l)cnbc,  locv  fic 
nidjt  fcnncte,  follt  linUl  benrffii,  fie  vnffcltcn  firt)  nlfjo  icl)V  lui  cl)Vi'u  bcm 
()cl)liiicn  Sinvainciit  iiiiiib  aiijj  (^f)vii"tlirf)cv  [iclueiiuniv  iLViiit  id)  fic  1111 
frafjctc,  mit  tmiiicvlei)  maul  fic  idb  ba«  ciuramcnt  niiff  bic  ofternii  cm^iiaiificiin, 

'■>  ob  fic  C'S  mitt  dmcm  Icljifdjcmi  mniil  obbcv  mit  i'i)iiem  pricftciiic^cii  maul 
cmiifauncun,  Incvbcuu  fic  lnl(cl)d)t  fac^Miu,  i)l)v  uuiul  fd)  bcnn  liu  mal  dju 
tv^u^clifd;  ob(4*i.  ^^j|bci-  33ifd;offifd)c-  maul.  Sold;c  l)cvrcu  luoUt  id)  bittcu  C[ax 
bcmutii'\lid),  loenu  fic  für  bicf  ovcn  midj  Ijorcn  Uioltcit,  ba-i,  töcnn  fie  ia  uavvcn 
iiub  alfcuticu  Uuiltcn,   tljcttcn  ba-j  l)un  l)t)vcn  fluttcvu  unb  licffcu  emotiv   Uicvd 

10  uub  bcv  fcclcn  !icfd)cfft  mit  fvibcu.  ^Jiidjt  vcbc  iri)  foldj-?,  baä  id)  bamit  l)cmaiit 
fcl)ucv  luclttidjcu  ul)ivrt\'l)t  liuilt  lui  ua[)c  fcl)n,  fjoubcvu  ba-?  uuö  ljuftcl)ct,  Uu'uu 
fie  l)nn  gottic-  c\cfd)cfftcn  gaurfclu  uub  narren  tnollcu,  ba^i  tül)r^  uidjt  lel)bcn 
uod)  fd)Uicl)flcu  foUtcii.  ,^M)cnc  tjaücn  ba-5  facrament  mit  Icl)ifd)cu  fjcnbcii 
anc^riffcn,  aber  bifje,  luenn  fie  feo  fd)crljcu  UioUen,   fjo  fallen  fie  mit   l)l)rcm 

li  (el)ifd)en    l)l)nbern'  brei)n  unb  rljumen  bennod)  lion  flroffer  (?l)rifttid)er  liebe. 

!^sftÄ  barnmb  nnrcd)t  mit  k'l)ifd)en  l)cnben  ba-j  facrament  au  ruren,  bav 

bic  l)anb  funbc  tl)ut   ober  bao  fic   uuflclucljtjet  ift,  fjo  Inerc  c>J  l)t)e  billid)cr, 

bo§  man  ba»  facrament   nid)t  mit  bem  munb  eniVficnge,  öicl  tuenit^cr  l)nn 

ben  ßand)  ließe,  and;  fel)uent  mcnfd)  feljcn  lieffe,  bcnn  c-J  ift  l)l)c  tniber  munb 

so  noc^  band)  uod)  äuge  flcUicl)l)et,  ßo  (^efd)el)eu  mit  bem  munb  uub  auc\m  nicl 
mc()r  funb  bcnn  mit  ber  l)anb.  Sold)c  mcl)Be  ciel)l)rn  folteu  un-i  tju  leid  and) 
liiül  bereben,  ba§  luljr  ba>3  l)et)Iici  t^otti-J  luurt  uit  faflcii  uod)  l)6rcn  mnftcn, 
auff  bay  nid)t  ba§  l)el)liflc  Unirt  mit  beut  lcl)ifd)cn  munb  nnnb  oren  empfancv'u 
Unirbe.    ?lber  mit  fold)cr  unfijnniftcr  lilinbl)el)t  pflegt  (^"briftus  fel)nc  fel)nb  l;u 

25  placken,  bas  man  fct)c,  Inie  c^etoeltifllid)  er  ret^ire  über  bic,  fjo  bo  mcljucn,  fic  l)aben 

i)l)n  freffcu,  unb  muffen  fid)  felbo  fd)enbcn  unb  ftraffen  mit  l)l)r  cliacn  nar()el)t. 

(^l)n  Öl]riften   foll   miffen,   bao  auff  erben    fcljn   flrülfcr   l)cl)ltl)nmb   ift 

bcnn  cjottic'  inortt,  bcnn  auc^  bal  ©acrament  felbg  burd)  gotti«  Inort  gemadjt 

1  toftlidö  auch  CD(!I      Idicjc^  /'>'      l)oub  /         J  tnnlc  /       ticjcttcii  A'  tuifcltcn  lU-lVCIl 
■I    fragte  EfK  (i    cm()faf)en  (so  tmU-n  rc;/chn.)  K  7   bifcljoüifd^   I K   tijcfjoflidjä  '■'// 

6i|d^öfli(^^  F        Welt  /       gar  felilt  I  S   bemutCiglid))  CDK       bicfcn  FGJII       »uüUcii 

FilIlK      io)  jod^   /         0  alfantien  A'      guttern  E  10  reb   T         u  wütüäitx  K      o6cr= 

fnit  {n}  EFdl  öbertoit  11 K  no^  Füll  fuiibct  ETK  fonber  FGH  (diese  Formen  mirh 
meist  im  Folr/emlen)  12  gouggten  /  ;/  anggtiffen  /  Ujt'>  ^^wm  t.  ^Ijnbrrn  II  — /< 
außer  II]   ^Ijrcn  tctjiif^en  I)enbert  AH  16  tümctt  GIK  riemcn  F        bannocfjt  /•'/•'  ben- 

iioö^t   /  /';  anruven  (II  -riexen  7''A'  IS  em|)ficng  (ausl.  e  fehll  fast  dnrclians,  darum 

fiirtiin  nur  ansnainnsirelse  hemerht)  Fd  cittpfifiigc  E         19  feinen  menfi^en  E      benn]  Wann  /•' 

loebet  (so  immer)  El! IHK  20  noc^  frlilt  C  gefd^ctjcnb  (die  Endmi,/  In  dem  ■".  l'lnrnl 
meist  so)  I  21  mee  /  gc^^rcn  G]  ge^^ren  F  gljern  A'  Sä/i'.'J  Wort  lis  ^el)ttge  hlldei  In  A 
gerade  eine  Zeile,  die  durch  Ühersprinyen  von  dem  einen  zei/enbei/lnnenden  Wort  Wort  ""/ 
das  andere  (oben  Z.  33)  in  D  ausgelassen  ist  23   (jcljlig   /  21   loiivbe  A'        pfligt   / 

fl)enb  /        2.j  geH)attig(t)(iaö  EFGTK      regier  /        2t;  nljgnen  (el))  FGIII        27  «()rifl   / 

gvüjjer  IE  gröfjcvS  Fi:  II        2fi  ba§  luovt  got-5  / 
•)  TV.  S.r,,2. 

2* 


20  ä'oit  In'iber  Öieftall  bc-5  Safrnmciilf-  ,;ii  iioljiiieii.   \!'>22. 

unb  9cl)cncbct)ct  iinnb  ncl)Cl)liflct  linrt,  luib  unjr  nllc  mid)  bii  biivci)  ftcljftlid) 
flcporii  unb  311  (5l)rifteii  (:ielücl)t)ct  lucvbcu,  ^o  beim  cl)ii  Cilivift  bn-j  Uiovtt, 
ba-3  alle  bing  l)i'l)ligct  unb  l)6ticr  ift  benn  bn-j  5acvanicnt  ([50  l'icl  man  fclin 
mit  l)cnben  gveijffeu  tan)  bennod)  l.iel)bc  mit  munb,  orcu,  f)cilien,  in  mit  gankm 
(eben  bcgvcliffct,  luic  jolt  cv  benn  nit  ttjuren  aud;  jold)-?  ongvcl)ffen,  bnö  bamit  5 
gcl)cl)liflct  ift^  übbtr  jolt  cv  fid)  felb  and)  nit  anc(iTl)ffcn ?  benn  ev  ift  eben  feo 
tüol  btimit  flcl)cl)li!ict  nlo  bno  incvamcnt.  'JJUt  bcv  Uicljjie  fernen  bic  ''|U)ariicer, 
Wattn,  sxnbatioit  Csl)riftny  jagt  ''JJiatt.  23.,  ba-i  fic  bav  goUt  t)el)liger  mad}tcn  benn  ben 
tcm^iell  unb  bai  obffev  I)ci)liger  benn  ben  altav.  Unb  ift  eben,  aU  Itienn  man 
anfienge  ^ulcvcn,  eS  luevc  |i!nb,  be-?  fildj-o  fnttev  anlnuniren,  aber  ben  fi(d)  m 
jelti  modjt  nuiu  Uml  augvei)iien.  ^si)  Ivolt  gern  eljn  mal  el)n  ftiui  Hon  ben 
■^Hipiiten  Ijoven,  bas  fic  fnv  legen  tnnbtcn  on  fonbcvlidjc  gvoffc  navl)Cl)t.  ^Jlbcv 
Um»  folten  fic  anbcvc-  tl)un,  bic  gott  fclbev  rid)tcn  unb  leftevu ? 

(5-l)u  (>l)viftcn  meufd)  ift  t)el)Ug  an  leljb  uub  fed,  ev  fei)  lel)  obbev  pfaff, 
man  obbev  lucl)b.  2JJcv  anber»  faget,  bcv  leftevt  bie  [)el)lige  tauff,  (Sljviftu-J  >:■ 
bhitt  unnb  bc-j  l)ei)ligeu  gcljftv  guabe.  (y-i  ift  el)n  gvofj  uub  fclltam  bing 
umb  cl)ucn  b"l)vifteu  unb  gott  mcljv  an  l)l)m  benn  am  faerament  gelegen  ift, 
benn  bcv  (^'l)rift  ift  nid)t  umb  bc>3  fücvomentC'  Uiillen  gemadjt,  fjonbcvn  ba§ 
facvüuUMit  umb  beo  b"l)viften  milleu  el)ugefel;,t.  Hub  bifje  blinben  topff  tnoUeu 
aUev  evft  nod)  bifputievn,  ob  cv  ba-?  Saevament  muge  angveljffen,  ia  Umllen  20 
el)n  fcljcvel)  branf;  mad)cn.  ?(nf5  mit  ben  lievftürttcn  unb  Devbleubten  beljbeu, 
bie  fio  gav  uid)t-5  loiffcu,  luoa  el)n  (5l)vift  l)el)ffc  obbev  fei). 

\Hlfto  and)  bic,  fjo  bet)bev  gcftallt  empfangeu  baben,  bitten  UUjv  unb,  fjo 
C5  l)clfien  loiLl,  gcpieteu  miv  l)un  beut  namcn  unfjcvc'  bervn  l,M)cjn  t^l)vifti, 
ha^  fte  ia  teljn  gelüiffen  bvob  mad)cn,  al-J  fei)  c«  unvcdjt  obbev  nbcll  tl)au,  -'5 
f{onbevnu  follen  ba-?  leben  el)e  laffen,  el)e  fie  baö  loibbev  vnffcu  obcv  bevleucfcn 
uiuingejcl)cn,  Unvö  ba  loibbcv  fetit,  tl)utt  ober  Unll  iJ^apft,  Aieljfjev,  fnvft  nnb 
tcuffcU  bat;u.  3^cun  ba  ift  bev  tcyt  be-J  (yuaugeli  feo  flav,  baö  and)  bie 
ijJapiften  nidjt  lenrten  fnnben,  bad  t^ljviftuo  bel)bev  gcftalt  el)niet;,t   nnb  gibt 

/  fleOciiebl)!'!  (so  tiucli  nnicii  frl)  ufsn-.)   I  i'  bann   irie  im  ist   Kill  .'J  t)ot)cv   CD 

■1  bennodjt  ICcill  bannoc^t  >'  .5  tfjurcn  Füll   tl)iivvni   I'.   bovcn  /   bfjcren  A'  ('>  benn] 

iDonn  (vir  i/eirühnlich)  FO U  nj7  cbcii  aU  lool   /  I  i|>l)aiifcicr  A'  ■>>   faiict  OJl 

malt.  ij:J  A  9)latt.  xxxiij  (J      mndjclcn  Füll        ii  bann  <!        10  onficnfl  FdJ/      tclc^§  (so 
immer  mit  t)  FAllIIK       ffitct  F(l I  fiitcr  //        »tuen  A'  -riucu  /'/  -rievtn   /•'         /'  icl6§  OH 

niücf)t  FHK  niüff)lc  /       luDü  ouch  (I       ftucf  J:-<ll  IJ  füttcgcn  JC       tiinblen  FUJI 

fiinttcii  A  (oiibcn  /  jiinbcvlicfjc  I)KII\  nntvftjl  '.'  ;.'>'  (ultcnt  (  ent  uiu-li  im  I'rliitrilum 
•iiiriihnlich)  I  Icfttcn  /  /■'>  (aftt  E—K  Icftcret  E  ben  (jeljliiifii  tanff  FHIll  Ijrtjlifl  A' 
K'i  nci)ft  A'  (inab  OK  17  nin  //  ein  FO  bau  (so  iimiur  mich  Aom/nu-diir)  I  lf<  benn) 
mann  l'OII  {mi  für  nam  i/eviilinlic/i,  ihicli  J  hol  liiifiir  i>c\\)  19  boä  Pljiiften]  bev  Pljviften  A' 
'JO  bifpiitieteii  /''/        niiiflc  EK   niiisi    FH    niofle    /  JJ  nichts]   nit   (hiiujli/)   Füll    nüt 

(reffelm.)  I        21  ()erven(n)  FK        'jri  fteloluiffon  /      bnvab  IK      übel  F  nsir.        '.!<!  ee  E-K 

ruffen  '.'/A'  vloffen  /'      uevleiiiinrn  (fm  rr:/i/m.)  /','--/         'J7  fnvft]  TSüvflon  A         i'S  6iian  = 
aclij  ///  (viunnßelii   /■''-'         -'!»  gftnlt   /  flcftolte  F 
SU  •>'.)  s.  Ihm.  Aiisi/.  Ui\  S.  ir,.  II. 


*üoii  beiber  ©cfliiü  bc5  Snttuiticiit*  jii  iicljmcit.    \h2-2.  21 

aßen  iuiigcrn.  Tnnimb  6iftu  fdjulbig  6et)  bcljiiev  |ecl  iclicfcl)t,  iolcl)o  iiid)t 
|ii  IciicEen  ober  l'c^cnbcu  laffeii,  fljiitcmnl  es  eben  §o  Uicl  lucrc,  aU  luciin  bii 
Hn-crf)ii"t,  Pl}viftiiv  fclb  fictt  unvfrf)t  bavaii  tlniii  iiiib  lucre  cl)ii  fi-iicv,  bic  uh'1)[ 
ev  niibcio  beim  bcv  'ivipft  iiiib  bie  luniiijie  ■"Inipiftcii  (bie  fitf)  )elb    yir  fiiif)eii 

i  mail)cn)  l)Qubelt.  Tic  i^apiften  foUeii  l'old)  Icftevimg  beii  luevrfeii  (5t)viiti 
niifflegcii,  bit  miift  fie  loben,  cliveu  unb  vccfjtfcrtigeu  mit  lei)b  unb  lebcit, 
liiilltu  clju  (5l)vii"t  iei)n  imb  felitj  luevbeii. 

Unb  I)ic  fi()e  abcvinal  |u,  >oic  ftavcf  bcv  t)evr  (?t)i-il"tii-j  iibir  feiiiu-  Icitcnv 
l)iridjc  unb  fic  buid)  i)l)ic  cijgenc  ftuglicljt   an  bie  fonnc  bringe,     (i-y  ift  yi 

10  ^hirmbevg  an^  beni  regiment  aiif5gnn|y*i.  4^  tilgen,  bau  man  bic  facf)  oon  bcljbet 
gcftaUt  bcy  facrament'j  Im  cmpfal)cn,  anfficfjicbcn  foll  auff  cl)n  Ijntnnfjtigo  (Hm- 
tili,  bcnn  bie  fingen  l)erai  RuiUen  eo  nit  Oerbamnen,  bocf)  l)nn  bc-j  nidjt  lut 
laffcn,  ftonbevn  nnevfanbt  Hcvbampt  l)(\btn.  Wie  bnnrft  bid)  nn^  ^sd)  mepne,  bnc. 
)inb  ia  L^lirifteii,  fie  bcfennen,   ba>5  cc-  (5l)riftii-j  elmgcl'cljt  l)abe  unb  |"tcl)e  i)m 

«s  ©uangclio,  bau  ift  loar,  aber  fic  loollcn  cl)n  bebenrfcn  ncf)mcn,  obö  rccfjt  obbcv 
nnved)t,  |nl)alten  obbcv  nic^t  lml)alten  fei),  \iuvi  0"l)viftuo  fetU  nnb  tbiit.  Ta 
l)cttc  id)  luft  iju,  bao  bic  yi)viften  anljuben,  fidj  Im  bebenden,  ob  bay  (vnan= 
gclion  re^t  ober  nnvcdjt,  ^u  Iel)bcn  ober  nid)t  ,5u  Icl)bcn  luerc.  i^t  l)att  and) 
gcpotten,  bac-  man  bie  et)c  nit  bverf)en  fol,  aba  nu  fefic  id)  aller  erft,  U'ober 

2"  bic  groffen  l)ern  gemel)niglic^  ben  el)cbrnd)  fjo  lcl)d)t  adjten:  fic  baben-ö  inllel)d)t 
l)n  cl)n  bcbcntfen  genommen,  oB§  rc(f)t  gcpotten  fei)  obbcr  nid)t. 

Tic  lüel)l  beim  nnfjer  berr  (5f)riftny  fepne  fepnbe,  bic  groffen  baiif^en 
bepbc  gcl)ftlid)  unb  UieUtlirf),  Iju  narren  mad)t  offentlid;  l)nn  bifjer  fad)en, 
ba'3    fic  feo    finbifc^   nnb  fc^impflid)   baniit  faren,   ba§  l)t)n    frcl)lid)  (^lanö 

3s  Dlorr^  manß  gnng  lucrc  tin  antniortten,  foUcn  \v\)x  getroft  fcpu  unb  l)l)r 
toben  nnb  nart)cl)t  Pcrad)tcn  unb  nit  forgcn,  Inie  nn)r  i)bn  anttoorttcn,  beim 
fic  funben  lion  gottiy  guaben  nid)to,  luic  bas  gnugfam  ber  i^apft  mit  fel)uen 
bullen  nnb  papiftifc^en  frf)u|fc^rel)bcn  nnb  nu  auc^  bic  jornigcn  \.)tmi  bctodjfjet 


1  jüngetn  /  J  jcijtcmal  FOII  j^bmat  /   fcitcinniot  /<        tuet  /  3  fcl6ä  F 

Set^an  A'  get^on  F  4  jotnigcn  F—I  fcl63  (icie  gewöhnlich)  F  jut  litd^cii]  ju  bcv  f.  / 
ju  einer  I.  £  5  l^anblct  J  tot(l)id^c  2''(1J/  7  iatig  (no  immer)  T  8  atct  einmal  E 
'J^er{x)\ä)t  EFHJK  c^gnc  /  o^gnc  7/  Bonnen  F—I  W^tivcmicx^  IK  ^liüxnicxi  FFdf/ 
tl  Bf^it^übcn  /      joll]  jotle  /       jutünfftigs  FJIIK  12  ocrbomcn  Fall  Dcvbammcn  A'  »ct^ 

bam-en  E  inen  FGH  bes  ">  baä  Gl  13  mein  /  (dm  Fehlen  des  ausl.  t  in  I  furlan 
nur  ausnahmsweise  hemerkt)  14  ftcc  F.OHK  ftanb  /  lö  baä  ift]  »fib  ift  /  ob  cä  (wie 
gewöhnlich)  F         IT  anhüben  DOI  on^icbcn  F  -^ibcn  K  ITJIS  ßiiangcliuni  (telu)  meist 

EGHIK        19(StF6IJI      nii^i  B      fi^c  i''«// f^e  A'      »oo^et  i'V/        20  ^mainlü^  G/f 
gcmebntitf)  IK       Ccbtu^  (/'  ccbru^  El         21  genuinen  K         23  madöct  G      offenlid^  FGE 
facfi  FIIl        i'J  fc^inipfftirfjcn  /        2.5  antlmirttcu  ('m/e/;n.^  V/VA'      ^eixb^l  (su  rcgelm .)  F— K 
26  »ectaii^ten  E      inen  FG/I  27  (ünben  F  usw.  tcie  üben       gcnugfam  G  28  fetten 

(wie  gewöhnlich)  FGIK      bctoc^fet  G  belot)fcrt  A' 

')  Biese  Stelle  IteU  Emser   heraus  in  „SDibct  bcn   faljcljflenantcu  (falcfioflcn   nnb 
»tinl)tl)nftigcn  ßrjtejet  5)iattinuin  8utf)cr.    Bresben  1524."    Blatt  A  iij.  • 


22  Soll  beibcr  föeftnlt  bc>i  ©iifvnmciit«  ,;ii  iu1)iiicii.    1522. 

l)abcn,  fjoubcrii  luijr  imijicn  flcijid)  iiub  blutt  auf]  kii  inujcn  tl)iiii  iiiib 
gebenden,  ha-i  lt)l)v  iinfjer  iicluiflcn  aiiff  gotio  huut  Uiiitter  imb  aUel)iic 
grunben,  bamit  lot)r  beut  teuffd  i)in  ftcrbcii  bcgcgcii  luib  l>eftcl)cn  funbcii. 
Sieber  bvubcr,  glelube  bii  m\)x,  bcr  idjy  erfnreu  babe,  bcr  teuncl  fiirdjt  fid) 
für  menfd)en  Inort  unb  gepott  lüdjt.  'Tarinub  tncnii  er  bid)  am  fterbcii  finben  * 
lüirt,  bau  bu  beljii  gelinffeu  auff  tnenfd^en  gcimt  ftoneft  unb  teilt  jagen:  'Jllfeo 
f)aben  ml)r  gepottcn  ber  '-J^apft,  fird)e,  furften  k.,  jjo  luirt  er  bid)  [turnen, 
boif  bcpn  fepn  fnfjitab  nber  blel)bcn  knrt.  ilBibberumb  finb  er  bief),  ba«  bn 
nuff  gottio  lomtt  trolüft  unb  fpridjft:  'M^o  ()att  ml)r  (i()riftu-5  gepotten,  ba 
ift  fel)u  tuort,  f;o  Irirftii  \]fy.n  bainit  bie  loeUt  tut  enge  machen.  lu 

tfpii.  6,12  '2c\':>  mepnet  janct  '|hiuIus  (fpl)e.  5.:  'ilUir  l)abcn  nidjt  Im  ftreptten  mit 

fle^fc^  nnb  blutt  fjonbern  mit  ber  geljftlid^en  "boßtjeljtt  t)nn  ben  Infftcn,  mitt 
ben  regentcn  bifjer  finfternif}.  Tic  felbigen  aBer  ftreptten  nur  baruber,  ba^J 
fie  bie  gcloiiien  entmcbber  mit  li[ten  unb  leren  uerfureu  ober  mit  falidjen 
fcfjrcden  umbftoüeu,  baluibber  I)ilfft  aber  fel)u  (uaffcn,  benn  baö  tt)ortt  gotti§  ts 
altepn,  baä  idjlnevb  be-j  gepfti-J,  barumb  Jollen  Inpr  pl)e  befteubiglid)  brauff 
blepben,  bac-  bcpber  geftalt  braud)  fep  redjt  unb  (5l)ril"tlid)  nnb  C^uangelifd;, 
unb  mer  anbery  fagt,  ber  leugt  unb  Icftert  gott,  e§  fep  '-i^apft,  fepfjer,  furften 
übber  bcr  tcuffell  balni.  '^ll^o  aM-)  füllen  »upr  bie  frcpl)ept  befennen  unb 
crtjatten,  ha-i  lüpr  bao  facrameut  mügcn  mit  pcnben  ober  mit  munb  empfatjen,  20 
mit  unb  pnn  gclucpl]etcn  nnb  nugelueppcteu  tlcpbcrn,  gefeffcn,  l)enffer,  panbcln, 
lüic  cy  nnc'  gefeUet.  äfer  bifje  freppept  leurtet  ober  epnerlep  pari  tetjerep 
fdjilt,  ber  lengt  abermal  unb  Icftert  C'priftum  nnb  fepu  loort,  i^-i  fcp  ^apft, 
fepßcr,  furften  ober  tcuffell  balui.  SBpr  paben  bay  pelle  lantter  (i'uangelion, 
mie  fic  felb  betcnnen,  fie  aber  l)aben  pl)r  cpgcn  bebenden,  ob  fie  bau  6uan=  25 
gelion  pallteu  liuiUcn,  nnb  banebcn  pl)r  epgen  fpnu  loibber  ba-J  (5^uangclion. 
Sa^  faren  bie  nufpunigeu,  laf^  faren. 

i»ni.  1,8  Summa  fummarum,  tote  fanct  4-^aulnö  |u  ben  föalateru  fagt:  Sßenu 

and)  lopr  felby  obber  epn  C^ngell  Imm  ppmell  end)  auber^i  prcbiget,  benn  tnpr 
cud)  prcbiget  pabcnn,    fjo  fcp  co  iHuiualcbepet.     'Jllfjo  fag  id)   aud;  alpie:   bn  :*> 
muft   qI^o    feft  uttb   gclotfe  auff  gottiis  Hunt  pnn  bifjcr  fadjcn  nnnb  allen 


3  fltünbcn  A' — A'     tcgcgncii  cJil        1  gtoiib  (nie  immer)  KJVIIK  fllpufi  /     ctfatn  EU 

fürest  FHI  förd)t  O  iordjt  E  6  ftoneft  BEGII]  fcfecft  A'  ftoffcft  /  ftccft  E  7  flEpoltcn 
feliU  I        bie    tir(^c  /       furften   LXIIIK       ftiivijcn  E  ftirtjeii  EGII  S   fn6ftal)ff  FGH 

y  ttu^cft /•  — Ä      fpridieft  7/        JO  engt  FUNK        ;2  tiofi^ct)t(t)  L7:;— A"        7.3  finftctnug  J^G 

bie  fctben  A'  //  ointluebcv  /V,'//  eintioebet-i  f  «crfilrcn  FO/K  -fuctn  E  IPJ.'t  fa(jcf)en 
f^t.|   fatfrf)citi   ctfrfjrectcn    l'K   falidjcm   nuch  G  16   naiftB  FGH  17  ßfji-iftcnlid)    / 

18  lüflt   /         furften   (su  oiuiicr)   l'GIIK  IM  lietenncn]   ctfcnnen  /  i'O  mügen]   lünler 

munb  /    niugen  i.'I>        mit  ben  l)enbcu  //  :.'/  flclucl)l)ctcn   unb  fehlt   K        iinlueil)eten  E 

^eiifetn  FG  tjaiibcten  //  J.!  gefeit  GIIK  leugnet  F  usn-.  aincfjerlel)  G  24  fjäü  I 
2.5  jelbs  FG  Jii  barnebcii  auch  E  Cnongelion  fc/ill  I  -J'J  geprcbigt  E  30  iä)  auäi] 
i^  tnä)  E       oU)ie]  ^ie  A'         31  ouff  9.  \o.\  uj}  5.  lu.  K       bifcn  (aluo  Plural)  K       fad^  FH 

allin   // 


5!oit  btibcr  ©cftiitt  bei  Sattnmeiilä  jii  iicl)meii.    1522.  23 

onbciim  bicf)  balucii,  bas,  oB  tcf)  auä)  feI6  l^um  luuvcu  iinivbc  iba  \}dH  im 
fcl))  uiib  tinbcr  viffc  ober  in-vlciirfctc  mcl)iic  Icvc,  bnc-  bii  banimb  nirf)t  bancm 
trcttift,  Boiibciii  ipicdjift:  lucuii  nud)  l'utl)ci  IcUift  obbcr  el)n  Ü-iu]cI  Dom  l)l)nicU 
aitbciä  Icrct,  feo  fcl)  c-i  ücvmalfbfljct.  3)cuu  bii  niiift  lüdjt  'L'iitl)cvo  fjniibcinu 
■>  6t)riftiii3  fdjulci  icl)ii,  iiiib  ift  lüt  gmig,  bn-;  bu  faflift,  .l'iitl)ev,  '4>ctiiic-  obbcv 
ifniiliis  liatt  baö  flcint^t,  fjoiibcni  bu  miift  bei)  bl)r  fclbo  l)m  (^clüiffeii  fiilrii 
^'hviftiim  iclbc' iiiib  iimiiciu^lid) '  empfiiibcii,  bau  cv  siottio  luoit  fcl),  luciiii  aiid) 
alle  »rcUt  ba  loibbcv  ftiittc,  feo  lange  bu  baö  fuleti  nid)t  Ijaft,  fjo  lange 
tiaftu  gelüifelid)  gotti-j  luoit  nod)  nid)t  gcfd)mccft  uunb  bnngift  iiod)   mit  beu 

1"  lucn   an   mcn)(^en  munb   obbcr   fcbcv   uub   uid;t   mit   bco   l)cvt!cu   grunb   am 

loortt   uub   ltiel))ftft   nodj  nidjt,   liuiv  bao  ift  'JJfatt.  23.:  ^]]t  folt  cud)  uit '»"tH)  23,  m 
mciiftcr  l)cl)ffcn  auff  erben,  bcnn  ei)ner  ift  eluv  meliftev,  C'^liriftuo,  bev  mel)ftiT 
Icrct  l)m  l)crljeu,  bod)  burd)  |a?i.  S*tii|  ba-:?  eu§erlid;e  luortt  feljncr  prebiger,  bie 
cö  l)nu  bie  oren  trcl)6cn,  aber  C?l)riftuü  trel)bt-s  Ijnn  bas  "^er^. 

1^  Tarumb  bentf  für  bid),  bn  l)aft  ftcrbcu  nbber  licrfnlgung  für  bl)r,  ba 

lau  id)  nid)t  bei)  bt)r  fci)n,  nod)  bn  bei)  nu;r,  fjoubern  el)u  iglid;cr  nuifj  alba 
für  fid)  fclb«  ftrcl)ttcn,  beu  tcuffcU,  bcn  tobt,  bie  lücUt  ubir  loinben,  tuenu 
bu  bcnn  luoltift  |m  ber  t!Cl)t  bid)  nmbfel)cn,  \vo  id)  bliebe,  ober  id),  loo  bu 
blicbcft,  uub  bic^  bclncgeu  laffeu,  ob  id)  obber  l)cmant  auff  erben  auber-ö  fagct, 

■0  %o  biftu  fd)on  uertorn  nnnb  l)aft  ha-j  luortt  aufj  bem  t)crl!cn  laffeu,  benn  bu 
bafftift  ni(^t  am  luortt,  üouberu  an  ml)r  obbcr  an  aubcru,  ba  ift  bcnn  fcl)u 
bülff.  Tobel)  fauftu  mcrcfeu,  loild)  grcliilid)e  feelnunber  ba-5  fiub,  bie  beu 
fecleu  menfd)eu  lere  ober  auc^  gottio  liunt  iiidjt  lautter  uub  gclniß  prcbigen, 
bo^u,  lüic  tuenig  mit  l)cr^cn  brau  bangen,  obe  Irol  lautter  prebigt  loirt  uub 

25  üon  Dielen  gcprci)ffet.    Xa-3  fei)  iiom  erftcn  tel)[l  gefagt. 


1  anbicn  /  buroen  /  jcl6§  F(!  jü  oim  nattcn  l'Jf  iDÜtbc  K  wt  eil 
2  tuffte  F—K  bctteudtc  B  »ettcuate  K  ttcrlcüflitctc  FGI]  tuffc  ober  ocrlcugnc  E  3  btcttcft  A' 
Itctcft  //  fcl6§  GHI  4  bann  auch  O  5  jogft  A7/  6  fülcn  (uicid  mit  ü.'l  FOIIK 
7  unwcnglidö  JiF<!  vnWenUiäj  III\  Ijnwcnbig  A    Ijnnlucnbic^  CD   iniilucifclitf)    E  ,s   fütcn 

EFGIIK         ;>  noa^  fehlt  Ol      flcimccft  /.'         //  lucljft  /-.V  ttaift  '-'//  loifjcft  A'        IJ  clticr  /•: 
iiloct  /         Li  Bijcrtit^  (B  =  ü)  /        J(i  tjcßtlic^ct  l'iill K  jcnlic^cr  E  jcllic^cr  /         ^^■  njcltcfl  A' 
loa  (so  auch  unten)  FGII         l'J  bctibcft  '///      faflt  /  2(i  öcrloteii   /       gclaffcn  FGIl 

glaflcn  A'        bcnn]  «onn  (V  Ji  ^Uff  E—f  ^Qtff  A'        lucld^  EJJI  Woldj  /'        luilc^  gt.| 

»ic  grüliti^  /      -mötbct  FIIIK        24  wärt  / 

')  unlociiglid)  (uiUoengflic^)  =  unetsdiiitterUch,  lom  flüchtigen  Setzer  von  A  falsch 
gelesen;  das  sclletie  Wort  ist  in  Wittenberg  nicht  unlickannt,  s.  Uns.  Aitsg.  S,  S.  312,  1  und 
(mich  Lutliers  Handschrift)  i),  S.  760,  l'J:  'äJiiiib  iJulljcti  Ute  befielt  bu  luciiglid)  öiinb 
Snbcweglid^.' 

.-(«  15  s.  Uns.  Ausg.  10^,  S.  1,  10 f. 


24  33on  lu'tbci-  Öcftalt  be-  3n(rnmciü->  ju  mljiiu'ii-    15'22. 


»Da^  aiibcr  teijn. 

^\ft  beim  im  beut  flcluifelirf)  nlfeo  uiib  fct)u  {ihu'DffcU  bvoli  iuifiakii ,  Umv- 
^«.^^  iimb  tf)iit  iiiniiß  beim  iiid)t?  Cm  löonimb  Icfititii  c-3  felfiy  !iicf)t  ivl)eii 
|ii  äCnttcmbevg,  ba  co  angeiaiigcu  ift,  iiiib  nitbevo  luo  inct)v^  '^liitliiovt  icf):  ©ö 
ift  tnljr  nic^t  lieB,  bae  c-S  nidjt  nngc()ct,  nbcv  mel)it  ttag  ift,  ba§  cy  iü(f;t  tan  s 
nngel)eii.  {5l]n  gefangen  man  fnllt  \wl  veliffen,  l)ettc;  and)  tuoll  iitad)t  iiiib  vedjt, 
er  £an  aber  nid)t,  e-J  ligt  an  l)l)iii  nidjt,  fjonbevii  an  anbern,  bie  i()n  Ijlinbern. 
5U)iu  cl)n  gIct)c^ntB:  ba§  ßuangelion  jolt  BiUid)  l)nn  aller  Inellt  prebigt  nicrbcii, 
inoran  ift  ber  fel)ü ?  ^Jid)t  ani  (ynangeliu,  benn  eo  ved)t  nnb  luarTiafftig,  nnWid) 
nnb  icliglid)  ift.  (fo  fcl)lct  aber  an  leiitten,  bie  bat?n  tuglid)  finb,  Um  man  bie  i" 
nitt  ()ntt,  ift  c-S  beffcr  gcfdjmigen  beim  geprebigt,  benn  c-i  Inirt  bcd)  lierfcljd)t 
nixb  fd)cblid)  prebiget.  ^Ufjo  l)ie  and):  ba-3  facrament  nnb  ber  obgefdjriebenc 
brand)  ift  red)t  nnb  gntt,  aber  luo  finb  bie  lentt,  bie  batjn  tnglid)  finb,  baä 
fie  c§  anfal)cn  unb  trci)bcn  f  ÄVnn  ca  bamit  anßgcrid;t  tnere  imb  bamit  cl}ii 
ü()riften  tmirbe,  bos  er  baö  faeramcnt  alfio  firaud)ct,  toere  !el)ii  lel)d)ter  biiig  15 
benn  (5bviften  fcl}n,  mod)tc  Inol  and)  el)n  fein  Gbriften  fct)n.  M)  ¥^  barnad) 
geftrebt  unb  Umllt  gern,  bao  ond)  bc-j  '-^apft-j  gefcl^  abttjan  lucrc  lum  icriidjcm 
empfaljen  be§  facramentS  am  öfter  feft  nnb  frei)  el)ucm  iglidjen  gclaffcu  lüiirbe, 
ba§  er  au%  digfiiem  gelinffeii  unb  anfj  lumger  felincr  feele  nngcliUningen  l)l)ntui 
gieuge,  bamit  ber  grelolid)  niid)riftlid)  mifjprand)  nnb  gottie  Icfternng  Uu'niger  m 
luurbe,  unb  I)l)nfurt  !aum  epiier  l)l)n|u  gicugc,  ha  t|t  Int  f)uubcrt  ,yiget)ea. 
(B]o  fef)c  id),  bnC'  ber  Satan  bamit  nmb  gebet,  er  Uuille  bel)ber  geftallt  ia  fu^ 
gemcpii  machen  unb  nud)  gcmeijucr  benn  ber  '-J^apft  fcl)u  epn  geftalt  geiitadjt 
Ijatt,  e^c  benn  6t)rifteu  gcmndjt  toerbcn,  btc  foWjö  tl)uu  follcn,  unb  gcbeitcEtg 
anff  ber  redjtcu  fel)tteu  erger  311  madjen  beim  anff  ber  linden.  Taritmb  ift  25 
unß  nott,  ha5  lDl)r  anff  ber  rcdjten  mittel  ftraffcu  blepbcn  nnb  got  bitten, 
ha-j  er  um  brauff  t)clffe  unb  bel)altc,   benn  ber  Saton  fudjt   un-3  mit  cruft. 


2  bciin  felill  K  botet)  Fan  baroü  ll<  :i  loKcftii  K  tajfcft  bu  Fdfl]  tieifcftu  / 
■1  20ittcii1)ctß  K  Söitcmbctfl  /  oiibctftluo  A7v  «iitlmirtidj  JII  «  lool  t.]  iidj  luol  tl)(fcu 
(alao  7ihd.  reißen)  1  %t^  K  7  taiiä  A'  l)iiibcrciib  /  S  fllcitftmife  A' »«»/■.  gcptcbiflt  ^vt>  mi/ 
gc-  auch  sonst)  El        'J  »atan  EFGK      fecl  KK  \d  FJI  fät  '//      nü^lid)  A'        lu  jäüBlid)  / 

fcctct  A'A'  fdct  FH  folt  /  tüglii^  FK  tuflcnlicf)  1  bauflcUdj  FC  II  (diese  Formen  mich 
unten)  II  prcbißct  /•'///        beim  (vor  ti)]   »uaiin  H  12  \ijafA\ä)  Ol        gctivcbinct  F 

otflcicfjrifinc  V-'A'  -gcjdjtibcii  /  abgcjc^ticbcn  A  i.5  baje  lugliäj  /  /."■  ^tirift  A'  bnidjlo  / 
W  mödjtc  ailK  m'oi)i  FI  foW  FFdllK  jiitu  1  IT  gcftvclit  A  Sabft  A  gcfalj  (»onst 
gcjofel;  /  iätlidjcm  CIK  1»  bcä  jacramcutä]  bj  factaniciit  A'  r.)  aljgiiem  F  \a\FGI 
\ü  n      f)l)iilju  fehlt  K        20  DiidjtiftciiU^c  /'(//  ttnd^tifUidjc  III'        21  l)l)iifiitl  A  -furo  Fall 

fouiii   A'       I)i)n,ju]  ju  A/'       Ijctjt  K  t)cb  l'll  jctj  /        l)in3iigccn  E  22  fil)c  FII  fid)  K 

23  gmciii   /         gniciiict  E  24  (ollen  FOlf  25  crgctct  /  26  rcdjtcii  fehlt  G 

27  batufj   / 

M  m  s.  Uns.  Am)/.  W,  i>.  4ii,  13.        zu  17  s.  Uns.  Amg.  10",  S.  50,  8 f. 


Soll  bcibet  ©cftalt  bc-S  ©nfvnmciili  jii  iioljiiicii.    1V22.  25 

^ä)  loffc  nll)ic  bie  iiviacf)  aiiftcfjcii,  Unuimib  id)  bifjcii  biniicf)  I3U  3.l}ittcm= 
hcvfi  iüd)t  I]a6  lalfcii  gclicii,  beim  bao  ift  dm  fjoubcvUrfjc  tutfcUiflc  uvjnrf), 
baiion  lücfjt  not  Ini  id)Vfl)brii  i|'t,  uhmui  t-:-  und)  norf)  fdftlirfKV  iinb  imrf) 
l)l)mliid)cr  lucve,   iDolt  id)  bcniUHij  fotd)  niifaljcii  iiidjt   bc|tetiiicu  obcv  ftcrrfcii 

■i  l)clffeii.  @3  gcpuvt  nid)t  cl)ucm  i(ili(f)cu  aiiljiifaticit  obci  luitliiiu  allcö,  Juaa 
rcd)t  ift,  Boiibcvu  ift  (\nnc[,  bivö  er  bn«?  ied)t  tl)ii,  bnc-  l)l)m  im  d^nb  iiiib 
bffpll)cii  ift,  beim  tuo  bifjc  inbnitng  iuivt  Hcifeict,  ba  iftc-  iiidjt  vcd)t,  line 
fiutt  and)  ijnimcr  bnv  rcd^t  fcl).  Tanimb  »uil  id)  nur  bic  urfadj  erzielen,  bic 
ba  l)l)nbcrti  iiiib  fobbcrii,  haä  bifecv  liraiirf)  bc-3  facramcntö  nidjt  fuiibc  obev 

w  !itnbc  aiui,c()cn  obbcv  fürtgcf)cn. 

Tic  cvftc  ift,  ba-3  bifj  fncvnmcnt  mit  fel)iicm  bvaiid)  iiitt  Ijiui  iiii^ci; 
gctüolt  ftel)ct,  fimbcrn  ift  gefangen  bind)  3?epftlid)  gefetie  glel)cf)  loic  bie  gulbcit 
gefef^  be-J  tcmiielä  511  93aln)Uiineii  gefangen  Univen,  ba§  gcfeiigiii^  ober  ift 
alfeü  getljan,  ba«  bcr  gemcljne  man  bnvd)  '-yepftlid)e   tljvannei)  nnb  gefeji  l)m 

15  getüiffcn  ^0  ()art  Dciftvicft  unb  gefd)liied)t  ift  am  glaloben,  ba§  cv^  nicf)t  fan 
%o  plcititid)  faveu  laffcn  nnb  fel)n  geluiffen  feftigen,  bac-  bes  S^apft-j  bing 
unredjt  unb  bifeei  brand)  rcd)t  unb  t^nangelifd)  fei),  i^ab  bod)  id)  fclbs  Uml 
brel)  iai  mid)  gcerbel)tct ,  ct)c  icf)  au%  beS  33apfts  gefeljen  mel)n  gcUiiffen 
erlöset  l)ab  mit  teglid)cv  nbnng  bcc-  C^nnngeli  l)nn  prcbigen,  Icf;en,   tvad)ten, 

20  bifputicvu,  f(f)vel)beit  iinnb  I)6ren,  luie  fuUt  bcnn  bei"  gemei)n  man  fjo  fd)nel 
eranf^  tjn  bringen  fel)n?  SBo  nu  fDld)e  l^l^l.  5ö4|  fd)tüad)e  menfd)en  l)l)n  get)eii 
unb  bel)ber  gcftalt  ne()meu,  feo  bel)ffet  fie  barnad)  l)l)ie  getuiffett  unb  bel)d)ten,  i>a^ 
fie  babeii  bel)bev  gcftalt  gcnoffcn,  alo  betten  fie  nbel  bvan  tljan,  >uie  bcnn 
ctlid)  fd)on   tl)an    l)abcn,   ba^  ift  bcnn  cljn  gvelulid)  bing  nnb  ift  übet  ergcv 

25  tüorbeu,   benn  mit  fiitd)cv  bei)d)t  unb  getuiffen  Hcvlcucfcn  unb  ferbamneu  fie 
Pbviftum  nnb  fel)n  elinfelumg.    '•Jiur  fern  mit  bificn  tentten  lum  bcl)bev  gcftallt, 
benn  ba  gel)et  eo  mit  i)l)n  nad)  bem  fpvnd)  O'ljvifti  ^JJcatt.  !•.:   'Jfiemant  faffet  watti).  9, i? 
beu  moft  ^nn  aÜtc  fc^tcucf)e,   anbci'ö  bcr  moft  ^uvel)ft  bic  fd)Ieudjc  unb  bei; 
moft  tuivt  ücrfdjnttct  nnb  bic  fd)lcud)e  uerbcvben.     Ter  moft  ift  bic  tcrc  bcu 

1  Btoua&e  E  J;2  aSittcnficrg  JJK  aBitlcniBctflt  V  3  Qucf)  fcliH  F  fofUidtjct  BFGHI 
4  I)inielicljcr  /]  ftaimlid)cr  V  bcimodjt  EFG U  bauuoc^t  /  nid^t  fcldl  K  bcftätigcii  Ol 
■llri  Ijclffcu  ftcrdtcii  /  ,5  gcbürl  IK  gctJÜtt  E  gcbiirct  EG II  Ijctliti^cn  auch  F  H  ift  f ■.'.){ 
cä  ift  /      a^gncl  EGIf  ctjgiict  /]  cljgcn  E        7  bcfoUjcit  auch  G  unw.      »ctfctt  //  ucvtott  /'W 

bo  fehlt  E        S  jcmer  /      cvjcUcn  /        y  f)inbctcn  /      forbcrn  EK  fotbcrcn  /  fürbcrit  FG  l[ 

iraud^e  E  'JjlO   tünbt   ober  tüiibc  FJI  10   fürlgccn  GK   furtgccii    A'   füvgccii    // 

U  mit  fcljncm  fehlt  Jl  1>  Sobftti^c  /  Sötilic^c  (n'ic  oben)  K      giilbincn   /       l'.i  gcfafe  G 

gcjcimcfuifi  E  gcfcngfnig  /  14  gcfo^  A'  gfotjt  /  Iti  lilogli^  K  Moglid)  EG  bloftid)  // 
plü^lic^  /  Sopft  A'A'  »atJftcä  I  17  boä)  fehlt  Jl  IS  buü  FG  btii  f  gcaibail  /•'// 
gcorbeljtct  (ci  EI)  K       gcfcljtcn   /  gcja^cii  A'  m  ctlofct  EG        täglicher    /        i'ibuiig  (''/ 

Hebung  F  20  boiin  /  21  :^crau§  EGII  [)ctu6  K  Ijanife  I  foldjä  K  22  ic^ffct  fi^ 
(Druckfehler  tj  K  25  Bcttaugncii  F  2H  infoljiing  I       fett  /  fet  FGH         27  get  E 

inen  F       Üiicmon  /       faffe  E  28  aUid)lciid)  //  alt  fdjtciic^  FG       onbctft  E       jcr= 

«iffet  FGJI        2'J  rciiibt  /'      «ctfdjüt  FJ  »ctfc^it  G/f 


26  i'""  l'cibct  Scfliüt  bei  ©ottnment*  jii  nel)men.    Iö22. 

Guaiigelt,  bic  alte  fd)lcud;c  ftiib  bi§c  ucvaltc  id}luad)c  gelinficii,  barumb  fonncii 
ftc  i'ii)  litt  mit  cl)nanbei'  betragen,  bao  gclüijieii  luirt  ergci:  utib  ücilcurfet 
bnrnadj  bie  lere,  bic  c»  faifet  l)attc. 

^sa  ic^  iagc  tocl)ttcr:  nux  fcviic  mit  iolrf;cii  Icutteii  aiid)  non  cljiicr 
geftalt  imb  Don  ganzem  facvamcnt,  bcnn  bic  mir  cljiier  geftalit  braudjeu,  5 
tuirt  ber  teiiffcU  am  ftcvbctt  cttgftcn  mit  beut  C^iiangelio,  luild)-?  bclibc  geftalt 
cimfctjt,  wo  l'ie  beim  itid)t  rabt  mificn,  muijeu  fie  ucrtcrbeii  imub  inirtt 
iüd)tc'  lielffeii,  ba-j  fie  'ix-pftlidje  geiet;  imb  alten  tuand;  fnr  loeiiben  luolten, 
ba§  ßuangction  fragt  mibcr  nad)  ^apft  nod)  brauc^.  Xarumb  Ijab  ii) 
gefagt,  es  fel)let  nidjt  am  redjt,  ^onberii  an  Icuttcii.  Q-3  tan  be-s  53apfto  gefc|  w 
ind)t  on  greUiiid)  fcetmorb  in  aller  lüclt  ßo  gar  gemcl)n  gcljalten  incrben, 
el)ner  geftalt  .ju  genicffen  lüibber  ba»  Gnamylioii.  Sßiberumb  aud)  nid)t 
mciiigcr  fc^aben  ift,  bcl)ber  geftalit  nad)  bcm  Gnangelio  fjo  vlohlid)  nnter  bic 
ganljen  gcmei)n  foldjer  gefangenen  fdjluadjen  gcluiffcu  anff  l!nrid)ten. 

S,}o  fpridjftn,  toaä  loitl  bcnn  l)ic  mcrbcn?  ifts  feo  fcrlid)  anff  bcl)bcn  is 
fcl)ttcn  mit  bißem  Sacrament,  bao  ber  tcuffel  am  tobt   mitt   bcm  (ynangelio 
mibber  ci)ne  geftalit  nnnb  ber  ii^apft  am  leben  mit  fel)ncm  gefeite  irnber  bel)bc 

2. xMj. 2, »geftalt  tretjbt,  lüo  f ollen  intjr  bcnn  tjljnn?  '^intlnort:  3)arnmb  l)att  S. '^paut 
ücrfnnbigt,  bau  bc»  ö-nbc^riftö  regiment  fcrlid)  ^eljt  madjcn  foUt,  bau  man 
auff  feflncr  fcl)tten  fid)er  manbcln  tan  mibber  i)m  (i'uangclio  nod)  anfßer  -m 
bcm  (ynangclio,  bod)  on  fd}nllt  hc-i  (^nangcli,  bcnn  ber  moft  ift  gutt,  fjonbern 
auß  fdjuUt  bcy  U3apft5,  ber  bic  getniffcn,  bic  fd)leud)c,  l)att  lafßcnn  öeratltcn 
unb  nerterben,  ha-i  fie  baö  (fnangelion  nidjt  faffcn  nod)  l)alten  tnnbcn  nnb 
bod)  an  ba-j  (inangclion  nid)t  bel)aU,ten  merben  mngen.  Mci-i  follcn  \v\]t 
bcnn  tljnn^     -Äntluort:   nit^t»  anberö  bcnn  haa  (5[)riftny  Icrct   unb   fprid)t,  a 

OTnttti  9,  u'JJJatt.  1'.:  ben  moft  faffc  man  l)nn  nelne  fd)lcnd),  f]o  »oerben  fie  bcl)bc'j 
bct)alltcn.  ;^ntiger  muffen  lüi)r  tut  crft  lucrbeu  nnb  nclu  faf^  mad)cu,  el)c 
bic  tt)cl)n  ernb  angc()ct  unb  ber  moft  flcf äffet  luerbc,  bie  alten  muffen  befel)t 


/  Chjangctij  »''«c  oben  F  iisir.  wctoltct  //  tonnen  /  lüficn  K  liinbcn  EFHH 
2  iti^l  C      tcttagcn]  »ctltagcn  /      »leugnet  (o  atati  u.'i  11  »erlcugncl  EFllK       3  gefofjct  F — K 

:^atte]  '^fltt  /  ^at  FGJJ  4  3a  fe/äl  1)         .5  öoni  gongen  F        6  loöldöeä  F  Wclidöcä  / 

7  bonn  /        mufjen  C        tjcrbctbcn  E—I        initttl  Wivb  fie  BEFG  H  nit  IK  nid^ä  E 

35äj)ftifi^  A'      gcjcfe  fehlt  E      Bot  loenbcn  A'  für  luenben  /        y  locber  (wie  immer)  EFOHK 

noc^  58.  A'  10  fclct  usir.  wie  oben  iBo|)ft  A'  11  fcclmoib  A'  loctbenl  luerb  (Druck- 
fehler!) E  IJ  gcnüeffcn  /'  niefi'cn  E  i:s  ftnangcli  /\  ©uongelium  E  \>lo\\.\i)  usir.  trie 
üben,  nur  durchwe;/  p-         14  gcnietjni  ','      gejongnen  FIIIK         l'i  will  bcnn  l)ie|  loitl-:-  Ine  / 

fatti^  /  ;7gcfofeA'  /.s  hciilict /V/  Jetten'.'  «ntluiitt  //A  iw  «crfünbtgt  /V.'/ZA' 
Uerfiinbt  J  ferlic^e  '///  gfctlit^  A'  (atlid)  /  20  webet  J/IK  -JOlit  l)§  bcm  A  JJ  l)aU 
lallen  fehlt  FGII  23  wetbcvbcn  A7/A'  Cuangctium  (au  auch  später)  FGHK  lönncu  / 
24  on  (so  gewühnlichj  F — K  Werben  niugcn]  tnnbcn  Werben  E  ntügcn  (n-ie  reijelm.)  GH 
mögen    /A'  l'.j   tun   E       'älntlDurt  hier  muh  FG  Jii    foffc]    foffct  /'.'//       beljbcs] 

fca^bcn   FGJ/  27  löütigcr  A|   Öi'itigcr  G/t  Öieligcr  /'  iöüttner    E         mufjen   auch  !> 

nüwc  /      ce  EFllK        28  W.  ernb]  w.  cten  A  wijncrn  I      belebt)  off  bie  feit  A'  l)l)nWcf  E 


Soll  bcibet  föcftnlt  bc-J  £aftrtiiiciit->  ^u  iifl)mcii.    1522.  27 

t[)nii  lücrbcii,  bao  i|"t,  imiii  niufj  ftcuit  unb  lud  im-bidcit  luibbcv  bco  iönpfti 
gcfc^  üoii  eljiicr  flcftallt  iiiib  luol  ticl)bcit  bic  (yiian(\cliid)e  cl)iifi'tuinc\  (si)viftt 
l'on  t)cl)bi'V  (leftalt.  '.'llicv  \)n  be-j  bcio  luiUf  iib>iic\)f;cit  luni  bcm  (Vinlscii 
Sacvatiu'iit,  co  i'cl)  cljucv  obbcv  l'L'l)bi'v  flcftalt,  uiib  nirijt  l)l)nl.!ii  tvcl)lH'u  Uiibcv 

1  Quff  oftcru  iiodj  nuff  pfiiiiiftcu  iinb  nlfjo  bic  inbmiiit^  bcö  Ü^apft-j  falU'ii 
loli'cii  a\\]o  lange,  Inf}  bie  Unitt  iviugiom  Dciftcnbifict  oii  loctcu  iiiib  nn)lu'n, 
Bimbciiiii  aiiJ3  ciigciicm  gclüifjcu  getrieben  lum  i)l)n  felbo  füntineu  nnb  baiiiacf) 
ringe  nnb  bringe,  bas  i)I)ni  baö  fncrament  geben  luerbe,  ha  bei)  tnnb  man 
fpiuen,  biia  bic  fa§  unnb  fdjlcnd)   nelu  nnnb  l)br  gcluiffen  gnngfnm  gcfterctt 

lu  lücren,  ^o  blieben  bie  anbernn,  bie  fdjlimdjen  bal)l)nben  i)nn  Ijbreni  lucfecn, 
fiiJ5  fie  nnd)  ftarcf  Unuben. 

SBenn  man  aber  gepentt  obbcr  l)el)ffet  obber  ludet  unb  rel)liet  luint 
facrament,  feo  feilt  ber  ganlj  bnnffc  l^n  nnb  faffjet  ben  moft  l)nn  fel)n  aUten 
id)laiid)  nnnb  bcrtirbt.     Xarnnib  iftv  nidjt  mnglid)  nnb  bac-  faevanu-nt  fanfj 

ij  nic^t  lel)ben,  ba-s  mon  cl)n  gemeljn  orbinan^  brauff  ftellen  fult,  lucr  fcl)n 
gcnieffen  foll,  tuie  ber  Stapft  t()ntt,  f3ünbern  man  mnfj  lunior  bao  butct  Uml 
fceprebigen  nnb  bie  fd;luad;en  geluijjjen  balum  ljil)en,  bif]  fie,  be-j  L^uangeli 
üoUig  nnterrid)t,  üon  l)t)n  felb-j  bcmntiglid)  tomnicn,  bem  prtefter  nnfngcn 
nnb  bitten  anfj  gel)ftliif)em  l)nnger  nmbo  facrament.    ^Jiit  ben  anbcrn  allen 

;u  nur  lueptt  öom  facrament  nnangefel)cn  iöapft  gcfchc,  fird)   brand)  nnb  alle 

bing.    Xcnn  Öl)riftui5  fprid;t  ''JJfatt.  11.:  2)a-5  rel)cf)  gotti-i  Jüirt  prebiget  nnb  nfmif)  u,i2 
lepbct  gelnallt  nnnb  bic  ba  gcluallt  tl)nn,  bie  rel)ljen6  tni  fid),  bao  ift,  man 
foll   fcpn  nienfd)  mit  gepotten  obber  gcfetien  uerfaffen  nod)  mit  brand)  nori) 
mit  lüortten  rel)t(en  ^nm  (fnangelio,  fjonbcrn  frei)  prebigen  nnnb  barnadj  fie 

•-'5  bon  ^t)n  felby  !ommcn  nnb  balui  bringen  laffen. 

2l5o  neljmcn  Uipr  aber  foldje  prebiger^  unb  ob  man  fie  |'-Bi.  Pi|  bette,  Jnie 
tuuben  fie  ben  gemcljncn  man  baoon  tretjbcn,  bac'  er  auff  oftcrn  nidjt  tjum 
Sacramcnt  gcl)e'^  fe  ift  ba§  gcfeij  bcö  löapftö  ^n  tieff  cpngefeffen,  baä  tvtjt  bic 
alten  fd}lend)  nnb  fafe  nidjt  fnnbcn   alle  beiel)t  tl)nn,  )v\)x  mnffeny  nod)  et)n 

3u  ^el)ttlang  pnt  alten  miKbrand)  gcl)cn  laffen,  bifj  bie  fa^  bod;  ba-j  mel)rer  lel)ll 
nclt)  iDcrbcn  nnb    ba-i  (inangclion    lool  unter  bic   leutt  fommc.     SBenn  nu 


2   ^nfflfeunß  A'  ,5   Ijn   bcs]   in   bc    A'    in  bcm  /v  5   Öftren    uorf)    '^ifinoftcii   / 

6  otfeo  fehlt  E  Derftcnbigct]  Wcrftcen  K  anlodcn  A'  7  flctricbcii]  Ivcljbcu  A'  von  5i)nl  Bon 
t)!jm  D      luüicn  K        fi  rinflcn  un  btingcn  A'      ttinflc  i!/f      lünb  F(!  fönb  /      y  ipuKn  C7'A' 

gcftörit  F         10  toatn  t!      liliclicu]   bleiben  A'      anbei   A'         ;/  luütben  A'  V2  gcbiit 

(d.  !.  gebiitct;  /       l)cl)Bt  /      i'etjljt  /         J3  föU  /  fall  /       l)uffc  /  Jl  fe^(ciicf)   //  WM] 

(Mehrzahl!)  K      »ctbitbt  (ir'ic  hnmerj  F(!       niüglirf)  FIIIK  /■'>  urtinonlj  A'|  orbnung   A 

;«  joü]    ioUc  BVVE  föUc  /  17  aii^en  J  is  »öüig  F—K         bcmiitig(r)lid)  F(!/K 

lummcn   E  ]i)   tm   baä    /  20    Äcpft    (i/I  fir^cit    //A'  titdjbraudj    /■: 

21  geprcbigct  FGI  22  fltoalt  J  t^iinb  /  rc^flcn  jü  F  ^u  \\ä)]  3i"t  jnc  /  J"  9«  ^^ 
34  guangeU  K  2.5  ttingen  F(l  JR  t)ü  E  27  gmcinen  a;  28  gong  /  gec  vie 

immer  EilllK      ba^  gej.  beä  5B.]  beä  i8abft§  gcf.  K       geiatjt  (hier)  K  fljoti  /        2'J  jleudj  E 

tonnen  /      Bejeijtl  «ff  bic  jeit  A'        so  mcrteit  E  niet  teil  /        :ii  tiiiiic  / 


28  S3oit  bcibet  föefialt  be^  ©attamenl-j  jii  uefjmcii.    15'22. 

bißc  alte  fnifc  iiiib  fdjlciicfjc  alldinc  bie  mciiirf)c»  H'cvcn,  bic  iino  iribbcv  ftnb 
unb  bel)bci"  gcftalt  Ocibamncn  iinb  niiff-j  Stapft  gefel;  imb  hxand]  bic  gertiiifcn 
^Illingen,  iroltcn  luliv  bcv  fadjcii  Icljdjtlicf)  rabtcn  auff  bic  Uunifec:  rtil)v  ImiUtcn 
nnbbcnimb  Pcrbiimncn  l)l)r  gcictj,  aü  bao  nicl)t  aUcl)ii  loibbcv  hau  (5-iiniigcUou 
iinb  bci)bcr  gcftalt  Icvct,  feoiibcru  aiicf),  Incuii  cc-  glcljd)  ba-S  (V'unngclioii  Icict,  s 
bod)  bic  gcunficu  ba^u  bringet  unb  bu  gtalrbcn  bluingct,  luildjo  nid}t  nlletjn 
cljn  ncvvid)t  niib  nncunngclifd),  feanbcvn  and)  nnmnglid)  bing  il't.  I1iau  ioll 
unb  fan  nicniant  luim  glalubcn  bringen,  Bt'"^crn  ba-^  C^nangclion  frei)  fclbö 
bolcn  Inficn,  ii'cn  es  Ijolet.  Tarumb  trolteu  trit)v  )old)cn  narren  nur  |iu 
trol)  unb  ku  luiber  bnrd)  nnb  burd)  bcl)bcr  gcftalt  braud)cn  nub  l)l)r  gc|ct3  i" 
mit  fnljcn  trettcn. 

■Jhi  aber  unter  l)l)rcm  tjauffcn  incl  gutt()crtjigc,  cljnfcUtigc  leutUu  ftub, 
bie  gerne  rcd;t  unnb  Inol  füren,  Inenn  fic  co  lüiftcn  obbcr  faffen  fnnben. 
.'Die  muffen  iiujr  nn  alfju  ben  ti)ranncn  bcgegenn,  bao  lin)r  ba-j  arme  [)cnfflin 
uid)t  luiruttcUn  nod)  i)rrc  nuidjcn.  äßibbcr  bic  ti)ranncn  foE  bcr  glatob  u 
ftrci)ttcn  unb  feft  ob  bem  (ynangclio  l)altcn  mibber  i)tir  gcfcl;  unnb  fold)e  atltc 
unnutjc  faß  ijnn  cl)n  l)auffcn  ftoffen.  'Jlber  bijje  fdjlnadjc  ei)nfcltige  gcttiiffcn 
foll  bie  liebe  umbfafjen  unb  auffuct)mcn  unnb  an  l)t)n  arbci)tten,  hai  fic  nclu 
fafB  brnuß  mad)c.  •'öic  gcljct  nu  an  bic  lere  unb  crempell  S.  *4-^QUli,  Ino  bcr 
|u  ftarrigen  ^\nhtn  tarn,  bic  auff  bic  bcfd)nel)bung  nub  auffo  gcfcli  brungcn,  •» 
bo  tl)ct  er  nub  Icrct  ba-J  KnbberftJicl  mit  frenben  unnb  Inolt  ungcbrungen 
feiin,  Uui  er  aber  ^u  ben  fdjtnadjcn  ci)nfeltigen  fam,  ba  bcfdjncDt  er  audj 
unnb  licfj  ba-5  gefc|t  gelicn,  biß  er  fic  ftcrctt  unb  anf^  bcm  geiel!  bradit. 
1  fior. 5, -u'^llßo  rl)innct  er  fid)  !.  (5i.ir.  12.:  5]Jit  ben  oi"^f"  ^iHir  id)  3"^^  '"it  ben 
©ai. 6, 15  f)cl)bcn  tnar  id)  l)el)be,  unb  bod)  ©al.  G.  fprid)t:  (y^  fei)  i)un  (5t)rifto  Inibbcr  ■^s 
.^cl)be  nod)  ,^nbc,  ba-ö  aUeo  barumb:  er  iimlt  ba-J  gcfclj  nub  bringen  auff 
bic  getüiffcu  nid)t  lel)bcn,  ßonbcrn  frei)  mad)t  Ijabcu,  fold)ä  iju  tljun  obbcr 
|u  laffcn. 

^^Ifjo  muffen   im)r  l)ic   axiä)   tr)uu,  bic  tocl)l  tin)r  ben  gcmel)ncn  mon 
nid^t  tunbeu  Dorn  facramcut   Ijiljcn,  luic  cä  luol  fcl)n  foUt,  bife  baö  ßuan^ 


1  fo6   l'IK  Safe  O/f      olein   A'  oüciit  ICI         -J  Bcrbonimcu  /'(J/l        unb  troud)  fehlt  /•' 

:i  wollen  Kt)x  bcr  j]  *»öttcn  Itibct  X  >  luöltcn  fic  luiber  bcr  f.  A'  fni^  A'  J  leert  / 

li   tringct    wie   immer  FG        gu  Bloubcn)   jum   g'-  I^KOI        jloingt  l'lll  7   uorrc(^t    / 

ncrtijc^  KFGU  nörti((äö  A'  »nmüglic^    wie  ivimer  EFJIK  ünmöglid)   /  *'  uicnion  / 

btrinaen  (»oO  I         9  iölidjen  /  W   ttiife  JK   trofe   FOH  treö  F  12  einfältig  / 

Icütlein  FGH  Icüt  F  lüt  /        /.V  iücrii  A"  ficrcn  /•'      »Duften  I)  iBiifeten  /        14  icBcgnc  / 

^cüf(f)lcin  h^FGlIK        15  jcrrütttcu  /  .jcrrittetn  F  jevritlcn  Gll      irr  G  jrr  /      gloubc  HE 

K  gcieljc  E        17  iniuüljc  F— K      einfältige  /        IS  crbctjtten  l>l        t'J  %auU  I        2<>  foml 

tonten/      bfc^nünng  /      trungen  7''0'y/        i'/ hjolte /v        :.'J  lieittjnit /V,//       i>.i  fterrfct  AV; // 

ftotdt  /         -24  rünipt  /      War  (ebcniio  20)]  luaä  FGJll      3ub  (;///]  Subijc^   A"        i5  !ga))t> 

(ehenao  26)  FUJI  |icib   /)  ^et)bif(^  Ä  26  3ub  FGl  28  ^u  fehlt   I         30  für  lunben 

fftnnen  wie  faat  immer  I 

zu  13  s.  Uns.  Ausg.  10',  S.  12,  26.  zu  ly  s.  Uim.  Aung.  10 ',  S.  li>,  16;  39,  2  f. 


SSon  beiber  ®efta(t  be?  Saftameul^  311  ncfjmen.   1522.  29 

qclion  erfennet  lüevbc,  mufieit  m)x  bev  cDufritigcn,  bie  bviinber  finb,  fdjonen, 
fie  nic^t  bel)bev  geftalt  bvQud)en  Inffen  obbcv  ba^u  fjctffen  iinb  alßo  tt)un. 

■JUiffv  cvi't,  bell  attcn  bvaud}  laiHeit  blciibcn,  ba§  mau  mitt  gctüel)l)eteii 
flel)bevn,  mit  flcfüiig  iinnb  nUcii  gduoiilictjcn  ccvimonicii  aiiff  latiiiiidj  mejij 

i  ^olt,  angefctien,  ba«  jolc^0  el)tteU  eu^evlicf)  bing  ift,  baran  bcn  getüifjen  {et)n 
far  ligt,  bnncbcn  mit  bcv  vvcbigt  bie  gclnifl'en  fvet)  bef)aUtcn,  bao  bi-v  gcmcDii 
man  erlerm\  bn-:-  fotd)-?  geid)cl)c  iiidjt  barumb,  bac-  ec-  mi'iijc  alßo  geid)ct)cit 
obber  feieret)  jctj,  loev  anberc'  tt)ctt,  luie  bie  totlen  gefelj  bc«  58ap)"t-3  bringen. 
S:cnn  foldjc  ti)vannni,  bie  bao  mit  geicl',cn  luoUen  fnben  iiiib  ertUringen,  rnuji 

10  man  idjavff  uub  l)avt  niitaftcn,  ba-j  bie  b"l)riftlid)e  frel)l)el)tt  gant,  blel)be. 

Bluffs  anbev,  bie  prieftcr,  bie  mcijj  f)QUtcn,  mfiißen  meljbcn  oüe  mort 
in  bem  (^anon  unb  coKecten,  bie  auff»  fncriticion  lautten,  bcnn  fold)-?  ift 
nic^t  cl)n  bing,  bav  fvci)  fei)  3U  tfnm  ober  lafien,  luie  bac-  ncliift  gciiigt, 
^onbcvn  cc'  muß  unb  foU  abfeiin,  ev  ergcv  fic^  bvan,   Inev  ba  luill.    (y-:-  Um 

15  ober  ber  priefter  jot^»  Ittol  mel)ben,  ha-i  ber  gemel)n  man  nl)nier  evferct  iinnb 
on  evgerniB  üiit5vid)tcn,  Incr  aber  »cvftocft  nid)t  linti  fii[d)c  lüovtt  mel)bcn, 
bei"  antlDortte  für  fid)  felbo  unb  mau  laß  i)f)u  l)mmcr  inadjen.    , 

3(uff»  britte,  hav  mau  i)un  ber  prebigt  iDol  trel)be  bie  mortt  bei 
fücramcntC' :  Sas  ift  meljn  Iel)b  für  enc^  gegeben,  Ta-3  ift  mel)n  blut  für  eud) 

20  üergoffen  ?c.  unb  el)u  igtid)  O'tjrifteu  fie  l)uB  f)cr^e  faffj  11  nb  foubcrlid)  fie 
furbilb  unb  t)ünblc,  loenu  er  bac-  facrament  ul)inpt  obber  meffs  ()6ret,  beun 
es  (igt  tt)aufent  mal  met)r  an  bcn  felben  loortten  benn  an  beu  gcftallten  be» 
facraments  uub  on  foldje  loortt  ift  ba5  facrament  iiirfjt  el)u  facrament  feoubern 
el)n  fpott  für  gott.     larumb  ift  ijuu  ber  '4'apifteu  firdjc  inol  baj  facvauieut, 

«  ei  iTJirt  aber  nicmont  geben,  bcnn  fie  öerpcrgeu  bie  loort  unb  geben  nur  bie 
geftalt,  bac'  ift  grelnlic^. 

?(uff-l5  cierbe,  fompftu  an  beu  ortt,  ba  mau  nur  cljn  geftalt  gibt,  fjo 
nljm  mir  el)n  geftaüt,  loie  fie  tl^un,  gibt  mau  bcljbcr  ge|*l.  Kij]ftallt,  fio  nljiu 
bel)be  nnnb  rirfjte  nic^t?  ßonberlid)-?  an,  norij  fclic  bid)  nnbbcv  bcn  ()anffeu,  on 

30  ba§  bn  foüt  befeuucn,  e»  fei)  uid)t  Guangc(ifd)  (ineuu  man  bid)  fraget I,  eijue 
geftalt  juntjcmeu,   benn  mit  bem  Guangclio  miub   uid)t  mit  ber  tfjatt  obber 


1  etfent  /  loetbc]  wutbt  i:  2  boTju  auch  E  3  ?[ufj§  crft]  jum  ctften  (so  eiil- 
sprfchnul  auch   unten  immer)  K       gcloeljc^tcn  I/K  gelvic^ten   f  4   üeiberen   /       flfong  / 

aelvo^nlic^en  E—I  (atinfc§  /.'  totetinijdö  //  tateiniid^  A'  5  eüftetlid^e  /•'//  r,  far  li—II] 
feilig  A'  farliteit   I       litebig  EFI  7  ni^  (für  nid^t;  //  .'<   tf)ätc  /  .'*   |oli(i^   / 

et^tnigrn  VH  10  jc^arpf  EP  i^atpff  /  IJ  focroficion  AK  (ncrificiiim  /  jacrifition  /' 
13  ober  F— A'  obbct  /!       iia()cft  /  ncd)ft  E—Jl  ncft  A'  //  miig  /'ehli  ACD       mufe  unb 

fehlt  K  batan  ouch  I  njiil]  rooU  /'  roöt  OIJ  reell  /  /J  nicmai  /  IG  Betftodct  Fe 
17  anttourte  //  anItouTt  IE  18  pttbig  EF  19  ScS  ifl  A'  das  erste  ift  fehlt  E  gebfn  A 
20  t)egfli(^  (irie  Immer)  FO  H  jeglid^  A' jetlid^  /  Sljrift  7A'  ^er^  /  fiinbeilid^  E  21  bot' 
bilb  A'  fiitbilb  FI/1         JJ  lijt  I        -j-.i  nic^t  ein]  fein  E         24  fird^en  F        27  lumpftu  / 

bie  ort  A'  ba«  ort  /         2S  t^ünb  1  29  fiinberlijc^?  A'         31  gftolt  (wie  gewöhnlich)  I 


30  33on  beiber  ®eftatt  be?  ©aftament-?  v'  iief)incn.    1522. 

orbinant,  ioll  innn  bic  bctjbc  c^cftaüt  rtibbev  aiiffri(f)tcn.  Tcv  (^cmclin  iiuiit 
lüirt  iüd)t  mit  bev  tljntt  iiod)  mit  bcv  ovbiiiniil',,  Boubcrii  mit  bcm  (viiaiii^elio 
ftdevet,  bal  bcl)bc  fleftalt  vet^t  )el). 

7?icf)t  bid)  l)ic   an  PfiviitiiÄ  ctmictsung  Hon  Ocl)bcv  c\ci'tnlt,   nI-3  fid)  tüd)t 
^ijmc,  cijne  gcftnUt  tm  ncljmcn,  joUtii  bid)  nlßü  bcvid)tcu:  'Jluffo  cvft,  bii  tjaft    ■=■ 
boc^  bie  toortt  be-j  facramentC',  bie  ba»  t)eubtftii(J  brlinncn  linb,   bie  jelbiaeu 
fa[n|ftii  fniicn  iiiiiib  üben  alBo  Inoü,   tnenn   bu  cl)ne  obbcv   fael)be  obbev  gar 
{el)nc  gcftalt  mjmpft,   bao  bu  gan^  on  far  bift  uub  bciinod)  bco  iacvamcntc- 
tvafft  cmpfctjii't.    'Muff»  onbcv,  §o  ift  bie  fc^ulb  nic^t  bel)n,  ba§  bu  nur  et)ne 
utimpft    unnb    6()riftu-3    cl)iifat3ung   uid)t    Ijalltift,    bu   tnoütift   gerne    bei)be  i" 
babcn,  aber  nu  ift  bie  el)ne  gefangen  burd)  'i^apft  gcfeli,  bari)unen  bie  fd)Hmc^en 
gelniffcn  oerftrirft    finb,  ttjild)e  bu  muft  uidjt  ^u  rutcln,  ^onbernn   bulbeu 
unb  Ineijfjen,   bifj  fie  and)  ftarcf  Inerbcn  gleljd)  Inic  S.  ^^eter  lim  fercfer  aud) 
uid)t  funb  üben  bie  prebigt   bco  ^uangeli,  loie  er   bod)  fdjulbig  Icar,  benu 
iiott  f)at  tei)u  gepott.    Xarumb  l)nn   foldiem  fatl    ift   ba-i  gepott    ber  liebe  i'- 
lüet)tt  für  |u  felienu  ber  ciinfn^ung  bel)ber  geftalt.    lenn  Ptirifto  Itgt  mel)r 
an  ber  liebe  benu  an  bec-  facrament«  geftatten.    Tie  Ineljl  nu  ©atan  bie  fad) 
burd;-?  ii^apft  gefet,  f]o  xierlnerrct  [)att,  bac>  manu  nid)t  tau  ou  Pcrfecruug  ber 
liebe  gegen  bie  fdjlnadjeun  gcluiffen   bel)be  geftallt   brauchen,  äi^ibberumb  bie 
lietc  nidjt  üben  on  PcrBernug  ber  cinfalumg  bel)ber  geftatlt,  %o  foU  bie  liebe  an 
obliegen  unb  bie  ei)nfaljung  et)n  tjeijtlang  niel)dien,  bod)  nit  bamit  Perleucfet 
obber  Perbampt  fel)nn,  benn  bie  liebe  ift  ei)n  bing,   bao  fel)u  mufß  unb  foU, 
beo  facrament'5  geftallt  cuttpfalien  muff;  nidjt  fepu,  fjoubern  man  fan  fie  laffen 
unb  aUei)ne  bie  luorl  Ijaltcn,  benn  b'ljriftn-j  tiattc-  nid)t  gepotteu,   ba»  facra= 
mcnt  ^u  nieffen,  er  Ijatö  aber  frei)  gefeljt  }u  nieffeu,  loer  bo  Inill,  boc^  al^o,  25 
baC'  er  bel)be  geftallt  nel)me,  fjo  er  tan,  aber  l)un  bifjcm  fall  ift  nid)t  muglid) 
ljnl)allten  umb  ber  gelniffeu  millen,  benen  bie  liebe  Ijn  bicnen  fd)ulbig  ift. 

2amit  linll  id)  uid)t  uerlnerret  Ijaben  benen,  bic  bel)ber  geftallt  nieffen 
inollen  unb  funbcn,  eä  fei)  l)ei)mlid)  ober  offenbar,   ou  ha-i  fie  e-3  befunberS 
tljnu,  uid)t  auff  gemel)nem  altar  obber  tut  glei)d)er  t!el)tt,  loenn  bie  fd)Uiad)en  30 
i)t)re  luei)^c  braud)eu,  ba»  fie  uid)t  and;  mit  fareu  uub  barnad)  mibber  bei)djteu. 


J  otbiiian^l  orknung  (wie  auch  unten)  K      iet)bc  fcldl  E         S  gelcrt  FO  4  cin= 

fe^ungc  C/>E       bebet  /  5  jimme  /  fi  fflcromenteS   l       fjaitl)tftitd[  »'■/«  immer  FQIIK 

l)OiH)tftii(f  /  barin  dne  sonst)  CIK  7  i'ificn  (HK  ^eten  F  K  fnt)  fnr  lih'Fd //  \a\t)  I'] 
fntliteit  /   fav6  ('  iovg  A'       bonnot^t  FFIK  9  trofft?  /        cmpfat)cft   IK  cmlifnc^ft  // 

em()fad)ft  /''/         /"  woltcft'j  /         //  bic  cl)iic]  eine  A'      iPoOfte?  /        12  luoldjc  K  U'etdje  '.'  "."■»■. 
viltclen  //  tiitteiii  A'  tittelti  FO       tulbeti  /  j:i  *4Jcttet  F      fcvc^et  /.'         J4  trcbifl  JI 

Jircbig  FdK  H!   cinfetjimg  l>G         bonn  l  17  geftolten]    geftnlt  A'         ©at^an  (so 

neirlilinlirli)  II  IS  58o|)ft§  CDOIII        go]  nlfo  /        Uciluirvet   T  19  flcflcn  bell  (Ihilh- 

Vltiral!)  I  20  \}tUn,  üben  vie  snnst  F  »««■.  21  »cvleiiiict  A'  iievleüfliict  /-'/V;  oerlugiiet  / 
23  epfa^en  K  21  allein  JK  2't  xotx  bo  unck  IiEK  nier  bn  F(l [\  fd/sr/i  lu  AHO  »erbe  bo 
2ä  Dctwtrret)  üertuöret  (d.  i.  ocrloelirct^  F(Uf  »crloeerret  /.'  geloeret  F  ocrmirvct  (irie  olim)  I 
29  6efonbet3  OJl        So  auff  flcmctjncnt]  niif  eim  gemeinen  A'  off  ein  gemeinen   / 


Son  bciber  ©eftalt  be?  ©nframent?  jii  nef)meii.    1522.  31 

ift  ober  l)nnaiib  ai\ä)  ^o  fdjtimrf)  nuff  biftcv  fcl)ttcn,  ba-J  cv  lickv  t^nntj? 
facvaineiitv  empcvcn  UnÜ,  bcnn  nur  cDiiev  iicftalt  iiemcii,  bcii  biilbc  iiimt  aiid} 
imb  liife  l)f)ii  fcljnco  c^fluifionö  leben. 

Xifee   oluiciagte   ludifec   ivl)ct  ilit   ip  Sßittenbcvci ,   iiidjt   bao  irf)  luoUc 

:.  bfl  mit  bic  Oorige  Dcrbampt  t)a6cnn  nbbcv  t)a5  bißc  f^mii^inm  Cfiianc^cliid)  fei) 
ober  bev  ij^npft  tliraiinel)  bannt  ftevcten  Umlt,  fionbevn  bno  ben  ji1)Umd)en 
qeluiijcn  an^  liebe  eljn  ljel)tlani^  fjo  niel  t;n  bienft  (\ejd)el)e,  bifj  lui)v  bcv? 
(fiinnivlion  ha%  l)nii  bie  bellt  tvci)ben.  ^\d)  \d)C  mä)U  ^onbevlid)C'  unvedjt-j 
iuvdenomnicn   on  bao   ber  Satnnao   l)att  tni  ']d)n  nnff  bie  el)(e  bvnnc^en,  bie 

10  liebe  InoUen  ubcv  bnpffen  uunb  bcv  fdjluadjen  nidjt  laifen  flelimr  nenien, 
bomit  tuere  benn  Iju  Icfet  nclD  ovbinau^  auff  !omnten,  bie  bas  t^uani^clioii 
l)illel)(ä§t  tücniger  (el)ben  funb  benn  be-i  ^i^npitc-  fleietj.  (^-5  ift  cljn  flnc^ev 
teuffetl:  ev  »rill  cnttlnebbev  nuff  bie  linden  ober  nnff  bie  red;ten  fel)tten. 
?lber  ba>?  Cniani^elion   luill  frei)  nnff   ber   redjten   ftrafße   f^etjen    mit    fet)ncr 

1!,  orbinanl}  ücrfaffet,  B^mbernn  el)n  l)err  über  nlle  orbinnnlj  fel)n  niuib  mad)t 
l)aben,  ittt  bifje,  itit  Dbene  tui  f)oliten.  Soldje  frel)bei)t  ober  tuirtt  nion  nidjt 
fnnben  mit  ci)le  ijnn  bac-  luUd  bvint^en,  luolt  C[Ci{,  eo  begriffen  fie  andj  bie 
Uerftenbigften. 

?lnffo  fnnfft,  id)  Umlt,  nnb  eS  folt  hmt  nlfjo  fel)n,  ba?  mnn  i^nnti  nnb 

20  flor  lcl)ne  meffe  bette  benn  nur  tni  ber  t',el)t,  menn  bie  lentt  bn  tueren,  bie 
ba§  facroment  Ijaben  liuilteu  nnb  nmb  cl)n  meffe  betten,  nnnb  ba-j  fold)-3  bie 
h)od)e  nur  clni  uinl  flcfdjebe  obbcr  l)nn  el)nem  monben,  bcnn  bao  Sacvament 
foUt  l)l)e  nur  burdj  anregen  nnnb  bitte  ber  l)nnflcrificn  fceleu  i^et)aubeUt  luerben, 
nid)t  auB  pflid)t,  ftifft,  brauc^,  c^efetj  obber  (^elininl)el)tt.    iHber  e-?  ift  tui  frue, 

25  foldjC'  anluifaben,  bie  t^cluiffen  luerben  mljr  nid)t  fuhvn,  bif;  bao  e-j  ba^ 
fleprebic^t  nnb  Derftnnben  toerbe. 

^^^nn  beC'  tan  id;  ben  b'appellanen  nnb  'l^vicftern,  bie  ba  muffen  mcfBc 
bnlten,  nidjt  anber-S  rat[)eu,  benn  bac-  fie  foldjC'  tl^nn  ben  armen  i)rrifien  fleluiffeu 
ju  bienft  auß   liebe,    bod)  ba|a*l.  iMijlneben   ettlidje  meffje  fallen   laffen  unb 


1  ober  fehlt  I      ganleä  FCIII]  gaii^  be§  E         '>  cnpeten  /.'  entboten  FC H  cntpcvcn  / 
bann  /  V  flcluiffen  E  4   l)efet  EFGK  ictj  /        aiiiltcmbetg  CDFCU  aßittcbcrg  /; 

SBittcnbergt  D  Söitcmberg  I  5  »otiaen  ///  genÜBiam  I'         (fluangelijtf)  FK  ero-  II 

')■  bc^  fehlt  E       SBapftä  (vie  immer  im  (lenitir)  I       toolt]  WfU   /  "  gidöe^c  /      bi§  mir] 

bi6  bir  F  S  \ä)  fil)e  FJf  \iä)  I  9  iürgcnommen  FOJ/  fürgenummcn  K  ()att  tju  \et)tx\ 
^ot  (et  /•'  (et  niirh  GH  \ttx  Ji  10  loeUenb  /  //  ncwc  F  turnen  K  t>  (iuib  IIK 
(önb  /  Sobft  E  gcjc^t  /.'  ;.?  ointH)cb(b)et  Eil II  eintlucbet  A'  cintlucber§  /  ;/  eimn-- 
gelio  C  13  otbinanljl  ovbnnng  Jmchireif  vir  uhni  K  Kl  luürtt  fi'-ir  n/l)  /•'  l7  (iinncn  /' 
fiinben  F(l  tonnen   /        möü  FtlllK  I.s  ucrftonbigiften  E\  tctftenbigcn  A'  lu  junt 

fiinfitcn   l<  ^JlnffS  fiinfft  F—I  2(i  bic  [cntt|  bic  /-/(//   liEEOlI  JI  me6  A'      bcetcn  E 

boten  /        JJ  roo(t)cn  <!  II      nionot  /  oim  '•JJionot  EFUII  monnet  A'        23  onrcgen]  onri'iffcn  A' 
bitt  /  bitten  A'       ^ungerigcnl  nngietigcn  A"  Orohl  aus  *Hngcri9enJ        24  ftue  7>  jru  E—I] 
ferne  falsch  A,  darnach  Weit  A'  2ii  iircbiget  O        Werbe]  »iitbt  A'  27  3nn  beä)  3n 

bem  EIK      (Jobeüoncn  A'      bo  felilt  E        2'.i  etttid^  amh  I)      meß  E 


32  ä'on  (ifiber  ßioftalt  bc?  ©otmincnt?  ,vi  iie{)nifn.    152"2. 

jclübcrlicf)  mit  bcv  Ijcljtt  cDii  ciinOnid) '  mad)en,  J30  nid  fic  fuubcn  uiiiib  fid)  lcl)bcn 
luitl,  uniib  flctvoft  bvaiiff  pvcbirtcn,  bn-j  fo{d)-j  aücv  mcljft  buvd)-S  luovtt  abfalle. 

(fo  linirbeu  cttlid)  foiien:  ^a  l^if  luolt  man  bciin  bic  tviiiirfeii  lier= 
jorflcii?  '.)liitlDovtt:  id)  UiB  CC'  b(cl}ben,  ba-j  man  bav  facramciit  fuv  bie 
fvaudcii  1)1111  moiiitraiiljcii  bcl)altc,  lueiiii  aber  bifecr  bvaud)  bcv  iiicfBcii  auff  feine  ■'■ 
biivd)  lanttcv  cvfentniB  bc-5  Chiangeli,  Inuvb  mau  luol  jel)cii,  baj  be-J  facramentö 
ficftalt  amJobt  iiid)t  nott  Uieve.  Slintemal  bie  luortt  beo  iacrameiit-j  ba  fiiib, 
ba  bic  nuidjt  gav  an  litit,  iinb  qniig  uu'vc,  bao  man  geiiinb  bic  fteftaUt  ncl}inc 
obcv  fic  lüdjt  öeradjtet  l)m  fterbcn.  @s  f)aben  bie  papiften  bic  facramciit  bcn 
ftcvbcnben  ^0  nüttig  flcmadji  iiiib  bod)  bic  luortt,  bic  atlel)ne  nott  fiiib,  bcrfd)liiigcn.   m 

3lnff'j  fcdjft,  bic  linnrfcl  mcffcn,  ok-  opffcr  ober  gute  lucrcf  gctljaii,  finb 
inot  abetl}üii  nnb  abtmtl)un,  baboii  id)  i)m  latiii  c(niic\  gcfdjvicben,  bie  lucl)lX 
aber  niemanbt  taim  fllanbcn  ift  Ijn  trel)ben,  fol  man  bic  priefter  nid)t  uont 
altar  rcl)ffcn,  bic  fic  l)altcn  luoLIcn,  Ia§  fie  ec-  licrantluovttcn  fnv  gott,  ift 
Q,\\nc\,  ba»  man  ba  luibbcr  prebige  nnb  bem  bolcf  fagc,  ba-5  eö  nid^ty  ba^n  is 
gebe  nnb  feljnc  Ijalten  laffc  nod)  ftifftc,  }]o  Uicrbcii  fic  bnrd)  foldj  prebiget 
mit  ber  licljtt  luoll  fclbo  fallen. 

l'lnffs  fiebcnb  l)ab  id)  gctcrct,  bic  l)el)inlid)c  bcl)d)t  foll  nit  gcpotten 
lucrbcn,  bicl  Inenigcv  okr  gdneret  locrbcn,  luie  mcpn  bndjtc  bon  ber  bct)d)t- 
leret,  ba  ftet)e  id)  nod;  anff.  3^clln  alle-:-,  Hhk-  (5-iiuingclifd),  C^l)viftlid)  obbcr  su 
glalubc  ift,  ba-?  foll  frei)  fcpn,  ba-j  bic  leiitt  on  gcfcl;  nnb  trcl)bcn  bon  l)l)n 
iüb'5  mit  liift  nnnb  liebe  l)l)nlui  bringen,  bavnmb  Hier  nid)t  gerne  bcl)d;t, 
ber  blcpbc  nur  luclitt  baiunt  nnb  trettc  'i^apft,  (Vnrften,  tenffell  gefclic  mit 
fnffeii  nnb  laffc  l)l)in  bcnngcn  an  ber  l)cl)mlid)cn  bcl)d)t  fnr  gott.  ^^Ibcr  mie 
lool  id)  nid)t  bringe,  fo  vabt  id)  bod;  ba^n,  baS  bii  mit  Inft  bel)d)tift,  die  bii  a;' 
tjum  facramciit  gc[)ift  obber  l)l)c  nid)t  fic  i'cradjtift.  Tcnn  luic  luoll  piiii  bcn 
lüortten  ber  meffje   alc-  i)m  Ijcnbtftnd:  bic  abfolntion  ftel)et,    bennod)    foUtn 


1  e\)n  el)ntnud5  m  HCl)]  Uoß  cljiitiaudö  A  (luß.  die  Anm.  I)  in  ein  trauet  E  ain  6rauc^  FGHI 
(6vurij)7\'  in  Icljbcn  (■/?(>  fi^  Ij '^'  i^  luid]  mölli;  A'  gotvoft 'r'///\' gcttcft  Z''  .V  luürbrn  OWC 
4  «ntluutt   JIK  r,  *J)ic(jc   F         r,  fauterc  7'V.7/        crtaiit(ni6)   J'—  I        (viuangclii  FI 

iDiirbe  ü//         7  jcintcmat   IC  ii'lintcmnll  li  jtljtnial   /•'(.'//  Soitcinmat  J<  fibmnl  /         i'  ll)t  I 
flcnug  lUCFC         '.)  IjnOcnt  /         10  iiotlig  amlt  I         II  5luff  bn-S  Sccl)fl  Fd       9i'it=  lufvtt  Jf 
II'  abttjon  FO  abflctfjon  K        ober  0"''  ""bj  nb,)iitl).  F        Uitoin  FUJI  Utt'ux   K  N  uot- 

antmuvtcn  I/IK   nntluotten  F       vor  gott  JI<  ir,  fcintn  K       Inffc  felUl  F       laljcu   nocft 

ftifftcn   K  |)"i''fltt!   ptcbiflc  FII  ^ircbigcn    A'   (jrobig    /•,'  IS   gelcrt  FOIIK  geleert  / 

79  bü^lein  dllK  bifdjtrin  F  tnirfjlc  ('l>F  Jl  glaludc)  gtobig  /  '.'Ij-J-J  Bon  im  ?fU'3  /•'(/// 
22  B^c^tct  /  2'!  (dürften  FFK  fiirftfn  '.'/  27  beiingcn  Ed  I K  brnlicgcn  F  Ji',  goeft 
(vif  immer)   KFGIIK  goft   /  -Jd^JT  t)nn   bcn  U'otltonl  in  bem   nuntc   /••'  ijfi   bcn  luortf   /<' 

(sonst  ausyeschriehcn) 

')  Zum  Text  von  AFGHl  vgl.  den  ftixt  i/leichseititjcn '<Z(xmon  Dom  Siuvnnu'nf  cow 
;.•).  Miir:  ir,JJ  ?;».<.  Annf/.  lii',  S.  -10,  /...'ifl'.:  'Unb  l)örltc  c*  (inntt  ficrno,  bo  d  mir  (ifjdjrii'l'cn 
lunrbt,  bn«  ctt(i(^c  nll)ic  nngcfonacn  Ijcticn,  bivJ  Sncrnnu'nt  in  l)fl)bcvlci)  flcftuit  .iniienicn.  ^n 
bem  (jrnüd)  (jätlel  '\xi  jöUen  loffcn  blet)luMi  .  .  .'  '^j   llnx.  Ausy.  S.  s,  ViHff. 


SBoii  bctbet  ®ffto(t  beä  Safrnineiit-3  ,yi  iicfimcii.    1522.  33 

bnriimb    bic  anbern  abjohition   nidjt  ücradjtcii.     ©ott  ()ntt  fcijn  nbioUition 
vei)d)lid)  unb  üic(  um  geben,  bcv  fcl)nc  iimb  bcv  anberer  toillcu  ^ulieradjtcii  ift. 

^aUi  1)111  imttev  luijjov  fiatt  er  dm  nbfoliitioii  (^liclit,  bov  un-j  imficv  iimb 
foüen  ticvgcbcii  l\n)ii,   Iticun  \v\}x  iiii^cvnn   iicl)iftcn   Hergeben,   bic  ioltii   nidjt 
Heradjten  mä)  ba«  öater  itnfeer  brumb  laffen  liegen,  ob  nml  i)nn  bev  ineffc 
oud)  ei)n  abiolntion  ftcbct.    ^((fjo  fiatt  er  p].  -'il.  ei)n  abfohition  geftellet  i)nn*i. 33, 5 
bcv  l)ei)nilid)en  bci)d}t  fnr  gott  unb  lprid;t:  id)  f)ab  gefagt,   id)  luiU  bctenncn 
lüibbcv  mic^  nicl)n  unrcdjt,  unnb  bu  Ijnft  ml)v  üergebcn  bic  iintugcnb  inel)ncv 
innbc.     Xitjc  abiolntion  ioUtu  oud;  nid)t  Pcvadjten  iinib  bev  tinUen,  bie  l)nn 
bcv  meinen  movtt  ligt.    Ostei" ''^J'iittl).  18.  gibt  er  bie  abiolntion  allen  Öt)viitcn  Wcuid.ia.is 
unnb  ipvid)t:  SOaö  l)()v  auü  lofeet  auff  cvbcu,  iotl  lofj  icljn  i)m  l)l)ineK,  unnb 
Ijcvnac^:  4lVi  liloccn  mit  el)uanbev  auü  f^'^^'"  n^'cv  cttloaci  cl)nc'  mevbcu,  ]\i  bitten,  w,iiiim<.,i;. 
iiac-  ioll  l)l)n  gcid)el)cn,  barnmb  ocvadjte  fel)nc  abiolntion,  iic  ici)  oüentlid)  obber 
l)el)mtid),  bic  gott  iteUct,  i)l)C  mel)r  gotti-j  mortt  bn  l)ait,  i)l)C  beiiev  c-j  iit. 

?(uÜ5  ad)te,  bie  bilbuifj  Ijaben  cttlid}  idjcnblid)  gctjanbcllt  on  miücn 
unnb  millcn  bei)  l)livev  nbivfeljttcn  unnb  lever,  bie  lool  cDnev  guten  itraü 
locvb  locrcn.  »Hbcr  laß  5atanain  Satauac'  icljn  unb  lubj  tnir  iad)e  rebcn. 
S3ilbni§  fjobcn  ift  nic^t  unvcd)t,  Ijatt  boc^  gott  ielb---  l)ui  alten  tcitamcnt  bic 
cl)cvn  idjiaugc  f)el)iieu  auifrid)ten  unb  bie  Miernbin  an  bev  gnlben  ardjen. 
?lbev  bilbniij  anbeten  l)att  gott  oorpottcn,  mar  iit-?,  ha^i  fie  jcrlid)  iinb, 
unnb  iä)  mollt,  c§  meren  fel)ne  auü  ^^^  altaren.  '^Ibev  bavumb  fie  t)ev= 
bvenucn  unb  id)cnbcn  unnb  uid)t  Icljbeu,  mcvbcn  mi)v  nid)t  betucliBcn,  bav 
vedjt  fei),  bc§  fag  id)  mcl)u  uviad):  bcv  teuücU  unb  icl)ne  papiiten  loollcu 
oud)  it^ou  iel)n  unnb  nid)t  unvedjtS  ti\an  baben.  ÜOenn  im  bu  iuvgibit,  bie 
bilb  iinb  Ijnu  gvoüem  miBbvand),  bvumb  muß  mau  !ei)iiC'  l)abcn,  Boi'^cvnu  fie 
fc^cubcn  nnb  oerbreunen,  B]o  merben  fie  fagen,  mi)v  inii5bvaud)cn  l)l)v  nid)t. 
ilßie  militn  fie  ubevlicugen  ?  2Bcl)b  unnb  mcl)n  ift  and)  ierlid)  bing  unb  l)m 
mifebrauc^,  unb  loag  ift  uit  l)m  mifebvondj?  3tbev  bu  r)aft  nidjt  ben  iniB= 
Bvauc^  ^onbevun  bic  bilbnifs  felbö  gefdjmec^t,  bcv  id)  lool  bvand)cn  tnn.    SBn§ 


lanhxml     2  bexo  Ittfnc  FGJI    anbten  /      .?  ein  joti^c  afciotulion  /      4m\xen  Irm\txm  IC 

ne^ffcn  us"-.  irie  oben       folt  nic^t  /'        .5  mefj  (ine  imnier)  I        6  gcftett  /        S  »ntcd^  A' 

9  »m6  bete  IB.  K        11  togct  CD  sff  lojcn  /      tojj  CDG]  »ff  gelöfict  fein  K        12  (jatiinri)   r 

too  FG  13  Icqn  auclt  K       offcnlid^  Fl         15  ^obct  K         17  das  nicht  f/anz  hlarc  6cl) 

haben  alle  Drucke.     iStatt  bei)  7rolil  beljbc  gemeint,   ebenso   mvi/lich  aber,  daß  Luther  zuerst 

be^be  schreiben  trollte,  das  Wort  aber  vieder  strich,  ehe  es  ganz  ausgescJtriebeii  vor ;  in  beiden 

Füllen   erscheint  bei)   somit  als  Setzfehler       obetlet)t(t)en  EFOTK   ober-  H  17   loött  / 

fjur  fad^e]  , VI  einer  inii^cn  A'        JS  Sitbnui  /        19  eexn  TK  cxtn  Gif  fehlt  K      fi^tnnflen  /// 

20  aöot  iftä]  wer  ift  K        tonr  ift  /      fie]  bic  G      fnrti^  /        i'/  altnrn  JI        22  loetbenb  / 

22i23  ba§  rccbt]  bQ-3-3  (d  i.  ba§  t%!)  1         24  ft^on  FGIIK      fürgibft  IC—K        2r,  miifi]  muffe 

(il.  i.  müffej  /•-'  mi'ife  /        27  gfettid^  K  farti^  /        2S  unb  fehlt  K      niifibrnud§e  (nach  t)nii^  IC 

29  gcfd^mad^t  / 

zu  3  s.  Uns.  Aitsg.  10',  S.  03,  4.  zu  20  s.  Una.  Ans/;.  10',  S.  24,10.  su  2S 

s.  f.'n.«.  AuKg.  Id',  S.  .33,  12. 

Sut^erl  aSerle.    X,  2  3 


34  ä.'""  l'eiber  ©cftnlt  bco  5(i(rnniciti-5  .yi  iicfjiticii.    1522. 

uiiUtu  f)ie  Im  inivii^  5il)c  f;o  Ijnben  fic  bid)  cri-\viffcn,  luciiii  fie  bl)v  im  fliii 
li(ntt  Qbbrcdjcu,  ^o  UuiUen  fic  bcii  c\niil!C"  li-'nUt  f|cUHiinicu  IhUilmi,  bniii  fic 
fiiib  Iniiuvvifi  lunib  fudjciiv  lonvlid)  gcmilu. 

li*(.  P4|  Tavumb  miiijcn  m^x  Unniülid)  tcivn  bcii  l)ubid)eii  tciiijcll  fcditcii 
iinb  l!uln)};cu  bie  bilbniß,  aber  ftarrflid)  ).)vcbic^cii  iiirijt  nUcl)nc  Unbbcv  biBcii 
iiiiBbrniid)  ober  bißt  fnvf,  boo  mnu  fic  niibctct,  Uiild)o  bic  (icviii(\ft  ift  (iiiuib 
fic  liuiU  fachen  foHtcii,  bu  lucvift  iin)i)iiiurt,  bn-j  bii  Dbii  fdjiitb  (\ibft,  fic  beten 
ftct)iui  imb  l)iill!  mil,  fjoiibcnin  luibbcv  bcii  liclubt  iiiifjbvaud),  bc-J  bie 'Inipiftcn 
uoll  uoll  fticfcn.  'Jiemlid)  bn-j  fic  bavinnb  bilb  l)iiii  tird)eii  felieii,  biic-  fic 
uicDiicii  el)u  (Vitt  luevcf  luu'.b  i^itt  cl)ueii  biciift  ba  mit  ]\i  tl)im,  luic  Uuil  i)l)v 
fcl)iicv  lind)  fuldjcn  nnfllauUu'n  befcniicn  unvtt,  ob  er  Uml  l)ni  l)evl!cnn  fel)ii 
inuffj,  um  bev  vcd)t  (s"f)riftenu  fllotobc  iiidjt  ift.  Sibe  mit  foId)em  tnovt  Ijiiftn 
fd)ncll  ben  bitbiiifBcu  mein'  fdjnben  ti)an,  benn  alle  luelt  mit  biid)fen  nnb 
fdjmevb  tl)nn  fnu.  äöenn  bcv  iicmctjn  man  lud))},  ba>i  c-s  nidjt  elni  flotti-? 
bienft  ift,  bilbnifj  fetjen,  luirt  cvfj  tnoü  fclbs  nnd)  lafüen  on  bcljn  tvel)bcn 
nnnb  fic  nnv  bon  luft  meflcn  obber  nmb  fdjmiicf  luillcn  nn  bie  loenb  mnlcn 
liifficn  obber  fünft  brond)cn,  bao.on  fnnb  fei),  tuic  femen  UUjv  l)nn  ba-J 
iiefenrtnifi,  bn-S  nn-ö  mcnfdjen  verbieten  foUtcn,  bnC'  cjott  nid)t  berbottcn  ()att? 
nnb  eben  bie  mibber  mcnfdjcn  lere  iinb  faljnnf^  fcd)tcn. 

"Jlnffo  ncunbc,  bac-  priefter  fid)  bcmebben  nnb  bic  mond),  nonnen  frei) 
fel)n  follen,  nnfj  bem  orben  Im  Innffcit,  crt^rt  nud)  iiroffjliri)  nnb  ertjnrnet 
aud)  bic  pnpiften  nbir  bie  maff;,  ba  liflt  aber  nidjt-J  an,  id)  liab  brobcn 
i^efai^t,  U'o  man  ben  )d)UuKf)en  cyluiffcn  Uiel)d)cn  ton,  foü  man  tl)nn,  ba-5 
man  fic  niri)t  Im  rnttele,  bod)  fjo  fernn,  ba-j  cc-  mmie  nnnb  fnnbc  iv'id)el)cn 
on  bcrfcl)rnno  ber  binc^,  bic  fel)n  mnffeen.  'äU  haö  bie  'DJieffe  nid;t  epn  opffer 
obber  (Vitt  mcrrf  felm,  ift  and)  faft  crficiliri),  bifjOcr  nnt^eboret.  '.'Iber  barnnib 
muffj  man   nirijt   ablaffcn,  c-ö  crflcr  firij  bran  ftarrf  obber  fdjliunlj  (icunffcn. 


7  f)ic  Iju]  bat.iu  A'     jirf)  /      Sif)c  fio'^.  f.  b.]  Sifjc  jtj  l)aticii  bicf) /v     niil  nur '.'     :.' flcluiiunra 
A'— A'       .•;  luuicviii //      \\[tl}cn  Co/ine -?') /■:      QcnaW)  fiiir/ii  o\v)  l  lynaä)  FUJI        4  a,cf,(n  'V/A' 

I)ii6idjeii  A'  tciii(i)ctii  A'A  r,  tilbiufj]  Miiibiiifi  -I  ftnvrtlirl]]  ftvodliri)  F  n  fnv  Fi/ 
Bfnrc  A'  nnbctt  /  lurlc^cS '////A' luülcf)cä /•'  flovitinfft '///  ii  holl  fe/i/t  chinKi/ h'  ftfifoii  A'- / 
flcrrfcn  A'      nnmiirt)  /      baxnmb  /'cli/t  A-' luibcrumb  I'(1J/      iü  bie  fivrfjcn   A.'        lO  aiii  bienft  ^' 

bo  mit]  barnn  /  //  oii^  /'ehli.  I  titcnncn  luiivt  /  l'J  nfoiiO  /  gtnudcn  ift  (nidjt 
fi-liU)  K        13  \ä)ntü  (thll  E      ben  üitbn.]   bcv   Oilbnüfj   A'       mcf)v  frldt  K       «cttjon  FOJI 

weite  /  t]iirf)ien  A,' fiiifdjen  (linulfrhhr'!)  K  ll  frf)iuerttn  /  gnicin  A'  \vt\0  Ol 
lunifjt  //  Umift  A'  /.>  tiilbimfien  /  /'■'  gfcfjmuif  K  17  jiiiift  /.'A'  A'  ;.s'  (lefegnüß  A' 
flfjrnflfnijj  /  /.''  eOen  /»w  menfcfjen]  .vi  A,'  bie  im)v  bic  luibbet  m.  Al:<'l)l''(ll  bie  tuiv  luibev  m. 
//A'    Virtnrrimij  linitc  irolil  sr/iim  dir.  llanilxihrlfl,  riclhirlil  *ebcn  luibcr  luibcv  m.  20  niiinti) 

(mirh  nnteu)  E—1  niiinitf)  A'  nnnncn  FIIIK  Jl  ,^elouffen  /  ergcvct  /  flvoilitfj  // 
flroBlirf)  FUK  JJ  bvoOen  (bavoicn /V;)|  oten  A' boOen  /  Bor  A'  Jt  ^evrüKc  AV///  ferr 
/''-   /      c§  nn'iflc  (nuiflC  ('  nnig  A')]  bn3  moflc  A      tünbe  A'  (iinb  //  us,r.      itmn  »uib  niofle  / 

flcirfic'^tK"  /■-'  -■'  Ijerfclininftl  lictfjovfifl  /.'  iievbüfivung  /  niuficn  (:/>  niiifjfiil  /  iiitt  /.' 
25;-'';  opfjer  obber  felitt  I        .'0  icljn|  fei)  A       linfletjuvt  l>Filll  inuieljövct  CIK 

zu  <>  s.  UvH.  Aiixi/.  /"^  ,S'.  .•;/,  •//■.  zu  Jl  .«.  Uhu.  Aks,/.  lii^,  S.  23,  Ij. 


SDon  bcibcr  ©cftnlt  bti  Saframcnt?  v'  "cflincii.   1522.  35 

S)Q  6f)vi|'tiiÄ  pvcbicit  uuntt,  Wai  c-j  aittfj  cvcievlicf)  nl(cv  luetlt,  ©ollt  cv  bnv= 
iimO  iifjrf)Un)C(eu  icl)u^  VUfjo  ba-j  bie  pvicftcv  cf)c  bcv  Iciint'ü  lun-pntti'uu  Ijobc 
uiiiib  mondjcu  ftaiib  aiiffvid^t,  ift  iinluibbev  ftiTljtlid)  l)elui.'l)fjcl  biivd;  3. 'IhuiIuo 
1.  2imo.  4.    Sariimb  mii^  unb   )oU  man  bcfcimcn,  ha'6  l)f)n  cf)e  Hon  cintt  i- J"<i.  ■!.  3 

r.  fvcl)  ift  c^cbLMl  unb  nint^c  nud)  mit  fci)neni  (idubb  Uiibbcr  (^ottiv  inovtt  iHn-faffct 
obbcv  nnffy  tcnffclo  leve  Hcrpfliftlti't  luevben. 

älVr  nu  l"id)  cntf)allten  tan,  tl)nt  uml,  bac-  er  oh  incljö  bteliLic,  locr  abev 
nid)t  tan,  bcv  ift  nid)t  fdjulbicv  im  \m\)b  t^u  blctil'cn,  bcnii  er  foU  nidjt 
fcljncm  nctiiften  mit  fold}cv  liebe  biencn,  bie  l)f)n  oevbnmue  uiiub  fel)uc  epiieuc 

1»  feel  ncvbcrbct,  fecmbernn  bie  nnbcni  fiub  fdjulbiii,  fid)  nid)t  eviieven  an  l)l)m. 
9Jot  l)at  !el)n  gcpott,  nott  ()att  teljn  fdjam,  nott  ()att  fcpu  fdjnnbe.  not  t)ntt 
fepn  erflevnifj.  äiViin  foldje  nott  meve,  beljbev  fieftnUt  Inmiefleii,  looHten  lopv 
and;  fci)n  evgevnijj  obbev  fdjioadj  (jcluifjjeu  aiifel)en. 

2ßar  ift«,  aU  id)  fovge,  e»  lücrbcn  cttlic^  fid)  "bclocijben  obber  anfjlnnffeu 

15  nidjt  ouv  ^'f)viftlid)ev  meimnini,  fjonbevnn  fvo  fepn,  bao  fie  l)l)rcv  bubevel)  epiin 
bcdel  nnnb  urfad;  Ijnbenn  nbirfomcn  an  ber  (iuanficlifd)en  fveiiljeptt.  'iinv? 
fonnen  )v)l)r  bal^u?  .Sjatt  bo^  be§  Stapft«  öerBott  Pon  ber  fenfd)e\)tt  iiiitev 
tf)nnfcnt  fanm  epnen  pvieftev,  bev  fo(d)  feufd)cl)t  offentlirf)  l)olte,  id;  »oill  Pon 
bev    l)cl)mlid}cn    nnveimicfeljt   fdjlpcpfien ,    tvai    iith   benn    Uninbcr,    ob    nud) 

2u  iinfjcvy  (hiangclion  ettlid;  uid)t  rcdjt  bvaud;cn'?  .^att  man  bod;  gatgcu,  rebcv, 
jc^mcvb  nnb  iDoffcr,  Juer  nid)t  vedjt  loitl,  ben  tan  man  luot  ineren. 

•Öio  fef)C  tju,  Uiitdjev  pvieftcr  fid)  belücpben  obber  loildjcv  ^3J{nnri)  obbev 
5Jonnc  nufjlanffen  Unit,  ba-j  fie  ec;  mit  ftard'en  geUiiffen  anfal)en,  alfjo  ba-? 
fie   om    fterben   für   bcm  tenffelt    beftel)cn   mögen.    6§   ift    nidjto,    ba-j    bie 

2'  nngeiertcn  nnb  tollen  'iHipiftcn  balnibber  fd)arren.  \'lber  ber  tenffelt  U'irt  bid) 
mit  bepnem  gelubb  gav  mel)fterlid}  treijben  nnnb  tuiv  bel)d)t  bringen  nnb  bel)ne 
ct]c  nnnb  fvel)t)el)tt  |uv  fnnbc  madjen,  Inenn  bn  niri)t  luotgevnft  bift  mit  bcm 
mort  gottiv,  baranff  bn  bid)  Pcvlaffift  nnb  l)l)n  Pcradjtift.  Tarnmb  faf; 
bcu  fpvud;  '4>auli  1.  limo.  4.,  ba  crfj  tenffet-j  lere  nnb   lögen  beultet,    UuH  i. sim. 4, 3 


1   So  F(l        gcptebiflct  /        Inoit   fehlt  K        Ware   /■'  lunä   (>'///        in   aücr   li'.   // 
2  acfJjlu.  icl)ii]  fl.  5011  K  also  parallel  zu  ^itcbigt  (f)aii)         H  nmiicf)en  Kh'lll]  nmudjcn  (!)  K 

nuffvii^t,  ift]  so  nur  E  auff  tidjt  ift  B  auffrid^tift  ÄC  auffcidötcft  FOIIK  »ffflricTjt  ift  / 
•5  iniid  7''G// möge  JA'  ofXubi  FC! K  »crfoffct]  scvfnffen  7\'  fi  «ctpfüc^t  6'//  .S' bctcl)IJcii /' 
!'  nerfjftcn  usv.  vle  oben       foltfjet  A'      uctbnmc   A'  ucvbnmni  AV.'       ol)aiic  G  10  ucvbcil't   / 

etBcrii  FdHK  11  fcfjanb  (wie  sonst  ohne  t)  I  li  SBat  iftä]  6-5  ift  war  K  forgc] 
bfotg  /  J.3  6u6cm)  (jK  tiicbcrd)  F  10  lufitcn  (n-ie  immer)  I  IT  tiiäcn  K  tomtcii  / 
tünben  /•'//  Snpft  /■-'  »crOott]  gebot  K  fiijcfjricit  /  7.S  toum  A'  folicTjc  /  offoiilirf)  A' 
offetibni;  F  M  ßuangelio  liEFIll        vöbct  (111  21  bcn]  bcm  A7  1'-'  filje  A7/A' 

fid^  /      «eichet  KW.  11-ie  oben      bewerbet  K      9)liincf|  K—I  OTiiuic^  K        23  'Jiunnc  F—J< 

aiigtofcn  '.'       ftaräcm  F         21  mügen  FGIIK  ntogcit  /  jr,  tidübt  FfHl        itiotjftcv- 

lid^cn  FG       ,^u  bcv  b.  GIIK  27  @e  vie  oben       fvljgficit  /       jii  fiiicv  fiinb  A'A'       lool 

geviift  CIN  -gevift  FGII       29  et  bc§  FG  er  fitüfet«  /      tugeii  T)-^J/  (üücii  O  lüge  A' 
r«  T  s.  Uns.  Atixy.  10 ',  &  23, 11/'. 

3* 


■p,(j  ä'Oii  t'cibcr  ©efiiitt  bc?  Siifviimcm-3  511  nff)mcit.    152-2. 

lui  Ijcrljcn,  c-j  ftiivt  bi)v  nott  iin)n,  iinb  tvolic  bnvniiff,  biiv  flottio  uiovt  finb, 
bcv  nit  lieflcn  fnii.  Viefic  libcUiim  bc  imti-j '  Uioll  imb  ftcrcf  bid;  nuffv  bcft 
bit  fniift.  Cfo  ift  flar  dm  icincvlid)er  fccl  iiiovb,  beim  bcv  tciiffcLl  biivd)  bc-:< 
Stapft  Hevpott  liiuu'vidjt  Ijatt,  bavi)im  bie  feclcii  flav  tieft  flejdjuiedjt  iiiib 
jdjlrcrlid)  mibbcv  jold)  tcuffeUv  t^clubb  lui  ftevrfcn  fiiib.  5 

iHiin-?  Ijebeube,  bno  iitn)i  fret}l)ci)tt  l)abc,  ci)ev,  fifd),  ik\)\ii)  l.ui  eilen  ntle  lac\c 
1)111  iav,  iiiib  bcv '^apft  obbcv  fivd)e  fel)n  iv|^-i*i.2  l|linilt  Ijnbe,  ettlid)  tnftc  obbev 
1.  Jim.  4,3)pct)ßc  l',u  Pcvbietcn,  ift  (^eluifjürf)  Umv,  mic  5.  ^J-iaiitiiv  luovtt  1.  Itjinui. -1. 
tlevlidj  Inutt:  pvol)ibeiitiinit  mibeve  et  nbftiiieve  n  eibio.  ''^Ibev  bie  UuniU  iimii 
l|ievi)nneii  luol  faii  bev  fdiUuidjcn  (^eunffcu  frf)üiien  uub  011  nott  ift,  fotdjv  lui  i» 
tvepben  bei)  ben  el)nfelti(ien,  bie  e-3  nod)  nid)t  unffeu,  c\cfeUet  im)Vv  iiidjt  iibeU, 
biiy  bell  felbeii  el)ii  iH'tte  fdjtaplH'  luibbcv  fcvet,  bavinub  ba--  fie  fotdjev  fvet)l)el)t 
aiifi  laiittev  mutunUicieiii  fvebel  beu  ei)iifeltiflcii  tui  Ivibbev  on  bejicviiiifl  lel)b-j 
iiiiiib  fcel  bviiiidjeu  iiiib  bodj  fünft  nidjtv  cl)u  fincicv  vegen  311111  redeten  ^"l)vift= 
lidjcii  Inanbell  iiiib  inadjen  bamit  bcm  (iniancielio  iinb  bciii  ttieiivcii  luiiiieii  u. 
bev  b'ljviftcii  cl)ii  fd)enblid)  iind}veben,  bn-ö  lunn  fpvidjt:  biiv  fiiib  djviften, 
Uumou^  Gl)  fic  fiiubeii  flei)fd)  niiff  ben  fvel)tafl  cffen.  ÜLnilnn,  fie  ()abeiirt 
imn  iiuy  iiidjt  ol^o  flelcvnet  uiib  liHjv  bod)  i)()V  iiiitiuienb  inuffen  tvaflen. 
(•»bviftiio  mivtt  epn  iiiol  l)l)iibev  fic  foiiiinen  niib  fel)iicn  iiaincn  boii  l)()vev 
id)iiiadj  vcbteii.  Ülil)v  bnbcii  olfjo  (lelcvct  nniib  bal)l)ii  iv'bad)t,  bnc-  ]v\]x  bie  -'o 
flelinffen  fvel)  innd)ten  Poii  beo  teiiffcUo  c\efcl!eii,  bcv  biivdj  ben  i^npft  bei)  tobt 
fniibcn  iiiib  bd)  bev  belle  bie  fpel)f5  nnb  tniic  Dcvbcut.  iBenn  lvl)v  111111  bie 
iVlinffeii  nlfio  gefveljet  babcii,  follen  Uil)v  bev  felbiiV"  lucpfslid)  bvaiid)eii  iiiib 
fic  beni  iicbifteu  ,511  bienft  iintcvUievffen,  bac-  lt)l)v  l)()u  niidj  bat)l)ii  t)vcd}tcii. 
3ü  feveftn  loUcv  fopff  Im  1111b  ftoffift  bie  cl)iifcUiivn  fiiv  beii  topff,  bn-j  fic  2:. 
Im  rnct  pvallcit,  uiib  fpvid;ft:  übe  ha,  id;  fan  flcl)fd)  fveffcn,  jci  bii  liebe 
falu,  hn  folltift  cttluaC'  anbcvv  fveffcn. 

3iiiinna:  Gs  ift  bovbvicfjlid)  fiiv  (\ott  unb  fuv  ben  iitcnfrfjcn,  ba-ö  luljv 
iiii^ev  Gl)viftlid)  Uieficii  an  bcm  ciif3evlid)eii  h'ma,  niifaben  unb  laffcn  bnS  vcd)t 
ijuncvlid;   aiiftcl)cn,   im)v  moUcit  bamit  iiii-j  (ynaiuiclifd)  bclncbljcn,  bac'  im)v  so 

/  triiJj  A' trctic  i'V,7A        2  S\^  K  i\\e  F(l      teftc  A'       .?  jnntfttidöct  f/        -1  »a\>^t?  F//K 

flfbottvr     ti'iff'///      gcirfjwedjct /V;        ."1  IcuffcII-il  Icüfflifc^  A'      flcliiiib  O        7  üxä]  J'K  n.  im. 

tog  /■'(!        .s  ipci)ß  /■'         !*  tlavlirf)  '.'       niitcri  AdiEl       odftiiicve  J<         Ui  fotlidljc-?  '.'// 

U    cinfaltiaf  /         gcfitt   A'    gefalt   /  V2   (clOißtii   //        |rf)ln»i    FO    \A){a)^t   l<         -fcvt    / 

/.•!   fvnBd   /  7;   nidjft  V.C  iiit^t   /'   nit   /  /■;//.'>   ^iim   vrrtjtcn  PI)iifUi(t)cii|   ^ii  vcditfm 

(5l)viftlitf)cii  1:111  ,v°i  vcrt)tc  rf)vift(icf)cn  /'        //"  luonoii  HCDKf      tönitn  I      t\\t\\  «ff  b.  fililiiii  / 

AV  atjio  /'■/(//  /■'        V.i  fiimmcn   l-'.l      Htm]  »or  !■'■        -Ja  gelert  AY        21  iiinrf)lfii|  nincl)cn  A'A' 

-'.■<  bie  ffldigcii  A'        2:1:2 1  unb  fl)  i;/:/'(l/f        21  (uncfitcn   /         2:,  fnvcftii   IIK  faveft  bii   /•' 

einfoltigcn   /        20  vivi'icf  /'       »ivnllfiil  tnllf"  A         27  niibrvft  /'        2s  »crbriffclic^  l'dJ/K 

BetbtiiSIit^  /        -'.''  bcm  r.  biiigl  bc  c.  biiuicii  A' 

:ii  r,  s.  Uns.  AiiSfi.  10 ',  S.  .9«,  W. 

')   f/n.o.  Aus;/.  f<,  S.  ör,4/j: 


ffloii  bcibct  föcftült  bcs  Snfrniiifiil^  jii  iicl)mcii.    1622.  37 

ict)bcx  gcftoUt  bcc'  incvamciitÄ  ncl)mcu  uiiiib  aiu^ieljffcii,  bilb  um6icl)ltcii,  ftci)jcf) 
fvcikn,  nidjt  faftcii,  nid^t  beten  iiub  bcv  (ilcl)rf)eu,  aber  bcii  t^Initibcu  iiiib  bic 
licbc  luiU  iiiemaiit  fafkii,  bic  bod)  ollcl)iic  iiott  finb  iiiib  ba  alic  mad;t  niilit^t 
uiiiib  l)l)L'iic-?  fcliiicü  iiott  ift.    3l6ci-  CO  ift  bcC'  teuffct-s  gcfpciift,  bcv  mit  foldjcv 

5  lDcl)Bc  bic  Iciitt  baf)i)nu  fuvct,  bac-  fic  luim  ^-l^apft  fallcit  iiiib  bod)  nid)t  lui 
(5()ri)'to  fomcii  iiiib  alfjo  linbcv  '-yapftiirf)  uod)  CU)vii"tiid}  luctbcn,  fennbcviut 
blcljbcn  eben  ßo  liniU  an  bcm  cuBcvlidjcn  bing  tjafjtenb  alß  bic  '4>npiftcn. 

^d)  l)ab  alBo  gclerct,  ba»  me^nc  Icie  am  erfteit  iiub  mcpftcn  auff 
erfcntnife  Pfn'ifti,  ba§  ift.   Im   vei^tcm  tanttcvn   glalubcii.  iiHuliafftigcv  liebe 

lu  rci)^et,  bav  buvd)  Im  bcv  fvei)f)el)tt  nnnb  aücc'  euBciiidjcn  lücBcnc-,  tu  fci)  eifen, 
trincfen,  tlei)bev,  beten,  faften,  ttoftcv,  facvament  unb  ioie  e-^  t)ci)jicn  mag, 
bac'  fuldjc  fvcl)f)ci)tt  cpgentltd)  nnv  bic  babcn  unb  fcliglid;  bvandjcn,  bic  ba 
glembcu  unb  lieben,  bac'  ift,  bic  ba  vcd)te  (5l)viften  finb,  bcnjclbcu  lern  unb 
foU  mau  feijn  menfdjen  gefe^  legen,   fällten  uod)  Iei)benn,  ba§  i)l)v  gelniffeu 

15  fange.  ^Jlan  muß  nbc  luioov  bic  Icntt  habeun,  bic  fold)c  fvel)f)ei)t  l)abcu 
foUeu,  bac'  bcv  moft  \}\\  uclu  fafB  gefaffct  unb  bcl)alten  lucvbc. 

530  plumpt  bac-  pubcl  bolrf  f)evel)u  unub  loill  folc^  fvcl)f)cl)t  mit  bcv 
fauft  aufevid)tcn  nnb  mit  bcm  fopff  f)i)ubuvd),  gcbencft  uid)t  ei)umaU ,  ba-j 
c»  glambcii  unb  lieben  foU,  blci)bt  glei)d)  \wl  üoU  geplic-,  tjaffic-,  uufenfd)ei)tt, 

2"  ^ovnu,  fd)lueveu  unb  fluc^cuü  Ioie  tiovl)i)n.  Ä^avlic^  id)  fage,  ha-:  id)  jold)c 
nic^t  cvtcunc  für  (5l)riftu»  fc^iilev.  C?t)riften  Icutt  ftvci)ttcn  nuv  mit  beut 
Iviovt  lüibbev  bcä  tcuffctls  levc  uub  tuevct  unb  vcpfBcn  luibov  bic  Ijcvtxn  unb 
gcloijfeu  nou  l)l)m,  boruad)  feilet  e3  alle-?  Pon  l)l)m  fclbcv.  Tic  5lpoftcI  viffen 
nod^  nie  le^n  altar  umb  untcv  ben  licpben.     S.  ^au.  fiiv  i)l)m  fd)iff,   boä 

25  liatte  epn  l;ci)c^eu  bcv  'Jlbgottcv,  bic  ba  Caftove^  t)cl)ffcu,  uub  tuivcpß  linbcv  ?im 
bic  bilb  uod)  fdjiff.     ^sd)  l)ab  aud)  Ijavtt  gnug  tt»ibev  bcc-  iBapft-j  abgottcvei) 
gefc^vlicn  aVi  billel)d)t  nie  fel)uer,  abcv  uod)  nie  mit  bcr  I)aub  bavlju  tt)an 
uod)  balui  tl)un  l)cpffcu  ou  bic  eä  Pon  gott  gclvialt  unb  mad)t  Ijabcn.    2ßl)v 
l)abeu  ubvig  gnug  tl)an,  locun  inpv  ba  loibbcv  pvcbigen  unb  bic  getuiffeu  loßen, 


1  boä  {acramcnt  /v7  J  uub  bergt.]   obct  bergt.  A'       bcr  gtoui  A'  3  ouligt  FK 

-I^t  /  4  feinä  IK  fainä  F  .5  bo^tjn  E      furcl  OK  ficrct  F  jücrct  E  (!)    fürt  / 

6  Wtbct  /        iäpftiji^  OK   »cpftliii^  /'//   SBopftiid^  l>         d^rifttid)  FO  T  cußcitic^ciu  li 

flüfttcub  (^offtcubc  FOU)]  liafftcii  K        y  crtautuu-ä  Oll  -uufe  FK  -uife  /        ju  rcdjtcn  K 

lutcrcm  /  11  briurfcu  A'  Itoftcr  außer  JIE  auch  F—I  IJ  Ijabcnb  7/  fatigflic^  Ol 
IS  gtaubcu  EF  tuir.  15  fange  (fa^c  /)]  locrb  gfangcu  A'  17  filumpt  K  ptumSt  E 

ptumpffet  FOU        )jofct  FOJI]  pu6en  E        foUidje  Fo  Iti  fuuft  /  lU  ci]  crä  A" 

gtcwbcu  I>  itUxM  «-ie  oben  FO  gcqt^  A'  gc^ljcS  FOU  g^tä  /  ftafjc^  FUI  ^offi^  UU 
^06  KE  Dub  »ntciifd^cit  E  20  jorcn  FO  fd^ioörcu  F  21  fd^ütcr  F'OIK  \^\x\n  E 
23  faUct  FOUK  falt  /       altcä  >  atä  IK  Jl   uod)   nie]   ouc^  nie  /       für  FOK   fut  /:; 

2ö  ^cllc  EK  6ct  /'      abgotCfier  F—K      jctrciß  El  jcvrig  FOflK         25126  locbcr  bilb  OU 
21)  abgotcrcl)  FOlll   mii  It  A  27  gctl)ou  FU  2'J  übrig  K   übcrig  FOll      luauu  E 

töfecrt  (locjcn.'  E)]  loffcn  FOU 

zu  25  s.  Uns.  Aus(j.  10',  S.  29,10. 


f]8  i'iJ'i  boibi'v  (>H'ftnlt  bc-s  Sdlvdim'iilo  ju  iidiuu'it.    I5l''.'. 

bii'  tl)at   In--  ijott  nufjvidjtcit.     Iciiu  cv  ift  gcidjricbcii,  bei  y-iibd)vift  joU  oii 
t)aiib   ucrftüict    luevbeii   biucl)    bcn   gcljft    bcä   muubij    unjicv»    Ijcrrii   .^s[]t']n, 

Tovumti  Intt  id}  akr  mall,  title  Prjvifteii  looUteii  hoä]  I)ören  metmeit 
rab  1)1111  belli  iacicimciit  uiib  oiiberm  allem,  '^luffo  erft,  ii)utcmal  bev  Satamvj  5 
biircf)  iöepftlid;  gefci^  bns  fncvameiit  t)at  iiuter  bie  felu  töorffeii,  bamit  bao  er 
nlle  IneUt  l;,liniiflt,  aiiff  Cftevii  luim  iacvaiiieiit  gelicii,  fie  iilelulieit  obbev  uidjt, 
fie  lieben  obber  iiidjt,  itniib  bolui  i)l)ii  Uevpovgeii  bie  luortt  bed  lacvameuto, 
barijiiucii  bev  fllalube  Ijaiigeu  unb  firf)  iiecrcii  }oüt,  [SI.  2ii|  feo  laft  uiifj  bal)i)uu 
eibei)ttcim,  ba§  luljv  bao  facrnmciit  Ijubor  Inibbev  aiiff  l)ebeu  boii  beu  feinen,  n> 
ba-j  tl)iin  tuljv  nbcv  nlßo,  lucun  ltH)V  bie  Iciitt  bainin  lUjcu  unb  abluenben 
mit  tcreu  unb  bitten,  bno  l)t)e  niemant  nufj  '-^cpfttid)  a,t\dy:\  Ijloaug  obber 
(\el)iniam  l)i)nlui  gelie,  beim  bac-  incrnment  fanii  uid)t  lel)bcu,  bat-  man  bie 
teilt  l)i)iil;ii  trei)be  obber  i'.luiuge,  llnnbcrnn  fie  folleii,  bnrd)-j  (yiianiieliou  iieleriiet, 
bun  1)1)11  felbij  anfj  Ijiinsjcriöem  gtalnben  brinub  bitten  niib  bringen.  i:- 

-Jtuffy  aiibcr.  Sl^ev  nu  foldjcu  tjuiigcr  mcl)net  Im  l)aben,  bcr  felje  l,;ii,  bac- 
er  )id)  iiidjt  tricgc  unb  fei)  el)n  flel)fd)lid)  meiiid)lic()  begirbe  ba,  jionberii  priiffe 
1  floi.  n,2KiDlrfjcii  gtalübeu,  ob  er  red;t  fei),  luie  6.  "iHniln-j  leret  1.  CHirin.  11.:  Xer 
meiild)  prnffe  fid)  felb-J.  Sic  priiffung  fter)et  aber  an  bel)iieni  ganticm  leben, 
•■.liemtid)  bao  bu  empfinbift  bei)  bi)r  felbü  pnlnenbig  el)n  bel)ffenb  gelinlfen,  -'u 
bac-  bie  fiinb  bvurft,  baS  gnabe  begert  ober  fid)  fur  bem  tobe  obber  l)ellc 
fnrd)t  unb  gerne  ftarrf  loere  unnb  alfjo  mit  galten  bertraloen  aiiff  t^l)ril'tu-i 
lüort  bau  faerament  iud;t  unb  ul)mpt,  foldjc  gnabe,  fterd  unb  l)nlfi  üiiljolen. 
Xenn  Inie  irf)  gefagt  l)abc,  (^'pn  bnngerig,  biirfftige,  gebrndt  nnb  geeng[te  feelen 
jübbert  bift  iacvament,  bie  fiel)  ielb->  lipnljn  bringen  nitaiige)el)en  '-i^apft  gejeli  -■' 
ober  ungcfel),  fjonbern  nur  fepii  epgeii  not  nnb  biirfft  iinn  gntler  Ijnberfidjt. 
Xaä  ift  bie  pruffe  bcc-  glalobeiiv  iiniib  pnloenbig. 

J  tl)at  loa  g.)  U)ot  alö  c^.  A  tl)at  alle  fl.  A'        :.'  jcvflöiot  A'       bei  nuuibt  //       l)i'vvoii  // 1 1< 

I  luoUtcii]  luüllcn  h'        ■'>  ^emtc'mmal  (/lier)  K  sonst  irie  oben        «  S3aftlitf)  (!)  A'      jiiiu  /       «c- 

luoiffcn  IC-  J        7  Cftcvcii  FC!  Öftren  /      glo»'''"!  J^  nsw.  n-ic  olien        .N  jitcii  F(l         '.»  iiccvcii 

(itörcii  /•')]  mccrcrt  K      taffcu  /•'  laijciit  (Hl        10  ortcljttcii  EFG II K        11  lunim  I'      ,iii'l)ciit 

FOIt  3iiI)Cii  /  lje[)Cii  .1  jicljcii,  jljfjcn  dk  iiiriiiai         12  Ijcmnut  /'      nitfj  3*.  flcicljs)  liffS  S<aftlirf| 

(.'  mc   oben)    gcfalj    A'  i:i   gnng    /  It    CSiiQiigclium    /        gclcit   /  17   livicffe  J'l\ 

In'iffc  '/   (pviiffc  auch  I)  VJ  pricffc  W  tvüf  '.'   ticn'iffc   A' |    crimtcv  fid)   /         ^i-'icffimg   A' 

l)iicfuiig  /■'  bcn'iffiiiifl  A']  cvinncniug  1        20  unliclj  /      cntifiiibcfl  E        21  truift  /  iviictct  (Sil 

ficgcrct  FUJI       tob  /  tobt  D  22  fiivdjt  ll<  fövdjtc  FC  II  fovctjt  A'       gciii  lutv  "w .   / 

guttcrt  n      DcvttciilDcii  A'        2:1  flcvifc  /  ftcvdtt  A'      I)ülff  A'  Ijülff  CD  l)ilff  F—K       24  Ijiiiigc- 

ligc  0        biitfftigc   (biitffligc   <'IK1II)\    bürftigc   F  biiiftigc  /  (r'ic/äi;/cr'0        gctviidtc  l'a/l 

flciiiiflftc  (■'         2.)  forbcvt  F<!][  fovbcvct  /       fflb   IC      biiiigcii)  tviiigc  //  biingc  /  bviiigl   A'A' 

2(1  iiott  mtb  burfft]   iiotlbiivft  A   iiobtuvit  F        gi'tttcr  D  >7  Vviiffc  (bvicffc  FK  Ijtiifc  (/ 

tirüffc  A',  so  auch  mUcn)\  icluöriiud   / 

zu  7  s.  Uns.  Aufji.  1(J^,  S.  50,  8. 


;^oii  bcibcv  föcflalt  bc->  £afrrtim-:it>  511  iid)mcii.    l.")22.  39 

iHiitfo  bvtttc.  5tcl)ct  bic  prüffiiiifl  bav\)iiii,  bao  bu  niiicliift  bolm  cufjcvlirf) 
lüffji'u,  0I1  bii  nucf)  licbc  gcflcu  bcl)iicii  iicl)i)"tcu  beliicliifift  luiiib  i)l)iii  biciift, 
fiitbiftu  Uli  joldjc  pnific  nidjt  V)n  bi)r ,  fjonbcni  Icbift  luic  tnn1)i)it,  itirfift 
iiod)  uoU  iiutu'lu,  1)11^,  gclili,  lunn,  uiifllnluben«.  0  lieber,  fjo  blel)b  in  lum  bif;eiit 

5  faevnmeitt,  bifj  bii  el)n  anbcv  ineuicl)  »oeibift,  Inf;  bid)  iüd)t  beii  l)aiiffeii  mni) 
^^iipfty  ([,(id]  lunl)  i-(i'UHiiil)ei)t  l)i)iit.iii  tiei)lH'ii.  Vld)  Ijew  gott,  luciin  uinu  bifje 
lere  limU  triebe,  ha  foltiftii  fcl)eii,  baö  luo  ibt  taiijeiit  Itiim  iacrnmeut  gel)eii, 
bii  liHirbeu  l)l)r  tniim  bunbert  l)l)u  geben.  \Hlf;o  luurbeii  ber  greliilid)eii  fuiib 
lueiiiger,  bie  ber  'inipft  mit  jei)iiem  IjeUifdjeu  gejeh  i)ii  bie  luellt  geidjliu'iumet 

10  [)ai,  [50  feinen  toljr  ju  Ic^t  Jüibcr  Ijn  el)ner  Ö"l)riftlid)eii  Derfamlung,  bie  unir 
il;,t  fnft  ei)ttel  bebbeu  finb  unter  (<briftlid)eiu  luinien.  Tan  fuubten  \v\)x  lum 
iiiifj  iuuberii,  bie  U)i)r  nii  l)l)reu  loerrteu  erteuueten,  bivj  fie  uid)t  gtelnbten 
iiüd)  liebten,  bn-s  uuy  itd  nodj  unmuglid)  ij't.  'ildj  gott,  ei?  ift  nod)  fern  mit 
iiiifj   von  ^'\enifnlem,  UUjr  i}abm  fnumet   angefangen  auf]  i^abitonieu  auff- 

i.-.  Ijubredjen  iinb  niollen  faren,  alfj  tuereii  luijr  fdjou  bal)el)ineu.  C^t?  Inill  alleo 
(Sl)riften  [)C\}\\(n  uniib  muifeuj  aud)  luilaffen,  aber  glelnben  unnb  lieben  lüill 
nid)t  Ijeriuid).  5ecten  mad;en  taug  unnb  []\V]\t  nidjt,  baruntb  ift  £el)n  rabt 
iibrig  beim  bn-j  (hinngelion  iirebigcn  iiiib  bic  leiitt  Uom  faerament  iiub  allen 
eiiüerlidjcn  ftuden  Inenbeu,  bif;  fie  fid)  O'ljrifteii  fiilen  uiib  beliun)f;en  uub  lioii 

■M  i)l)n  felbö  i}ü  erft  tjnm  glatnben,  t.iur  liebe  uub  barnnd)  tui  eufecrlidjcm  fncra= 
ment  unnb  beo  glel)d)en  bringen,  i)iiu  beo  muffen  U)l)r  laffeu  geben,  Uuv3  bn 
gebet,  un)r  ftub  I311  '-i^ablilonien  l)m  getenrfiüfj  nnb  iinfjer  feljnbe  fiben  mitten 
i)tn  tempcll  iiiib  braudjen  unfjer-j  iaerameuto  nnb  alle  iinfjers  gutt'?.  "JJHtt 
lameutatiim   uiib   gepett    miifjen    UUir  bal.ui    tbiiii,    Uiie  •'piercmiac-    uiib   ber 

-;.   1  •!(.).  p)alin  tl)iit,  bac>  unf;  gott  luibber  Iju  bem  uufjern  belffc.      XTIUC^'JL        *!.  137 

?lm  eiibc.    ^\ä}  fefic,  ba^  cl)u  glitte  uermaiuingc  nott  ift  ljutl)un  an  bic, 

60    it?t  ber  Satanov  anfcl)ct   lui  verfolgen,    unter  WMjcn  cttlidje  finb,    bic 

mcbiien,   fie  liuiUeii  ber  fcrticfebt   bamit  entlauffen,   lueii  man  fic  augrcbfft, 

bao  fie   fageii:    ^i)  balto   uid)t  mit   beut  \.'ntl)er   nod)    mit  beiiiaub,   foubern 

"'  mit  bem  bcijUgc»  (^uangelio  unnb  mit   ber  bebligeu  firdjcn,   obber    mit   ber 


/  prüffitiifi  <'l>  ticiüffimg  K      onfljljcft  K        2  bcincm  /•'      lUflflcu  A'  (■•iuiist  wk  üben) 
1)1)111]  jii   /  •)  |)VHtfc  /'  um.  irlc  oben       ftcdtcft  F—Il  ftcctft   /  •/  gljt   /       jovcii   // 

5  iife  bii  liECI]  biftu  .1  liifi  cljil  (ohne  bu )  CD  luivbcft  /'//  C,  a^apft  EFIIK  luoiin  / 
7  gonb  (für  ße^cii)  /  8  fom  für  faum  l<  t)l)ii  fcUU  1  u  ()clüjdjcm  K  10  jü  Ictft  Fl 
lct$  F      (51)viftciilirf)Clt  F—F  ebenso  II    Urfjcm  lL>  fiiilbcvii  F/il       crtriniclcii  Icrloutcn   /)| 

cifcimcii  A'  ;■.;  iiodj  (-■)  ßMt  i:i  umnüfltid)  l'.Fd IIK  fcvv  (! III\  lucit  A'  II  faitiiict 
>  tomc   A'  tum   /  ;j/;,3  aiifj.jc'Drccfjcu   Fil  wfjljicctjcii   /  17  laugt  FIK  bougt  Fd  If 

IH  üüvig  /  iibcvig  FGII  l'J  ftiidfcu  F  fülcn  (uk/ä  mit  u!)  Fi:  fulcii  CI>l-:\  ticfiubciib  / 
2i>  ciiBcvlicl)oii  K  ■JJ',22  gccii  gct  irie  oben  gou  got  /  US  grfciigfuu'j  O  in  gcf.  /  fljcub  / 
1'.)  bem  l'eliU  h'  21}  (itjc  F(U\  jid)  /  ueiiuauuugc  lU'.K  cviuanuiig  /■'',//  27  aiifadjl  FCII 
aiifaljct  I]  onfcdjtct  K        28  farlidcit  1      aiigriifct  1        oU  l)cUflcii  A' 

iii  7  s.  Uns.  Aus(j.  10  ^,  S.  50, 1. 


'Komiicfjcii  tivd;cii,  fjo  U'il'it  man  fic  mit  iribcu,  iiimb  6cl)altcii  bodj  l)iu  In'vljcu 
iiunm  lere  für  C^-uaiigelild)  iinb  bUnibeii  batnn).  'IBarlicf)  jolcf)  licfcutnif]  liilJH 
fie  iiidjt  iinb  ift  eben  ^o  biell  cilfj  (5l)vii"tum  nevteucfet,  bavmub  bit  id), 
bicfelbcit  looUtcii  fid)  ia  luoU  für  fel)eii. 

'Sßai  x\t5,  ha-i  bu  itja  bei)  lcl)b  iiiinb  fcel  uid)t  ioUt  ingeii:  id)  bl)ii  Vutl)i'vijd)    & 
ober  ^-J?cpi"tifd)Ä,  bcuu  ber  felb  i[t  !el)ucr  für  bid)  flel'tortieii  nod)  bel)ii  mel)fter, 
f;oiiberu  aUcDti  iMiriftiio   iinb  joUt  bid;  (5l)rilteii  bcfeiiueii.    '^Iber  lueu  bu  e-3 
bafur  l)cltift.  biio  bci?  Sutljcrö  lere  (Siiangelifd)  unb  be-J  "i^ap^t-i  itueuanneliid) 
fei),   fo  muftu  bell  Si.'utl)cr  iiid)t  ^o  (\ax  l)l)it  luevften.  ^"  Hnrüift   fouft  )el)ii 
lere  aiid)  mit  [)i)ii,  bie  bu  bod)  fur  L'!l)viftii-j  lere  crfeuuift,  feouberu  nlfio  iiiii|tu  w 
jiigen:  ber  !i.'utl)er  fei)  el)ii  Inibe  obber  |ü^(.  3:iii|  l)el)lig,  bn  ligt  ml)r  iiid)tc5  nu, 
fei)ii  lere  aber  ift  uid)t  fel)ii,  fjoiiberii  (^"Ijriftuo  felb-3,  benu  bu   filieft,   bao  bie 
tijrauneu  nid)t  bamit  iimgeljeu,  bno  fie  nur  bcii  l'iitlier  uuibriiic(eii,  fjoiiberuu 
bie  lere  tooUcu  fie  vertilgen  iiub  bou  ber  lere  luegeu  tcifteii  fie  bid)  nu  umib 
fragen   bid),    ob  bu    l'utl)erifd)    febcft.    &k   muftu   Umrlid)    iiid)t    mit    rbor  is 
luortteu  reben,  fjoubern  frei)  t'!l)riftiim  befeuuen,  ca  l)ab  Dbii  i'utlier,  (>lau-s  obber 
^^org  prebigt,  bie  pcrfoit  \a^  fareit,  aber  bie  lere  muftu  beteuucu.   \!llt30  fdjreljbt 

2.  lim.  1,  s  aud)  ©.  5|lüulu'3  ^u  2imotl)CO  2.  Simot.  1.:  Sd)ciue  bid)  uid)t  bey  Ijeuguifj 
iiußer-j  lierrii  nod)  mel)uer,  ber  id)  umb  f ebnen  Unlleu  gepimben  bljun.  äßenii 
l)ie  2imotl)eü  giiug  geluefsen  luere,  ba§  er  ba-j  (5-uaiigelion  liefente,  b^tte  bbm  w 
5|>auluü  uid)t  gcpotten,  baö  er  fidj  fcl)n  and)  nid)t  fd)cmen  foUt,  iiid)t  al?  ber 
bcrfoii  '^^HmVx,  fjonberim  aU  ber  umb  be-J  C^^naiigelion  Unlleu  gepiiubeu  lonr. 
äBü  Uli  limotbeuy  l)ctt  gejagt:  ^d)  l)allt-5  nidjt  mit  -ImiuIo  nod)  mit  '4-H'tro 
fjonbcrn  mit  (5t]rifto  unb  loijjtc  bod),  ba^i  ^|*etrnö  unb  -l^auluS  (^t)riftniu  lerctcn, 

;waitii.io,-iul)et  er  bod)  l^briftum  felbo  bamit  berleud'et.    Xeiin  ('>"l)riftiiv  fbrid)t  "JJiatt.  10.  s.s 
bon  ben,  bie  l)l)n  prebigen:  äBer  eiid)  auff  lUjiupt,  ber  upmpt  uiid)  aiiff,  loer 
eud)  berad)t,   ber  berad)t  mid).    JlBarumb  ba»?  barumb,  ba-i  fie  fcl)ne  boten 
(bie  fepn   Umrt   bringen)   alfjo   ballten,  barumb  ift-^  glcpd),  alo  er  felb  iiub 
fel)n  liuntt  alfjo  gel)alteu  lonrben. 

"iiiid)  fel)e  ia  i)bermau  liu,  bao  er  ber  liebe  gegen    fepne   feljube  iiidjt  w 
bergeffe  unb  bitte  für  bie  l)t)n  berfolgen  uiib  lefteru  unb  begere  tel)iier  radje, 

OTaiii) .5,  iiluie  C^ljriftu-j  lerct  -JJfattl).  (i.    Tenii  bie  nufeligen  leutt  finb  fd)ou  all^u  fel)r 
geftrafft  unb   lol)r  Iel)ber  alt^u  tl)eur  gerodjeu,  baö  c«  Ijebtt  ift,   un§  für  fie 

1  SRöm(cf)cu  /       Iftifct  (lJ/\  Ifly   /<  liiffc  /         2  Ijcfantnif!   /  •;  ucvlrufliict  VF—K 

I  iihicOcu  AV;/  5  iH  ift  Wax  l<  1)1)«  fehlt  1  6  SBi-pffijff)  F//  »a)'fti|il)  l<  i^iUiftijri)  / 
»cjjflidji  A'       ber  fcltiiflcu  /•;       bct  jclbcim  F- f  «  t)oUc[t  F(!J/I<  Ijaltft  J       i'npft  H 

'.)  I)»)ii  lucrffcii]  uctluctffcit   /         luihffcft  A'       fiiiift   /•>'        12  [idjft  u-ic  oben         13  »id^t  feItU  E 

iuir|  mm  F  im  '.'  //  Ucvtildcii  Fd  ucilittmcii  /  ir,  voi  K  vf)or  C]  vofjcii  A'  tI)oi:  A' 
IT  Vvcbiflct  '■'  fö  Sdjamc  '■'//  jd)ciii  /  .icm.itimy  //  bcv  ä''8'iif>  '  ber  jciiflitiifi  A'  20  'bt- 
tcimclc  FUJI      l)ct  /  21  aud)  f'ldi  I      (olle  FG         22  («■uaiineliimi-s   /         21  locftc   /•' 

»uiiglc  /        2H  fclbä  FUJI        2U  luürbcii  K        :W  (cl)c  iat)  JUi/'J//  fit)c  ju  A'|  jcl)e  id)  io  .IC 

ia  fehlt  I  tjcbctiiiaii  ///<  jei)iic  fcl)iibe!  fiiicii  il)eiib  J  feinen  feinbcn  FFOK  31  tcl)ne  l> 
32  fein  fdjon  A' 


Uiüii  bctbcv  ©cfliilt  bi'3  Snfrniiii'iit-?  -,11  iiotjiiu'ii.    l.")L''_'.  .4  ] 

gcgcmi  ijott  ^u  je^cn,  ob  tuliv  bie  ftraff  iiiib  uvtcijU,  bao  an'}]  fic  biiugct, 
ntücfjtcii  abUiciibi'ii,  luic  für  um  b"l)vi)"tu>>  tbaii  l)iitt,  bii  im)v  niul)  l)iiii  bliiib^ 
l)Ci)t  iiiiibigeteu.  Xu  filjcft  l)l)ve  gvelulidjc  licrftocttc  bliiibl)ci)t.  Sic  luollcii 
ntef)t  l)üveii,  iiucf)  iju  bci-I)in-  miä  !ommcu  laffjcii.  [50   »uoUcii    [\c  and)  iiidjt 

5  aiitunn-tten,  nod)  fid)  lituTu  la']\](n,  fjoiibcvu  luie  bie  CM'^f"  "l'iv  fcuu-t  Stcpliaii 
orcii  iiiiub  augcu  luü)alltcn  luib  iinbcvidjampt  l)l)v  uvtcliU  oit  cvfcntuifj  bol- 
fitiTii.  ilMftu  cl)ii  Pl)vift,  feo  nicvcfift  l)l)c  >ooU,  luao  ba5  fiiv  cl)u  lunii,  ploflc 
imb  ftvafi  iikr  fic  fcl)  imb  »nie  bu  bidj  barljim  für  fie  flcflcit  gott  lialtcii 
folt.    Sic  tliuii  nidjtC'  niibcrv  beim  nlfj  bic  rnfciibeii  iitib  imftjiuiigcn,  bie  ba 

10  fprcdjm:  tul)r  UmUcii  gott  [30  luif)  luib  frcbcU  l)aiibcüu,  ba-5  er  iiiifj  muffe 
fc^ucE  auff  bcit  fopff  fd;lal)eu.  Uub  fcl)  fid;cr,  fic  follcu  boy  raBcu  uid;t  lauge 
trcl)beu,  fjarrc  cl)n  flcDuc  ljcl)t  unub  Inf]  bl)r  beiiugeiui,  bac?  bci)u  gott  bi)v 
ucrfpridjt:  iBer  cud)  aururet,  bcr  ruret  incl)n  iiugnpffi^l  nu-  laruuib  bilff 
bitten,  unb  ob  M)t  l)()e  uid)t  uiodjtcix  fic  crl)allteu,  ba§  bod)  gott  uidjt  uuib 

IS  i)l)rer  tliranuei)  uub  Icftcruug  UnUcu  fci)u  liuntt  nuf;  gauüer  beutfd)cr  'JicitiLm 
ucl)me  unub  beu  aubcru  armen  liauffcn,  bic  barnad)  füffljcn,  bcv  felbcn  bcralubc. 
©ottiä  gnabc  unb  ftcrcEc  fcl)  mit  cud^  aUcu.     v'lmcu. 


I  bringt  FG/f  2  mochten  FOJ/K  modjlciib  /  bo  O  3  jüiibiglcu  A'  ir  <f 
■i  ucv^ptcii  K  iDcUcu  E  ■')  jaut  FGK  ©tcffon  FK  6  Diiüerfdjämbt  '.'  ')'/''  >"'l= 
fiitn  7/  -fütcil  i'ie  üben  T  feu  fchli  F  mcitft  F<1  iitcvift  bu  /  mib  plage  /■-'  !'  iiid)t  /■-' 
iiit  clIF  10  nacö   FFH       jvoUct  (''/       mutjcl   niüfec   C  iiüiB    A'  /;  jdjlogeu  Fall 

lang   /  12  ci)n  ft.  }.  (.7       bcnugcn  FIK  icnljcgcn  F  IS   onvi'uct  O IK   anvicict  /•' 

Dugopfjct  i      Ijiliil  Ijclfft  A'        ;/ niöc^tcu  O/A'      ciljolUcn]  cntfjoltcn  A'C'i        Jj  Sciiticijcv  c; 
tüljdjct  1        16  anbcicn  /      jcüffljcn  FOJIK 


V 


(£nu  ^A^iijjiiic  an  \;>avtmut  \),  (inmbcvii. 


3)ii.'  ixfpvniatüviid;  gcliiintcu  (^bi-Ucute  niii  ■'Tiofc  ^vicbrid)  bei  SÜcifcii  .fvius 
D.  Sofjig  uiib  5ycviiljavb  u.  .Oivfdjfi'lb  ftaubcn  fpntcftcua  feit  .pcrbft  1-')21  in  vciiem 
it^iii'fU'edjicl  mit  beiii  'Kittcv  .^^lavtniut  D.  Pvoiiberg  im  2auiuiä.  Scrfeiibmf  fniib 
im  ^viciUH'djfct  Tuliiivi  iiod)  eine  ))k\\)c  Sd)veiben  biefe«  tüfjueii  itub  d)avnttev= 
liollcii  y.feifcd)tcv3  bcv  ^IfcfLivmatioii. 

!Sa  über  Vcbcn  inib  Sd)vifteu  .^lovtmiits  D.  (>vDiibcrg  baS  ^Jtötige  ncuevbiiig5 ' 
gcfagt  ift,  fo  ftcHcn  nur  fjicv  mir  jufanimen,  Uin§  nuf  ^iitljcrö  £enbfd;rcibcn 
Se^iig  t)at. 

X'utfjer  lünr  idjon  im  Wni  1521  auf  (ncmberg  nnfinevfinm  geU'orbcn,  nls 
biefer  bem  Ataifcr  bnä  3at)i-'cä3cf)aU  üoii  200  Bulben  luegeii  beä  aBormfer  (5-bitts 
nuffagte  ((fnbcrs  3,  149).  'Sann  famen  ifjm  eben  burd)  jene  fäd)fifd)eii  IHbligen 
Sdjriftcii  (^roubergs  in  bic  .s>äitbe.    ^^iiiuidjft  iiod)  uugebnicft,  bnuii  aiid)  ©ebrudteä: 

„Xc5  (^bctn  Dub  (vt)rnul)efteii  .port=  miibte  üon  Cntmbevg  IjIlh'U  iiiiicff,  C^-^iut 
nii  ;Komiid)e  .Wal)fev= ,  (idjc  5]lnieftat,  Unb  bev  anbei  an  Ji'nin'iftuä  tion 
£ii-fiii=  gen  feinen  Ucttevii,  bcr  ,  gotticf)en  ün  (ynan=  gclifdje  lev  ünb  ||  iiHivIjeit 
ünb  ,  gcmcijnev  ,,  (>l;riftcnl)eit  311  fiirberung  gefd)ricben.  !|  @in  fdjvifft  Uo  A'iaufeii 
üö  Sol^if:  !|  önnb  ^crnljarbt  Dun  CiiBttlbt  an  3Dad)im  \\  53tarfd)alcE  311 
^4!avpcnT}c\)ni  !t.  an^=  gangen  mic  folget.  "  lo  5.>t.  in  Cnart  Lil)ue  3;ite(= 
cinfaijnng.     0.  £.  nnb  3-  i^'otter  b.  3.;  äisittenberg). 

'intX}n  fagt  am  (Eingang  feineö  lUiffiuee,  er  Ijabe  Don  (^'ronberge  6d)riflen 
ätuei  gciefen,  eine  an  Aiaifcrlidje  'l'cajeftcit,  bic  anbcve  an  bic  i^ettcUirbcn.  Vcljteve 
Sdjvift  ift  bann  mit  brci  anbern  pfammcn  gcbrncft  ti'orbcn-,  fLuinte  aber  I)anb- 
fdjriftlid)  l'nttjer  betaunt  geworben  fein-*,  otjne  baf^  mir  baran  benten  bürfen, 
(5iDnberg  Ijabe  fie  iljm  übcrfanbt.  ?(m  24.  TOiivj  1522  fctjrcibt  Vntljcr  an  Spalntin 
(GnberS  ;J,  .'tlSj:  ,Milto  ad  tc  litcias  has  Haitiiiaiiiii  de  Cronliurg  Ikk;  iiomiin', 
iit  luo  consilio  excudcndas  rciiiitlas  ad  110s  alia  manu  descriptas.  Nani  iiosli'i 
cas  conlempsenint  nirnio,  iit  iiisi  tiiiiin  nonicn  et  consiliuni  prautcxaiii,  coiiiiiiodc 
vidgaic  non  possini."  X'ntljer  foljc  cS  alfo  gern,  loenn  eine  Sdjvift  tüonbcrgo 
üerbffentlidjt  würbe;    baö   fanu   nnr  bic   an   bie  513cttctorbcii   fein,    ba    bic   anbern 

')  ffibiintb  Siüd,  Sic  gdjriftcii  f-iinliindljj  li.  (nuiibctfl,  .finlle  Lsyi).  ('J!icim'l;cv->  'Ji'cii; 
btiirfc  ")(r.  154—151;.)  -)   S.  bie  ülii^Jflnlieit  bei  .ftiirt,  S.  XXll  j.  ■')   Sri)liicrlirt)   ntu'v, 

luic  ^liitf  iriciiit,  fc^tiii  nuf  bcv  äOavtbiug,  ba  l5ioiibcvij   bic   Sdjvift   «11   bic  in'ttclovbcii   am 
25.  ;2^amiat  1522  bcciibctc. 


(Sin  ÜJüifilu'  IUI  .iniutiiiiil  u.  Groiitcriv    1522.  .13 

imttatc  iiicljv  pcvföulidjcv  ^Hvt  fiiib.  In  'iinahxnd  alia  manu  tLiiiiilc  ".'ladibcffc- 
rmiflcit  !L'ut()cvä  ücvbccfcn  (jelfcii,  HU'itii  er,  lüic  tcljaiiptct  iinvb,  ftildjc  nu  (noubcrg« 
Sdjvift  üovcjcnonmicu  l;at. 

2)ic  Scnaev  .öeiQuäijefca-  bcr  SöcvEc  Sutljevä  (II,  70''  =  1558)  t;abeii  övonbeigs 
Srfjvift  a(§  eine  \.'utl]evid)e  aiigcfel)en.  „'2ie]c  ^r^viftlidjc  Cfviimmtiu]  nu  bie  Diev 
33ettelovbeii  I]at  2.  iU.  fcligcv  gebcd)tiü-:-  felbö  (bod)  nlio  bns  iiiaiiy  uidjt  luevfeii 
fall)  gcftellet,  uüe  fein  eigen  A'ianbfdjxift  nuänjeifct  (bie  alUjie  bei  einer  erlnivu 
4.>evfim  ju  finben ').  S)erI;aU'  cr§  nud)  unter  einä  anbcrn  'i)Jamen,  nenilid)  .Cmrt- 
niutö  bon  (ironterg,  frei(id)  nid)t  on  urfnd)  t)at  Inffcn  nusgcl;en."  'Jiod)  AUicf  i[t 
(S.  XXVf.  I  bev  l'lnfid)!,  !i.'ut;^cr  Ijabe  (^'ronberge  Sdjrift  umgearbeitet.  älSir  meinen, 
bajj  bie  Jenaer  .Herausgeber  fid)  getäufd)t  fjaben. 

Sie  Ajanbfdjrift  jener  „crbarn  ^^.'crfon"  mnfj  bielmeljr  auf  cyrunb  eiueä  Sruifeä 
entftanbcn  fein.  SÖas  ^^.'utfjer  ^^ur  .fianb  fam,  muffen  einzelne  Imftate  geuu-fen  fein, 
benn  erft  bie  Sruife  ftelltcn  üier  Sd)riftcn  (>rünberg^  jufammen  unter  beui  litet 
„Drei  (5r)rifttic{)e  fd)fift  ||  be§  Sblcn  bn  th-uueftc  !|  ,Cwtmnbt§  .  .  .  ."  tHu  yjadj= 
brndE  beffert  bann  „Hier  Cfiriftliefje  fd)rift  .  .  .  ."  Siefer  '•Jlaeljbrntf  fd)eint  beut 
ödjreiber  jeuer  „.Oanbfdjrift"  uorgelegeu  ,yi  Ijaben,  fo  ba^  er  fdjrieb:  Chinanniuj 
au  bie  Oicr  ^ettelorben. 

2Öer  bie  9lnbcrnngeu  bcr  ;^ieuacr  l'tnägabe  gegenüber  bem  Urbrncfe  genau 
crtuiigt,  wirb  fic  i.'utT;er  faum  zutrauen.  Sl'ir  luürben  fndjiidjc  iierbeffeiiingen, 
'-iH'rid;tigungcu,  bcfferc  ^öegrünbung,  l)ier  eine  gnncitcrung,  bort  eine  iinntüv^nug, 
Ijier  einen  fdjnrfcrcn,  bort  einen  milbereu  Ion  crlonrten  —  ba§  luar  bcä  ;iiefor= 
matorä  3(rt.  Cbcr  cv  t)ättc  nadj  feiner  fonftigeu  ®eK'ot)nI)eit  bie  Sd^rift  unberflnbeit 
auägetjcn  laffen  nub  il)r  etuia  nur  ein  i'unuort  unb  ;)fanbgloffeu  beigegeben.  3Üir 
fiubeu  aber,  bi»  auf  eine  fräftigere  6teIIe-,  nur  ftiliftifd)  gldttenbc  Slnberungen,  bie 
ju  beu  brangfalbolleu,  aufvegenbcn  2öoci^eu  nac^  l'ut^crS  iKürfteljr  üon  ber  äöartburg 
faum  ^.laffen  wollen. 

*JteI;men  mir  nun  an,  bie  ainbcruugen  in  |)artmutg  Scijrift  ftommteu  nidjt 
bon  Vutt)er,  fo  märe  biefer  (S-a\l  feiueämegä  bcreinjelt.  ^n  bcr  mit  Sutl;er  .(ufamuu'n^ 
Ijängcnbcn  Sruifübcrlieferung  fiubeu  fid)  ücrfc^iebeuttid)  ä()ulid)c  yiadibefferungen. 
3n  uufcrer  ?lu5gabc  iBb.  11,  (£.  4(37  —  475  „ifou  .,Hmei)erlel)  llU'ufdjcn"  ift  bie 
U.Hn-arbcituug  einer  nngeblic(;en  t'utt)erfd)rift  auä  ber . Jenaer  .Cianbfdjrift  l!us.  i|.  25 ■• 
gegeben,  yiuf  biefc  Sdjrift  folgt  nun  in  bem  Jenaer  .Wober  bcr  Ü3rief  l'uttjcrö  au 
beu  Äurfürften  bom  12.  5Jlärj  1522.  Sicfe  ,Sufai""H'nftcIIung  ,^mifd)en  gdjrift 
uub  ih'ief  .jeigt  fdion,  ba^  ein  beibe  Stüde  cutf)n(tenber  Srutf  jugrunbc  (ag,  unb 
^U'ar  ift  c3  (-'  ober  JJ  i--=  Sb.  11,  S.  46:J  — 464)  ber  genannten  edjrift.  SlÜeiter 
fteljeu  nun  in  bicfcm  ^man  .«ober  931.  23'' f.  Vutl;erä  ,Asterisci»  grüublid) 
geäubert  (f.  Uufcrc  Jluäg.  9,  770),  cbcufo  iM.  20-  23  t'utljcrä  Jlppellatiun  'liniere 
Vlnög.  a.  a.  C.  <S.  787),  etgenmäd)tige  l'inbcrungen  ,iu  i'uttjcrs  i<orrcbe  auf  bie 
Üis|.iitatio  el  cxcusatio  (Unf.  SüiSg.  2,  158  u.  1),  781))  auf  ^.iM.  52  ^     go  gcljt  cö 


')  ®icfcit  Sufftfe  Wfst  ^^<^  aSitlcubcrgct  ^tulgabc  IX,  SI.  14:i»  (crfdjicticu  15.")9)  füglid) 
lucg.  -)  Sei  bem  Sntic  üoii  bcii  j^tuftotltiibctii,  bie  oljiic  ollcii  ÖJviiiib  bcr  Ijciligcit  „Srijtift 
(bie  ubcrdjvifilid)  lere  Scetor  lUarliu  i.'iitl)cv-j  iinbcrftcljcit  imbct  ,)iittiittcii,  lucUidjc  fiinbct  nKfii 
grimbt  bcr  (Jluniinclifdjcit  gcfd)rifft)  fngcn,  bie  lere  Soctor  l'iittljcr-ä  fei)  fcjjerifd)"  ift  bn«  (Siii: 
öcflninincrtc  Dom  ajcrbcifcrcr  gcftridjeit.    (?■:•  inar  i()m  lüdjt  iiictjr  icilgcmäfj. 


44  l^iii  i'liifil'c  IUI  .fiiutimu  v.  Lnoiih'iö.    Iö22. 

mit  iiDd)  jdjv  Dielen  >ctüifen  bicjer  .'iMiibidjvift.  Sie  unvb  lihur  Slirdii  iieiuiuiit 
(Uli).  3(uS9.  62,  Xll).  S)a  mm  Stifct  mit  .^aitmiit  ü.  (iroubcig  ikvbiiibiiiig 
Ijatte,  i'd  fönutc  man  in  ilH'viucl)ung  tomnicu,  luenu  nlfo  nidjt  bei  l'ut()cv,  Ijicv 
»ieKeirfjt  bie  'Jtadjbeffevuiig  Dem  ApQvtmut'ä  •Bd)xi\t  ju  fudjcii.  2od)  liifet  fid) 
I^ieifür  fein  tneitevcv  Süitiatt  geluinncii.  2ic  „el^rbavc  '|'ei)ün"  in  Seifi  "'wfe  t-'i»' 
.Viaiibfd)vift  gcljabt  Ijnben,  in  lueld)ev  iil^nlii^c  Stürfe  foldjev  iKcbciftiLnivfüiifte,  iiffeiibav 
für  bie  ^'i'frfe  bev  (iiefamtauc'gabe,  ciitfjaltcu  uuiveii  —  luitev  iljiicu  aiid)  bie 
(5voubcrgfd}e.  Sa  bie  ^Infidjten  über  bie  iH-arbeituiig  üon  Gvoiibcvgs  Sdjvift  iiod) 
nid;t  boU  5ur  (Einigung  gclniigt  fiiib,  fo  mivb  niid)  biefe,  lueim  niid)  in  ücinevcu 
i.'cttivn,  üov  t'ntljeis  llliiltne  nnten  ^nnt  -Jlbbvnrf  gebvadjt. 

3äo  nnb  lüann  ift  nnii  l'ut()ev3  lUiffibe  entftanben?  (ynbev5  *-öviefio.  3,  oüS 
ging  mit  3icd)t  anf  lUitte  'iMx^  1522.  Atürf  (£.  XXVlllj  meint,  I^lnttjer  Ijabc 
nnmittelbor  öor  bem  '.)lnfbvnd)  bon  bct  äöovtbuig  ba§  ©enbfdjvciben  üeifQ^'-  ^i*^ 
Übcviiüttelung  bnvd)  .Onn-J  D.  iBevIepfd)  tjabe  fiel)  tiev.^ögett,  l'o  bafj  (üonbevg  es  evft 
fuv.i  lun-  bem  11.  "Jlprit  evl)iclt.  Vntl)ei£- SÜuvtc,  ev  Ijabe  „fidj  jetit  gen  SBiltcnbcvg 
geniad;t",  feien  nidjt  nnf  fein  (jintveffcn  bort,  fonbein  anf  feinen  Vlnfbvnd)  bon 
ber  Üöavtbnvg  ]n  bc^^ieljen.  Stber  bicfetbcn  finb  eingeleitet  bnvd)  ben  ^Inöbrncf 
„nene  ^>eitung",  ber  bod)  nngc^unuigcn  nidjt  bon  einen:  äJovtjaben,  fonbevn  Dun 
einem  föefdjeljnis  jn  Devfteljen  ift.  2ei-  Sotj  „äöic  lang  icf)  ba  bleiben  U'evbc, 
luei&  id)  nid)t",  ibvidjt  ^umic^ft  lucgen  bei  „ba"  gegen  bie  5lbfaffnng  in  SBittenbcrg, 
bod)  uid)t  unbebingt.  „Sa  bleiben",  „ba  fein"  gebvand)t  i.'ntl)er  fcf)on  in  einer 
bem  „tjier  bleiben,  Ijier  fein"  nal^cfeinimenben  2Bei)e,  ugl.  in  ber  !ü'ntl)evbibct 
iHpoftclgefdj.  21,  10,  .fief.  oO,  ;!,  unb  SSBtb.  2,  G5n.  Sq^  ba«  'ÜJtiffiue  nid;t  ans 
äÜittenberg  batiert  ift,  barf  nidjt  auffallen:  in  fünf  ^Briefen  au§  bem  Wax^  1522 
feljlt  bie  Crtäangabe.  Söenn  Sntljer  bnä  Senbfdjreiben  anf  ber  SBavtbnrg,  alfo 
fpiitcftens  am  1.  Wiax]  bem  £d)Uifj^aubtmaun  D.  "-I^erlepfd)  .^nr  Übevmittelnng  an 
(n'üubcrg  in  bie  •ij'änbe  gelegt  I)iitte,  fo  wäre  ti  nnbegreiflid),  luic  baj-felbe  erft  Eur^ 
bor  bem  14.  9lpril  bei  bem  Slbreffatcn  anlangen  tonnte;  bagegen  ift  ber  3Beg:  bom 
15.  DJldrj  anö  SBitteuberg  anf  bie  SBartbnrg,  uon  bort  nad)  bem  2aunuS  mit 
nur  bier  SBodjeu  ocit  rid)tig  bemcffen.  5lnd)  l'lusbriidc  in  bem  ii^ricfe,  U'ie  „alle 
meine  Seiub  ....  Ijaben  mid)  bod)  nidjt  troffen,  luie  id)  jc^t  troffen  bin  bon 
bcu  Unfern"  erinnern  an  bie  Stimmnng  Sutljerä  in  ben  erften  Sagen  nad)  ber 
;){ücErel)r,  loie  fie  in  ben  adjt  Sermonen  mit  faft  benfelben  äöorten  „(?§  l)at  mir 
tein  feinbt,  aue  inol  fie  mir  Dil  lepbö  Ijnbcn  getl)an,  VÜfo  getroffen,  als  jr  niid) 
getroffen  l)abt"  (Unf.  X'lulg.  10,  3  S.  42,  13)  fid)  fnnbgibt. 

SÖenn  feftftel)t,  bafj  .^lartmut  ö.  (^ronberg  bort)cr  mit  Vutljer  in  feinem  i^rief- 
bertel)r  ftanb,  fo  plante  Vntljer  mit  feinem  lUiffiue  nid)t  ein  bifentlid)e'3  lUanifeft, 
loie  im  Sommer  er  nn  bie  bö[)mifd)en  Vanbftiinbe  fid)  U'anbte.  (ix  mollte  nur 
einen  djarafterüoUen  i^etenner  beö  t^üaugelinmö  unter  ben  \.'oicn  ftärfen  unb  befefligeu. 
Sic  Srurflcgung  bcö  Senbfdjreibene  lag  il)m  fern,  l'lber  Chonberg  erl)iclt  baä 
lUiffiüe  gcrabc,  als  er  and)  feinerfeits  fid)  bireft  an  X'ntl)er  menbcn  Uuillte:  fo  loarb 
fein  Sd)reil)en  ju  einer  Vlntmort  anf  Vutt)cr*5  l'iiffiue.  Gr  fügte  il)r  nod)  bie 
„iöeftallung"  (.Wurf  S.  üü)  l)inau  unb  tiefj  :L'utl)crs  Wiffibc  mit  feinen  Vlrbeilcn 
bei  .Mbpiiel  in  Strasburg  erfd)einen.  Sen  Sitcl  unb  baö  lliolto  I)at  er  geftaltet. 
^tor  l'lnfang  :juni  erfolgte  ber  Srntf  nid)t,  ba  l'ull)er  on  Spalntin  am  r..  ^uni 
nur  melbet,  öroubergs  ^otc  fei  bei   il)m  mit  Sd)riftcn,   einen  Srnd  aber   nid)t 


@in  Witfioe  (in  ^larlmut  ».  Proiibctg.    1522.  45 

evlüäljut  (Pnbcv§  3,  394).  Sil  fiiinii,  bod)  U'o()l  ctn)a§  fpiitev  aii^ufelicnbni 
©d^teibeii  oii  bcuicUu'u  iPiibcvö  3,  092)  Ijei^t  c§:  „Literas  Gronoborgii  inloi- 
Chartas  nondmn  quaesivi.  Haliebis  aiiteni  eas  excusas  ex  Argonlina,  sie  enim 
mihi  ipse  simul  scribebat."  lliitcv  bcn  Schriften,  bif  SutT}fv  nocf)  iiid)t  f)evaii»= 
"flcfiid)!  f)at,  Liffaiib  firf)  uioTjl  (n-oiiBcvi^*  '.^liitniovt  nuf  bnl  3Jlifiiöc.  ?(lfo  ploiite 
Gvonbevg  cvft  bic  '-l>cviiffcntlid)iiii(5. 

Scv  erfte  Svucf  tvax  tauiii  cridjiciien,  oI§  ©roiibevg  nn  Siitfjcvl  Znt  311'fi 
tiffgvcifiMibc  l'cviinbcniiuv'n  l)Dninr}iii.  il*icncid)t  cvbiltcvtc  il)n  bic  Piiuinlimc  fi'iiu'V 
5<uig  LUDiibevg  ober  bic  öüv()cv  bvotjciibc  ©cfn^v.  "Ja  er  mir  bic  crftcii  iU'ci 
58ogeu,  »ncldje  Siitt)cr5  Sd)rift  ent()n(tcii,  bei  MLH'ffcI  neu  bvmfcn  ließ,  irfjciiicn  bicfc 
Sintcvvolationcn  il)m  fct)r  am  A^xn^cii  gelegen  p  Ijaben.  äi<o  £iit(jer  ieincii  ®cgncr, 
iierjcig  ÖJeorg  »011  £Qd)feii,  nur  mit  einem  N  lH',ieiii)net  Ijatte,  feilte  er  bcn  toollcn 
5iomcn  ein  1).  unten  6.  5.5,  23).  Unter  ben  mnttl)cv,\igen  Öninncru  l'ntljcvs  nnnntc  er 
ben  Äurjürflen  Don  Sqc^Icu  o".  unten  ®.  5(),  14 1.  SäJir  bürfen  uidjt  nnnctjmcn,  bajj 
beibeg  in  t'uttjerS  Criginol  ftonb;  benn  bei  CüonticrgS  eigenartiger  Uncr)d)vocfcnI)cit 
Ijättc  er,  oljne  üorijcr  anzufragen,  fcf)Oii  beim  crften  Srurf  bic  yintncn  eingctcljt. 
Sut{)er  ift  oud)  in  ben  inicfen  nn  *-l*ertrautere  mit  yicnnnng  bce  'iJianicnc'  uon 
Seorg  uod)  in  biefcr  ^eit  tiorfid)tig.  Pr  fagt  3.  5t?.  lieber  „Hörens  Dresdensis* 
(5nbcr3  3,  201 1,  ja  bni  im  3}lii)iöc  gcbrandjtc  Sdjeltuiort  „SBafferblafc"  fommt 
im  glcid)5citigen  43rieie  Sutfjerä  au  ii'int  Dom  lü.  llffirj  1522  (fubcr-S  3,  31t>) 
aU  „Bulla  Dresdensis"  üor.     So  trägt  (>rtinbcrg  f)ierfür  bic  l'crnnttuurtnng. 

Sie  tntyxc  SrofU  unb  2:rul3)d}rift  l'utT)er§  erregte  im  l'agcr  bcr  ßcgncr  *^lui= 
fetjen  unb  Jlrger.  .^erjog  Weorg  üon  2ad)fen  muBte  mit  ßrunb  anfgebrad)t  fein, 
fetbft  U'cun  bcr  irurf  (',  ii'ctdjcr  .Ocr^og  ^övg  ]u  £ad)fcu  nnnntc,  if)m  .ymiidjft 
uubcfnnnt  blieb.  Sein  ;J{at  ö.  äöertljern,  bcr  in  *Jiürnberg  U'ciltc,  crljiclt  biirdj 
ben  Äomtt;ur  oon  .ftobleni  einen  Sruct,  ber  tDoI;l  bic  Interpolation  cntr)iett.i 
Sarnnf  U'nnbte  fid)  ßJcorg  am  30.  Se^embcr  1522  an  Sntl)cr  bc)d)U'crbcfiiT)rcnb 
unb  Verlangte  Oicftänbniö  unb  IHbbitte.  Cljnc  ctluae  ju  leugnen  ober  3uriicf= 
,yiuel;men,  erbot  fiel)  Vnttjcr  unter  bcni  3.  Januar  1523  ju  9Jeri)t;  l)ierbci  U»ieber= 
Ijoltc  er  bcn  fränteubcn  Jlnebrurt  „SBaffcrblafc".  Sie  lucitcreu  i'crl)aublungcn 
jmifdjcn  bem  .Öeriog,  bcm  i?nrfürftcn,  beni  .fturprin^cn  3oI)ann  unb  t'utl)er  gcl)i.ncn 
in  bic  Erläuterungen  ,5um  il^rieftuec^fel. 

31  u  §  9  Q  i  e  n. 

A  ,ß\)n  niiffutc  allen  ||  bcn,   fjo  uon  mcgcn  bc?-  luojt  got  ||  tc§  Verfolgung 
Icijbcu  troftlid),      lion  S.  Wartiu  iMitljcr  \\  an  bcn  PrcnUcftcnn  |1  .v^artt- 
uintt   üonn  ||  Ü"roubcrg  gc=  \[  fd)!iebcn.  |1  Slnttlnoitt  .£)orttmntt-3   uon 
(ijonbeig.  H  föebnictt  Iju  aßittcniberg.  ||  1922.  jl"     Wü  Sitcleinfnffnng. 
2itclriirffeite  bebrurtt.     10  93liittcr  in  Quart. 

Ixud  Uon  So'innn  Örnncnberg  in  äLUttcnbcrci.  (T.  (i.  inlilclfinf)  -  -U.  Sommer 
9iv.  271.  .ftnanfrjdjc  Sit].,  lönmbcrg,  Sterben,  ®otl)n,  ßottingcn,  .^inmbntr), 
.^ifibelbcvg,  l'onbon,  n.  ö.;  ^jinnjcv  11,  1:120;  ,Riicjt)n-;(i  lir.  147i). 


')  ßiitt  in  S'i'it^r.  f.  Äitcfjcngefd).  S3b.  19,  19G;  Seibemniin,  etlänteningrn  ,3.  Dicfor: 
inntionSgefa^.  ©.  60— 70;  SBerfer,  fliirfiirft  3ol)nnti  »on  Siid)fcn  («eip.jig,  Siffettntion)  ©.  19. 


46  @in  iüiiffifc  nn  .tiaitiniil  u.  Pronteni.    1.V2-2. 

Jl  „^1)11  miffiiic  ail(  bcn,  fo  i]  üoii  tuegc  bcö  ivoitt  gottcS  OerfoU  |1  piig 
h)bcit  truftlijrf),  Hon  boc=  j]  tu;  'OJinvtin  !Cutt)ev  an  bni  1|  ©reüiicfteii 
4;')avttiiuit  ^  iHHi  PvLMibcrg  geidju  bcn,  lui  uff  biffcUng  .s>nvtniiit  öon 
C5vö'6cvg5  aiit  univtt.  ü  c  Sic  ivcvbö  Ud)  Hon  iiu'l)iu'-:-  iui=  nu-n-3  U'cgcu, 
b^  bev  Uerfamlunng  H  ftoffcu,  UH'ld)cv  ticvljnntt  tinij  ,y'i  1|  bem  eiibc,  bei" 
Ujuvbt  fellig.  |"  fflcit  2itelciiifaf)ung.  14  3?lättcv  in  Oiiavt,  Id.iti' 
Seite  (cev.  9(in  6nbe:  „c  ©etnirft  ^uni  Steiiibuvrf  ,311  fiivbeniiig  be^s 
Ijciti  II  gen  tuojt  gotteS,  öiib  311  fdjmarf)  allov  fijiib  bei  6vü^  ||  ßljjifli. 
SliiiiD  M.  b.  nij.    " 

£tiicf  ßon  äBoIf  Äöpffel  in  £trQ|burg.  —  .Shmoteid^e  ©(g.,  S^nmbcrg,  SrfSboit, 
.flnmbiivg,  lliünrfjcit  Ap£t.  uiib  11,,  SlU'imnr,  w.o.;  "^cii^ix  II,  13"21 ;  ^Riicjljli-Mi 
•Hh.  Uli. 

C  „^l)\\  iiüffiuc  qUc  bell  fo  Don  Jticgen  ||  be§  luojtt  gotteö  öcifolgfig  Üjbeii 
tvtift(id),  Uü  II  bocto!  'D.ltartni  Üiitljcr  an  bcn  (5-renncften  ]|  A>avttnint 
üüit  Cu'onbevg  gcfd);ifaen,  ün  1|  üff  bie  jclbig  ■'pavttniut  Don  Cvon  berg>j 
nntlunvtt.  |!  «i  ©ic  luetbc  öd)  üon  meljncö  nänicnS  n^cge,  D^  bcr  1|  tiei"= 
fnnilug  ftoffcn,  »neldjcv  üevljavvct  ün^  ^i'i  bent  en  ",  bc,  bev  uuirbt  fettig  [|" 
14  'i^lättcr  in  Cuavt,  leljtc  Seite  leer,  l'lni  6nbc:  „<i  ffietnidt  pm 
Steinbunf  ,yi  fiivbening  bc§  Tjeili  ||  gen  uuüt  gotteS,  ünb  311  fd)nind) 
QÜev  fl;nb  bes  (H-ül^  |1  (5ljn[ti.     5lnno  .931.  b.  ii'ij.     SB.  g.  ,," 

5^^•urt  Don  äöolf  fföpffet  in  ©trnfjbiirg.  —  fiiinatefd^c  ©lg.,  S^vo-sbeii, 
'JJii'uic^cii  S^Bl.,  ;)foftorf,  äBittenbctg. 

J)  „Sin  niiifine  nlln  ben  i|  fo  Don  wegen  he§  luoit  gotteg  ||  üerfolgniig  (eiben 
tvüftlid)  t)ü  II  ®Dcto!  ^Jlavtin  Sut^cr  an  ||  ben  ©vnfeften  ^nvtniüt  || 
Don  CvDiibcvg  gefd)vi  ||  ben,  öiib  onff  bie  fei-  ||  big  .fiavtniüt  bö  ||  (Sxö^ 
bevgo  nnt-  j]  iDuvt.  •,  r  Si)  merben  eiid)  Hon  niei)-  nes  iinnienö  U'egcn, 
Slu^  bev  II  Oerfamhing  ftoffen,  un-ldjer  tocvbovu't  bi^  311  bent  enbe,  bev  [j 
luivt  fetig.  1"  9}lit  2itelcinfciffnng.  litel viiif feite  bebvndt.  10  iinättev 
in  Duavt,  leijtc  Seite  leev. 

2viicf  liinfjvidjciiilirf)  l'oii  ll!eld)iov  ;luimmiiigev  in  ''.llugsbuvg.  —  .Uniintoitl)C 
©(g.,  iHiigsbiitg,  Inriiiftabt,  (i:i-laitgcii,  ßiiiügÄticrg,  l'iüiirijcit  ■'p5t.  uiib  IL, 
äöittciibctg,  11.  ü.;  ^anicx  II,  152a 2. 

,Fl'f STOLA  D.  MAllTlNl  LVTIIERl,  vIT)  VIRVM  NOBIUaiW 
DN.  IIAirriMUTHUM  ||  a  (ivonbevg,  ||  VUTMVM.  \\  INSTAUR.\TI 
PER  WETTERA- II  VIAM  REGNl  G1II'.1STI  ET  RENATI  ||  ante 
ccnliim  iVj  viginti  aiiiios  ||  Evangolii,  ||  CONFFSSOJiEM,  ||  Quam, 
fiTidn  huic  nnfiro  lUilei»,  Notis  hrrrihus  l|  illnftratnm  denuo  cura- 
vU  cd,  II  lOHAN.  CUNRADUS  DlKTElUCtiS,  j]  RUTZBACENSIS 
WETTERAVUS.  ||  l^icvftnrfl  ||  MAKl'l'Rfil  CATToIUjM,  ||  Ti/ph 
i\TC;OLAI  IIAMPELII,  Acmhm.  Tijpogr.  [  |Stvid)l  ||MDG.XL.  ||»  litel- 
tüdfeitc  bebvnift,  88  Seiten  in  Onnvt. 

Siotljnnbi'ii  in  JrcJ-bcn,  Wiffjcn,  •Oniiibnrg,  V'ripvg  U. 

(vine  -,Hbfd)vift,  meift  nnd)  2)vnd  .1,  liegt  in  Hos.  q.  24 '•  i^.  204''-208". 

Xa-3  '•JJtiiiiue  flef)t  beutfd)  in  SBittenb.  ".Huog.  G,  :i7S''— 84''  mnel)  bem  Wvnnen= 

bevgfd)eu  Sviirfei;  of>ia  2,  (;(;''-7o'';  Vlltenbnvg  2,  llOff.;  l'eiVjig  8,  22(;fi.;  ainild) 

15,  1079ff.;  (^vlnngen  5:'.,  120ff.;  bn3ii  (fnbevl,  3?vieftiied)fet  3,  308;  be  SBette  2,  IGl. 


@in  3J!ii)iuc  nii  ^attmiit  u.  gronbcrfl.   1522.  47 

2oteinif(^  iei  Opsopoeus,  Farrago  episl.  \f.  F>iilli.  S8(.  B  7;  ?liuifntifv 
n,  100  uiih  Wiltcnli.Mi,'.  lat.  VII,  485 ff. 

li  ift  bcr  crftc  Snicf,  C  ift  nur  in  S^ogcn  'Jl  unb  33  iiciicv  Snlj.  i^»  ift 
au§  1?  gcflofjcn. 

SBir  gctcii  bcn  Icrt  nncf)  bcm  3iMttcnlH'vf|cv  Svurfo.  (vvci(irf)  ift  iiirT)t  rv, 
fonbevii  B  bev  evftc.  5lbcv  n  gibt  bie  Spvadjfovm  bev  ."öaiibidjvift  jobfiifatle 
öict  getvciici-,  unb  c§  ift  fcljr  gut  uii3glicf),  bQJj  eine  Vtbfdjvift  bcö  an  (nonbevg 
geffiibetcu  Cviginalg  in  £ad)fen  blieb  unb  ßvuncnbevg  bei  beni  -Jindjbvutf  ,^nin 
Xuvdjtonigieven  bes  .ftijpffelfd)cn  2vurfc-:'  ',nv  il-erfügnng  ftaub.  äin-nii  jeiieS  „T  ve. 
c.  8."  (15.58,  7)  au§  B  in  bev  3Bittenbevger  Svucfevei  '.Unftofj  cncgte,  fo  fonutc 
man  leicht  rirfjtig  in  %^'\.  lOS  beffcvu;  arbeitete  man  aber  mit  einem  nad)  einer 
\!lbfd)rift  öerbeffertcn  Srurfe,  fo  war  bicHeic&t  im  Serte  „T  rc."  geftvidjen  unb 
ftanb  am  ;Kanbe  „l'f.",  mobci  bas  „c.  8"  bonn  überfc{)en  univbe.  2ü  beuoviugen 
wir  ben  2rucf  .1.  \.'utf)er5  IHuäfage,  er  ftelje  beut  Simf  fern,  luiffe  nudj  uidjt, 
ob  einer  in  JKittenbevg  erfd)ienen,  bleibt  bobci  in  aßen  ©l^ren. 

^avtimit  li.  (£vcn[H'Vi}§   Sd)vift  2üi  bie  ix'ttelovbcii. 

Sie  Überlieferung  unferer  Sdjrift  ift  Bon  ,<?üc!  (f?(ngfd)rifteu  aui  ber  9fefor= 
motione.jeit  XIV  =  yicnbrurfe  beutfdjer  Siteraturmerfe  bee  XVI.  unb  XVII.  3ol)r= 
(jnnberta  9ir.  154— 15ö)  ©.  XXV  ff.  borgelegt.  Sie  Urform  be5  Senbfd)reibeny 
liegt  in  brei  Srucfen  {A,  B,  Ci  aue  bem  ^oljre  15J2  öor  ',  bereu  crfter,  in  3ßitten= 
berg  gebvucft,  bcr  an  fintier  getaugten  Slbfdjrift  (ögl.  UM  S.  XXVf.  unb  XVI 
''Jlnni.  2)  am  näd^ften  ]u  fteljeu  frf)cint.  (^r  ift  belfjnlb  Tjier  luid)  ben  für  l'iitber^ 
fd)rifteu  gelteubeu  Wrunbfötjen  abgebrurft  U'orbeu.  l'llte  .Uubcvungeu  am  Söortlaut 
(ügl.  <B.  43)  finb  in  größerer  £d)rift  Der,ieid)net,  natürüd)  in  bcr  £d)reibuug  ber 
Senaer  Slnggabc  (öon  lr>55i  iBb.  II,  bie  ober  öiellcirijt  bod)  nid)t  al»  Urbrnrf  ,in 
betrachten  ift,  ba  im  Ütegifter  unfere  Sdjrift  nic^t  mit  beiu  ^eidjen  eines  crfteu 
Srurfes  bejeid)net  crfdjeint.-  Sie  2Bnrtc  in  [  >]  finb  bie  uripriiiiglid)eu  (iroiibergS; 
SÖörtcr  in  ( )  finb  wcggefallcu,  grbfjcr  gebrudte  SßiJrtcr,  bencn  uidjt  auberc  in  |  >•] 
Borou§gel}en,  finb  ,jngcfe^t.    W  ^  äßitteuberger  (Sefamtauegabe. 

'an  bie  Zettel   ovbcii. 

"Seben  bruber,  ^d)  .f^artmnbt  öonn  Grouberg!  (Entbeut  cud)  ben  5»cttel- 
orbcu  mein  frnntlidjen  bienft  mitt  l}er^tid;er  mnnfdjung  ber  gnaben  gotte§  unub 
fneg  cnd)  ijutieruemen,  ba§  bie  ewangclifd)  lüarf)el)t  unb  (bie)  (5()riftlid)  bvubevlid) 
liebe,  fo  baran^  fteuffet,  mid)  tjtuinget.  |be^f)alb^]  Tcrtjalbcii  id;  nit  uuber 
Infen  Imogcu  >  j  mag,  end)  ein  brnberlid)  ermauuug  t5utl)nn  33etreffen  bie  loutteve 
retjne  emangelifdjen  lere,  bie  bei)  bißen  unfern  l3el)ten  burd)  bie  oder  l)od)ft 
guetirfel)t  gotteö  mit  einem  ciareu  Injmmellijdjen  lied)t  iju  nn§  uuu'irbigen  arnu'n 
mcnfc^en  fd;el)net. 

')  3»  nl'f"  bvcicn  n(«  letjtc^  Don  l'ict  Scnbfrfjrcibfn.        -)  Eie-'  TOiirc  l'or  aUcm  vitvfffi'nb, 

lüenn  l'iitfjcr  luitflit^  ctftciio  bie  Uinntbcitimfl  Uotnal)m  imb  jlucitciH  fic  aiirf)  fctbft  Ijernu-isinb. 

Wogegen  ift  nn  einen  älteren  Xtiicf  übetbniipt  nid)t  v'  beulen,  Uifini  bie  Senner  *jliiägnbe  eben 
nur  bie  .^wnbjdjtlft  jener  „rl)rbnrn  perfoii"  (oben  3.  4;!)  abbrndle. 


48  ®«  3Jliifilic  nit  .fiartiniit  u.  Ptoiibctf!.    ir>'22. 

Softicfjcr  ctuaniielifdjev  tcve  fonoiui  mir  ini5  alfnmfiit  difdcf)  Imn  T)oviu'ii  inib 
iif  baö  f)od)l"t  infratucii  liiiib~  |,  und)  beut  nUiiierfjtiiV'ii  flott  bciiiuttiljflid)  bniuf 
\ac\(n  unb  bicfec  iiiifjfvc  nllcvl)iid)ftc  i^imb  mit  in-iibcii  aimcmeu.  |2i5iv  |oUcn^| 
^11  bcm  ioLicii  luiv  niirf)  fiLitt  bnii  ntiiu-djtigi'u  beftoviiicv  bamfbnv  fctjn,  [aiirf)  ;;^>] 
^\tcm,  uns  beftcv  iiicljv  beniutigeii,  |bicuu-l)l  ]  liunl  luir  unifeii,  bcvj  unv  follidjc 
gnnb  lütt  ücvbicuet  I)n[ieiin,  Bo'I'^l'I-'  (lüiv)  mufft'u  (uns)  befcunen,  ba§  tuir  [bic^] 
biivd)  üeiadjtiiiui  bev  IcQc^tcn  burbcn  Ö'fjrifti  unb  biird)  nnncmimg  fbcv  mon?d)fn 
rvbadjtcu  bitvbcii  unub  weg""]  bev  fdjUicrcii,  initvecilirf)cu  I1tciiid)i:ii  '-iM'ivbeii 
iiub  Uic(^cii,  bio  tuiv  unfjerm  topff  nad)  evbad)t  tjabcii,  ^iitribcr  unub  |l3iu'iitgi'gen  >■  | 
i'utiVfti-'ii  i^i-'^'  vin)iicn  lauttt'vn  cniangclifdjcn  levc.  |be^^nlbcn "-]  £crl)albcii  >uiv 
bc-j  tji'ftifdjeu  unb  otoigen  tobi  roivbig  unb  mit  un^cvn  funben  öcvbicnct,  bal  uu§ 
gott  in  unfeer  gvenUirfjcn  öDnfti'vnufe  tiflid)  ftcrtien  fyi  laffcn. 

Scniimb  lieben  bviibev  laffent  nnn§  Ijuljevtienn  önfjcnu,  bic  unaufipvedjUd) 
gnabc,  bie  uns  bev  guetigf  bavmljevijig  got  ou  latlcnn  iin^cvn  >]  oÜc  imfcv 
üoibienit  bei)  bl)fen  un^cvu  tjeljtten  ber  gnabcn  geben  Tjatt;  un§  ttjuvbet  in  bl)Bfv 
()eijl)amen  tcve  lautev  unub  vel)n  Igcfeeljgt  :  |  arific,)cic|t  bev  umvtjafftig  Uu-g,  bie 
lil)mmeliid)e  umibeDt  unb  bns  ubevlend)tenb  feljon  I)i)nnneliid)  licdjt  unb  bn-S  l)\)m^ 
uu-litd)  Icbenbig  bvütt  ('»Ijviftu»  3i-'iu'3. 

Sieben  bvubev,  bic  Icvc  §o  Soctov  Sntfjev  flcvct^  ]  prebif^ct,  ift  nit  feine 
(eve,  ficinbev  'foKidic  leve)  ift  gefloffen  nnf5  bein  bvnnncn  (^'bvifto  3^1",  Uienid)ev 
menfd)  bl}fjev  ()i)mme(iid)en  leve  InUgct,  bev  uolgt  nit  ^octov  t'ntljevn,  fonbcvn  PlnifU'. 
Sßiv  glatoben  boctov  l'ut()evn  nitt  bevnev  unnb  luel)ttev,  bcn  fjo  üid  miv  |in  bem>| 
im  t)cl)tigen  (vioangelio  gcgvuubet  finben.  Sic  ^cljligen  bettev  (bic)  unbevU'cDfien 
unn§,  baS  miv  |bcvfclbigeu  >J  bcvielbcn  |i)ve"]  jvcv  leve  and)  nitt  metitev 
glamben  ober  fic  nnnemen  follen,  bnun  ßo  üill  fic  [in  bcni>-|  int  fjctjtgcn  cninn= 
gcliü  levgvunbet  ^ :  ]  (^cflvuiibct  ift.  SÖiv  muffen  (nnn§)  befcunen,  bnö  uüv  n(I 
fnmenl  tuciit  Don  bev  lauttcvn  cUmngcIifdjenu  umvtjdit  gebvctten,  buvd^  (bic)  bevndjtnng 
bev  (ci)c()tenn  buvben  (s()vifti  |evb(l)nbct  ;  |  cvbU'iibet  in  unfjevm  gnctbunifen. 
iXcfj  U'egen  ^.:  |  Xcrl)nlbcii  gpt  bev  nlincdjtig  uiie  bi(lid)  unfer  nflev  fnnbentjiilb 
Uevljcnngt,  bal  unS  bev  teuffei  buvd)  feijncn  teufcltifdjcn  gcl)ft  befcffen  tjatt,  |befi= 
Ijcilben  >  1  b(i()CV  Iniv  nll  fnmcnt  aU  bie  bhinbcii  gel)vret  I)aben.  SBiv  fönen  nud) 
nitt  neljbig  obev  Ijeffig  uf  end;  fein,  eU'evev  blDutbebt  Tjnlben  uiinb  bn^  l)v  unn§ 
neben  bcm  (unvcn  Inutern  c)onngetifd)cn  U'eg  gefuvet  tjabt,  bann  loiv  tjnbenn  fodidjc 
|bh)nbc  Iet)tcv  ^1  ii>linbeU'itcv  mitt  uiifevn  fcbioeven  funben  unnb  bif(  evgevo 
iH'vbienet. 

3v  foKcnt  aber  nud)  nitt  uujv'bnlbig  biivuiub  fcinn,  bae  loiv  ben  |teufelid)cn  | 
tcujcliidjeu  un-g  Devlaffcn,  unub  ludgeu  bcm  lunvcn  ftvatfcn  c)oangelifd)cuu  toege, 
uietidjcu  unn§  bev  |  guetig  >•  |  cUiif^e  bnvmt)cvtjig  gott  aufj  fionbevlid)cv  uubevbientcv 
gunbeu  buvd)  bie  ubevcf)viftlid)C  leve  fo  gnnl.i  elav  l.iel)gt;  U'iv  toevben  buvd)  bilff 
unb  |buve()  bie  gnnb  gi.itte>5  und)  bev  levc  fnnct  *4*n"'i''5  >-l  bnvdj  Wotteo  i^iiobc 
«ni.i,«mib  •Söiilfi  nad)  ©.  'I^niili  levc  fet)n  (<venluv,  ob  es  |glel)d)  ;  |  nud;  ein  enget 
obev  t)ei)lig  |Don  \  |  uom  l)l)mmcfl  lueve,  unnS  Uon  bev  lautevu  euiange(ifef)en  leve 
nbvel)ifeu  laffeu.     |2Biv":.  |  Unb  uioKcu  fuvlevö,    fjo  bilt  ben  ('Jl)viftlid)eu  glnUiben 


31  5l(inbcii(citcv   H'         Wj:',:  tciiirlifrfjcii  l:c         .■).'*  »dev  P()viflliri|f    IT         •/'")/'/  gnnb 
vmb  (lüifjc  ir 


Pin  9.1?i|fii)0  nn  .finrtiniit  H.  Ptonbcrti.   1522.  49 

betrifft,  mit  gniubt  bcv  t;ei)tigciiii  [gcfcfjvifft  "  |  Scfjvifft  unter  »ui-ij^ct  werben. 
ß^riftuo  ift  bcr  rccfjt  öelfen,  baranff  mir  bmu()en  njollen.  SBie  wir  ober  bi^'^cr 
ßviftenn  getueft,  be-3  niugen  mir  ein  floiuific  prob  ucnien  an  bcn  tjel)d)en  Pf)ri)tlid)er 
liebe,  luie  gnr  fcrr  foHidj'J  Cn-iftlid)e  i.u'i)d;en  in  fei)nneni  ftnnb  ber  tuelt  |ge>üeft^J 
geloeicn  ift,  unb  ein  ijgtidjer  nff  feinen  eijgen  nntj  nnnb  gei)t}  getradjt,  barbnrd) 
ift  ertnltct  in  nn§  alten  bie  war  6f;riftlid)  brnbertid)  tiebe.  Sarnmb  ^o  >uifl  id) 
cnd)  bruberlid)er  uici)fje  erninnen,  bai-  i)t)r  mit  nnn-5  annembt  bie  mart)ei)t  uub 
crfremet  cuci;  bige»  nnfeers  genunjneu  t]i)ninieüifd)en  liedjteg  ^n  bißev  unfern  geniel)ncr 
emiger  feligfel)t  §o  u6er!tor  lcud)tenbc. 

SßoUent  bon  eudj  an6trel)ben  ober  einen  tjonin  antegenn  eiuern  etofter  brnbern, 
bie  on  alten  grnnbt  ber  tjeljligen  (gntttirfjenn)  (huangelifdjenn  (gcfd^rifft  -j  Srfjrifjt 
{bie  ubcvcriftlid)  tere  Sloctor  ^JJnrtin  Vntt^erä  nnberftct)en  nnbcr  tjutrnrfen,  meltidje 
fnnbcr  alten  grnnbt  bcr  Pmangelifdjen  gcfdjrifft)  fagen,  bie  tere  Soctor  l'nttfjer» 
fet)  fetjerifd)  nnnb  mibber  gott.  Sie  fpredjenn  and)  fotd;e  tere  fei)  uffrnrifrf)  nnber 
beni  gemeinen  öotif.  !SieiiH'i)t  aber  ferner  unber  otten  geterten  mitt  einnid)em 
ved)tenn  grnnb  beä  Soctor  Sntl)er'3  tere  miberteget  tjat,  \)a  aud)  atfe  ()ot)en  fdjnten, 
fJD  miber  Ijncn  gefdjrljben,  tel^nnen  ('»tjrifttidjen  grnnbe  gegen  nnnb  mi)ber  l)ne  T)nben 
mögen,  bnrbnrd)  bie  marfjcDt  uub  bie  trafft  beS  nnt.ierftorlidjen  gottcy  mortteo  burd) 
nnnö  ntte  befte  mcre  ertaut  mnrbet  uub  barbnrd)  crefftigtid)  in  uuö  mnrl^ett,  l)c 
tenger  l)e  nierer;  mir  mcrben  crefftigtlid)  in  nnn§  baffen  bie  tebenbigen  Tjeljtfamenn 
li'ortt  (*'t)rifti;  U'ir  luerben  nn§  burd)  menfrfjen  tere  nnb|gefeij"  |  f^efcljcn  uitt  ba 
bonn  fueren  laffen,  mir  merben  in  gebed)tuufj  betjalteu,  baö  ein  i)glid)er  ljmel)gt 
bcr  nit  frud)t  tjringt  in  (5t)rifto,  (bcr)  unirbet  nbgefdjnitteu  nnnb  in  ba§  fernere 
gemorffen  merben.  Soti  is, so 

S)arnnrb  fjo  öerntann  id;  eud)  auf;  tvtjrifttidjer  brnbertid)er  treloe  uub  liebe, 
bai  \)x  bi^e  (nnnficre)  a(terfjod)fte  gunb  fanivt  uunS  nit  berad)tenn  moftent,  bar= 
mit  eud)  nnnb  uuuS  nit  fnrgcmurffeun  merbe  li'ie  (5apr)aruaum  uunb  l)rer  gleid)eu, 
bcnfetbigen  bie  r)ot)e  gnab  gottci?  er)cf)i)ueu,  nnnb  fie  fid)  |berfelbigen  atfjo  bofi^ 
miftigttid) "  I  bcvfcll^eii  bdc-tid)  uub  übet  gebrnnd)t  baben,  barmitt  U'ir  nit  in  ber 
unfeltigen  fd)ar  getjelet  merben,  bie  fid)  merben  ärgeren  [in";  |  an  C^tjrifto. 

3d)  bitt  nnb  öernian  cnd)  Ijiemit,  baä  i)r  bifjc  niel)ue  fd)rifft  uitt  berad)ten 
mofteut  üou  be-j  megen,  baS  foltidje  Ueriuauuug  wn  mir,  ato  »on  el)ueui  fd)led)teu 
lel)f)en  gefd)el)en,  bann  bie  (vt)riftlid)  mart)ei)t  fol  bou  beu  (i'fjriften  bie  fid)  |be'o 
tonf^  öcriet)en>|  bcv  laiiffc  bcrjrtl)en,  uitt  berad)t  ii'erbeu,  ob  fd)on  foflid}« 
bnrd)  bie  at(ergerl)uugfie  (üeatur  gefagt  uunb  anfjgefprodjeu  |murbrt  ,  |  toürbc, 
baniitt  nit  iju  uuu-J  gefagt  merb,  ba-ö  U'ir  Uerfd)med)l  baben  bie  gueten  iliate  bun 
megen  bao  [biefelbigen  >■)  biejelbni  nuo  burd)  (bie)  geri)nnge  verfonen  üduu  gott 
geben  fel)nbt. 

2)er  atnu'd)tig  gott  r)at  fel)u  t}t)mniettifd)e  mebfil)cit  borborgeu  bor  ben  mengen 
uunb  'uor  ben;  miljigen,  nnnb  bat  |ioftid)Ä'  |  fjc  geoffenbaret  bcn  cleljucn,  barnmb 
nnd)  bcr  arnu'ft  femljirtt,  fio  (er^  bie  goltlid)  mort)el)t  |nnf{pred)en  ;  |  nii)prcd)Cii 
mnrbe,  öon  nnl  angenommen  merben  folt.  Sßarnmb  |füt[en>|  fotten  mir  bann 
bie  gottlid)  nn^mei)felid)  marf)cbl  uitt   anuemcu  bie   nun^   bnrd)  Soctor  Vutbern 


31  (lejclie  ir  .9«  Mtjd()iiind)t  A  —  C         41  aiigipvedicn   BC ,  oiifprec^cn  yehi  <iuf  A 

nufeptecljcn   r.iirUrl.;  aux   I  niifl'Vfdjcii    ir 

l'utljcvs  TOfitc.    X,0  4 


50  (^in  5)?iifiuc  ein  .Onvlimil  n.  (^voiibcvci.    ir.2?. 

geotfenljoret,  mcüirfjcv  bcv  (jeDligcn  |  gefdjvifjt  >■  |  Scfjvifjt  üol  ift  uniib  nit  uu'l)ttev 
faegert  Don  feijuer  kxt  aiitjuncnuMi,  hniui  |o  öifl  in  bev  göttlichen  Uiovcnn  fc()i'ifft 
gegvnnbet  nnnb  biivd)  bcn  nnuibt  bcv  UmrljeDt  Pf)viftitiu  ,3c[nm  bcftctiget  ift. 
Siimnin:  äßiv  luoUcnn  (uit)  bcn  nücn  frt;vifit  gelnrteii,  gtfi)|ffiicvu  unb  |i.l)vifft= 
meljjfen  iiidjt  nad}fo[gcn,  bie  ini§  ßl^viftni  [in  bem  :  j  im  l)c\)ligni  ^luangclio 
devlitt)  nbniüh't,  uie(lid)e  [Pljrifto  "  ]  jiii  umib  bcv  Wiiv()in)t  ganlj  ^iiunbcv  fcDubt. 
waiiii.  2:1, 37  (i£)vi)"tu5  betvauH't  ^t()evufciU'm  ipvcd)eubc:  3f)cniiQleiii,  Sitjerufalcm  bu  cvtdjlL'djfl 

bic  §0  Uieljffngcn,  bu  incrfteDucft  ";-  ]  ftciiiigcit  bie,  lueüidje  ^u  biv  |fel)ub  gefnnt  >J 
gcjonb  finb;  une  offt  IjaO  id)  tuolleu  famcln  beiuc  fune,  aU  bie  tjeitnc  fanitet 
xjijxc  I)iinliit  iiubcr  i}f)vc  finget,  aber  bu  luotti'ft  bev  gunben  uit  (k.)  3Bie  uifl 
uinnigfattigcv  ctnvcv  U'avuungcii  t)atieu  wir  in  bev  r)cl)ligen  loaveu  P'Uumgelifdjen 
|gefrf)vifft  :_  ]  idjvtfit,  bev  gvelulid)eu  emig  [lueveuben  >]  UH'veiibcr  ftvnffe  nüev 
beveu,  bie  Ctjviftum  unb  bns  tautcv  euiangetiunt  uitt  nnncmeu;  umvlid)  bev  liev= 
l)el)ffev  Cf)viftu5  tuuvbet  uug  getiu)^  fei)ii  allev  fei)uev  Uevl)ci)ffuugen,  bev  Ibetniningen 
nub  bev  ftvciffe  j  belol)uimg  uiib  ftvofi;  bnn  uneU'ül  yijvifüiC' fuv  uns  gefknben 
ift,  §0  ift  cv  bod)  luibcv  tion  beni  tob  uffevftoubcu  uuub  feljneu  ntniedjtigeu  geluntt 
unb  bns  nvtel)ü  ubev  uu§  ntIcS  feljng  gefnllen?:  üovbeljaltcn.  (h  univbet  tel)neu 
ücvlaffeii  bev  ueftigflid)  fein  ijevtviiuien  in  i)ne  feijt.  9tieniantö  bcv  wibev  |l)ue  fei)uu 
luuvbet  ;;:  I  fein  ULnu't  ift,  Hevuiag  fid)  Uüv  Ifeiineni  geumtt  ~  ]  feiiu'v  (MeUnitt 
enlljdten. 

[bif5cv>]  S)icfe  cvinbevnng  ()n[)  id)  eud)  aufs  ('>t)vifttid)ev  liebe  Intfio  in  bev 
fnvij  :  I  nt-3  in  fiivli  nnnb  Snninin  uit  UiolTen  nubevlnffen,  Se'$  Vn'vtvnU'en-j,  l)V 
UH'vbet  follidj'J  teljnev  nnbevu  nieijnnng  Uevfteen  unb  nffnenien,  b(V5  lielff  endj  uiiub 
nnnS  bcv  gnetig  PljvifüK^.  Vlnien.  Sl'llnni  Snniftng  Conversidnis  l'aiili,  Amio 
Ddiniiii  MDXXII. 


5^on  bcn  !Jivnrfeu  be§  '0)iiffitie  ift  A  in  SGiltcnrievg  gebv-urfl,  nbcv,  Une 
S.  4-1  nub  -17  ge.u'igt,  uidjt  iuivlnge  füv  Jl  geH'efeu;  ('  tievul)t  auf  Jl,  an  bn§  co 
fid)  in  bev  Spvadjfovm  fctjv  genau  anfd)tiefit.  ^^u  (!  finb  atiev  55,  2:^>  unb  r.G,  14—  17 
'l'cvfoucu  mit  yiauien  genannt,  U'iil)venb  yl/>'  nn  evftev  Gtelle  unv  „K"  tjaben,  an 
leiitevev  allgemein  Dan  „etlidjen  uieDnev  fnvnenifleu  gonnev"  fvvedjcn.  £h  l)iev  nuv 
felbftnnbige  *Jln?slegung  A{öpffcl-5  bovlicgt  obev  ob  (^vonbevg,  tuic  U'iv  oben  annatjmeu, 
biefen  Ihubvnet  fellift  Uevanftaltete,  läf5t  fid)  uid)t  entfcf)eibeu;  bod)  ift  Umfil  lehteveÄ 
ba<3  aöal)vfd)ciulid)eve.     Vliif  /.'  bevnTjt  amt)   />. 

2ßiv  geben  ben  levt  nad)  A  nub  Hev]fid)ueu  bic  Vcc-avtcn  bev  iibvigen  Tvuifc, 
mobei  nuv  ftetige  aßicbevl)olungcn,  folocit  fie  in  bev  folgcnbeu  iUn'vfidjt  ,infaniuieu- 
gefofit  finb,  (ocggclaffeu  finb. 

1.  3;cv  Umlaut  bou  a  ,ieigt  in  Jl(!  bcvein,5clt  u  füv  e:  in  cvfdjvudlid), 
cbcufo  in /.>  in  beftötlung,  föft,  uiüv  (maio),  e '  ä  in  beflallung  IK'  ma^, 
ahtx  a\id)  A  fcnnti,  bev  Umlaut  fcl)lt  in  beftallnug  IU\  ninuigfollig  />,  cv 
ftcl)t  gegen  a  in  mibcvfndjev  IW.  Tev  llnilnnt  tum  uiljb.  ä,  fafl  imnicv  c 
gcfdjvicbcn,    fel;lt  in  IK'U   bei   llavlidj,    in  D  bei  evlaffet;    bagegen    fteljt   füv 

2/  aiid)  II' 


Pitt  TOilfiDc  nn  .f)avtmiil  H.  (üoiiliovfl.   1522.  51 

a^d  in  buvc^acfjtet  BCD.    S)ev  llintout  ]n  an  ift  iit  A  cu  fetm  flcfrf)viekn, 
in  BCf)  meift  cii;  oü  fti'I)t  bafüv  in  rjtaübifl,  ücvlaüif neu  JW;  get^en  .1  T)«^^ 
Umlaut  iQütfv  /.'<.',  tvcümeii  (bvotjciii  HC,  aüff  JIC,  nnigetdjvt  fel)lt  bev  Umlaut 
bei  gläubig  D,  glaubt  1),   oevtaugnct  I).     ©vbfecve  Uutevidjiebe   finben   fiel) 
beim  Umlaut  bo§  o.     Siicfev  ftel)t   in  HC  bei   iL'ullen   (in   allen  Jvovmcn  h(4 
*J>räfen'5)  tK.'I),  ()6ljfv,  fvutid),  (unufn,  gvüffcv  (nud) /)i,  giittlid)  laud)  ]>), 
füuig,   iifvftürfcu  BC,   be)6lbnng,   cvtnöibct,   ftvuovn,  C*6ln,   c   für  b  ^ev^ 
ftcvlid),  med)tcu,  fvelid)  1);  bagcgen  feljlt  bcv  Umlaut  bei  mögen  JiC,  bofiljcit, 
t)od)lid)    /).     Scv   Umlaut  bei  u  (in  .1  li  gejdjviebeni    ift   in  JiCl)   l)äufigev 
bc,ieid)nft  als  in  .1,  fo  günftig  (neben  gnnftigi,  füvi/>  immevi,  fviivl,  grünt' 
tid),  lügen,  natürlid),  füubeu,  tünbt,  iniiglid),  Uuinfrijet  (neben  uuifdjeti, 
bffümincve,    fünbe    (neben    funbcu,    gefunbigti,    jüng[tcv    (neben    jnngft), 
.\üvncn,  Bnglüif,    uuivffel,  füvdjteii,    toüvbe.     Sev   Umlaut    fet)lt    HCl)   bei 
tvurfen,  buvftig,  jungff,  iiiugev  (ol-;' SnbftantiU),  innden,  biiiirfeu,  fdjulbig, 
fturf,  in  HC  and)  bei  Ijultjcn,   nntüvlid)  and)  bei  ber  ©djvoibnug   übel,   über. 
—  VllteS  HO  ift  in  />7' umgelautet  (al-o  ü)  and)  in  tlüge,  betvübtnij?,  muffen, 
bvübevlid),  tvübfol,  gcpüffet,  l)od)mütig,  müb,  gütiteit,  blutig,  büd)lin, 
gvnffet,  einmal  müeffen  unb  mieffen,  gemiet  nub  güetig;  7^*  (all  i'i  übev  u) 
aud)    in    i'ibten,    fjübe,    bcfudjeti,    mi'ittuillitlid),    bagegen   nidjt    in   blutig, 
t()ii,  finge,  ben  Uiidant  bat  untevbvnrft  BC  in  Tjubc,  in  J)  ift  n  ftntt  n  gelegeutlid) 
gefegt  in  müfjte  (.ffonjunftiü),  bodjuiutig. 

2.  jDie  neuen  1)ivt)tl)ünge  finb  in  JIC  anfangs  nu'ift  buvd;  bie  l'üngeii 
eifert:  plljbt,  fie,  gepiljft,  bi),  beuebiung,  betuljfet,  mittev,  (Svtvid); 
gebvud)eu,  gvufain,  lievtrumen,  üff,  Pvülj,  gvülicb,  geviiluet,  tütfd),  tüfel; 
aber  einmal  fogav  ünniibevfpved)leid).  ^»n  />  tiuv  e vbeiffen  "  evbiffen  i(vvbfeu), 
teid)  eiunial>  vid),  bagegen  fvünb      fvoiub,  fveünb,  -liu>--leiu. 

!].  9ltte§  unb  neues  ei  finb  uiiv  in  7)  gefd)icben  al§  ei  unb  ni  fbod) 
oud)  fein,  allein,  Ijei^t,  Uiel)J5),  ebeufo  fd)eibi't  unv  f)  alte§  n  unb  li,  ü  unb 
üe  vid)tig,  in  HC  ift  n  einfad)  ;ieict)cn  für  u,  Spuren  bes  SipIjtljüugeS  fie()e  oben; 
ouffäUig  ift  tbon  <^t(;un  |oberbeutfd)  jetjt  tüa(n)|,  bagegen  natürlid)  nnfd)ud)tev 
jßC -<  ünfd;eud)tcv  yl.  3n  ber  £d)eibung  üon  altem  i  unb  ie  finb  7>Y'  einige' 
mnl  glüdlid)ev  all  y\:  gefd)riben,  Hergieffeu,  burdjoul  rid)tig  aber  nur  7' 
(and)  fig,  üil,  tjebermau).     'iiericbeu  ift  U'ol)l  Dil       fiel. 

4.  Sür  alte!  fi  .jeigt  ^>  o  //  in  fotjet,  guoben,  uuul)afft,  bemnod), 
borüber,  loffen;  on,  tljon  /),  bagegen  Uio  Uia  HCl);  ba  umrbel  (  ouirb) 
ttJÜrbet  ]1C,  fo  ift  n'oT)l  uuirff  .  oniperatiü)  JlCl)  :  luijrff  A  als  luürff 
anfiufaffeit ;  ngl.  U'urffel,  unirt,  tuurten  >  Itjirffel,  loirt,  Wirten  J),  aber 
fteiffunnig  ">  -fünnig  1).  3)ie  äjofaüftugc  bleibt  in  7/6'i3fter  nnbe.^eidjnet :  el)re, 
walir  iifiu.  >  cve,  toar,  ijme,  \)\,  liu-r  iwim)  HC,  Perften  7>r'7),  iiitir  (man'), 
anfferftenug  7),  aber  ee,  leeret,  nieer  (phis),  geet;  beincrte:  gebt  getb  H>C, 
niebr^   meber  JIC,  rtjum       rum  I). 

r>.  Jvür  0  ,Kigen  JiCD  u  in  trutj;  fnnberu,   HC  tumen  (;|!räfen§  unb  ^!or-- 

tilipi,  /Mimfuuft,  für  ü  ~     ü  7>Y' in  fürberu,  gljnuer,  müg,   7>  and)  in  füuig, 

tüuncu,   fürd;teu;   unigeteljrt  ftefjt  n"    o  in  front,  antmort,   fouberlidj   D. 

0.    3in   unbetonten  ©üben    ,^eigeii    H(Jl)   eitien   Überfd)ufi   Don   e   in  pme, 

Uuire    (umbri,    foiie  i£üf)tii,    (iiglepdje,    lipmeliid),    l>  and)    in    tiiiiie,    arte, 

4' 


r)2'  Pin  HüifiiH"  an  ■fintimiit  u.  (»rpiiluTü.    ]"i2?. 

eiiiee  a  in  galnubeii  BC ,  ba5  c  in  ge-  liifet  />  locg  in  gnmlt,  Qiriß,  giefet, 
gftorben. 

7.  33ei  ben  .<?onfonanten  ift  3U  koiiad)ten :  fi  >  p  in  pli)i)t,  phit, 
gelopt,  ^euptev  BC,  V  "  f'  i"  tvcijfcn;  b"  t  in  treütüen  i^bro^en)  BC]), 
unter  >  tiubev  i?C,  tl^eücv  >  beüev />6'/>;  tradjcn  ^- tvacfcn  7?C,  jeugnife 
^  3eufnu6  BOB,  nation  >•  nacion  BCD,  tljuvft  lainiacia)  >  buvft  J). 
ÜJcgen  Soppelfonfonantfn  jeigt  D  auffatlenbc  Vlbneigung  ni{i)t  nur  in  mnter, 
bitcn,  f)ofnung,  rcc^tic^afen,  tinber,  fonbcvn  aud)  in  abrutf),  ancnUid). 

S.  SJon  Sßortformen  fei  .^ufanimengeftetlt:  I)etrn6niB>  bctrübtnif,  7j'(', 
feljlgriff  >  folgriff  BC  felgriff  7),  lieb  >Uebl)  ^('D,  Sunder  >  3iind= 
rjerr  BC,  befell  >  bcfeld^  HCT),  erbrcl)d)  >  -ridö  BCD,  (Jnbt^rift  > 
Gnbec^rift  BC,  piff  >  ^ilff  BC,  luft  i£ingular'i  >  tüft  7),  urteljl  >• 
övtal  D,  fonigen  >■  füngen  D,  mutterei)  (Weuterei)  >•  mauterei),  fd&rifft 

>  gfd^rifft  7),  angil  >  anft  Srudfefiler?;  BC:  -  l^cfflii^  >  l^effig  BCB, 
foberlid^  >  forberlid)  BCD,  papljrcvn  ^>  papircn  D,  l^ul^ern  ^>  i)iil^en  D, 
»olfonien^  üolfomcnb /*  BoÜomencnb  7<(7,  t)ied)tid)  >- Dic^ifd)  D;  —  tiev- 
baninon  "-^  tierbaunnen  BC,  feijlen^  feien  i>C'7>,  ttinntfc|eu>-  toünnid)  BC, 
vnffeu  >  rücffcn  i^fc^mac^)  5f',  bcwicgen  >  bewegen  D,  rüget  ">rnet  D, 
leudcn  ">  laugnfu  7>,  gctf)  ^  gat  7);  nid)t§  "  nid)^  7?r'7),  uicldje  "  meU 
lirije  unb  unigefe^rt7>,  foUidje  >  foldje  BCD,  ijberntan,  ijglidj  ijcbevnian, 
Dcglid)  7),  bcrfclbig  >^  bcrfelb  D,  felbcr  >  fetbert  D,  ,ut  l)d)ten  >  3U 
nidjten;  —  jtuo>  jttiü  7);  broben  >•  boben  BCD.  fDntenial^  fel)tmQl  D, 
1)1) e  nieljr  ^  l)cmer  D,  ilit  "  i)c^t  D,  für  iVlbtierbi  ";  for  f),  bor  einen 
Italien  >  für  e.  l^-  J>- 

9.  Jyterionsforui  en.  Sie  Senetioenbung  liifet  D  tncg  in  be»  glaube, 
beS  troft,  beim  äicrbnni:  er  UUjrbt  >  Unirbet  BC,  er  Joaifi  ">  ipntißt  D; 
mir  finb"  fein  BC  feinbt  D,  jr  fcl)et  "  fcljenbt  JICD,  jr  muffet  >- 
muffen  7>^,7>,  fie  netjmen  >  neljment,  fic  finb  "  feint  7.Y'7);  id)  üeruem 
]>ternimm7),  fnljlet,  red^net  ^  tüljelt,  redjiit  D,  tooUen,  rooUeft  nfm. 

>  irellen  T),  müllen  BCD,  melteft  D,  niiid)te  >  niedjte  B(\  möge, 
mögen  ^  miigcn,  m\)g  D,  genb",   gonb  JiC,  gegeben  ^    geben  J). 

10.  3Bortwnf)l.  bie  bewerten  ^  geteerten  JiC,  fc^u^cn  >■  fd)muljen 
(58,  :l)  BCD,  nn  ben  tag  brad)t::  in  b.  t.b.  BCD,  önfd)lad)tig>  fd)(nd)tig 
BCD,  anfflunf^en  ^     aufftrunfcn   BCD,  üerfcnfft  >  crtrenrft  J). 

11.  £i)ntnr.     bifev  l)imelifd)er  f nnig  ^- b.  IjijiTieÜifd)  BC 


(Sin  OTijfiDc  an  iiottmut  B.  Ptonbcnj.    Iö22.  53 


411)11  iiiiiTil'c  •illcii  bell, 

tVi  lum  Uicijcii  bcö  Uunt  ijattcG  liciiLilijimij   kM)öcii 

.111  O.ntiiiiitt  liüii  iiLiiilicnj  r(C|il)iicliLMi. 

)Unft  iiimb  fvib    luui   i^iitt,    mifjcint   mitci   iiub  iiufjcviit   f)criu 

,Mkju  C^bvifto  iri)   ciid)   rtcluiuildit ,   (vuiftii^cr   l)cvv   iiub  (\\uUi 

trciiiibt   1)11  l^ljviftn.     M)   '"i^'   i-'li'"'   idjvifttcii   ',liui,  ci)iu'   na 

,ftcl)6cvlicf}c  '!)}taii'l"tiit,   bic  aiibcr   nii  bic  bettet  oibciui  flctl)aii, 

mit   (ivoifjev   fveiib  evfnrcim  uiiiib  i^elefjcn  mib  baiirf  iiicijnciu 

10  ftcitt  jiif  bie  ijuiift   iiiib  (Vibe,   feo  eiid)  c\\:bm  ift  an  ber  eifeiitiiifj  bcv  0'l)vi|"t= 

lid)eu  H)avl)ei)t,  bov  iju  aitd)  bic  liift  iiiuib  tlictigc  liebe  Im  bev  jetbisv'u.    Xnim 

mau  fpürtt  inoll,   ba-j  eluev   luortt  nufe   l)ei"|eit  flninbt   iiiib  bviinft  iiuellcii 

uiib  bchJciißen,   bo-j  nid;t,   luic  liitii  Picleii,  bac'  Imnt  Glnüti  nüei)ii   uff   bev 

tuingcii  iiiib  i)iui  bcii  ovcii  fdjiuebe,  fiinbei  eviifttid)  imb  gniiibtlid)  i)iu  berlicu 

15  lüone.    SltBo  ba-j  eo  eud)  fel)ne  nit  anl^oflett  unub  ßo  flor  frcl)bi9  iinb  iiiifd)cud)tci; 

mac^t,   bnffelbig  t^u  prcDifeii   unb   luibefcmicii  nid)t  altci)ii   mit  bem    miiiib, 

fimbein  and)  mit  ber  tljat  iiiib  fdjvifft  für  luib  c\((\(n  nliev  liu'llt,  l.uiluiv  iici^eii 

fotidje  tiol)e  unb  tlugc  geljftev.    2Bie  gvoB  nbcv  uuub  nbevfd)lt)endlid)  fold)  gnb 

fei),  fnn  uiemaiit  (^euufifnm  bctuiec^eu,  bcuu  ber  beu  flcijft  l)at  ber  uiic-  befuu^ 

•:u  bigct,   ma-i  um  geben  fei),   unb  un-ö  leret,   9cl)fttirf)-j  gegen  gel)fttid)c-  ad)tcn, 

tüte   *4-^autuä   fagt   1.  6ov.  2.  'benn  cü   getf)    nidjt    Ijulierticu    ben    niedjlidjcni.  suu.mi 
mcufd)cu\ 

«!  Xnrumb  idj-j  nit  i)ab  mögen  uiiber  taifeu,  cud)  mit  biffer  fd)rifft 
^ubcfuc^eu  l)m  gcl)ft  unb  mel)ne  frcnb  cud;  [unb  l;,ntl)unu,  bann  ba-i  fau  id) 
-^  on  alte  Iiigcii  vfinmen,  has  midyi  uid)t  ßo  feer  frenttt  nod;  betrübt,  boc'  mirf) 
ber  $*apft  mit  alter  loctlt  ticrbampt  unb  verfolgt,  fjo  faft  mid)  ftcrcft  unb 
erfreuet,  lueun  id)  l)öre,  bao  ei)n  menfd)  bic  tjarte  lüarl)cl)t  faljct  unb  prcDffet. 
2Bic  Diel  melier  aber  tröftet  mid)  bao,  bac-  id)  erfarcu  l)ab  unb  teglid)  crfar, 
ha5  fie  l)nu  cud)  unb  ctiicro  glel)d)cii  fjo  f)erl.!lid)  erfcnuct  nunb  frei)  befcnnet 
3"  iDurbt,  uield)ec'  ml)r  aud)  gott  auf]  gnabcn  ^u  troft  tl)ut,  auff  ba>  mciin 
glaliib  bcfter  ftcrcfer  loerbc  uiib  uid)t  el)ttel  bctrubnife  l)ab,  löcnn  er  mid)  feticu 
Icffit,  ba-i  fein  mortt  nid)t  tiergcblid)  ou^  gel)t,  tt)ic  er  fagt  burd)  ^^faiam  am 
15.  SaSibberumb  baä  fid)  ba  linbcr  1*1. -Uij|  feljt  alle  lucllt,  lüie  er  aud)  fagt  50.55,11 


IjS  die  Überschrift  nach  dem   Titel  ruii  A  6  gcluiiiftfjt  JICD         7  gjdjtifftcii  jwii  /' 

li  iciii  arte  ßCl)       Dn(^ud^lct  Dt:  ungfd^idt  /)  /';  Stijfcn  HC  bicoicn  /'        i'i  iciucgcn  h 

21  i>id^ii^cn  IJ         27  fof)ct  BC         :il  ictrüitiüB  (  niiß)   DCI)         32:33  am  4.5   .1  Id  IW 
33  fcö  BCD 


51  Pill  l'iiifitic  nn  .fiaxtimil  u.  Ihunl'cvfl.    I.VJü. 

'JJ}atf)ci  nm  24.  ',^\v  ninfiL't  oücn  inciitcficii  ()cfUirf)  ict)u  iimT'  iiift)nr5  iiniitcnS 
tüiUcn'.  311^0  bnc-  bic  nvtt  ift  bco  flottlidjcn  UHntC',  ba-;  co  uou  bcu  h.'ciiic(eu 
Quff'3  oücr  I)cr|licf)ft  cntpfnnticii  iiitnb  luni  bcu  inclcim  niiffij  nltcr  grctolic^tft 
lifviplc-\ct  Univbt.  äl^olff  imb  ^-i'cvn  iinb  ^cUn'u  iH'itolj^ciio  iiicf)t.  ^oubfv  mcui(f)cii 
lumb  Qllc  iiu'ujcf)cii,  Spridjt  iniriftuv.  älnv:.  i)t-^  beim  lUi  liniubcv,  oü  bic  JvcUt  :. 
tootl  mcnidjcu,  hau  ift,  lu'vfnlgcr  ßlirifti  fcl)^  Wai-  ift  bic  lucUt  beim  Inuttcr 
IM- 52, 6 nicnfrf)en ?  Ta-j  limvt  nbev  inad)t  aiifj  mciudjen  (■(ottev,  tiiic  71.  pfnlm  foc^t: 
',"\d)  f)a6  flefai'\t,  l)l)V  fcl)t  (^dttci  imb  nUfnmciit  tiiibev  bco  nllcv  l)od)ften\ 
tucUidjCü  Gt)riftiiij  feltiy  nuf^lcflt  of()nii.  !••.  imb  fprirf)t:  'bic  fd)vifft  nennet  bic 
gotter,  bcn  ba§  luortt  gotteo  gcfd)el)eii  ift',  uniib  Osolinn.  I :  '(5-r  fiatt  i)liii  mndjt  i" 
geben,  gotte-i  finbcv  Ijuiucrben ,  bic  bo  gleUibeii  nii  felmeu  itameif.  '.Jllfjo 
bleljbtC':  tüao  nieiifd;  ift,  bao  iieifolgt  gnttco  liuntt  imb  gottec'  finbev. 

o  S^oct)  bringt    bno  cbcl  liuntt    iintiulid)  mit  l)l)m  bcu  beiiiieu  liniigcr 
iiuub  imfcttigcu  biivft,  bao  Unjv  uid)t  fimbeii  fntt  lucvbcii,  oli  glei)d)  luU  tdiifciit 
uieufdjcu  brau  glalubten,  Sauber  lüüUteii  gern,  bno  fei)u  nieiifd)  felm  mnuglcn  is 
inufte.     2oUid)er  burft  ringet  uiib  rüget  nidjt  iinnb  trel)bt  nnö  Inirebcn.  Inic 
Tnuib  fpridjt  ''.j.^falm  115:  Wj  bljn  glelubig  luorbcn,  barumb   reb  id)\  'nnb 
Ifpr  bfibcii  (fngt  3.  ''^iaiidiC'  2.  Por.  4.)    beu  felbcu   gcpft  bc-J  glntvbeiiij,   bar 
umb  rebeii  imir  nud),  bi^  bao  imir  l)bcruiaii  i)im  iiiiy  triirtcii  unb  tci)bcn  luinb 
cl)ncn   fndjeu    mit   uuy  madjcii,  um  cv  miiglid)  lucre.    'Jlbcr  ber  biirft  tf)utt  •;" 
uid)t  nüel)u  clincn  groffcn  fcDlgviff   mit  felmeu  rcbcii,   fnuber  imirt  aiid)  mit 
galten    unb    effig  getveiirtit,   mie    (Miriftuo  am    (Heut,.     Soldjeii   biivft    l)atte 
31«. 26,59©.  !i^anl.  "Jlet.  2(1.,  ba  er  Uumfdjet,  bac>  l)beviiiauu   liu're,  loie  er  fclbö  Inar, 
Mcm.o,  3  011  fjgeu  Ulli  lue  n  feljiic  baiib.    ;Kbiu.  II.  Uniufdjet  er   mm  (^briftn  iH'vbanuet   tin 

fel)n  iimb  fel)ncr  brüber,  bcr  ."subcu  linUcu.  8el)ct,  foLlidjcu  burft  luid)  brubcr^  ■■■^ 
lid)er  fclicteljt  l)abt  l)l)r  nn  and)  cutpfaugen  tuim  getuiffeii  bepdjen  epny  grunbt 
glitten  glanbeiio.  ÜBao  ift  im  lipubcrfteUig,  beuii  bao  i)l)r  gcUmrtteii  muffet 
ber  galten  iiimb  bc-j  effigo,  ba-j  ift  bcr  iicrleftcrnug,  fdjmad)  nnb  uerfolgniig 
umb  elücrcr  biuftigcn  reb  luillen.  (^-i  tl)uttc'  nid)t  auberc>,  Um  (Uiriftuo  ift, 
bo  mufe  fel)u  ^Vibo-5,  ^.J-^ilatn-?,  ■S>robeo,  ('»aipfjaö,  'JlimaC',  bnvlm  fcpn  (5xm^  ^ 
and)  fcpu  obbcr  ift  nitt  ber  red)t  (Miriftuy. 

c  Tal)er  un)r  aud)  nidjt   iiufjer'?  trübfalv  fumbev  bcv  iierfnlger  iamer'? 
batbeu  uns  bctnmmcren,    Sljntcmal  mpr  genug  babcii    für  imo  niib  geUnft 
finbt,   ba-j  fic  11110  fclmcn   abbrud)   tl)Uii  mögen,   fu'iibcr  \)be   lucljv  fic  toben, 
firf)  ferberben  nnb  11110  forberen  miiffen.    'i.'ik  fanet.  '|hiuIuo  fagt  '^^bilippenn.  1 :    " 
'Xquu  locr  mag  au»  lel)b  tf)iiii,   jjo  Joljr  eljnca  foWjeu  ()crru  baben,  bcr  beu 


12  ))l»)btiä  HC  II  iinicliacn  ''        iatt|   uoU  /'            Ut  nuiflc   /<''/>        vmict   /iC  tfict   /' 

17  Btoubia  IKJD  lu  t)cbctman    /'          21  fölfltilf   Ilü  fclflviff  /'          22  Ijcittc  UV  ^ct  U 

23  ^cbctnton  BCV  Wax]  luct  HC/)        21  iHo.  fj  BCD  !Ho.  1 1  .1        2V  iii^ä  />        83  (ct)t= 

nmt  IJ      fliuife  Z-*  3.J  tütbcrcii  /Ulf      micjjcii  IJ'.' 


Gin  lUiifilu'  nii  ■finvlimit  u.  iHuiibcnv    1522.  55 

tobt  iiiiub  aller  li'ibbcvÜKficv  leben  Diui  ieiiiier  lniiibt  l)ntt  iiiib  uiio  f;o  tvoftlid) 
imii  imfeev  licvl;  ipvicl)t',  ^\Kil]m.  nm  Ifi:  '2el)tt  cytroft,  Csrf)  l)*^!^'  "^ic  li-'cllt  iibcv= 
luuubcn.'  Sic  bvcuuuciiu  iiu-j  mit  beni  tobt,  äyeiui  fic  ßo  fing  lueieii,  aU 
tl}ovicIjt  fie  fiiib,  iolltcii  fic  iiuc'  mit  bem  lefecii  bralucii.    (Sy  ift  cl)ri  fpottticf)-?, 

•->  fcfjimpftlie-li-j  bialucu,  hau  moii  C()riftum  uiib  fcljiic  6()vi|"tcn  mit  bem  tobt 
jd)redt,  fjo  fie  borf)  [)cvv!i  itiinb  fieg  meiuier  bc-ö  tobto  fiiibt.  Wlcl)cl)  nl-:?  luciui 
icf)  »oolte  eljncii  man  barmit  erfctjvcrfeu,  hai  id)  l)l)m  fcl)ii  lofj  iniffl;eiimct 
imb  1)1)11  borauff  rcl)ttcu  licffe.  XHbci;  fie  gtaUificii  iüd)t,  bnä  Üljviftuö  nuff= 
cvftaiibeii  lum  beii  tobten  nnb  dm  ()evi-  be-5  leben-?  nnb  tob-J  fcD.     (vv  ift  bei) 

1"  l)l)nen  nod)  l)m  rtinbe,  ;\a  nod)  l)ii  bev  Ijcllcn.  ill>i)r  aba  luiffen,  tvoljen  nnb 
finb  fvcijbig,  bii»  ci  ift  nitffevftnnbcn  nnb  bev  tobt  iiid)t'j  metjv  fei)  bcnii  cl)ii 
cnbc  bei  fnnbc  nnb  feim  ]dM.  Senn  beiv  leben  Ijnn  biffem  flcl)fd)  Hebt  nod) 
an  nnb  l)nn  bcn  fnnben  nnnb  tan  iiidjt  on  fnnb  feim  beo  fldjfd;  Ijalbcn. 
Xainmb  fd)icl)et  bev  angefangen  gciift  l)nii  nn-^:  fnm,  tobt  nnnb  ^i'itGfltr  tag, 

!■•  nnb  mad)c  bci)be  bev  fnnb  nnnb  bcä  tobtö  cl)n  cnhc.  'Jlnien.  üCnc  fanctn-ö  *4-'(^iilii'J 
'Koma.  7.  nnb  >^.  fd)m)bt. 

«1  SoUid)e  ficiibe  nnnb  frel)bifcl)tt  l)nn  ßljrifto  citcnnen  bic  elenbeii  fei)nb 
iiid)t  nnb  luirnen  mit  iinc',  baS  mijv  l)f)n  banon  fagcn  nnb  fic  l)t)n  anbietten, 
moUcn  nns  um6  bcä  Icöcnö  Inillcn  tobten.     Id)  gott,   cö   ift  bie  adnedjtig 

-"  anffevftel)nng  (_^[)vifti  ia  Ijn  xnii  ninll  cl)n  gvoffevcr  tiolj,  benn  bau  er  fid) 
foUt  Inffcn  fd)emcn  nnb  fci)gmad)cn  bnrd)  l)f)rcn  aiigcnblirflid)en  gcloaUt  bcr 
ftroernn  nnb  fiapl)rernn  iljrannei).  Xer  ei)ner  ift  fnrncmlid)  bie  liniffer  blofjc 
^J.,  troljt  bem  f)l)meU  mit  i)()rem  l)ol)enn  band)  nnb  l)att  bem  (.vnnngelio 
cntfagt,   l)att5  anä)  l)m  fi)nn,  er  uidU.  (?I)nftnm  frefBon  luie  ber  Inotff  el)n 

-:-  mncfen,  |a*l.  ?[iii|  Icft  fid)  and)  bnnrteii,  er  f)ab  l)l)m  fd)onn  nid)t  ci)nii  t(cl)nc 
fd)rainmc  l)nn  bcn  linden  fporcn  gcbiffen,  nnb  tobet  cl)nl)er  fnr  allen  anbernn. 
0>d)  l)Qb  liloar  mit  gantiem  l)crt;cn  fnr  l)l)n  gcbcttcn  nnnb  nüd)  fcl)nec'  grelulid)cn 
anlnnffä  faft  erbarmet,  iHbcr  id)  forgc,  eö  trnd  l)l)n  fel)n  nrtel)U,  lunlcngcft 
iicrbient.     ^rf)  (^itt,  i)()r  moUt  l)l)n  mit  bcn  doern  and)  l)m  gebet  bdii  l)errcn 

'"  bcfcll)cn  (im)c  liil)r  benn  fd)nlbig  finb,  bcn  mibberfad)ernn  nnfj  l)crljcn  gnnftig 
^n  fel)n,  ob  fic  C3  nid)t  Icljbcn  tnollen,  ha-i  man  l)()n  Inoll  tt)uc),  ob  er  ber 
mal  d)iiC'  anf5  be-s  trad)cn  mnnb  m6d)t  errettet  lucrben  nnnb  fnr  d)nen  Sanliio 
el)ncn  '|Hinlnc-  geben,  benn  mit  fold)er  clcnber  lentt  bcrberben  iin-j  nid)!-? 
bcf)olffcri  ift.    ;\d)  luoUt  end)  \m\i  ermanen,  bivi  i)l)r  bev  gld)d)cn  fd)vifft  an 

■''<  l)l)n  tlieitct.  'iY^ollt  aber  and)  nid)t  gern  bau  l)d)ltnmb  fnr  bic  Ijnnb  nnb  bic 
pcvlin  fnv  bie  fdü  lücvffen  laffen,  benn  ha  ift  tei)ii  l)6ven  nod)  bebenden, 
bn»  idj  nid)t3  benn  bca  gcbctt  lucljfe  fnv  l)f)u  Ijntljnn.    6v  bcvbcvbt  öilt  fcelcn 

1  loibcriä^cv  flC         ö  tvciiiucii  U  Itciilucn  C  ttclucu  />  i  brciilDcu  J!(J  brcucii  l> 

(ebemso  ö)  7  bomit  /'  -S  botaiuf  ßi'  II  fvaibifl  /'  iiidjt  mcv  J>  lo  fiiibcii  liV 
21  loifcii  BC  ■>>  ftiocvii  JiC  fhoctii  D  Jiapivcii  h  22i2S  luajjct  Majc  .^levtjog  Ootg  jii 
©oc^icii  C  25   tat  ('  30   luibctjadjcvii   HC  Hl    Wot  DClJ        ll)iic  HC   ttfä  U 

32  Ivadcil  ßCD         37  fiii;  ßV  Uui  Ü 


5fi  (^in  l'iiiiil'e  uii  .f-mtlmul  ü.  LUoiibcvi;.    1522. 

iiiiiib  famlcl  1)1)111  CDU  ici)iUi  niiff  bcii  tng  bcc-  hiniK-,  bei  gmB  ift,  bud)  icf) 
ftcU  bau  £)Cl)tii  clvcvni  gclift.  Sßl)v  luoUcii  bod)  leben,  ob  )ie  uiiä  tobten  obbcv 
alles  ungliicEC'  antl)un. 

c  ^Jlber  nocf;  ei)n  f)ertevü  ift  itjt  uelulid)  nu  iiiifjern  gtanbcn  gclnnffen. 
Satl)ona-^,  bei  fid)  allebcljtt  nnbei  bie  finber  gotte-J  mengt,  ()ntt  nnö,  fnr=  ■. 
nemlid)  inl)v,  el)n  fel)U  fpljcl  I511  SBittcmberg  angevid)t  nnnb  bcii  h.nbberiad)eiii 
ei)n  tnnl  l)l)vc  Inft  an  niiu  gebnifct  nnb  ba-J  inanl  luel)tt  iinffgef^u'vret,  bao 
Guangelioii  Ijnidjnieljen.  '^llle  incliiie  fdmb  faiiipt  allen  tennellnii,  luie  nal)c 
fic  mljr  lomcu  finb  linll  mal),  l)nben  \k  mid)  bnd)  nid)t  troffen,  Une  id)  it;t 
troffen  bl)n  Ihmi  beii  unfjerii  nnb  mnf;  befe)inen,  ba-j  mid)  ber  raud)  nbcll  "i 
i)nn  bie  aiigcn  beliffet  nnb  Inljlet  mid)  faft  i)m  l)erljen.  ■'öie  tnil  id),  (badjt  ber 
teuffetl)  bcm  £utl)ev  bao  lierli  iicmenn  unb  ben  ftcljffen  gel)ft  malt  )itad)cn,  beii 
griff  ttnirt  er  nit  lu'rfte()n  tiod)  uberminben.  Ü'Ool  an,  id)  benrfe,  ob  nit 
follid)ä  and)  gefd)el)c  ,^nr  ftraffe  etlid)er  mel)ner  fnrnemften  gonnern  unb  mi)v. 
llfc^ncn  gonnern  barumb,  bann  Une  Inol  fie  glaloben,  (^"(jriftnü  fei)  anff=  i-. 
crftanbcn,  tappeul  fie  bod)  nod)  mit  '"iJuigbaleua  l)m  gartten  nad)  l)l)m  nnb 
er  ift  i)[)nen  nod)  nidjt  anffgefaren  tjnm  luitter.  lliid)  aber  barnmb,  bao  id) 
|n  Sßorntu  gntten  frcnnbeu  tuibienft,  anff  bau  id)  nid)t  tni  ftel)ff  fl)nnig 
gefc()en  tnurb,  mcbiien  gel)ft  bempfet  nnb  nid)t  bertter  nnb  ftrenger  mei)ne 
Bctentnufj  fnr  ben  tbrannen  tbct,  Inie  lool  mid)  bod)  bie  nnglelobigen  bt'l)ben  ■-•0 
fei)bt  ber  i5ei)tt  t)od;mntig  l)m  anttioortleii  gefd)o(ten  l)aben.  Sie  ridjteu  Inic 
t)cl)bcu  (nlä  fic  fiub)  ridjteu  folten,  bie  {el)n-ii  gel)fts  nod)  glalubcuS  l)l)e  mal§ 
enpfnnben  T)aben.  ''I'fid)  batt  mebne  bie  felbigc  bcmnett  unnb  ebr  erbietnug 
üill  mnll  gcrcloet. 

c  6ö  fei)  aber  an  bem.  loie  eo  luoll,  e'>  fei)  gefnnbigt   ober  lootl  tl)au,  2& 
barnmb  unbcrluigt  nnnb  nnerid)rorten.     Tenn   Inie  lol)r  aiiff  niifjcre  looütbat 
nid)t  trogen,   nlfeo  ^ageu  Uil)r  and;  nid)t  l)nn   nnjjern  fiinbeii.    äBl)r  banden 
aber  gott,   baö  unfeer  gtalob  t)6ber  ift  bann  luoltliat   nnb  fnubc.    Tanit  ber 
oatter  alter  barm()crtjidel)t  batt  niiö  geben,  tut  glalubeu  nid)t  an  ebnen  Iinlljcrn 
feouberu  au  ebnen  (ebeubigen  Cibriftnm,  ber  el)u  t)err  über  fnnb  nnb  nnfdjnlbt  ■■" 
ift,  ber  nm  aud)  auffrid)ten  unb  er[)allten  tan,   ob  lol)r  glet)d)  bnn  tanfent 
nnb   aber    toiifcut    fnnb    alle    ftniib    fielen,    ba    ift    mbr   fcl)n  tilueliffcU  nu. 
Hub  loenn  (-i  ber  Satbauao    nod)   bof)er  iDib  nod)  erger  oerfud)t,   fjo  foll  er 
luiü  bod)   nid)t   ebe  mub  mad)en,   er  grebff  benu  el)n  follidjü  au,    ba  mit  er 
6l)riftum  bon  ber  red)ten  banb  gottes  ernl)bber  rebffe.    SßebU  (5I)riftny  brobcii  3:. 
blcl)bt  fi^cn,   %o  »uulleu  unir  and)  bleiben   berrn  unb  .^nncfern   über  funb, 

5  Ott  jcit  D  ö  fpljl  HCl)  luibciiod)ctli  BV  7  titft  Hl)  acpcljijcl  1>  (flcpljclfcll) 
r/  rülirct  /;'.'  füljctt  />  faft  (uaft)  luol  im  t|.  JIVD  12  mall)  Holt  l>  11,17  fttafc  tflibc 
bcm  C^ljurjüiftcn  unb  mtjt-  Xcm  Pf)iit[ihjtcil  baiiiiiib:  boiiii  \v\)t  lool  cc  (ilQulit  ...  lolipcl  c« 
boc^  . .  .  unb  et  ift  tjm  iiod^  itic^t  C  lü   flljniirvn  li   gi'Muicvii   /'  /«   jiimiia  J'>ClJ 

20   futj   l'ot  BC  22  (oli    (ic   jiiib)   lehn   1)  32   alle   juiib   =   aUc   ftunb   BVV 

H3  aan  BCD        31  c()C  fehlt  IJ        3ö  boten  BClJ        31;  ^undijnxn  BC 


(*ili  'lUtifiDc  Uli  .fiütlnuit  U.  Ptoiibctg.    IVJJ.  57 

tobt,  tcuffcU  uiib  nllc  biitg,  ba  foUc  iud)ty  fuv  lei)ii.  il>i)i  tinficii.  bn^  bcr 
ftortf  iiitb  tvcluc  c\mn(\  ift,  bcv  l)()n  nuffcvniecft  Poii  bcii  tübteii  uniib  iui  iciincr 
rccfjtcii  gefegt  Ijatt  lui  fcijua  cl)iicii  t)Ciiciiit  ubcv  nUc  biag,  011  liluciiffcll  and) 
übet  fuiibc,  tobt,  tciiffcU,  t)cüc,  fdjJücljg  beim  ii6cr  bic  ^»npiftifdjcn  )rf)liicl)ii= 
blaßeti  mit  l)l)vcii  bvcljcitii  laJiifcfjciibcii  cv6ct)f)cii.  Ten  tvol!  foUcti  )ic  iiiio  iiid)t 
iicl)mcn.  Solang  nbcv  bcv  tvot;  iino  blcijbt,  loollcn  lul)i'  fic  fi'oürf)  ueiadjtcit 
inib  |iu|el)cn,  ob  fic  niiC'  bißcn  (^Ijiiftnm  f]o  Ididjtlicf)  aU  fic  meinen,  oci= 
fd)lingcn  iinb  cl)ncn  anbcin  nn  fcl)n  ftntt  fcticu  mögen,  Don  bcm  bcv  imttcv 
nid)t  loiffe.  Invnnib  [)off  id).  bincv  (^'l)riftn-3  foü  nnc-  bi§  fpicl,  unb  ob  nod) 
ei)n  cigcK'  cvftnnbc  md)  biffcm,  nid)t  nUeljii  loibbcv  ijn  ledjt  bringen,  fjonbcv 
iiud)  |u  fobcilid)cn  nitlj  lucnbeu  nad)  bem  nbeifd)liH'nd:lid)cn  iei)d)tnmb  fcljnei: 
tüe»)Rliel)tt  unb  gntticfel)t,  5onbcvlid)  f;o  Dbv  und)  bclfft  bitten  nntib  tvnun-n, 
i^i  ift  unfrei  bing  nod)  nidjt  ;^l. -.Hllfjo  fevnii  gefiiUcn,  ab  c-ö  fiel  Ijn  (<t)iiftnij 
gelitten,  ba  l)l)n  aud)  4>etiiiö  fclb-:?  vcilenrfnet  unb  alle  iungcr  Don  l)I)m  flof)cu 
unb  ^V'ba-j  Ijlm  Ocnict  unb  ficng.  Hub  obo  fjo  fevn  fiel,  bennod)  fol  ec-  nidjt 
iievfallen  unnb  niiBcv  (5l)riftu-j  nid)t  iicilueijcn.  ^d)  ineljf;  aber  unb  bijnfj  gcluiß, 
bao  foUidj-j  unb  tnaö  beS  glclidjcn  gefd)e[)cn  mag,  bavnuib  gcfd)id)t,  ba^j  elju 
gemclju  ticrfudjen  unb  piob  anffgevidjt  tueibc,  bavan  bic  ftairfen  bewerbt,  bic 
fdjmadjcu  gcftcrdt,  bic  belDcrtcn  gcpreljft,  bic  falfglen'bigcn  offenbart,  bie  icl)ub 
aber  unb  bic  nidjt  loerbt  fiub,  baö  fic  e»  für  gottec'  luovtt  crfenneu  nnb 
lialltcu,  gecrgcrt  unnb  ticrftoctt  lucrben  follcn,  »uic  fic  bcnu  Dcibicuct  l)aben. 
ti  lauu  l)br  reift,  ba-j  bie  fnnb  ,^u  ÜLnirnibv,  ba  bic  gotlid)  liuuf)el)tt 
ßo  tljnbifd)  pcrfdjmadjt ,  fjo  offeutlid),  mnttioiUiglid;,  anifeutlid)  unncrl)6rt 
ocrbampt  tnarbt,  frcljlid)  clju  fuab  gaatjci  gcmcljnci  tcutfdjcr  ^iatioa  ift,  barumb 
ba»  bie  ()cn.ibtcr  foUid)»  tbettca  nnb  i)f)n  nl)emant  et)nrebct,  bamit  nbcr  bic 
mafe  bei)  gott  Pcrfc^ulbiget  ift,  bao  er  ba-j  tl)clor  aunt  gaalj  auff  l)ubc  obbci 
cljn  follid)  cigcruiJ5  cutftctica  liefe,  bao  a  fcijn  menfd)  für  gottc-j  tuort  f)iclte 
unb  alfeo  l)l)rem  lierbicnft  nad)  and)  leftern  nnb  iierfolgen  muften  tnic  tenffcll» 
Icve,  baä  fic  ^uoor  auß  lautcrm  freoelid)en  lanttmiUcn  [)aben  oerlcncft  aab 
Pcrbampt.  ^o  Icl)ber,  mei)a  tl)cuner  söartmut,  folid)  ocrbienft  bntt  tcntfd)c 
^JJation  bcm  3?'apft  tui  bicnft  auff  ben  unfeligcu  rel)d)-jtag  auff  fid)  gelabcn 
unb  bic  l)et3  ol§D  toben  unb  oerftodt  finb,  i)ab(n  cv  ba  t.mmaU  alfjo  Per= 
fc^ulbiget,  ba  fic  hai  rebtin  trl)beu  unnb  bie  luurffeU  l)nn  bcr  [)anb  t)etten  unb 
licffcn  fid)  buncfen,  fic  fc^impfftcn  unb  (5l)riftuä  fed)  fic  nitt.  C  fc^rerflid)cr 
unnb  crnfter  rid)tcr,  Uiic  l)el)mlid)  obbcr  gar  grelolid)  finb  bepae  gerid)t,  mic 
gcloiB  nnb  fid)er  ift  bcr  ^.Mjaro  atljept,  el)c  l)l)n  bao  rott  mcl)cr  Pcrfcufft,  unb 
fif)et  uid)t,  ba»  eben  fcpn  fid)crl)cl)tt  bcr  rcd)tc  craft  tjora  gottcs  über  l)[)n  ift. 

1  iott  JJ        5  ctbijfcti  D        «  ftcli«   /'  rtölirf)  BC        II  foibctticftcm  liVD        It  wx^ 
loutfiict  lif  Bcrlougiict  /;  7.5  fcvr  l',<'h         l'j  flcljctlcn  JIC/J         23  fiinbii(5  BC  tunbiid) 

»Oll  bell  popiftcn  1)  Ji  »etb.  tu.  ju  Bcforgcii  ftctjlic^   I)  25  stau  bic  l)cttbtct  hat  D:  bo.} 

bic  bopiftcn  iolt^ä  übten  unb  in  nicmoiit         2i)  »ctlcitflct  D        m  bcürei:  BCD         Hl  b.  58.  J. 
bicnft  auff  ben  unfeligcu  tc^c^ätog  fekU  D         So  gctid^tcr  liC        36  uctfcufftj  ctltcndl  D 


58  ^in  Wi\\iw  an  .s;iiulmiil  u.  ('iiMiliacv    Iö22. 

C  \v\(  iuilci)bclicf)  ift  Öott  beo  )d)i)iiuifo  an  icimcm  tlictinvu  iiuntt,  biv>  cv 
nitd)  [lä)  icl)iie-j  licbftcii  ftiibs  Watt  l)ntt  laffcn  toftcii,  uub  bic  iuciiic()i'ii  fitiCii 
uiib  irf)iiijcii '  luib  lcd)clii,  liH'im  fic  co  iicvbiuiiiicu  uub  lu'ifLiUicu. 

«  l'llüo  fclKu  nil)v,  bno  nucf)  bcu  oiit>i-'u  gdiet,  Ku'lidjc,  ba  fic  (lottc-j 
Rouc  lievbnuiptcu  muttmiUirtlid),  fiub  fic  l)f)n  %o  ticff  ucrftorttcu  fl)uu  flcbcu, 
bao  fic  auffv  alter  fid)crft  uub  fccfcft  l)l)U  Icftcru  uub  uit  auff  liorcu  fonucu. 
iii.  lo'.MT  M^nub  cvfuUcu  bic  fd)vifft,  pf.  c.  >^:  (i"v  liuiUt  uid)t  bcucbcliuuii,  biuiiuib  foU  fic 
fcvu  fluuci  lunt  l)l)u  fonuucu.  'JUüo  ift  untjcvu  pnpiftcu  aud)  flcfd)cl)cu,  fic 
liuilltcu  Im  ÜC^ormo  (^l)viftunt  and)  l)aifcu  uub  Icftcvu,  uu  iftc-  i)fin  c\dKn.  bnS 
fic  uid)t  fuubcu  nuff  liovcu  iai  linffcu  uuub  lui  Icftcrcu,  biv?  !cl)u  bitt  imd) 
i'ciiuauuui'(  liilfft  fuubcr  uur  cxa,cx  baPou  liicvbcu.  ;)icd)t  ift  bci)u  ivvid)t, 
[)l)mlifd)cv  inittcv,  bn-?  l)ci)ft,  mcDu  id),  bcu  vcdjtcu  fautt  iH'l)tC'  tnul;  habcu. 
Coott  ift  uici)u  l'.cuiv  bnc-  id)  \]nn  uu'Ducm  Ijcvlu'uu  cl)ii  aniift  uuub  fovnc  l)nbc, 
luo  bcv  ;^\uui^fttiii^  uit  ba-:-  fpicll  uubcv  utjuipt,  univt  i;iLitt  fcpu  uuntt  auff- 
f)c6cu  unb  bcv  tcutfdjcu  5catiiiu  foId;c  bliubl)cl)t  fcubcu  uuub  fic  al^o  Pcrftoctcu, 
ha  m\)x  i^vcmtid)  ift  au  tuibcucfcu.  .<>crv,  l)i)mclifd)cr  Pattcr,  lof^  uu-j  puii 
alle  fuub  fallcuii,  fjo  unir  Pbc  fuubicicu  muffjcu,  ballt  uu-j  aber  für  in-rftartuiu-i 
uub  bctiatlt  uuc'  an  beut  uub  puu  bcui,  bcu  bu  cl)ucu  bcncu  ubcv  fuub  uub 
uufdiulbt  (icfcht  liaft,  ba-?  liil)v  bcu  fclbcu  and]  uit  Pcrlcudcu  uod)  auf;  bcu 
aujicu  Inffcu,  f]o  luuitt  uu-j  frcplid)  alle  fuub,  alle  tobt,  alle  l)eUcu  uidjts 
tl)uu.     3ld)  lua-:?  follt  uu-j  cttloa-j  tl)uu? 

c  2od)  foUeu  \v\)x  (\ott  bauctcu  auf;  iviuhcui  l)cvl!cu,  ba-:?  er  fid)  uod) 
mcrrfcu  Icffct,  all-:-  luott  er  ba-j  !)ci)lirt  Uuntt  und)  uit  aufftjcbcu,  bauiit,  ba-> 
er  eud)  uub  aubcru  nil  uu'l)r  djucii  uucr(vrlid)eu  iv'Uft  uub  liebe  barlui  (^ebeu 
l)att.  ^ann  ba-?  ift  el)u  tjciifluuf;.  ba-?  fic  uid)t  uuib  ber  uiciifdjciiu  linlleu 
f;oubcr  uiiib  bc?  junrtt?  fetb?  luillcu  iiletubeu.  'iMll  fiub  t)()v,  bic  utub  nieljucu 
Uiilleuu  ()lcti'beu.  '-.Hber  pbeiu-  fiub  allei)u  bic  rcd)tfd)affcu,  bic  bari)u  bldibcu, 
ob  fic  and)  I)6rctcu,  Ta-?  id)  c-?  fctb-?  (ba  iiott  für  fclj)  Pcrlcucfct  unb  abtrotte, 
ba-?  fiub  fic,  bic  uid)t-?  baruad)  franeu,  mie  boßc-i,  (ircUifid)-?,  fd)eublid)-?  fic 
()öreu  Pou  mpr  aber  uou  bcu  uuBcruii.  Tauu  fie  i'ileiubcu  uidjt  au  bcu  Vutljcr 
feoubcr  ou  (?f)rifto  fetb-r'.  Xa-?  Uuntt  l)att  fie  uub  fic  ()abcu  ba-?  Uuntt,  bcu 
Vutber  laffcn  fic  farcn,  er  fcl)  el)u  bub  obber  l)d)Ii!V  Wott  fau  fjo  U'olt  burrf) 
'-Patnnni  all-?  ^^faiam,  bnrrf)  (^aipt)am  al-?  burd)  ^4-^ctcrn,  l)l)a  burd)  c>)ucu  cfcti 
rcbeu,  mit  bcu  bnllt  id)-?  aud),  bcuu  id)  feuuc  fclb-j  aud)  uit  bcu  Sutf)cr,  Uiitt 
l)fin  aud)  uiti  fenucn,  id)  prebifland)  nid)t-?  |5<l.if  l|  lunt  l)bni  fuubcr  pou  ('«brifto. 

/   lllltcibciltid)    /'  r  pf.  C.  ^1   1  Vi',  t.  H    !:<'/>    Ah    I.  KiSn.  .S',  das    l,u(hcr  sonst  dlierl, 

int  nklU  zu  ilenl.en.     (rj   n;  —  i|Uiii'ie?)  //  niiv|   illtil   /'       flcvid)    /'  /■>  licfftnrfcil    /•''' 

17  niUcIfGii  A'C  VJ  tocvlaiWiicii  Bi'  uctlauaitcii  l>  -Ja  fjovcii   l!''l>       uctlciinnct  /> 

30  obcv  IJ        H>  tm6  nCI>        33  ^du  D 

')  JiCI>  sclircihcn  jdjliuiljcii,  rlie.'i  w'ire  -—  schmunzd»  (Lcxer  If,  UjJii,  1)  Wlb.  ;>,  II3T); 
hier  aller  wiM  nicht  (/«.s  riihlii/r;  id)ulicii  -^  sdumkchi  (Lcxcr  IT,  KSK;  DWtO.  'J,  2I2S, 
üca.  SckiHclhr  JIW.  Il,ti)ö):  cidkiciU  ist  jd)iil,icit  rcrlc.<cit  «((*•  (d)cvlim. 


eilt  5JJi|fii)c  Uli  .iiiwtiiiiit  u.  Ctoitbcva.    l-y22.  59 

%ci  tcuffcl  mac[  l)f)ii  I)oIcu ,  tvcnn  ex  faii,  er  lafe  abn  (?()ii|tiim  mit  ivljbcH 
Hct)6cn,  feo  lilci)6cn  miiv  aurf)  luoll. 

^  Tanimö  fnU  nu  imfjcr  ioii]  iclju,  bnc-  lin)i  ^ott,  bcm  unttcr  nllcv 
6Qiml)cit;irfci)t   iinb  bc-j  tioft-j,  boiirfbov  fct)u  3>nb  ()l)nfiiitt  uti-3  ftcllcii,  bnc' 

5  uu^cv  f^lnluti  tiidjt  ijiiit  beii  inovttcn  ioiibcv  l)iiii  bcv  hofft  fcl).  Tann  2.  'iHiutU'j 
fpvidjt  1.  C^or.  3:  'bii--  vel)cf)  ci^otic-:-  ftct)ct  iiicfit  l)im  bcm  Uuntt  foiibcv  l)iut 
bcv  finftt'.  (Vi5  ift  iiitt  c\mu\.  bnc-  luDv  fcljii  balum  rcbcn  unb  jrf)ict)bcii  fiiiibcn, 
feoubcf  bas  Ickn  unb  bic  tlnitt  miif;  bcv  luavlicljt  Ijciiniiiifj  c\cbtn,  bn-j  luljv 
iiiifecv  lic6  imb   tiipltluitt  liefen  fviuib  unb  fcl)iib  bavftvccfcii.     5',o  fiiUcu  luiv 

1"  IUI  bitten  niiff-j  cvft,  bac'  f(ott  nuc'  unb  bcii  nutjcvn  c^ebc  ftevcf  l)l)e  niel)v  unb 
rnehv  uub  uiocfic  jclm  Iie6ü  finb  ^^r)cfum  a^xof)  Ijnn  uuficva  fter^cu  von  iac\ 
fen  toflc,  bn-j  tt}l)v  Dhii  mit  nficv  tfnivft  nnb  frcl)bictcl)t  loben,  preljfien  unb 
bcfennen  uuii^cn  fnv  bcn  ücv|tocttcn  unnb  ncvblcnbtcn  Invtten  bificv  unfcf)Incf)tictcii 
unb  tinlBftavvigcn  fcctcu  bev  '4-^atiiftcu ,   bnvnacfj  TKlffcn  tvnficn  foUicf)e  fd)nlb 

IS  flcmcl)nev  tcutfcfjcn  Tiation  unb  Bitten,  bao  flott  nit  nnfefien  UioUt  bic  nntni^cnt 
be-j  bößcn  lianffen  nod)  l)()vcv  bp§f)el)tt  bic  nvmcn  fcclcn  cntticUtcn  Infien  unb 
basj  l)el)lfom  Inovtt,  \]o  Iniig  l!cl)tt  licvtvuctt,  nitfjt  luibbcvumb  cntbielje  nnb 
bcn  Snbcf)rift  nic^t  unbbcr  cl)n  filicn  laffc,  ßonber  bcii:  bodj  junt  ttjenigiftcit, 
ftiic   bcv    fontfl  &^ccf)in-:-    batt.    Im    unfecvn    ijdittcn   fvl)b   nnb   lünvf)clitt   fcli. 

2u  Juvloav  ioUirf)c  bitt  unb  fiuf^c  ift  nott. 

^  'S)ar\n  iä)  fuvdjt,  teutfd)  ^Jlation  maä)-:-  feu  üiti,  böö  uns  ^u  Icfet  flcT)cit 
tpcvb  i^leljd)  itiie  t. 'lier(nm  am  (cMcn  rtefd)vicbcnn  ift,  bn-j  bic  'IHiiptictcn  fio 
long  tobten,  bi^  bac-  fte  gotl  nbcv  c\ab  nnb  fdjn  biilff  mcl)v  ba  toav.  'ällfeo 
ibxäjt  id)  Icl)bcv,  er  tuerbc  bcr  tentfdicn  51ation  ,^1  lct;t  and)  l)f)r  lotju  geben. 

•^  Sic  t)att  fni  Poftcnt;  am  cvftcn  ha--  (viiangclinm  ocvbampt  unb  unfd)ulbig 
titntt  umbvad)t  an  ,^of)annc'j  öuf;  unb  ,'\l)evoul)mnc',  barnac^  tin  2Bormb-3 
unb  feu  .'öcl)bcl6cvg  am  XramJ5bovff'  nnb  ctlidjcn  mcf)v.  Astern  ^u  TOcnl.? 
nnb  tut  ^olcn,  bev  goni;  IKctmftvom  ift  btnttig  unb  »uilt  noc^  uid)l  fid) 
rcl)nigcn  (äffen  Don  bcm  blutt  Pcvgiffen,  f^onbcv  fdirct  bic  Pf)rift  mbvbcv,  bic 
fcbcv  mcljftcv  ou  aufff)6rcu,  biß  hac-  gott  ficreljn  ptal>  unnb  and}  fci)n  ()nlff 
mcbv  ba  fd).  Sic  licrfudjt  gott  ^u  offt.  vitjt  ift«  abcrmaty  |u  SBormbs  nn 
nü)r  pcrbampt  unb  ob  fie  nui)n  bhitt  nid)t  Pcrgoffcn  (inben,  fiatto  bod)  nit 
gefci)tt  an  l)l)icm  tuillcn  ganijcn  niillcn,  nnb  movbcn  mid)  nod)  ou  nnbcvlaß 
ijnn  t)()rcni  l)er^,cn.  Xn  unfcligc  9}ation,  muftu  beim  Oov  allen  anbcrn  be§ 
''  &ibd)viftc-  ftoctmcl)ftcv  unb  f)cnd:cr  fel)u  aber  gottcö  I)cl)ligcn  nnb  'i^ropf)ctcn ? 


y  liefi^  ßCD  ftotjub  /'          11  mad)  l>       lieb  T)          12  burft  /'  l^ütft  I!  tl)ürft  0 

13  ((^ruifttiflcii  BCD  II  lialfe  ftatden  I)  16  noii|l  nai)  l>        1^  enbccftrift  HC  cntd^tift  D 

■20  on  not   l)          21  gcftcn]  geben  IICD  22  bnä  fo  bic  ^Itop^.  (o  BCD          2«  KöUcu  C 

Scinftrouni  BCD  Mutig  HC  blutig  /'  30  pta^t  /'        33  gcfctt  JJCO 

')  Jo/i.  TJrnmsdorf  —  Draendorf.  rcrbrannt  1425.    S.  Flaciu^,  ixUal.  lest,  vcrilatis. 
—  Corp.  Ee/'oiin.  IX,  ÜHT.     Thcol.  Sliul.  und  KrU.  1869,  mj. 


(jO  t^iii  l'lijjUH'  im  ■Viuvtiimt  i'.  IWuiilH'vci.    l')'J2. 

^  Sc()cl,  luic  6l)ii  id)  nii^Inuffen  iiiiub  uficr  floffni  mit  luoittcn,  bn-j 
macfjt  bcr  (\la\\b  (5l)rifti,  bcv  fid)  nlBu  crfd)liH'itd:t  liatt  ijiui  ti'fubi'u  iibcv 
clücrm  (-((alobini  iinb  fvct)bi(icm  bdciitmi^.  ;^\ol)aintcC'  mitf;  ntfeo  ipvljiigeii  l)iiii 
iituttcr  lci)b,  tiH'im  (M)viftu-3  Ijii  \fyn\  !ompt,  \vk  l)()v  bniii  fcbcbt,  bn-i  er  bind) 
mn  id)vint  l;u  niiir  fomcn  ift,  Umlt  i^ott,  er  fem  niidj  oljjo  Iju  ciid)  bind)  • 
biffc  mcl)uc  fdjrifft  iiub  mndjt,  bno  iiid)t  nllelm  cliu'v  ;^sol)nmiC'j  ^oiibcv  aiid) 
t^liiabctl)  iiiib  bn-5  (\(\ni]  l)aiif3  fvdlid)  iiiiiib  luill  i^cDito  murbc  uiib  b[\}i  iitd)t 
nUci)ii  bicl)  moiuit  timibcr  iluidlid).  Tno  flcb  töott,  bcr  unttcr  nlicr  üarm- 
l)crturi:ei)t.     "Ihnen. 

%  iniii  m\)r  Ijnb  id)  iiidjt--  fiiiibrrtid)  iidiu'V  ljcl)ttiiiuv  beim  bny  id)  ilU  lu 
c^cii  ilnttcmbcrii  mid)  cicmndjt  l)ab,   ob   id)  bciii  tcutfcll   biirdj  tM)riftiiy  ([nah 
fiiub  mibbcv  cttiimo  ii-l)cii  laifcii.     SUic  long  id)  bo  blci)beii  lucrbc,   lud)?;  id) 
lüdjt.     M)   l)nb   miir  aud)   furgciuimmi'ii,  bic  S^iblia   |;iUicvtcutid)ni ,   bn-o  ift 
ml)r  imtt  iictw'fjcii,    id)   bette   fuiift  tuol  iolleii  Imit  bem  l)rtl)iimb  i\eftLnbeii 
iel)ii,  bno  id)  luer  gelert  gemejieii.    (v.j  follteii  jiUidjc-  Inerrf  tl)iui,  bie  fid)  Inijeii  i^ 
blinden,  gelert  fcijn.     ^sä)  I)ab  iix  5^ranl.!eii  lum  Siduigcn   bao  biid)lin  mm 
bev  "-i^eDdjt  Inigejdjvieben.  tueldjv,   nnb  linio  mel)r  fel)nt  ber  l',el)tt   nitBgangen 
ift,  l)üfi  id),    fei)  end)  tuitomen,  beim  id)  l)ab-3  nid)t  fonneii  tuifdjideu.     ^ViU 
gcfjct  nuß  bcr  'l^oftiU  el)n  ftud  nbcr  bie  6naiujeliii   ininb  (ipifteU,   luenii  bic 
ferttig  ift,    l)ofi   id),    cl)ti   (''f)rift   foüe    biirl)iiiie    fiubeii,    limc'    l)l)m    nntt    ift  -" 
Ijiiluiffcii.     (Sruffct  nllc    nnfeere   frnnb  l)m   glnluben,   l)er    A-rnnljeii   nnb    bev 
lllridjcii  noii . glitten  niinb  loer  l)l)r  mel)r  finb.   Wotteo  giiiift  fei)  mit  cudj.  'ülmcn. 

^öcnitiniic-  Vntlier. 


4  ntfitcr  /'        r  fvclid)  /'        II  gccii  liV        17  jcil  LSC/^        lä  jufumcii  /)'''  lommcii 
(ohne  iü)  I>       tüimcii   I) 


'  «■■/■. «3»//'  «!• "  «Sb,."  «Bb  -  aS» '.  «a» "  «a» '.  ab  "  au  "  «a«  ■■  mu 

3s    <:<"  »^    t*       ■  >;,  r^  »,    ^    ■    V    .-<  ^    <^  Js    <^  ,■    >,    r^    ■    JS,  ,-•  >s     <<    "    Js    ,<     ■    1s    f<  ."j 


ä^ou  9^icu|c(jcu(c()vc  r)U  mclbeu 

Ulli) 

5(nüuort  niif  3Vrüri)c,  jo  mnu  fiilirctr 
^l!}Jcnfd)cnlcI)re  ,^1  fturfciu 

1522. 

"utl^er  fcOveibt  nii  Si.idntiii  iiiitcv  bem  24.  5}inv,i  1522:  ev  i)ahc  iiod)  auf 
ber  SBavtbuvg  ein  iMidjleiu  de  liatlilioiiiliiis  lioniinnin  feinriii  bnmnlijieu  liospos 
i.(ÖQiiS  ö.  ScrlfVfd;i  ,511  luibmeit  bf fdjkifii'n ,  ha  bevfelbe  oiiic  *-yeU't)vunii  Ijieviibei- 
bfgetivtc;  ex  bitte  um  i)iat,  ob  jotdK  aöibimnig  möglid)  fri,  er  tüvc^te,  baf,  babmd) 
bei- Crt  feiiicv  „ßefangcujdjnft"  nad)tväcilid)  üffenbar  U'evbe :  falte  Spalntiii  abrate, 
wolle  ev  bie  Sd)vift  fineiii  aiibevn  iueigui'u  (be  äßette  2,  \M;  (viibevo  ",  "ASi. 
1)ex  folgenbe  Satj:  Cupio  oi  scriboro  ot  miltere  qiiae  exciisa  sunt,  be^ieljt 
fid)  iiid;t  auf  Snirfbogen  inifcrev  ©djvift,  fnnbcvii  oiif  bie  beibeii  fd)on  evfd)ieiienen 
Sdjvifteit  biefce  i^iatjvefe  ('^nifleii  ber  Yfivrijeiipoftine  mib  *i*ou  beiber  OJeftalt.' 
3)aniatg  batte  V'utbfv  fniiin  fd)oii  bie  Vlbfaffimg  iiiifcrer  £d)rift  begoiiiu'ii.  Vlbi-v 
am  2(>.  5Jlai  faiui  er  bcnifetben  Srcinibc  melbcii:  Sinn  in  snibcndis  (|iiac  pKinn-i. 
ul  nosli  (be  aBette  2,  198;  giibevl  ?>.  3G9).  3iad}  bem  20.  ^JJtai  toar  ba§  UMidjleiu 
t)erfaiibfät)ig  iinb  Spatatin  ertjiett  c§,  tun  e5  in  rofjninn  vobic.nnn  ad  cnni,  (|m'ni 
nosli.  ,]n  fd)irfeii  (be  SBette  2,  170  [falfd)  batiert|;  Cviiber?  3,  ;!8;!).  Sie  äUibmuiig 
an  .^ani  b.  ü^erlepfd)  loar  imterbliebeu,  bal  Sd)rifld)en  erljielt  mir  ein  *i^ovUlort 
an  alle  l^efer.-  '.HiigcfüTnt  uiivb  e>i  bereits  in  ber  beiitfd)en  l'lnttuort  an  .(>eiiirid) 
uoii  O'iiginnb;  „luie  ''JJu'iifd)ciiU'l)U'  ',11  iiu'ibi'ii,  \)ab  id)  fd)oii  ,yi\)or  biird;  ein  foiibevlidi 
U.<iid)lein  betneifet." 

2ie  ebengenanntrn  SOorte  madjcii  uinbrid)eiiilid),  bof.  bainatS  Cu'li  l"i22)  nur 
ber  erfte  Teil  „Uou  '•JJieiifdjoiitebri'  ,111  nieiben"  flebriirft  mar.  ^Eic  5i?iblioflvaVl)ie  uu'ift 
foldje  Sriirfe  nad).  2aji  biefe  iiid)t  Soubcrbriufe  aii^  ber  gaiiieu  Sdirift  ieiii  (i^nueii, 
jeigt  fd)on  ber  öerfdjii'benc  2on  in  boibeii  Ii'ihMi,  ber  auf  öerfdjiebeiie  Üielegeuljeiteu 
ber  91bfafjuiig  biuiueift;  im  erflen  Seite  ift  er  ru{)ig  eutuiirfetnb,  in  ber  „Vluttuort" 
mirb  er  f)eftig  augreifeub.  SÖie  bie  föeboufeu  ber  „*Mleuid)eutore"  uodj  iu  ber  'livebigt 
bei  10.  Stuguft  ir.22  iSßeim.  10 •\  £.  2r.7;  uadjtliugeu,  fo  gob  bie  Vlu^arbeituug 


')  3n  bem  iStiefe  1111  Spalntiii  »om  2«.  Wärj  1522,  mit  bem  cv  bnnn  bie  ©cnbiing 
beglfilfl,  jnflt  Vuttjer:  litenis  i't  lilicllcis  i]iitt.eii(lu.s  ad  Erpiiiitain  niPinu  (Pnbfr?  :'•,  :'21; 
bf  SSJettc  2,  172i.  lie  !i<e,ieic()inni((  nl^  lilitdii  id)lic6t  bie  9liifiniiiin(i  bf3  quae  pxoiiaa  sunt 
ali  ^"viKfliDgeii  miffter  Srfirift  nii?.         -i  iVDfUiii-.Hnn)friiii,  Vi'lu'it  ViiHift«  '  I,  51G. 


02  S}on  9JJen((^cn(fI)i:c  yi  ineibfit  iinb  "Jlntluovt  nuf  ©prüdjf.    1522. 

bev  lateiuifi^en  ©cgeiiid^vift  gegen  .'pciuricf)  VIII.  bcn  'i'diftoB,  ieiion  3(iiSfü()vungeii 
iioc^  einen  3"f<i^  3U  nmd^rn.  2)cv  britte  bev  angefüfjvten  bvei  gcgnevifdjen  (£priici)e, 
*^liignftin§  non  ci-edorem  Kii.iiigelio  jc,  tvat  tf)ni  in  .0einrid)5  asserlio  «ievidjvi^tig 
entgegen.  Sa  mod)te  ^!uii)n  bas  iJ3ebüvfMi5  fü()len,  eine  Sentung  biefes  Spvudjee 
nid)t  nur  lateinifd)  ,yi  geben,  luie  es  in  „Contra  regem  Angliae"  gefc^ot),  fonbevn 
t)ieriil)ev  )id)  nnd)  bentfd)  toevnetjnien  ]n  laffen ;  ]o  tn-rinnbelt  ev  ifjn  nnefiiljrlid)  in 
bev  „3lntniovt"  nls  3lnf)ang  jii  feinev  fd;on  Uuvl)ev  evid)ienenen  3d)vift  nun  bev 
„IJfenirijentevc".  i.'utf)ev  luiivbe  uio()l  and),  luenn  ev  tu-ibe  ieile  mfpvünglid)  geplant 
l)iitte,  einen  tiiv^evcn  ©efanittitet  gefnnben  ()aben. 

;lu  benievten  ift  nod),  ba^,  bie  Sdjvift 

„■••üonn    b!el}evlcl)      2Bel)fie.    nienfdjen      leve   yi   meljbenn   i  ü).  9Ji.  ü'uttljev. 
•iyH'flaui.      1">  V  V  i  i  j.    "     liteleinfaffung  bes  (nifpav  l'ibifd).     litelvürffeite 
bebvurft,  nuv  2  *1.    ^n  4".    fSöveätau,  StabtbibliotI)et;  JL^cüev  2r,9S\ 

nid)t  mit  bev  in  i){fbc  ftefjenben  2d)vift  ,yi  tievaiedjfeln  ift.  P§  banbelt  fidj  ()iev 
nuv  um  ein  Stüif  aus  bev  Sreifbiiig-jpvebigt  i'f.  .ffivdjeupoftille;  ugl.  {vvl.-  l)ev.  ö. 
(*nbevg  10, 480—82).  gnbcv§  (cbba.  10,  VI)  loiifttc  nid)t,  ob  bie  Unfd)nlbigen 
'•Jlndjvidjten  1701,  417  ei  au§  einem  Svuif  obev  einev  .Oanbfdjvift  gegeben  Ijiitteu. 
305  evfteve  ift  bev  Jvall. 

'ilnd)  gegen  „''i>on  93ienid)en  teve  jn  meiben"  vidjtete  im  folgenben  3iaf)ve 
:5of)nnn  Sietenbevgev  miebev  eine  ffiegenfdjvift ;  )■  SÖeflev,  iKepevt.  9{v.  2400. 
äöcbetuev,  3ot).  Sictenbevgev,  Jyi-eibuvg  1888. 

aiiv  bie   Vtnägabe  üevU'enbefe  Cvvemplave  Pon    „Wenfdien  V'etjve 
(11  mel)ben"   unb    „Vlntluovt   auf  Spviidje". 

1.  y1  Beil.  Lnlli.  2411  -  kiKiakoir.22      in.    /)»  Kii.  1522  22  D 

22  n  :   14.    F  Kn.  1522  r,C>  A 

2.  A-\-fi^  Kn.  1522  22  G  |   15.    /'  lieil.  24  22 
n.    A  ]- r  Beil.  2411"'  !   10.    (;   B.M-I.  2420 

4.  n  Mü.  IlSl.  I'ol.  4"    1^07''    0  17.    //  Biil.  Mus.  3905  e  20 

5.  7>'    I    rt  Hnl.  241;!  :   18.    /Z  Beil.  2420 

(■>.  Ii"<i^   Fv'n.  1522  5(;  B  !  10.  A7-  MM.  HSl.  TlilM  "  10;!  (I,  25) 

7.  n^n-i  Kn.  1522   22  K  Slullg.  Tlieol.  Liilli.  :!50 

8.  2£S'a~  Fiaiikfiiil  a.  M.  Ki)penlia^'en  20.  /7  ni.viml.  II<>i.lcll)g.  Sa).  32   17° 

9.  /r-i//  Kn.  1522   ncc  21.  vl/w  nled.Md.  llcldcVhg.  Sal.  :!2  17'' 

10.  Cr  B,.||.  2415  j   22.     j\'  lal.  Kn.  1525  Gl)  A 

11.  I>  Kn.  1522   22  A  23.    Oo  ilanilsrlw.  Dresden  M.  294 

12.  J)-\-(l  Berl.  2418  1 

Sic  cigcntiim(id)C  Übfvlicfevnng  unfevev  £d)vift  bnl  eine  Don  bev  fonft  iibiid)en 
5.M',icid)nung  bev  eiM,(etnen  Svndc  oblueidjenbe  nötig  genmd)t.  Sie  gvofien  '.IMubftaben 
bebeuten  ben  evften  2eil  „'i!on  ^ÜJienfdjen  leve  ^u  meiben",  bie  tteinen  bie  „Vlnt- 
loovt" ;  evfdjeinen  beibc  Sd)vifteu  .jufammen  in  einem  Svurf  unb  finb  bie  i^udjftnben 
bnvd)  ein  -f- '-l'''^)''"  Devbnnben  '].  'l\  A  -\-  (t' ),  fo  bebeutet  bieä,  n^  ift  au  A 
blo^,  äuf^evlid)  angebunben,  finb  bie  iMicbflaben  bivett  nebeneiiianbevgeftelU  (lin^), 
fo  ift  bie   „yintiuovt"  mit  bev  „'OJienicbenleve"  jufnuimengcbvurft. 


äJon  *l)lenid)fntel)vc  \n  mcibm  imb  ■,'liitiuovt  nuf  £pviid)f.    l-"i22.  63 

?(iiy(ia  den. 

.•1  „Uüii  uicufd)cn  II  levcu  tju  mcybi-u  [[  S.  Mc[xü.  !L'ut()ev.  jj  SiUttenlicrg. 
■DJi.  S).  jrii.  i"    ''JJlit  2ite(eiiifalfini(5;  in  bcv  untcvni  9{anb(ciftc  nodjinnl'S 
bic   S<^l)l    15 SS    i'iiigeid)iiitti'ii.      lilclvürficite   ticbviirft.      10    'iUiitlt'v 
in  Qimvt,  Ie^tc3  'üiatt  Ict'v.     Vlnt  («nbe:    „®i-bnuft  I311  älUtlfulu'vg. 
^litfcH  ©d)l)r(enlj  l)m  ||  l^Uici)  inib  ijlijcii  ||  Ijinftou  3av.  |i" 

,Uiinnfcirf)f  ©hv,  in'vliit,  'Jlviiflnbt,  3?vfÄlrtii  St.  iiiib  II.,  Tniviiil,  Tvi-abcit, 
tvvlaiigcii,  ("vriiiiffiivt,  .finniOiivfl,  .(tüiiigÄbctfl  St.,  \.'fip,)i(i,  Üoiiboti,  *JJliiiid)fii  .^>£t. 
iiiib  IL,  'JiJiviilievg  659Ji.  ititb  St.,  2lH-iiiiat,  äl'cniiflctobf,  älUttciibcvit  V.;  xk  Tomiiu-v 
'Jir. -!T7,  3itcli'iiifiiifuiii-|  U.  Toimnev  WA;  ^Iniii.icr  II,  VM\1. 

1)iefiT  Sd;t)vU'ii^ijdjo  S>nid  luiivbc  bann  mit  ciiiom  WnimMitovqifdji'u  Xviiifi' 
bcv  „?lTi»uovt"  (f.  iintcii'i,  iiiib  ,^luav  balb  mit«'   tmlb  mit  '•  iiiificvlid)  ticibiiiibeii : 

A  -|  rt'  2;itc{  tüic  hti  A,  ebcufo  ütdcitifoffung.  9lm  Piibo:  „Webviuft  ttii 
Söittfudcrct.  'Jüitctt  Sd)l)vtcnt}  tjm  ,  tjtucl)  ünb  Ijwcii  ,  ijigftou  ^sax.  " 
in  SJtättev  in  Ciiavt,  bn-ä  leljti' Iccv;  bmiii  ^i^ntt  llff.  „?iiittuo!tt  auff 
Üniidjc."  1 1  i>(dttev,  33lntt  P,  t^ij,  Üu],  1.  U^latt  iiiipnfliiiii'vt  —  (S  i,) 
«m  <Sd)(iiü  lin.  Ii4"j:  „3a§  fcl)  boiiö  ,,  gimti.  '  •.•  „"  i'rjjte 
©eite  Ucx. 

Äiinntcfdjc  Slfl.  (^ict  feOlt  bn-3  km  S^ntt  10). 

A  -|-  r  Titel  inib  Gnij  mio  {n'i  A.  11  IMiittcv  in  Ciinvt,  ti-ljti'  Scito  ti-ev. 
l'lnj  ^lUntt  11  ff.  {'mciü  10  tci-vc  „Vlnttuiojtt  niiff  fpvud)i-."  i-l  'MüUx; 
(>,  (vij,  fiiij,   ba§  4.  33Intt   iinvagiiiicvt,.     Vliii   Sd)liif'.   'iMntt    11*: 

„  .  .  \u  ]d)xc\-}hi.     3;a>5  '   fei)  bnnon      ciniig.  |:  •.•  ][" 

Sn  fid)  tici  bev  une  defannt  gcUiovbcnen  ?(njaf}i  Sdjljvtenljifdjev  Tviufe  bodj 
fd)on  ,ViH'i  tüie  oten  ,yifnmmengefiicite  finben,  fo  bni-f  man  nnneljmen,  baf^  biefe 
3nfnninicnfiignng  öon  „'i)JJciifri)eidevc"  nnb  „^Intmovl"  woT)!  fviUijeitig  gefd)el)en,  ja 
bnü  (leibe  Sd)viften  in  iljvev  oiiiammeiifügiing  luel(nd)t  fd)Dn  Hon  Sd)l)vlenti  felbfl 
in  ben  .tionbel  gebvadjt  finb.  .fialjeii  foldje  (S-reinptave  and)  feine  ()i6li[)gvapl)ifd)e 
'l'ebcntung,  fo  fommt  i()neii  bod;  eine  [nid)()iinblevifd)e  ',11;  ifn'e  ^"()avaftevifiennig 
t)iev  beugt  bev  ivvigen  ^?(nnnf)nie  tjefonbevev  Vtnsgaben  nov. 

/.'  „Uion  meu=  li  fd)enn  leve  ,111    mel)bcn    '„  2).  5JJavti.  S.'ntt)ev      3Sitteinbevg 
■DJi,  t.  XX.  n   "    W\t  Titeleinfaffnng.    Xitelviiiffeite  debniifl.    >:  ^iMiittev 
in  QuQvf. 

Stiicf  UDit  3ol)niiii  65timciibcv(j  in  SÜJittenbcrg;  lilfleiiifnffiinfi  D.  TDiniiiev 
'Ji'r.  7:'.,  bii'fi'  I)nt  ',luciffUo§  bio  lH'tfiiifiid)tr  Pliifiiifitiifl  uoii  'IVi  bri'iiiflufit  if.  iiiilnn. 
—  Wiiiid)cn  -fiSt.,  ''.liüviibetti  ft5)i. 

9l(§  B  in  einer  ilieitje  non  (fitmptaven  fd)on  gebviirft  wax,  luavb  augeii^ 
fd)einlid)  evft  bev  '•IJadjtvng  „9(ntniort"  ol§  S^ogen  (>  gebvndt,  bev  fie()  nun  f)iev  bei 
ökunenbevg  mit  bev  '^»oginievung  (>,  (Mj  k.  vicljtig  an  bie  tjov()evgegangeiie  „'•JJienfdjeii' 
(eve"  mit  it)ven  8  U.Mnttevii  anfd)lie&t.  V(ud)  l)iev  mivb  bev  ''Jiad)tvag  .jnniidjft 
äu|evlid)  angefügt,  oT)ne  anf  bem  litet  angetiiiibigt  \u  fein. 


04  3!on  ^icni^fnlcljrc  311  iiieibcn  iiiih  9liititiovt  auf  £ptiid)C.    lf>22. 

B -\- a  „Uoii  inciu  fdfjciiu  levc  p  meljbcn.  "3^-  ?}iavti.  l'utfjcv  Söittem^ 
berg-  j  '031.  S.  ir.  ij  j"  9)111  litclcinfnifumj.  litehüctfeitc  bcbrucft. 
12  ißlätter  in  Cuavt,  letjte  (Seite  teer.     C^ne  iibevleitenben  Äiiftoben. 

lie  '(  =  6(nife  ()nt  bett  2nirffi'l)U'v  ÖJabvicli-j  ftatt  Sabvicli-3  niif  *l.  (>"  üj^. 

Srurf  uon  ;jol)niiii  OJninciiberij  in  Sl'ittcnbfviv  —  S'if  „3(nlttiort"  ift  nur 
niiBerüd)  nngofiigt;  lyi.  (M »  beginnt:  „?liittBOvlt  niiff  (pviidfC  ..."  iitm.  — 
■JliigÄbiufl,  SBnmberiv  iBerliii,  Saiijig,  föiivli^,  J?opeii()iigcu,  l'onboii,  "JJiiindicii 
.§St.,  aisetnigerobe  jc. :  iöfUer  21G7. 

3)01111  nimmt  ber  ®vuiieii6ovgifd)e  Sriicf  bie  „'Jlntiüovt"  nud)  in  bcii  iitel  auf: 

11" fi^  „Uon  men=    jdjeun  tcve  5U    mci)ben+  ,;  'Jtuttiüovtt  aujf  fpvüd)e  fio  innn 
fiivet    nicnfd)en  lere  ^u  ftevdenn.  JiS^  ^Jlovtif  8ntl^ei>  "  9öitteiubcvgt 
931.  S.  JT.  ij    "    Wit  litfteinfnfinnn,  litctvüdfcite  bcbvnctt.    12  Ü^lrtttev 
in  Cnavt,  lefete  Seite  leer,     ^(att  9  lO'  l^i  beginnt:   „Vlntuuirtt  aiiff 
fprud)e",  nmSd)hi§:  „^u  fc^rel}beiin.  ;  S)a§  fei)  bauo      giing.     •.♦  ||" 

*)!od)  ofjiic  übctleitfiiboit  .Riiftoben. 

Tviicf  i'ou  3ot)iiiii  (Stiiiii'iibcvg  in  2Bitffnbcvg.  —  .ßimafejdje  SIg.,  'üdigsbiitg, 
i8fvliii,  Ü^tcälou  6t. ,  2~iTvbfn,  Ptfiirt  llinvt.,  6iot()ü,  ©öttingfii  ^  Ijiet  „^Üntmovl" 
iibgetvennüi,  .'paiiibiivg.  fioiiigsbi-vg  U.,  l'oiiboii,  Uliiitfti'v,  äln-inuir,  2l*ittfiibevg  \.'. ; 
u.  Toinmcv  2>;l :  l'nnyv  H,  i:?39. 

^iini  bieiciii  Ttiid  ift  bie  tfigiiiiiinig  ]n  beiii  ciitoii  O'ifmplnv  uoii  SdjijvUntj 
( .4   i   d')  i'ntli'f)iit. 

B^ti^  „Uon  men-  nienidjeii  (ere "  cju  mel)-'bent  '  'Jtnltiuort  nnff  fpvndje  feo 
man  fn^  ||  rot  menidjeii  lere  tjn  ftercfen.  ||  S-  9JiQr  Vutfjer  |[  aBittem- 
berg.  9)L  S.  jrij.  "  93lit  liteleinfoffimg.  12 ->?lätter  in  Ciinrt,  letjte 
Seite  leer.  ,^ier  Iiat  «IMatt  'i<  I ''  ben  .finftoben  „Vdittluortt" ;  5^1.  (>  1 »: 
„Vlntmortt  nnff  fprud)e",  niii  Sdjlnffe  tH.  CM":  „Sa-?  fei)  bnuö  ' 
gnug.  ,,  • .  •  i,"     (/(-.(llaffe;  in  biefer  (vrfd)eiiinng-5finni:  <i-.i 

S^viirf  Don  3o()nitn  fönuioiibevg  in  älSittfiibeig  (in  hcn  initcri-it  Ifil  bev  Sitcl- 
finfuijiiiig  fcinf  3iiitinlc  ^  gtol!  oingeidjnittcii.  ifiinattfdic  £(g.,  S<iimbcrg, 
ü<ftlin,  iilvcÄlaii  11.,  Wutljn,  .fialle  11  ,  i>aiiUiiivg,  .Wöiiig-Jbrtg  11.,  ÄDpcnljiigcii, 
Vfip.iig  11,  Vuiibon,  llüiiidjeii  •£)St.,  :ilU'iiriiiv;  U.  iouimcv  '279;  iln-Ucv  2Ui9. 

öierund^  luaib  gebruift: 

^'a^  „5i!on  nienfd)en  lere  (ju  nieijben  1!  ?(ntutort  nnff  fpriid)e,  fio  mü 
fi'iret  nienfd)eii  lere  ^ü  fterifen.  S)oit.  ^Jior.  Vntliev.  unttemberg 
931.  3).  ryiij.  "  2iteleinfnffiiiig,  iitehiiif feite  bebrnrft.  12  'iMuttei  in 
Cimrt,  Icljtee  "iMntt  leer.  -  inntt  U<  4  '■  nni  ed)lnB  ber  „yjlenfdjen- 
lere" :  „l)n  end)  (vfVJi'32Ilia.  mUl^Ti.  "Sn  bleljbo  bei).  "  Sann 
auf  ber  ni1d)ffen  '^,tHe  ber  .(Tnftobe  „'Jtntniortt".  ?(m  Sd)üif!  ^iM.  11'': 
„bl)e  I;  lügen  tjn  fcf)rel)beii.     3)n^  fei)  bniion  gnug.    " 

Tviirf  uon  aiHilf  8liivini'v  in  tvvjuvt.  •  ■  X'Unftnbl,  i'^rnnfiiivl  n.  1.li.  (ugl. 
.Rfldjiicr,  ^.'iitljorbviirfc  bor  £lnbtbibliDll)o!  S.  S),  Wüttiiigcii,  ,({opi'nl)iigi'ii  ibn- 
(vvfiiipliu  Ijnt  biitd)  ilfajiit  i>iij  in  iiii  gcnnbftti;  1>niijcv  II,  Ifi-'iT. 

B'^h  „Uon  meit=  ||  fd)eu  lere  311  !|  mel)ben^  ■  9(nttiuo!tt  nuff  ||  fprnd)e  ^0  innn 
füret  men- '  fdieu  lere  ^u  nieiiben.  |sicf  ||  2).  War.  \.'ntr)er  SBitteni- 
bcrg.  II  «DJ.  2).  rrif.  "  93tit  liteteinfnffimg.  litelrürffeite  bebrmft. 
12  *.yiätlcr  iu  Qiinrt,    letjte  Seite  leer.     "iMalt  ('>'  1  :    „l'liittiuoitt  aiiff 


Son  2Jlen|(i^enIf!)re  jii  meiben  unb  Wntloort  niif  Sprühe.   1522.  65 

fpiüd^e."    Stm  «d^Iufe  Slatt  (M":  „ju  frfim)^^     S)a§     ffi)  bauoii 
gnug.  ||  •.•  |" 

Tmd  öon  3ot)oiui  6Snincnbctg  in  SlMttenbcrg.  —  finnofejcfjc  Slg. ,  a^etUii, 
ajteälaii  11,  (fvfiitt  5J!ntl.,  (fttnugeii,  .g>ainbiitg,  Wüiidjcn  .f)3t.,  Söittoiibetg  i.'., 
Slßolfeiibütlfl;  H.  loimnev  L'SO;  liteUinf.  70  A;  Uiof)l  'JJanifV  H,  1:140,  bcr 
iiiigenaii. 

Cf  iitel  ufiD.  wie  B-h,  nur  ;i  7  be§  litcls  „Wavt."  eiiiteiluug  bie 
gleid;«;  Citfiogropftio  unb  i?fttfrn  nbtccid)eiib,  oucf)  bcv  Satj,  jo  ftef)t 
Slmeu  sßlatt  ".H  j ''  imtni  mit  eiiiov  ;')eilf  allein.  2evt  bev  „Vlnttli'ovtf 
wie  B'^h. 

Stiicf  Hon  3ol)<i""  Kximenbcvg  in  äßittenbfrg.  —  :i<etlin,  itfrcÄlan  U. 
Ixtibtn,  ^Inngcn,  ©dttingfii,  ,ftopfnl)agfn,  l'onbon,  'iOJiindjcn  ,5>St.;  ^Minjev  II, 
i:}41  lUgl.  ü.  Xoniincr  'Jiv.  280j. 

I)  „Uon  nienfdjcn  [i  leren  jü  iuel)ben.  ]|  S.  ^Jiaiti.  Snt^ev.  ||  Söittenterg.  ,, 
«Mi.  S).  JXii.  "  5)iit  Sitcleinfnffung.  litclviirffcite  bebvnrft.  10  «iJtiütcv 
in  Cuovt,  (efetel  inott  leev. 

!St.  91  ij«),  ,^,.  2  u.  II.  (5f)flrtüücv,  SBnnb  . .  .  jltx\}d)  .  .  . 

Tturf  DOM  .gifintic^  Steinet  in  'iliigSbnrg;  liteleiiifnjiimg  ©oetjc,  .^loctjbeiitfdje 
Snicfet  '•Jir.  144,  u.  Toininet  Sinf.  'Jir.  12S.  —  ßnanfejcOe  Slg.,  C>ifenad),  Lhlongen, 
(Vrnnffurt,  05otl)ii,  iJöiiigc-berg  U.,  .Ropent)ngen,  l'onbon,  *)Jiiiiid)en  .s"i£t.,  äiMtlcn: 
betg  y.  !(. 

I)  -(-  (/  „Uon  nicnjdjen  (cveu  ,511  niel)bcn.  ;  S).  ^3Iavti.  Si.'utt)cv.  Söittentevg.  ,1 
9J1.  S).  XXtj.  II"  Siteleinfaffung.  litelvürffeitc  bebnuft.  10  33(ättev, 
(e^teS  S9Iatt  Icev  ober  entfevnti.  ?nie»  wie  bei  I).  Xann  beginnt 
Sötatt  11  oljne  .ffuftobcn  nt*  '.^ogen  P:  „9(ntlOD!tl  anff  fpvucfje", 
4  inättcv.  9(ni  Sd)hiB  fl"f  *latt  6  4*:  „,yi  fitrei)benn.  Sa§  fei) 
baiiB  gnng.  ^♦I  "  l'e^te  Seite  leer;  im  gnnjen  nlfo  14  '.glätter 
in  CuQit. 

Stiirf  1)011  .^leintid^  tstftinev  in  Vlug«biirg  lOgl.  oben).  —  Sfttin,  '^xtibtn, 
^ünd)en  .^St.  k. 

7)»  litel  iiftt).  toie  bei  D. 

m.  ?Uj''   ,'i.  2  ö.  u.:  («bnrti'ifiev  aiinib  .  .  .  flapfd)  .    . 
S'Turf  Bon  .^fintid^  Steinet  in  Vlug^butg.  —  .ffnaafe(d)e  £lg.,   ßreii^nmlb, 
^eibelbftg,  Vonbon,  SttnBbutg,  *iijicn;  '■^Sanjot  II,  i:Ws. 

E  „U'on   men-  ||  fc^e  leren   ^ü  ||  meiben.  ||  T.  "iViavtinu-^     !i.'ntl)fv.    "  'JJiit 

liteleinfaffung.     litelrüdffeite  bebructt.     12  Slätter  in  Cnart,  letjte^ 

5ßlQtt    leer.     Snbalteangnbcn    om    Mnnb,    o^ne    3i<if)vel,^Qi&l.  Cfine 
„Slntwort". 

Tviiif  üon  *2lbom  ^i'etri  in  ^M\el  (i>.  Jonnner  '■Jh.  27S);  liteleinfaifiing  fbenba 
^Ix.  102);  meütx  21<;o.  —  ,ftnnnftfd)c  (=lg.,  «iigäburg,  ä<affl,  »crliii,  5re«bfn, 
STonffiitt  n.  ÜJJ.,  St.  ©ollen  St.,  .Oiimbuvg,  ßopen()ngfii,  Sonbon,  '•Mliiiidicn  .^iSt., 
EttQBbiitg,  aBciinnr,  Ül'itteiibrvg  l'.,  Piütic^  !C. 

F  „i(on  menfcfjen  ]|  leren  ^no  ml)ben.  ||  5).  'OJlnvlinn-i  t'uttjev.  |1  'iUttembevg. 
•DJl.  2.  rvij.   "    gjlit  liteleinfaffung.    litelrürffeite  bebrurft.    12  iölütter 
in  Cunrt.     ^^luf  ber  öorleijten   Seite  nur   ein   .öoljfc&nitt  (l'utl)er   in 
gm^er  (?igur   mit  ber  Q^ibel   in    ben  '■>(vmfni,    letite  Seite    leer.     Vlm 
S?utfteT«  9Üertf.    X,  2  j 


Gl)  'i'on  ll|oiifd)fiilt'l)vo  yi  iiu'iticii  iiiib  ".'Intmtivt  niij  Spviir()c.    iri2-2. 

(nibc:  „(^etvmft  im  inv  imrf)  bi"v  golnivt    (<l)vifti.    'DJI.S.rni.  "     Cfjnc 
,/^liittoovt". 

Strafjbiufltv  Ixutt  Oil>oM  •Hi.ipffcl '.,  bit  liti'li'tiifiiijiiiifl  ift  bir  gli'icijf  Unc 
tu  ßbpifel-5  "Jincf  bcv  „'•JJiiffilif  nu  CH-oiibcriV  =  U.  2oimiicv  ''Jiv.  '-'72:  iltrllcv 
*Jir.  21ii"i).  -  'Jlug-sbiirfi,  4<evliit,  'Bliiiul)iM:  IL,  Stiittflnrt,  lltvi'rtjt,  *il.H'iiiiin-, 
itJolfcnbiittet,  äl<orm-?. 

(1  „Uoii  iiu'ii=  II  fcfjen  Iceveii  .]u  Ij  iiic\)ben.  ||  2).  llinitini  ||  l'iit()tn-.  ||  Söittom^ 
bfvg.  II  M.  3).  XXII.  "  Wit  Xitdeiiifnfimig.  litclriirftfiti'  bcbnirft. 
8  ilitttev  in  Cuavt,  leljtf  Sciti-  Iccv.     C^iu-  „Slntluuvt". 

?(ii!i-3buvgi't  2'i-ucf  (©.  fövimm  unb  2)!.  aBirjimg?),  loojii  bic  ®prad)e  ftimmt. 
—  Scvliii,  ftopeiiOngeii,  '3Jiünd)cii  .^i®t.  uiib  11.,  Stvnfebiivg  11.;  ^miii^'v  U,  l'''''f>- 

7/  „Uon  iiienj^c  ||  levcii  .^tu  meijbcii.  ||  S.  'DJlavtimiä  Suttjev.  ||  SÖittnibevt^. 
•m.  ®.  i-jii.  [,"  5Kit  2iteleinfn|iung.  litetnuffcitc  bcbriuft.  s  53lättfv 
in  Quart,  lettte  Seite  leer. 

•Jliig-iburgct  2"tiiif  (Siginiinb  ©timm  imb  ilinvr  aiMriiiiig ?).  -  (^vlmigi'it, 
.^iioibclbetg,  Soiibon,  ÜJiüiic^cit,  S3.>criiigcrobe,  SiUcii,  aBittenbevg. 

7/  „^!oii  incn?dE)en  lere  ||  ,511  tncljben.  ||  9liitt!liDvt  niiff  fpnicfje  ||  fo  nmii  fiivot 
iucnfd)cii   II  U've    ,5U    ftercfeii.   ||  S)oct.  Wiax.  l'iittfjev.   ||  Jüittcmboig. 
9Ji.  2).  XXIII.  "    Wit  litflcinfaifiing.   litelviirtfcitc  bcbriirtt.    IPiUnttev 
in  Ciinvt,  Icljtee  i^tntt  Irev. 

Ttiirf  Vioii  5)icld)iov  l'ottl)cr  in  äüitteubcvg  (Sitelcinfaffiing  bei  u.  Soimufv 
yiv.  77;  föodie  9iv.  l.VJ).  „'Oliitluod"  niif  '-iHntt  10-i  fofovt  iii'il  ;]t\U  18  bnii 
2ei'te  be?  1.  leilf-J  fidj  niireitjciib.  —  .(iiinnfi'jdic  Slg.,  i'i'iliii,  WbttiiigiMi,  yiMt  11., 
.twmbiivg,  .(topciibcigcii,  S^'unbuit,  ll|iitid)oii  .üSt  ,  "ilH-riiigevobc;  '■|Miiiii'r  11,  l<;.''ili; 
luoljl  ils'cücr  21(is. ' 

7v7.'  „VlutlDiüt  Üeütfdj  i  bff  jpmd)  |o  iiinii  fiivet  iiieii=  j  fdjcn  (cvc  ,yi  iiicl)bcu.  || 
■■Aion  inciifd)i'ii  tcve  ^iiuiel;  |i  beii.  S).  'i'.'iinvt.  Sut{)ev. ; "   14  ^-iMcittcv  in  Ciinvt. 

Tic  fvfto  ,-ifili'  bi'->  IitcI-3  ifi  .s3ol,iid)ilitt. 

Inirf  Don  ünU'ntin  (i'nvio  in  ij'ofcl.  —  il'nnibcvg,  äVifcl,  *JJiinid|i'M  ■'pSt., 
Sinttgnvt;  aßcllfv  21(;i. 

///  „''San  iiUjiifjtcii  k=  I  VC  t()ii  mijben.  ||  9tiitf;!bovbc  bp  fpjote  |  fo  man  foiot 
nil)nf,i  I  fen  (ovo  tI)o  iiHjbcn  |fü!  bgl.  />"-/*  niib  Cr].  '^.  Wnvti.  ^.'iif()i'v  | 
t()o  bnbe.  '.JSnitti'inbi'vf!.  ||  ir)2:!.  "  ^Jcit  liteli'infnjfiiiuv  iili'lviid'[i'iti' 
bebvurft.     10  iöliittev  in  Quavt,  ba§  letzte  Icev.    'i'lni  (vnbe:  „W()eb)mfi't 


ll)u  Söittciiibrvti  biud)  l'feldjio!  j  Vottf)ev  beni  Sinigcvii  Vhn  P-lfftou  bagi 


Vlpiili'S     ;^^iii  b.'f  Uiibo  tluintigi'ftcn      nnd)  bi'fili'inl)niibevt  3nvn. 
.fieibclberg,  ^cliiiftobt,  JfopciiI)iigi'n,  V'iibrrf,  Stiiltgnrt. 

717;//  „*i!nn  uiefd)en  lovr  ||  to  fd)uli'cn  ||  '.HntU'uiul  bp  |om  ||  niigT)e  fcviftnven, 
liu'lc  II  lo  bcv  iiu-nfd)en  le  ||  ve  jd)l)ut  to  ]|  ftavdVn.  1|  '•JJi.  2).  vviii.  i" 
17  ^i^lättfv  in  Dnai-t. 

Ttnrfct  iiidjl  ermittelt.        .tioibrtbovg,  .ffopcnljngm. 

N   „DK    ilV.M.A  II  NKS   TI'.ADi'l'loNiliVS  ||  VITANDIS.  i|  ITF.M.  ||  DM    INI- 

QVO    MAMMi>-  II  NE,    LVCAi:    XVI.  ||  CONTIONKS.   |]  Martino 

Lnthrro  anfhari'.  \\  Inan.  JUirlllra'ims  Ti<i/iriwis.  \\  l'frfiiims  lircr 

oliiH  (/Hinii  HOS  rdiifo/a,  /'<)iirli<t/  \\    i'uit/ijtliriyii ,  hoiiis  in/'fi/nrus 

ys.    1"     Wit   liteleinfafjunfi.     2(;  ^iHättei:   in    Cftob.      91nf  bev 


Söon  5)}eii|rf)enU'I)te  ,vi  iiicitifii  imb  9(ntlD0tt  auf  ©ptiidje.    1S22.  67 

legten  Seite  2I)oma§  SBolf^  SJnider^eidjen  mit  lliufdjviit  iiub  baiuntcv 
„THOMAS  VOLFFIVS.  ^  %m  (Snhi  ba  üüilc^tcii  Seite:  „HASILHAK 
ANNO  POST  II  CHRITVM  [|o]  NATVAF  ||  M.  D.  XXV.  ||  EXCYDE- 
BAT  THO-  II  MAS  VOLFFIVS.  , "  2)ev  3)ni(!  |d)DU  bf|rf)viel)eii  Uiif. 
?(ii§fl.  Sb.  10 ',  CXLIV. 

i?iinnte(d)c  Slg. ,  5*evliii,  3^niijiii  ©t.,  ®rc-?beit,  .giniiilmvfl ,  '■JJi'iindjtii  lQ<Zi-, 
Strajjfaiirg. 

^11  bell  jluci  üt'cricljtfii  Stiicffii  (5fl)üvcti  jlDfi  ;^iifrf)vificii.  3Jii  bft  ctftcu  nit 
.(ionvnb  i^^ntititiii-j  m'iitit  firfj  bfv  Überiftu-r  ^\oI)aiiii  ;)ü)t'tlicniiii*,  luic  üben  auf 
bem  ticbvurffcii  litcl,  in  bft  .^lueitoii  nu  Sotob  ;)i()eüicanuä,  bct  in  aUiilfiibctg 
ir>21  nm  ll.^Jiävj  pvoinonicttc  (lacoVms  Molitor  Tiyiirimi.-ii,  bcyirfjltfl  fv  fiel) 
jcbod)  ali  lo;in.  Molitor  'l'ifjurinus. 

Oo  C^anbfdjvift  Bresben  (9U-.  294)  nb.  bom  Satjv  1526. 
3ft  freie  Übettrngimg  bc?  ®tiirfe3. 

Sin  bett  PJefamtnuäflnticn  finbet  fidj  bie  6d)vift  Söittenbevi^  7  i'[!'>T>4),  n47''ff., 
3lena  2  (ir.55),  OG^jf.,  l'Utenbuvfl  2,  rinff.,  t'eipjifl  18,  l.sff.,  aBnld)  U»,  712 ff. 
iinb  (Mangen  28,  318—343. 

Sie  ^JiciTjonfotfle  otigev  Sviirfe  ,yi  i'r!eiiiu'n  luivb  bnbiivdj  evfdjuu'vt,  ba^  bie 
,^lDei  Seile  iiid)t  Don  ^Jdifoiig  nii  .yigleid)  Ijevauggegebeii  univbeu;  jiiovft  uatiivlid) 
„Wenfdjeu  ^eve"  iiiib  bnuii  „?liitmovt  auf  fpviid)e".  \Hu  bev  Spi^e  bev  cvrjnüenen 
Snirfe,  bieÜeidjt  nl§  llvbnid  fteTjt  .1,  Ijievüoii  ftaiiinieii  einevfeitS  DEFa ,  Qubev^ 
feitö  lil'lK;  bei  bev  evfteii  ßvuppe  ift  bie  „yiutuiovt"  mie  tei  A,  \mm\  ülu'vtjnupt 
öovljaiiben ,  iiuv  dujievlid)  niigefiigt,  tiei  bev  ^lueiteu  )}d\\  ?liifniig  a\\  öovtjniibeu, 
fpdtev  ofjiie  Seiteuabfnl}  niigefiigt.  Ct  fie  je  nlleiii  (jiiioiiSgiiig,  ift,  bn  fie  iiivgeiib«? 
nUein  bovtommt,  ,5U  bejUieifetii.  2Öa§  bie  IHbljiiiigigteit  im  einjelueii  nidniigt,  fo 
ift  7)  Uiotjl  immittetbnv  uoii  A  ndgeleitet,  7)'  üon  />,  E  aber  tiou  einem  ,\unfd)eii 
A  imb  7)  ftefjenbeii  Sviirf  (7)"),  ebeufo  7'  bei  ollev  iH'vlimiibtfdjnft  mit  /','  uidjt 
nu§  biefem  obcv  biefem  allein,  iinb  G  miebev  ou§  einer  .ffreuäung  tjon  7)  nnb  /'. 
yiaä)  bev  Spradje  töiiute  ba§  ^IbWingigteitSüertjöltni?  luieber  etrna?  anber?  erfcTjeiiien, 
t)ier  ftetjt  7'  mit  feinem  alenmuni|e()en  (Winnittev  allein,  bod)  fdjeint  bei  <1  eine 
olemaunifd)e  Sovlage  biird). 

3(n  ber  jiueiten  ßrnppe  ift  II  in  Dier  Vluflagen  uorfjanben,  bie  flav  in  bev 
9ieif}e  liBTMl'^  entftanben  finb;  Don  li'  ftammt  ber  (hfnrtev  lixwd  =23'. i-  lr,2n>, 
ber  aud)  fpvadjlid)  feiner  'üoringe  feTjr  treu  geblieben  ift.  Kon  //^  ftammt  (',  Don 
biefem  /;  K  meift  in  ber  fpvadjlidjen  Jvorni  bielfaelj  auf  J'.F,  fouft  ober  ebenfo 
beftinimt  auf  B"^  uub  C. 

5ÜDU  ben  nieberbeutfdjen  Jvnffuiigen  ift  /.  U)ol}(  \\\  A—G  \\\  ftellen,  aber 
7i  foUiol}l  luie  M  unb  bie  .finubfdjrift  0  finb  frei  übertragen,  M  ftarl  tierfiir.d, 
on  einigen  Steßeu  burd)  Ihnfdjreibungeu  tjevtiingert.  t'eSavten  Pou  7yil/0  finb 
nur  aufgenommen,  U'o  fie  inr  Un'leudjtuug  bes  l)od)bentfd)en  lerteä  förberlid)  fd)einen. 

%\t  „Vlntmort"  ift  .yierft  (vrcniplaren  be-j  fdjou  fevtiggebrndien  /.'  beigebunben 
U'orben  (erfter  Srurt  <i),  berfelbe  Sal.i  ift  bann  faft  nnberiinbert  g(eid)  beim  Trnd  mit 
/>'"  nnb  7)'  berbnuben,  U'enig  beriinbert  iln  nut  7?-,  barauä  abgebrndt  <■  (Oerbunben 
mit  ('),   lueiterljiu  bon   «  abgeleitet  d  C,ju  T),   ba§  aber  and)  ol)ne  il  borfomnd), 

')  Eine  9lii?gnbe  l)oii  V>12  gibt  c->  alfo  non  biefem  1)vittf  iiic^t,  in  bcni  Äopentjngencr 
evemplnv  ift  Don  ber  SatjreSjnl)!  W.  S".  vviii  bo?-  leltle  j  nii?rnbicrt  (ugt.  S.  f!4). 


08  2'pii  l'tciiidinilcl)!!'  ',1'  utfibt"  m\h  ^liilU'ovt  mif  Spviirfjc.    ir)22. 

/   i'mit  l   gcbtiicEti,   /■   (mit  K  gobrurffi,    bie  uiebevbcuttdjfn   /,  »i,  n   mit    T.]\[0 
Dcvbuubcn.     3(n  ein  (fjemplnv  üoii  A  ift  «i,  an  i-iu  nubevi'ö  c  nngcbmibcn. 

Sil-  lotdnifrfjc  Übci-fc^iiiig  (JVi  gcl^ort  fictjiT  iiidjt  bi'v  7?=6nipVc  an,  ob  nbcv 
A  ictbft  l'ortagc  mar,  ift  taum  \n  ontfcfji'iboii,  wafjvfcfjointid)  ift  e§,  uu'il  in  A^ 
bie  „9liitiuort"  luie  in  .1  fe1)tt. 

£)ie  ?Umiciti)nngeu  bev  übrigen  üSvurfe  Hon  A  in  iße.^ierjnng  auf  Söovtiovnioii 
nnb  Sdjreibnngen  finb  und)  ben  fiiv  nufcvo  '.^Inc'Qnbe  geltenben  ©rnnbjii^en  per- 
.^eidjnct;  boc^  finb  fte'^enbe  ^öavianten  nidjt  immcvnnebcv  aufgefüfjvt.  SBemcvlt  ning 
ton  liovut)evein  UH'vben ,  boß  in  ber  „'.Hntmort"  bie  'OlbuH'idjnngen  fel)v  gering  nu 
iJatjl  finb.  3"  ^cv  'Kegel  tonnte  in  ben  folgeuben  ^',nfainmenfaffnngen  mit  bem 
Sigel  ber  „9Jienfd;enlet)re"  allein  aud)  bie  Beigcbrnrfte  „9lntii'ort"  be;eiel)net  merben. 
(f§  ift  alfo,  mo  nidjt  anberä  bcmertt,  ,v  33.  K  =  Kl:,  B'^  =  ß^a-  nff.  '.)ln-i  i^.i 
finb  bie  loenigcn  ^^Ibu'eidjnngen  Bon  BUt-  nur  Ijier  ^ufammengefafet. 

;Scr  Um  tan  t  ift  am  gtcid)mäBigftcn  beim  a  bnrdjgefidjrt;  er  feljlt  in 
gefalj  EK,  arbei)t,  ab entenv  D  unb  im  ftarfcn  äcitlnort  er  faltet  (1, 
gefaltet  T).  mir  e  ftcljt  ä  in  «attcr  EFK,  fdjablid)  E,  tdglid)  B'EFK, 
nindjtigtlid)  DE;  't>  ftef)t  in  ermött  D,  loolet,  mörf,  Tjorter  O,  in  louldj 
neben  lucld)  in  E(^  für  mild)  in  A;  gegen  .1  fietjt  Umlaut  in  gefeljt  (1,  bän  l> 
ben  K,  fdmcr  (5plnral?i  1).  —  '5ia'  '"'  ftc^t  ö  '"  lager  T)(!,  Oiettcid)t  in 
t)är  F.)  (^ür  ben  Umlant  tion  n  ift  e  Siegel,  bod)  T)at  E  bafür  d  in  tdf„ 
t()dten,  beftdtiget,  gebdd)tc,  fldrlid),  brn'^en;  td^  and)  T/ ;  bagegen  ö  für  e 
fü^e  I),  loore  G;  ber  Umlaut  fe()lt  in  tlarlidj  EG,  bann  aber  mieber  im 
ftarfen  ^cit'i'oi't  er  laffet  E,  lafet  DE,  entpfad)t  E,  entfat)et,  gerab§  D. 

2er  Umlaut  bou  o  (ö  unb  ö)  in  .1  oft  fel)lenb,  ift  in  I  gonj  unbetannt, 
fonft  biet  l)cinfiger  ali  in  .1,  fo  lior  allem  in  l)üren  lU'D'-EG,  erben  ("^Unrali 
BEEGK,  bofec  lU'lK,  nbten  JUDEN,  triften  BCDK,  nh\Ux  BCDEdK, 
nottig  CGK,  rotUIorig  BC,  großer  BC,  ftuffct  B,  loßen  D(^ ,  tievpot 
(--=  DerbiJte)  B.  erl)ü^et  r,  fd)on  7)r;,  Mumifd)  </,  fotid)  /)/•',  ortten  /, 
wolle  11   DEEK,  m  öl  teil  /•',  m6d)t   DE(-,  tonnen  d. 

Scr  Umlant  öon  u  (n  ober  ü,  nur  ü  in  E,  nur  u  in  ß"C)  ftel)t  meift  ]ai)l- 
reid)er  nl«  in  A,  fo  bei  ruften  BCEK,  tnuben  (Äonjunttib  unb  fd)U)ad)e'i  'iH-rbnmi 
DEIK,  über  löber  .1)  (EFK,  fnnb  DEEGK.  tjerfnnbigen  D1:EK,  gelübb 
CDEGK,  ,5nd)tig  <"/,',  fünfft  /;,  gliuf  DEGK,  für  EG,  jnbifd)  /•;, 
mngen  ^Y/,  bnrfen  BVG,  fprnd)  7/,  l)nlff  I*',  jünger,  abtriinnig  /•',  fnnff, 
fürftcn,  tiinucu  /,-,  5}Hiuid),  !ür,^tid),  Ingen,  fnnfftig  fand)  D),  muglid) 
i'niid)  D\,  mngen  iand)'^>'i  K,  Ingner,  natnrlid),  fnnbigen,  fiird)ten  I); 
in  DEI'a  t)errfd)t  abtriiinig  mit  i,  in  I)  finb  (iüiibei,  in  G  fprid)  (£vrüd)e). 
Segen  A  fcl^lt  ber  Umlaut  feiten,  fo  in  lugen  /.',  lngent)aft  EG ,  für  BC 
(in  ('  betont  aud)  füii,  burben  r,  .^ururf  (/,  mnnd)  (puraO  //,  muglid), 
bnbfd)  B,  furdjten  B^.  6iar  nid)t  tennt  ben  Umlant  üou  u  /,  /'  mir  in  für. 
—  ;Eer  Umlaut  boii  mt)b.  no  (meift  u,  in  G  aud)  ie,  l)e)  ift,  üoii  /  abgefel)eii, 
ba§  nud)  il)n  iüd)t  tennt,  in  ben  meiften  3)rurfen  etmas  öfter  be.^eidjiiet  als  in  .1, 
fo  in  brid)le  B^E,  büd)lin  CK,  bi'iberel)  CK,  muffen  CK,  büberet)  C, 
rl)unu'n  BCI\  fd)nler  B,  rnren  /•',  bied)lin,  fiert,  üieren,  Ibieberel), 
ml)effen,  gvieii  G ;  er  fel)lt  bisioeilcn  gegen  y1,  fo  in  tue  f^Uurali  BiC,  fureu, 
füret  BC,  bruberii  B,  gntter  /.',  muffen  BD,  bud)le,  ruren  /). 


33on  5Dien)d)ciilrl)ic  i»  iiieibtii  iiiiti  'Jlnlluoil  mii  S|uiiil)c.    1522.  (i9 

Scv  Umtaut  üoii  an  Icix,  cii,  /•'  nud)  dho,  /'  aud)  cl))  idjiuanfl,  jo  bnfe  cv 
bcreiii.jelt  flcgeit  .1  fid)  fiiibi't  in  g(aiilii(5  F,  glciobto  /,  öftfv  fc'^lt  i'i  gedcii  A, 
fo  in  glaiiln-ii  257)tr't/,  ciiaiibt  7)7^,  glaiubig  lil'IK,  Ijaubl  7)/''A',  Qiifjcv= 
Ud)  F,  faufft  /J/f,  tauffcii,  aniimct  K,  laffcii  (!)  G/iT. 

2.  58on  boii  alten  ^i^jljtljougcu  ift  iio  (in  faft  vcgctninfeifi  gofdjvicbcu 
\\\  1)—(!K ihwd),  ,5Ü,  bübi'Vi'l),  gut,  fudjcii  ufiu.,  abcv  -ttjinii,  iitdjt  tljitini; 
fein  u  finbct  fid)  in  1>'-,  uintjvonb  II 11'^  öfter  n  (aud)  füv  ben  Umlaut  gcUcnb) 
jcigcn;  in  (/  uub  (t  fommt  Uüv  ''Jiafat  o  bov:  tT)on,  tljunb;  üi-  (ü)  ift  bon  ü 
Muv  in  ]'j(r  foigfattig  gi'id)iebcn,  in  fr  oft  bcfonbev-:-  bcutlid)  a(ö  üc,  ic,  l)c.  !5ic 
Sd)oibung  Dun  i  iinb  ic  ift  bnvd)  ilH'ibcl)Qltung  alter  i  beffer  gemaf)rt  in  DK 
(bil,  bifecui,  bcfd)ribcn,  getriben  ufu'.),  üerciiyelter  in  l!l'(!;  umgrfcl)rt 
fommcn  afccr  BJl'GI  and)  neue  falfd)c  ic  gegen  A,  ,5.  93.  in  gefd)rieben,  liegen, 
ficfieu  (füeben  BD;  alte  ie  fiiib  gegen  .1  erf)alten  in  bienft  CIK  i'beinfi  D), 
brieffe  IJf,  t)antieren  ('/'',  ift  gegen  A  befeitigt  in  l)i)rl)nn,  flil)en  C, 
regirct  1,  üirbe,  bineu  2P.  —  Wittes  ei  ift  bom  neuen  (m^b.  i)  aU  ai  uuter^ 
fd)tcbcn  in  iXi:  al)er,  rain,  aiu,  maift;  fläl)fd)liel)  (fo  öfter  in  Di;  aber 
in  /)  roenigftenö  einmal  fol)  für  fei  nuas  gcfd)id)tlid)  bcied)tigti. 

o.  35ie  neuen  S)ibl)tl)ünge  ei  unb  au  fehlen  in  F  (\)\\,  bi)d)ten,  ll)bcn, 
aber  fei),  frei),  bei)  nad)  betannter  ;Kegel);  nur  in  unbetonter  Silbe  l)at  bic  alten 
i'ofalc  FK:  t)^,  bff,  i)n  (aber  K  aud)  el)n).  Söcitcr  alö  .1  in  bcr  2)ipT)- 
tljongieruug  gel)t  /■.'  im  äBorte  uu'ibf)obbf"- 

4.  5J3on  fonftigen  'Jlbu'eid)ungen  ift  ,5U  erumtincn  ä>  0  100  BI,  uion  F, 
blofcn  1,  fifon  FG  (bo  D) ,  obenteür  F,  wod)  B^;  o>a  lua  G,  an 
(^ol^nc'i  K,  nad)  I,  getjar^aui  />;  \^  \\  füebcnb  B,  uuirt  ifo  gemöTjnlid))  F, 
einigemal  aud;  G,  l)ülfft  <r\  i)  üielteict)t  in  bcr  gleid)en  33ebeutung  in  iiU)rt, 
T)l)rtcn  67,  un)r  B^C;  u>  0  ücreiuaclt  in  C  (furd^t),  1)  (fünft),  G  (tumpti, 
fcl)r  l)äufig  in  K:  fummcn,  funbcr,  funtag,  fun,  fünft,  genummcn,  boU 
fumlid),  aud)  antmurt,  trutjcu;  ü>  b  fbri^ten  7iF,  bbrfften  7<',  mögen  K; 
Wond)  1.  %k  3]otallänge  luirb  in  A  T)iinfig  burd)  l)  angebeutet,  bies  feT)lt  oft  in 
anbcrcn  Srucfen,  cbenfo  loie  f)  alö  Jrennunge,ieid)en  ,5U)ifd)eu  il'ofalen,  ftel)n,  geljn, 
cl)brud)  uftü.>^ftccu,  QccnDFFGK,  cebruc^  />7'7v'  ee  7>>7,',  cer  7'7v',  mcer  DG, 
mer7i',  er  ("lUonomen)  ''',  eeren  I),  leer  i'',  leeren  G,  breen  G,  roee  f>I\  n\nK 
Slbcr  nie  fel)lt  hai  t;  in  gcfd)e^iejn;  es  ift  bieö  alfo  anberä  aufgefaßt  als  bas 
in  gel)n,  fte'^n;  bei  auberen  SBofoIen  fc'^lt  I)  gegen  A  in  riimcn  F,  jn  E, 
jr  DK  (ormut  /''  gc{)ört  motil  aui^  T)ierl)er,  ba  utT)  --  -ul^t  öon  Wrammatifern 
bezeugt  nurbj.  @egcu  ,1  ift  bisiueilen  bie  l'änge  burd)  1}  brjjcidjnet  j.  !i5.  in  cl)r, 
^l^rem,  feol^n  ßC,  nef)mcu  /,  burd)  Xoppelfd)reibung:  ftccttc  Jk,  roceg  D. 
amu  >  ah)  bor  iüofalcn,  3.  3<.  boioen  /,  umgefel^rt  aro  >•  auui  bäumen  FK, 
bgt.  neu,  ucümeS  GK  i'bor  ^onfonanten  mcd)fclt  au  unb  am  befonberä  in  7>-). 

5.  ;3"  unbetonter  3itbe  ift  i  >  e  in  allen  Trurfeu  geänbert,  nur  gan,}  bcr= 
eiu^cU  c>i  fil)iftu  C,  Ijol^ift  GJi.  Sonft  ift  auf  bie  i.*e5artcn  ,]n  bermcifen; 
]^erbDrgel)üben  fei  nur,  ba§  bic  grünblic^ere  ülbmerfung  bee  auelautenbcu  e  in  CF 
berbuuben  ift  mit  beffcrer  (nt)altung  bes  e  bor  .^onfonanten;  Vlpoftelcn,  fabclcn, 
I)crrcu,  berlcfteret,  el)eret,  ftet)ct.  ^n  F  fel)lt  e  fo  regelmäßig,  i>a%  bieä 
fpäter  uid)t  mcljr  ber,^eid)net  ift,  cä  tommt  Ijier  fiT)c,  böfc  (präbifatibi,  fcrrc 
nur  augnaljmlrocifc  bor,  allcrbing^  einmal  fogar  falfd)c  CI)riften  mit  c  gegen  A 


70  Sion  3}fcnid)cnli'l)te  yi  incibcii  iiiib  '^liittoott  mif  Spiiid)f.    1522. 

3ii  bct  USoifilbc   ge-  fcl)tt  c  ijcgtii  J   in   gl  cgi,   giu'ljiii  C,   giiDJicu  i,   ftcljt  c 
gegen  A  in  geitng  IJ,  getouticn  F(r;  in  (7  and)  i)clcl)t)en -^blcljBen. 

SSdu  .^üuf  Dnantcuiinbcrnngcn  ift  ,511  lH'qcid)ncn :  1.  t)  ^  li  gebottcn, 
bnttci",  gcbcrbc  uff.  I'FG  inid)t  intnicv  ücv.icidjnct),  oft  nud)  in  7,  K  'üdv 
aUeni  in  bcv  ^JJad;filbc  -bat),  b"  p  Ijaupt  /•.',  banrfpar  liW,  -per  /f,  eiil- 
pictcn  /,  fjiipfd)  (r. 

12.  ^^ci  bcn  t  =  !L'autcu  ift  aus  bcin  (^Ijnnö  unr  bit  gvo^c  iSoiticbc  für  bt  im 
aEgcniciucu  bei  I)  ticvüor.iuljcbcn  (fugav  tabttcln,  ciuinat  bcflctbigct»,  nad) 
©puüvlanti'u  in  h!  ifdjilbt,  fpbcnbt,  ftaubt  ufiu.),  t)cixin,iclt  aiidj  in  F,  in  (4 
begegnet  fugov  I)anbtljicicn;  int  ;;jn(üut  b  "~:  t  bievtcn  G,  t">b  unbcr  J>,i, 
EFGK.  3'"  '^(nlaut  t^  b  bi)ied)t,  bnd;,  evbid)t  /■.',  bvetten  /•',  gcbnbctt  A'; 
b>  t  tvuurfeu  FG.     IKegcl  fdjcint  uunjbei  (  Ciocitcv)  K. 

3.  Sei  beu  f  =  l'anten  bemevle  tj  >  d)  in  gel»cl)d;t  /',  fidj,  fidjftu  F; 
gf  >  g  in  gefngt  BC. 

A.  ibei  f  ift  bei  allein  (£d)tunnlcn  jii  bcubadjtcn,  ba^  ftalt  fj,  ff  nad;  fpnteicv 
3lvt  f  ^li'ifdjcn  'IvoEatcn  DLnljerrfdjt,  ,1.  iB.  in  bifev,  fpeljfe,  lofeu,  luefcn,  tuel)fe 
in  FGK,  eine  SSovlicbc  füv  fe  beftcljt  in  HC:  feül;n,  Ijanfe,  blasen,  für  fä  in 
/:  Ijaufs,  liefe,  tuä'^vcnb  /  nad)  neuerer  \)lit -e  im  l'lnelanl,  -f-  im  ^iidnid  icigt- 

3fn  ber  (<-nbung  -en  fct;lt  u  mel;vnialö  in  2?i. 

r«.  Sie  jBoppclfünfonanten  finb  in  fviitereu  Svurfcu  uiclfad;  ber  nuibernen 
JXcgcI  cntfpredjcnber  gcbrandjt  aUi  in  A,  fo  in  Ijcrr,  genommen,  fonimen, 
t)i)mmel  FG ,  not,  bemntig,  ober,  Iniber,  niber,  getabclt,  gepot,  fnbetn, 
jil  ufttJ.  GK;  fonft  ober  bou  ber  ;)iegcllüfigfeit  Don  vi  uid)l  berfdjiebcn;  bcfoubcrä 
BVI  äeigcn  tiielc  überflüffige  Soppelfonfonantcn,  aud)  gegen  A. 

iBon  beu  SJorfilbcn  ift  für- ~>  bor-  ju  bcadjteu  in  borljalteu  il\,  üou 
bell  ^lad)fitbcu  -ui^":   -uüfe  K,  > -nuB  dG,  -bar"    -per  K. 

*Jluä  ber  3lerion  finb  benicrfcnoluert  beim  .fiauptluort  bic  cubnngetofcn 
Oicn.  Sing.,  >uie  hc§  Wcl)ft  k('F,  cbcufo  S^al.  '|Uur.,  bic  "^Uurale  orben"  orbeu 
HFF,  Ijüdjer  >•  bndjern  (;,  ,5iucifell)aft  ob  *.|V(ural  ift  bie  famer  1);  beu 
!lel)ben"    tlel)bern  K;  ber  funben  iSat.  Sing.)       fnnbc  CK. 

33ei  bcn  (5-ünubrtern:  l;ljn  (t'is)  "~   V'"^"  ''»  "^"^i'  ben"     übern  G. 

S9et  ben  äcitwijvtern:  bie  (Jnbiing  -et^-ent  {'1  ipl.)  ir  tutrbent  F, 
tüiffeut,  taffcnt  E,  ganb  F,  Ijorcnb  D,  bafür  awd)  -cn:  ir  gtonben,  l)6rcn 
(aud)  als  Sinpci'fitiü)  /■;,  bcmeutfpred)enb  ir  i'nub  fic)  feinb  KF;  in  b.  •>  Sg. 
^4.h-.  fet)(t  ber  Umlaut  gegen  A  ,5.  1<.  in  er  laffet  F  (tafet  /•'),  fallet  EG, 
entpfad)t  F. 

'j^on  '.'(bberbien  tomml  Ijier  tlcrlid)  .1  ";~~  flerlid)cu  C  tu  Setrad)!. 

Sie  toed)felnbcn  Söortformcn,  llittcrfd)icbe  int  öefd)lcd)t  u.  ii.  geben 
bie  l'eearten  üollftänbig;  bod)  mag  l)ier  .^ufammcngefteltt  fein: 

1.  ©itbftantiuc.  bie  tuft  >  ber  luft  FF,  lagcr  A  ~>  Iciger  E  leger  G, 
fd)rifft  .1  ^  g(C)fd)rifft  EFd,  3(poftot  .1  ~^  ^Jlpoftet  A;/'',  tle\)uot  Ay 
ttaljuat  G  üeinot  F,  lippe  A  >  leff,ien  /•-',  gcfelj  A  /-  gcfal,!  Eh',  Wund) 
>■  Wi'tuic^  K,  bau  A  >  bau  />  bcn  K,  glcl)^uerel)  A  >  gtetd)6ucrel)  G, 
Monaten  A  >  ?lloueben  K,  crbci)t  A  >  arbapt  />,'  befcl  A  >  befeld)  d, 
Sabater  >•  £abtt)er  D,  mibl)oppeu  A  >  iuibl)üpffen  F,  bud)Ic  A  > 
biidjUn  CGIK;  6I;art^ufcr  >  öarttjeu^er  C. 


"Hon  3)ten|4eiilcl)ie  ;ii  meibcn  uitb  ^Iriltootl  uiif  Spiiid)i'-    V}'i2.  71. 

2.  l'lbjcftiuc.  cififjvedlid) -1  ^  crfdjVDtflid)  /•',  fdjaiitpQv  ,1  jdjaiiu 
piv  K,  ci)gciittid)  A  ^  cljgcbli^  K,  unbcvtl}aii  .1  ^  uiibcitl^cuig  (J, 
djriftlid^  .1  ^    djriftciilid)  ilG. 

■i.  5pvonoinina.  iiuld^cr  A  >  ipcldjer  IJFK  \vbld)cx  EG,  bi^  A  > 
biß  F,  Wai'^  W^  J),  uid)t§>nid&§  (eiiuiml)  D;  bj  als  Vhtifcl,  bai  nli 
.Holijiinftiini  fd)cibct  nur  T);  uicmaub,  ijcmaub  >  iiljcmab  K  ijcmat  /•,', 
Dgtidjcr  .1  >  ijcglid;cr  E  ijcgflidjev  FG  i)ct(id;cv  J),  ijbcriitnu  "  ijcbct^ 
mau  DK. 

4.  SBcrbcu.     feilen  ~>  fatcn  E  feien  I)F  fcUeii  7\';   Icngcu,  Icugfcn 

>  leutfcn  JiC  leugnen  FGK  tciidnen  /•',  öeibanincn  ^>  toerbanniicn  G, 
neben  Ijüntieiren  andj  anbicicn  A",  fangen"  faljen  G,  lengt,  flenßt  >- 
lügt,  fliifet  iml)b.  in)  7',  fdjlaTjen  >  fd;Iagen  1>,  ücvpot  (-^  bcvbötc)  >. 
ücvpnt  D.  ttjnn^  tljon  dFG,  flöten"  tljeteu  f  tljettcn  ^•  tliatten  f), 
cv  tuei^  ~~  luaift  J);  ningen  ":  nuigcn  EK,  bnvffcu  "  böiffeu  J),  bn 
fall  >  folt  7>,  njont>luiilt  F,  mollten  >  lüolteu  F,  fie  tiinben,  fnnt 
C^Jartiaipi  >  fünbcn,   fünbt  DEF,   funnen  "^   tonnen  J),   Ijat   fönncn  .1 

>  Tjot  fi'inben  G;  fteet  >  ftat  G  iSovnien  mit  cl),  e  f.  oben). 

'JJavtifcln.     nu  >  nun  DEFK,    fern  >  feiv  E  fcne  /•',    finteniat 

>  feJ)tmat  E  fljbmol  F  finteinnial  K,  feit(t)cnmat  I),  feVjtemal  G,  ba 

>  bo  I>,  ba-  (üov  .ßonfononten)  ~  bai-  DFJtK  ibnvnm  U>>,  fonbern  > 
funbev  A'  fonbcv  Ddd,  für  mi.  Sat.)  "  öor  E  fov  1),  biobcn  >  oben  DG, 
nic^t  >  nit  7-'C/7i  nitft  /,  mcl)l>  b)Di)t  F  bie  njcljl  E,  benn  >  bann  G 
hand,  alljH  >  al§3U  7A  giftern  >  geftern  k/,  anbcr§  >  anberft  (r,  ^urutf 
^  ^uruden  /.-,  crbeij  ">  T)crbel)  d,  iljt"~  ijcijt  A'  miber  inequc)  ""  loeber 
DEFd. 

3ln  bcr  SBortwaljt  ift  fein  llnterfc^icb  jWifdjcn  bcii  3)vuden,  nur  bag 
ftrorfs,  ii'ie  a  fd)cint,  nidjt  überall  geläufig  U'ar,  baljer  D BUJ  ftords,  K 
ftard  festen. 


72  Son  l'iEnic^enlcfjtc  ju  mctbeii  imb  -üiitiuoil  nitf  tft'turfjr.    1622. 


3.^011  ^)J(Cnfd)Citlcl)rc  ;^n  mcibcii  1532» 

"Tillen,  bicbife  buddle  le^cu  obbci  liuvcii,  töeb  tjott  ijiiabc  uniib 
üctftnnb.     3(mcii. 

,d),  '•llinvtiii  l'iitl)i'v,  l)nb  bijs  fuv^  bucfjlc  tiu  tvoft  imb  cvicbtutiiii 
bcr  avnn'ii  c^ciiniicii,  f;o  l)n  (loftcvii  ober  ftifftrii  buvdj  mciifcf)cn    * 
rtcfftj  rtefniic(('n  lic(cii,  Inffcii  aiif^iicliii,  Tn  mit  jljc  fid)  niftcii 
iiniib  ftcrrtcu  fiinbeii  biivd)  bn-ö  Uunt  flottic',   ^ii  6fftii)n  l)ii 
^®    tob'j    imtcn    iiiib    mtbcvii    iiiiftuljcii.      ?Ibfv   baiicbcii    lafj    id) 
iinljfii   bic  fvcd)i'u  iiiitjitdjtijc  tiHiffc,  bic  i)l)v  (^l)ii|tlid}  Uu'fjcii  (lUcl)ii  bo  mit 
ouffltcrffcii,  bau  il)c  cl)cr,   flctijd),   mild)  cjjcii,   iiid)l   bndjtrii,  bilb   ftiivmcii  i" 
tiinbcn  K.,  bo3  id)  l)[)n  Ijicmit  nid)t  linll  gcbiciict  bnbcn.    'Denn   id)  nd)t  fic 
"(.v?imi^c  w/iaf  t"i'  ^if  fd)nntpnv  Icittt,  bic  bno  l)crv  laftcv  boit  ,\)vnf(  bcjubbrltcu,  S,^o  bod) 
gcpottcii  Imiv  bcm  bolrf  foldjc  tuidjt,   biv;  tucm  ctUmo  uott  luav,   Jolt   nu^ci 
bcm  lagcv  gel)u  utib  fein  not  mit  abcii  bcrgvnbcn.    'JH^o  mufjnt  tuiv  oud) 
biß    iininiiBcvf    loibCjopficii   i)u    uiifjcvm    ncft    lf>)bcn,    In^    fic   fiot    cl)u    mnt  \s 
lltOVCü  Iciuc. 

3d)  tüitl  bifec  (5t)Vtftlid)c  fvcl)l)cl)tt  mu  bcii  nvmcii  (icfautjcii  bcmuttiflcu 
flcitiffcu  pvcbit^ct  t)abcu,  boS  too  ovmc  fiiibev,  '•Jiouiicu  obbcr  ''JJh'ind)  ftitb,  bic 
(^crnc  cvaiiß  tucvrn,  t)l)v  r|cHiiffcii  bcrid)tcu  miuvii,   »nie  fic  mit  {^ot   uiib  oii 
far  crnii^  fnmcii  imb  foldjcv  fvcl)l)cit  l.;ud)tiijlid)  iiiib  (^l)viftlid)  bvniid)cii  fiiiibcit.  2" 
ö5ott  geb  ba  tjii  fcl)iic  giinbc.    ''Jlmcii. 


2  tiudjlc  DD^E  Imdjlin  /jC7  Tiüe^tin  /''A'  tiicdjliii  '.'      hövcii  (so  fast  immer)  BCDFOK 

«nab  /•;  t  l\ii)U  I'^--i'lll-:  tn'id&liii  /''/•'  bi'icrt|liii  (l  :,  flüftcrii  (so  immer)  ir-CDKFGK 
f>  flc(a^  A'  licflCtl  l!'''(;l  Ujcflcit  tJ9  lijj-  (i}iinie.r)  /■'/<  -nrn  /''  nccil  (immer)  l>F,FGI\ 
•9Ct)Cll   '.'/        ruften  IP-'^  iJlJEl'UK  7  lünbcit   Dh'FdK        nott§   /•'  gottc<j  jast.  immer  alle 

iibrijen      ficftc^cn   /  ieflccit  (immer)   FF(tK         .S'  uöt(t)cil  BVDEFCtK       oiiftoftcil  BCDEK 

batnctcn  DFC  >i  uitiudjtigc  ///  tötiffc  liCUKd  fo^iff  ;•'  (S|)viftcnli^  '/  10  t.ljdjlcii 
(au  immer  1)  für  ü)   /•'       ftütmctt   /.''-^^S  A'/'A'  //  tiinbcn  yv.'A'       i)T)n|    l)l)ni  BCKüsN 

nebicnt  7<C7A'  /2  für:  lidlli       fdjnniticv  /•.'   fdjnnipcvu  A'   fdjnntVaiii   IIB'- -dl   fd)ont= 

()Qtnn  2S  läget  l>Fd  leger  A'  licjubtelcn  /•'  13  folidje  A'  iucni|  lucnn  ISdIK  u^er  A' 
l)ft  F  II  taflet  /'A'A' leger  '/       gcljrn   /.''  neu   /''/■'  gccn  /'/v       muffen   ///  /,")  loib^ 

lioliffcn  Fd  iDcibfiolilJen   /•-'      nnfterml  inijer  /         in  lcvitc|  lernet  l>  lere  O        17  djriftcnlid)  d 

bcnmttigcn  ///  M  Jitebigt  F  loa  '/  *J!unncn  D'dK  niund)  li—li-ll  '■Slmiij  K 
■■JJlonc^   /      fcinb  (fast  immer)  d        l'.i  ctufj  A'  l^etufj  i''  tjctoufe  d      mugen  />'  /  mögen  A7''A' 

on]  on  A'       20  turnen  A'      fötdjet  F      ,iiicl)liglic^  CFFGK      tünben  DFFdK       2t  gcüc  E 

fe^n  gcnobc  //'  gnab  F 


SSon  ??icnfcf)tiilc()i:e  ^ii  mctbcii  mib  'JliitiDotl  nuf  £|itiid)c.    1522.  73 

(ai.ättii  ^,iö  mciifdjcii  iH'crni  tili  iiicijbrii  fiiiö. 
a5niiiti  auf?  bcr  Kljrifiit. 

'f'^cr  cifl:  Wofc§  2)cutciDUoniio,  bau  tft,  ijm  fimtftcii  Inid)  am  incibcn 

b  '^st)V   follt   nid)t'5   t;u   tljnit  im  beut  Uuntt,   bn-i   irf)  cud)  fnr^c,   iiitb 

Qitd^  utd)tö  bnlHui  tt)itii.' 
Sßtrt  aber  l)cmatib  \a(\(n,  bau  'JJiofc-j  vcbr  lum  ji'iiui'iu  liunt  allein.  Tcim 
ubft  Utofc-j  6iiii)cv  fiiib  aiid)  Inl  'Ihoplietcii  bucljcv  iiiib  bao  c\a\\[}  in'U)  tcflamciit 
ba,^a  t{)nii.    ^Intuunt:  C?-^  i)t  abov  iiid)t-5  mtw-i  batni  tl)aii,  fioiibaii  rbrii  baf 
10  fclb,  bnä  Du  lllofc'j  budH'ni  |ti'()t,  bao  ftcl)t  l)ii  bcii  aiibcvii.    Tciiii  bic  aiibcvn 
inä)n  t()iiit  tiidjt»  mc()i  beim  lu-lineii  bic  cn'iin,id,   UU)o  i'ioicv  luovt  (^cbalfrii 
nbbfv  iiid)l  (\i'l)a{tcu  )(\),  Hub  luivtl  UuiU   mit  aiibi'vtel)  Uun-tcii  iinb  (ii'irf)irf)tni 
bfid)vibcu.    (^{5  i|"t  abcv  nücc-  bic  iclbi(\c  cl)iiiiV'  Icvc  uub  uici)iiuu(\.    Hub  l)ic  ift 
,^u  tro^eti  tuibci  fic,  Ta«  jic  l)u  allcu  bud)cvn  aufjcv  llioico  biid)cv  ci)u  Uuntt 
i.s  ticiiqcn,    ba§    uid)t    luiluiv    im    llioico    bud)    cviuubcii    lucvb.     Xciui    boy    ift 
uuäe|lt)el)filct ,   ba-j  bic  fiaiitic  Idjrifft  auff  O'liviltum  allein  ift  gcvidji.    '•Jhil) 
ft)nc^t  6f)itftuö  ,^soau.  r..:  Wo^f'j  l)nt  bou  mir  {lefdjribcu,  bariimb  iftö  aücä 
l)n  '"JJtpfcy  bnd;crn  al\]  Ijm  bclubt  brljbe,  tnaö  l)u  anbern  buri)ern  ift. 

Xa  onbcr  ift:  ^\\(iiai:  am   neun  iiiib  blueutnfliften  uub  ber  ()ev  beudjct 
:•«  C3  au  5)lntt()ci  j.b.: 

'2)ife  bold  e[)eret  mid)  mit  feiueu  libbeu,   \)\)x  [)crl^c  ahtx  ift  ferne 

bon  mir.    ^2lbcv  fie  bieueu  mir  bercictilid),  Xnö  fic  leren  bev  inenfd)eii  lere 

unb  flcpott.' 

■•^JJcrd:    ba?  tuovt  C<()rifti,    baö   erfe  bevi^eblidjcu    biuft   l)cift,    t^ot    und) 

'.'.•.  mcnfdjeu  Icrcu  biencn,  bcnu  (^firiftuy   ift   nidjt    bruurfcu   \wä)   tinid)t.     Hub 

anff  fcl)n  luort  ift  nlter  biuge  Iju  bäumen  für  alle  Ci-uivl  nnb  (<reaturn. 

Xer  brittc  ift:  5Dci  felbifle  ei)riftu«  l)m  felbiflcn  CJapitcl  ''3J?nttl)ei  am  rb: 

'SßO'S  t5um  mnub  el)U(icl)ett,  bao  mad)t  bcnu  menfdjen  nidjt  uurebnn, 

Sonbcrnn  U)aä  luim  mnub  auf]  flcljct,  bao  uiad)t  beu    menfd)cu  uureljn.' 


/  Cctfil]   lere   l!X-<('ll\   leeren  '/         l'cillb   (.so  rei/cbn.J  EF  2   Uft  (n-lc  immer)  K 

jc^rifftl   oftfjriff'   >-  fltj'ijrifi'    I'"  •>'  Sciilio-   B^CKIK       jüitfften   ECK  5  jog  F 

e  tfton  />'■'  7  SBürt  (rc;ietm.)  G        'B!o>)icö  A'  S  iiicr  (immer)   I',-(!FI\IK       tiud^ct 

B—B'J      gaiijs  feh/l  F         U  barju  (.lu  immer)  UKK      Slutluutl  A'      t()Oii  (l       iiinbev  (so 
ivimerj  K  10  flcl)ct  JiC  ftcct  (t.)  DEFGK  (2.)  DEK  II  Imc^cr   /  buifjctit  G        ilit 

diewölmlich)  G         12  luütt  (;/cir!i/i,i/icli)  FG  13  tcct  FG  II  triiijen  G F      huä)tt  (u) 

BCEJK       Ufe  F  ouft  G  II!  iin9c,iH)ciffcU   IH'F       jc^rifftl  «icfjtifft  (immer)  F       ^Jiun  (su 

•jeirühnlich)  EFGK  IS  t)i'icl)cvett  Fl         ()oiil)l  (;/ei':!ilmlicli)  llFEK  t)ou))t  '''         6vteff   /■' 

l)il)e»c  /'Ü'         /.''  jWeutjigftcu  /'  jioaiii-  G      t)ev  feldl  I      jcuc^ct  /JA'        :.'/  ectct  DFFGK 
titxti  HCl      lipljcii)  Icfftjeu  A'.'       Ijctij  li'U.'FFIK  22  leer  7'V/  ^4  tnort  G      crfel 

etfl  C        ttergcliclii^cn  (•'        bciiift  V   biciift  CD'EFGIK  20   ttundcii  FG        borcc^t    A' 

tötest  BFK        26  bing  /•'      fiiv  (rjeirühnlich)  HCl      cveatutcn  EF  -Uten   M        27  btitt  i'' 
(cfbig  F  (su  l'aul  ohne  End-t  durcliaus)         2S  Ijiigcet  EF        2'J  jonbct  (imnier)  E 


74  SSun  1.'fciiidK»li:l)ii'  ',11  iiu'ibcii  luiiJ  Vliillumt  mif  i2|Hiid)i'.    l-''>2'2. 

TiRi'ii  aiinjpiurf)  iiub  iiitcijU  joü  nuiii  uuil  Infjcii,  beim  ci  ifl  mcd)ti(-( 
iiiiiib  ftuffct  mit  iviiHiUt  cnüibbcv  nllc  lere,  bnuid)  imb  Ic&cit  l)uii  imlcvjd)ci)b 
bcv  iiid)t]cii  utib  madjt  frei)  alle  ivtinficu  \m\  iilleii  j^ffcia'ii  iUh-v  fpciife  itiib 
tviiiut.  'Jicmlid),  biK'  co  frei)  ift,  mild;,  piittcv,  ciicv,  fcfec,  fh'Dl'd)  t;,u  cifcii 
aiifj  nlic  toi^e,  i'c-  fci)  ioiitag  obbcv  fvdjtaiv  Teilten  ubbcv  ablu'iit.  llimb  bnvff  • 
nicuuiiit  piittevi^dt  ci)u  legen  obber  Iniejfe  hax:-,n  lofjcn.  S^ciiii  c-i  ftef)et  fcft 
bif;  uuntt  uiib  tveiiflet  iiid)t:  'ilniv  (mm  miuib  ei)ngef)ct.  mndjt  beii  menjd)cii 
iiid)t  luiveijiie. 

Tavniife  folget  l.uiut  evfteii,  bac-  erlogen  ift,  bao  man  faget.  5. -4>cter 
l)nb  bie  fnften  ei)ngefel.;t,  llnnb  fei)  eim  gepott  ber  firdjeii  bei)  el)uer  tobfnnb,  w 
nid)t  cl)er,  pntter,  mild),  fleljfd)  bri)nnen  effen,  benu  S.  '^'ctrno  obbcr  bie 
lirdje  fehl  niib  leret  iiidjtö  loibber  (5l)riftoii.  llnnb  ob  fie  e«  tl)cten,  loere  l)f)n 
nidjt  lui  oolgen.  'Jiid)t  ba»  eö  luif^e  fei),  Isn  Ijolten,  'Jlbcr  bo^e  ifto,  cl)n  nott 
niinb  gepütt  bninf]  mndjeii,  bno  bod)  frei)  ift,  llnnb  fnrgeben,  eo  mnd)c  nnrel)ii 
nnnb  fei)  fnnb,  bno  bod)  (^l)riftny  felbo  fngt,  ev  fei)  nidjt  fnnb  nnb  mndje  nid)t  '• 
nnveiii. 

3nm  iinbernn  oolget,  bac-  lautier  bnberel)  beö  tenffelv  ift,  haä  bor  iönpft 
brieffe  oerfenffl  nnb  Innbe  gibt,  pntler,  fleifd)  je.  Im  effen,  130  e«  ^itUür  frei) 
ift  oon  (^l)rifto  i)nn  bief3cm  fprud;  geben  unnb  erlelubt. 

oum  brüten  ifto  ond)  l)rtl)nm  nnb  lugen,  bn-j  mnn  goltfnft,  bniifaft,  -" 
'Jlpoftoll   nnnb  ber   l)el)ligcn  nbent  faften   nottig  mnd)t  bei)  el)nei  fnnbeu  alfe 
el)ii  gcpott  ber  fird)en,   benu  c-j  ftel)t  loibber  fold)ö  allcä  bife  tüort  6t)ftfti: 
Ül^no  Imnx  inuub  el)ugel)et,   mad)t  ben  uuMifd)en  nid)t  unrol)n.     Soubernn  bie 
faften  foll  frei),  linllorig  fein  ber  tage  nnb  ber  fpei)f]e  l)albeu  cluiglid). 

oum  Pierben  fl)nb  bie  orbcn  S.  i^cnebittuy,  ü^criiljarbuv',  (5l)artuf5cr  -5 
llnnb  alle  nnber,  bie  ba  mel)ben  flepfd)  uub  bec-  gleid)en  auu  nott  nnb  gepott, 
alfj  fei)  eo  fnnbe,  luibber  CiOril*!. 'üi  iij|ftum.  Teuu  l)l)r  bind  faget  nirf)t  anberö 
beim  ftractty  loiber  l^l)riftuc'  munb  alfjo:  il>a-j  luim  munb  el)ngel)et,  nmd)t 
unrel)!!.  Unnb  (5l)riftuc>  mn^  l)l)r  lügner  fepu,  ba  ebrfnget:  liäa-j  ^um  mnnbt 
ciugel)et,  mad)t  Wn  meufd)en  nit  unrein.  w 

/   boim  (■       mnriitig  J'K  -'   fluijct   li-^li-  ftojit   /■'        lifviütici:  /•'         :'>  flJcljßciil 

ft)ct)6  O      flciüljcii    A'    rtfK'Jc'   ''         '   tcfi   '^'I''!^  faß    /■.'''■'   (ofic   /'        .1  taii    /■.'/•'      fuiUog    K 

r,  nljcmab  /<      lüricff  BVFGIK      tößcii  VCDEFaK        7  luotlä  J^      ticiint  /•.'  hcuflt  CFK 

nit    (faul  Immer)  FK  >i  iiurclju  Ji^-^OFK  niun>)ii  G  '.)  Uolflt   /■'       jogt   ItCFIK 

iinib  (su  faul  immer)  li'lK        II  bflvcmi  DF  batiii  />'  baviiiiicn  A'        12  t^hviftiim  DEFK 

P,()vifto  (!       tljatcn   />         i:i  tofj   /  "606  (!F.I\1K  lioge  BD  (l'mlaul  in  diesen  Uruckcii  rc<jcl- 

miißi-/)  14   fuvflcficii  JiV  15  iülib  (1.)  KFK  (2.)  DI<:K   finb  ß'  IT  totflt  FK 

T)ü6crcl)  IIU'KFK  W    "  iü-  ^''  "<  I'iicff  l'(!       Ucrtaiifft  (re;/elm.)  DhiFGK       touljc 

gibt]  erlaube  g.  AY  uvlauti  g.  /■' cilaiitict  '/        /;'  tvUilubt  (so  immer)  /ICDFFG IK       20  higcii  (// 

;.'/  ?(|)oftcl  A7-7A'  «(joftclii  F      nüt(t)ig  CDF.FGK      jünbc  A'  (mibe  ('        22  ftcljct  l'.i'I  >ne 

neirühnlich    ftcl    T) F  'S    gcct    l>F  24    luilfüvig  liCDKFUF        tag   FG        fpctjfe   '/ 

2,')  ötbcn  FGK       Pfjatti'ijcr  /'/'    Oiiftcv  /'  -^i'ujici:  CK  -fjufecr  Jl—Jl-G  27  jiiiibc  /i'FK 

jünb  G       biiig  FK       faflt  (10  immer)  F       oiibctft  G        28  bann  (ijen-ölmlich)  G        fttadä 

DCEF\  ftatd  K      ^iigct  F       29  lugncv  /      muiibc  C       30  nidjt  li-V 


SJoii  DJ(eii(d)ciilcl)Vi'  \u  tticlbi'n  iiiib  Sliitiuott  mii  «(ntidii'.    1522.  75 

Hub  nlfjo  ftf)C!"tii,  bn'>  bifecr  (\)\\ny\  iprud)  CU)vifti  iiicditiglicf)  ncvbnnipt 
oüc  ovbcii  uiib  iKi)ftIicf)  vcnl)tiicitt.  2^cnu  feo  ba§  nic^t  mivcljii  mnc^t,  ba-i 
liimt  miitib  cl)nc(cl)t't.  Uiic  l'id  lufiiic^cr  luirtt  iiiinn)ii  mnrf)cn,  biv?  an  bfit  leid 
(\(\\:c\{  \mxit!  co  fd)  tiittcn,  lort,  f)cinl)b,  liofjcii,  tif)iic(),  iiinntcl,  (\xm,  (\d, 
lilnU',  vob,  kicl)f5,  tnmb,  tinc  man  IviiH,  bcfidbigcii  f\lcl)d)cii  niidj  bic  ftcttc  alfj 
fivdjcii,  C'ericii,  l)aiit?,  !nmcv. 

S.^o  folflft,  bov  liici"  (i-  fuv  iiiiib  l)i-Ut,  ob  ci)ii  imiiid)  niiHcv  fcl)!!-? 
orbeii^  tlcl)b  gififlc  iiimb  JüoltC'  uidjt  frei)  fdm  Inffcii,  bcv  mnrf)t  (<l)viftiim  abn 
mnIT  hiim  lu(\iicr  iiimb  ictjt  iiiiib  bnvniiff,  bn  fic  (^l)viftiiv  nbefl)iit,  uniib 
Kl  iprirf)t  \)a,  bn  CM)ii|"tiiC'  iiclju  fniit.  Sl^ao  il)iib  beim  iui()  iolrfjc  llhuirfjc  fui 
Icutt  niibcv»,  Tciin  bic  ftvart^  (ffiiifb  l)iiii  fcl)ii  niuvficfjt  ]a([(n:  bii  Iciigift, 
6§  ift  funb  bn,  bn  bii  ingift,  cö  fcl)  iiirfjt  iiiiibc. 

Gfe    Oilfft    iiidjt,    bnc'    fic    S.   U3cviil)nvbiim,    Wn-niuiiim,    mniiiifiiim 

iiiiiib  mc()cr  lidiligeii  Ivollcn  niift&riiiflcii.    '•Hlniiii  miif;  (<livi|tiiiii  ()inrii,  i&ny 

15  bcv  loflct.    S(3itd)Cf  nllciii  ift  l^um  boctov  i^cmnrfjt  Imm  Ü^ntcv  niiff  bcm  krgc 

2f)nbov,  bn  cv  finnd)  ll(nttf)ci  nm  fidcii  icdciibcii:  'Tif;  ift  mcl)ii  lict'cv  Soii,i""iiii.  w, 
nii  bcm  id)  cl)ii  liioUicfnUcn  l)nlH\  bcii  l)inctt.'  {y()v  ()nt  nid)t  rtcfdiit:  ••ooictl 
■J^ciii.,  Wvcg.  JC,  Sonbcviin:  bcn  f)0vct,  bcn,  bcn,  bcit,  titcl)ncii  licficn  Soii.  3Bcv 
Uicl)f;,  Uiic  bic  fidiliivii  f)icvl)iin  iicfuubigt  nbbcv  vcd)t  tf)nit  (indcii?  Sl)c  finficiiö 
.■o  md)t  nufj  nott  luiiib  gcpott  gclinltcii,  l)alicii  ficö  nbcv  auf;  iintt  iiiiiib  gcpott  c\c= 
t)altcn,  feo  lin6eii  fic  C|cl)iTct  unnb  l)f)n  ift  iiid}t  im  folgen  llnnb  (?f)viftiis  Im  Inffcn. 

2;^^  nEcS  ticftcttiget ,  bnö  (^f)riftii-s  nm  fcUicn  ovtt  llintttiei  nm  jö. 
folgett:  2ßn§  nufj  bcm  munb  gefjctt,  bni  mnrfjt  beii  metifdjcn  unrcl)nn,  bcmi 
au%  bcm  mniib  gctiett  lunni  bcm  (icrtjeri  fiof;  gcbnnctcn,  Imlercl),  cfiebrud), 
btcbcvcl),  lügen,  Icftcrnng  ;c.    ©old)-?  mndjt  bcn  mcnfdjen  nnvdinn. 

.^^ic  fingen  tniv:  fjo  bnö  nllein  fnnb  nnb  nniein  ift,  bni?  nu^  bem 
tieften  gcf)ct,  toic  ()ic  (U)iiftuv  med)tiglid)  ovtevt  nnnb  fd)tenft,  h)ic  fnn  ben 
puttct,  mild^,  cl)cv,  !e^c  unrein  mnrf)en,  bns  ntd)t  nu^  bcm  mnnb  nod)  ()cr^cn 
^onbevn  nnf;  bem  bnnd)  bcr  tnc  nnb  Tienncn  tompt?  2Bef)v  f)nt  l)f)c  gefcfieit 
I.  ftcl)fd),  plnttcn,  tnttcn,  {(öfter,  ()nrin  ()enibb  nufe  bem  mnnb  gc()n?  (<■■:'  miiften 
bic  !üc  fnnbigcn,  bn§  fic  mild)  unb  pnttcr  gcticn  unb  Mber  trngcn. 


fehler)  li  u.  £»  4  glcflt  <'  lultcii]  Xap\)en  O  gruii  T  grien  O  .5  ftccttc  K  6  lämcr  l) 
7  finb  D  (sonst  ü  fie  oben)       ajlüiiirf)  fsu  immer)  K      Ijfe  fctjng  !■'        8  luottS  /'       '■>  lliniict  O I 

a\>tt)\\{  FG  lOnmiK  \'oii{^t  OjeviUmlich)  D  müiid§  '  7-,V;  nii'mid^  A'  tc>)t /'  /;  fttodt^) 
flotä  A'  VJ  fiinb  (heiilemu!)  (1  funb  (heidemal)  li-CI  fünb— (iiiibc  T>  SBcvn.  ©vcg.  J^toiicif.  .( 
14  mcr  EFK  mc'^r  />'(.' mcct  l>  looücn  (so  ijcirUlinlich)  liEFOK  ^otcn  (vie  immer) DVDEFG K 
löXaaXa'ich  BCIK  hjctd^ct  W'VC  luold^ct  AV;  Ui  \\m  EFGK  17  %oxtni  (beidemal)  DKF 
IH  tiötcnt  EF  Umlaut  irie  oben      ©o'^ii  1111°  goftn  7^''-  (un  EFGK        l'J  hJCigt  E  luoift  VG 

ßeiünbigt  OJ'O'Ä'     t^on  6'       30[itt?B      2/ P^tiftuni /•;       :'2  Mtötigct  A'       24ihiBusi>: 

tulcrcl)  C'I  ticScrct)  (/  '6fi'6crct)  /  crttudö  DEN  ccfcriitf)  A'  L'.'i  lugcn  i'-V  fotid^  /v  27  ntac6= 
ligftid)  /;      öttctt  PG  ötbctt  .V        iW  fcft  FK  föfe  AV;        i.;/  bnt  iaiirf)  /'  (bcm  /'*')        fuc  liGfE 

Ium|)t  OA'        30  ttoftcr^CZi^A^      t)otl)ii  JJEFG  Xjntjn  liCIK      ge^en  t,'        3i  tue  C  lu  K 


76  2>Dn  OTctiidjeiili'lin'  ju  itu'ibi'it  iiiib  '.Hiilitunt  mit  «iiuuilic     1.S2L'. 

Tnvumb  ift-j  uidjt  allclm  ijott  lc|tcniiu\  uitb  Uicfli'u  iiiib  tvici^cn,  ennbrvn 
rcif)t  nanm  locrcf  iiniib  nffcii  ipl)cll  aller  i'imicfjcu  iiiib  mciiidjcii  gcfc^  tioii 
tticl)tBcii,  flcljbcvii  iiiib  ftcttcii  iiub  allem  eufiei'lid)cm  biiig. 

3S?av  ift'j,  ba-5  Ijeiiianb  faii  ei)ii  bofje  hift  l)alieii  lui  iitiviivtii  effeit  iiiib 
f(ci)beii,  aber  bao  gebt  aiio  beut  Ijertjeu  uub  fami  eben  fjo  uuHl  an  fi)d)eii  s 
ali;  an  fkn;fd),  ann  gvaluem  tud)  alfj  an  robtcm  fammctt  gefd)el)cn.  tournma 
5nnunaruni,  Miriftno  leuget  t)n  bif^eii  Umrten  nirfjt:  'Ümi-j  Ijnni  niunb  ein 
9cl)t,  ntad)t  nid)t  nnreljn,  äBaü  aber  lunn  nmnb  anfi  gebt,  ba-J  nuidjt  iinrel)n. 
ÄH'iiii  aber  bav  Umr  ift,  bau  fold)'i  nid)t  nnrein  nnd)  |nnb  ift,  ^o  man 
leiiet,  unio  meu)d)en  geputt  ift,  ijo  mnf;  niibernmb  and)  nidjt  veljn  nod)  lier=^  i" 
bienft  fein,  lueini  manf]  bi^lt  unb  tbut,  Sbntemal  allein  bac-  rel)n  nnb  nerbienft 
ift,  bay  bcr  fnnb  nnb  bem  nnrepiien  entgegen  ift.  Tarnml'  ift  l)nn  aller 
llfnndjen  leben  luibber  rel)n  nod)  nerbienft.  Ta-J  nu'bnet  and)  bcr  [)ax 
Moiii).  i:,,?(<i,viftiio,  ba  er  faget  lliattl).  ro.:  'in-rgeblid)  bienen   fie   mir  mit   menfd)cii 

gepotten.    ÜlHunrnb  nergebtid)^    'lüemlid)  barnmb,  Tay  nad)laffen  fein  fnnb  15 
nnb  I)nltcii  fein  uerbienft  ift,  Sonbcrn  nUe-j  frei).    Tarnnib  betrtcgen  fie  fid) 
fclb  nnnb  madjen  ncrbienft,  ba  fet)ner  ift,  nnb  fnrdjten  fiel)  fnr  funben,  ba 
9»i-ii.:'Mnc  ift.     ülJie  ber  riij.  pfalm  fagt:  Sie  fnreljten  fid),  ba  feine  fordjt  ift. 

Ser  Picrbe  ift  S.  i^^aulnc'  l)nn  ber  crften  (Spiftel  tui  limotbcoo  am  Pierben. 

'Ter  gepft  faget  flerlirf),  Tao  pnn  leljten  Ijeptbcn  ctblid)  hu-rben  imm  -•' 

glanben  trotten.    Unb  ad)tcn  |S^i.  xH4|  anff  bie  prrigen  gepfte  nnb  leren  ber 

teuffcU  Tnrd)  bie  falfd)rcbcr  pnn  glepffnerep  unb  bic  cpn  branbmal  l)abcn 

pn  prcm  geloiffen.     llnb  Perpieten  ebelid)  Im  loerben   nnb  Im  nu-pben  bie 

fpcp^e,  bie  gott  gefd)affcn  batt  Ijn  nemen  mit  banctfagnng  ben  glenbigen  nnb 

bcncn,  bic  bic  lr»arl)ept  ertennet  l)aben.    Tcnn  nlle  ereatnr  goti-J  ift  gut. 

llnb  ift  nid)tC'  Pcrlncrfflid),  limo  mit  bancffagnng  geimmen  luirb.    Tcnn  cö 

luirt  gebepliget  bitrd)  bao  luortf  gottio  nnb  gepett.    Uln'nn  bn   folrf)v  ben 

brnbern   fürlegift,   fjo  Inirftn  epn  gnter  prcbigcr  CM)rifti  fepn,  anfferljogcn 

mit  UHuten  bco   glanbcnc-  nnb  gnttcr  lere,    bic  bn  erlanget    pnft-     Ter 

nngelnepbeten  aber  nnb  aItPettlifd)e  fabeln  entfd)labe  bid).' 

Ü  5Gild)  epn  bonner  nnb  loetter  ift  bao  über  alle  nu'nfd)en  Inerrt,  leren 

nnb  orbcn.    ?luff§  crft,  luenn   fie  rbnnu'n,   Pbr  bind  fom  Poni  Stapft   unb 


.'U 


1  gotgtcftctuiiii  /•'/  1'  fpilf  /'  /''  mmidjrii  HC  3  oii(fcrtid[)cm  /■'  ■/  Ä>ov  ifts) 
aöoä  ift§  G  Ijcmot  A'  böüen  A'/V;  üdriflcii  !■:/■'  ■'>  flcljbciil  ![ct)bcvn  IKU  odcv  bas] 
abn  bon  />  {ba§  1)')  flcfjct  («o  immer)  IK'f  eben  fjo]  ctifii  ali  (1  6  avalucit  /  biid^  /•' 
r  lügt  F  (alemann.  Form)  tcuict  IIC/\  s  itit   /         il  \'oüä)i  F  joticfjS  (/         10  tnjfct   /•/' 

Inftl  /•'       iiod^t    A'  //  fintcinmat   (immer)  l<  jcljtcmat  />'-'    fctjtmat    E  IS   'Diiuidjcii 

immd^ni   H  —  lr-]    mciifdjcn  C      lucbci    (i/eirölinliik)   1>EF<!  17    fpvcölcu    (ebenso  18)  EF 

fuH^tcu /.'''A'  /A' frin  ('-'.; /•;  /!)  limotl)co /«,7</';/'7A'  Jci  tlatlicf) /''.'  •>/ bvcltcit  /•' 
23  ccli^  IXIK  Jl  [pclifi  '•'  ntolubiiicn  üo  Immer)  HCIK  glnirt'igcii  /'  i'.i  gcit(t)ö  EF 
26  gcitmiitu   A'  _',"  (iclicd   A'  |    gcboU   /■'         (ülidj'5  /■'  is  Iiri'ibcrcn   E         luürftu   /' 

30  tmgciul)rf)lcu  I'  nltl>cttcljri)c  ''  -fctclidjc  A  oltlul)mi(rt)fn  /.MO  31  O  luitdj)  O  SSBoU  /^(r 
wtlä)  UFK       32  t(5)ümen  JiVEFOK      biiig  F.      [um  CK 


SDon  ^Jenfcf)eiilcT)ri;  v'  incibfii  mit)  ^tnttDOtt  niif  ©|)riicf)c.    V->22.  77 

f)el)li9cn  3Setern.    2Ba»  rtivtt  6[)ri[tiiö  bavubcr  richten?    äöivtt  er  iiidjt  alfeo 
jagen:  ^^'aiUiio  iiici)n  'ypüftol  i)"t  iiiei)ii  mijievtiH'U't  vuft^ciuv  luie  Viuiv:-  fdjvcilictt 
l)n  bcn  ^Jlpofti'l  gejdjidjten   am  ncuiibcii:   älJaviimü   l)abt  l)l)i  bcu   jciii    luüvt -)iw  a.  u 
nid}t  laifcii  iiicl)v  gelten,  bcnii  be-J  ^apft  iiub  bei:  ä?etcv,  bte  l)l)v  nidjt  Iriffct, 
Weö  niftticiig  fie  jeljub?    ^iBlje  Irievbeit  fic  ba  beftel)cn? 

'ituff-5  anbcr  fragen  1iil)v  fie,  ob  iüd;t  puttev,  el)ev,  flel)fd),  mild)  iinb 
alle  fpeijfe,  bie  fie  mei)bcn  an  ben  faft  tagen  unb  in  ben  ovben,  gott  gefd;affen 
l)abe  unb  gottio  gute  cveatuv  finb?  9hil),  fjo  ifty  gelnifj,  baä  fie  bie  feinb, 
t)on  bcnen  f)ie  ^'anluö  fagt,  bao  fie  Pevpictcn  bie  fpeljfec,  bie  got  gefdjaffen 
nnnb  ben  glelnbigeu  Iju  bvandjon  geben  Ijatt,  Unb  Devpieten  ben  el)elid)cn  ftanb 
bo^u.  511^0  ha-j  fie  nidjt  für  über  tnnben,  biefjer  fprud)  trifft  unb  mel)net 
fie.    ^hif)  Iaf§  fefien,  »na«  Sßaulno  Don  l)f)n  f)elt  unb  Uiie  er  fie  tabbelt. 

%  3»iit  erften  feinb  fie  abtvctten  öom  glalüben,  benn  es  loere  unmi'iglid), 
bo§  fie  folc^e  lere  unb  tüerrf  auffridjten,  toenn  fie  nid)t  ha  huxä)  gebed;ten 
frum  tjn  fet)n  unnb  feiig  tni  Uierben.  Solcher  liia()n  aber  ift  fdjon  eljn  geluifj 
^et)rf)cn,  bae  fie  bom  glaluben  finb  abtrünnig  Inorbcn,  3l)ntcmal  allelm  ber 
glaube  ba-?  tf)un  foü,  baö  fie  an  ben  loertfen  fndjen,  tnie  offt  gefagt  ift. 

%  ^nm  anbern  achten  fie  auff  ijrrige  gcljftcr.  ^1]y  fpridjt  nid;t  auf  l)rrige 
uienfrfjen,  fjonbcrn  anff  lirrigc  gcljfter,  ba-j  finb  bie  ba  gel)ftnrf)  bing  fnrgcben 
unb  gel)ft{id)  fid)  bcljffen  laffen  unnb  i)l)r  UieBcn  füll  au»  bcm  geljft  nnnb  ijnn 
bem  gel)ft  fet)n.  a^eljE  fie  nu  glatnblofj  finb,  ift§  nic^t  miiglid),  bac-  fie  nid)t 
l)rren  folten  pnn  gelifttidjen  fad)cn.  Xarnmb  folget  e-j  feljn  auff  el)nanbcv: 
^Jtbtrettcn  boni  glalubenu  unnb  folgen  bem  l)rtl)nni  l)m  gel)ft. 

•I  3"'"  britten,  l)f)r  terc  nennet  er  teuffelS  leren,  hai-  niufj  and)  folgen, 
toa  glambe  unnb  ber  tuare  gel)ft  nid)t  ift,  ba  gibt  ber  teuffell  el)n  ben  l)rrigen 
gcl)ftcn  unb  furct  fie  mit  fjubfd)  gcferbeten  leren  nnnb  Uierrfen,  ba-?  fie  fid) 
bnncfen  laffen,  fie  finb  lui  mal  gel)ftlid).  5lber  Ineill  bie  lere  nid)t  auf}  ber 
fdjrifft  fleuffct,  fan  fie  niemaut  anber-?  benn  beS  teuffelv  fein. 

%  wum  iiierben  finb  fie  faljd)  reber,  benn  fie  fneren  nnnb  IjUnngcn  anS] 
\}\\  ineljlen  bie  l)cl)lige  fd)rifft  unb  ber  '.l^etcr  fprnd)  auff  t)l)rc  lere,  'llMe  luir 


/  Battcrn  A'        ä  ?(poftfl   A'/'A'      niifiovWfltfv  llCIh'  -Hu'ilft  '.'  -luölt  /■'       y'ifl  (/lif)-)  E 
\<i)xt\.M   liCIK         I  a^ntftä  /•.7.7A'       unttfv  /■:/<       luifjent   A'         ."-  vi'ift     f.Ch'CK       fiiib(t) 
Jl<'/J<        fie  bon  mtjt  Ijiueii  colilicn  .1/  ."  Hjeijßc  ./.'('  -fe  A'        fnftagcii   A'        ovbtn  EF'U 

f<  fiute  /■'■/'"  /'t'/A'       ffinb]  jinb  /.'':'  !i  i|)e^6  (so  cievlilmlich)  <;  11  fnv   ubn  (fiiv 

üfier  AVVA')!  bnviibev  /•'      fiinbcti   AV/A'         IJ  tnjß]  (oft  /'         IS  finb  /.''/A         //  fölc^e  F 
fo(t§  Il^dK       gebnrtjten   /v  l.'i  \'oii(t)n  I'      luoii  F  Dt  odtniiiiiiii   /  nOtrmiitig  i:''CP 

aUxinnic^  F.FCK        ieiittcmnl  ','   finblomnt   F  finteinnial  A'        nUc>)ii  fflili  H  /!'  Jiff  A' 

W  211  (icljftlicf)  biiifl  fiivfiebcn  inib  filiWSi        Mi  bcm  %e\)\i]  bcn  cj.  /■''  bcnii  fl.  />  f-l  Imi  be) 
il  bie  loc^l  !■:       miialirfj  /.'''  ■>■!  (cct  '/  -'.)  reo  ISCIK       clni|  >)f)ii   l'.'i'  i)n  K  jn  A' 

2«  füret  nc  fievt  (1       tiudfc^   /.'/;"|   f)u(>fcf)cv  /;'■  -   [)u6f^cr  CK  J7  bie  Weil   A'A  bluljl  /•' 

28  gef^tifft  !■:  gji^rifft  F      flüfet   F  flcüft  d        -'H  bann  fl      fiiren  HO  fi'iten  /'        no  ftolj^ 
(igen  'V      qeftfirifft  f«'  mirh  nuim)  FFO      tiatfcr  A'A'      iptfitfi   l'.f'FdH 


78  ä»on  9.1ionSd)enle()Tf  vi  nifibi-n  imb  Sliilmort  niif  ®priirf)e.    1522. 

iec{\\ä)  m  l)l)n  feljcn.    'Jlbcv  bn,i  ift  faljrf)  iiunb  evlogcii,  Sijntemnl  bie  fcfjvifft 
auffs  t)ol)ift  loibbcv  )ic  ift. 

•[  3iim  fuiifften  ifto  enteil  flleiffencvcl).  CDnö  ift  Idqv  iinnb  bavff  tctincv 
nlofeeii,  bcnii  nücv  l)t)V  Uicfec»  ift  i'i'v  <•''"  fc()ct)nn  imiib  (\lciiicn  l)nii  ciifecvlidiem 
maubcl  ber  jpci)Be  unb  tleljbcv. 

^  ,311111  icdjfteu  l)alicn  fic  ein  (n-anbinnll  in  l)l)vcin  (^oUnffcii,  biiv  ift  ein 
ininntiirliif)  (lelnijien,  bcnn  ba  fci)nc  iiinb  iiiinb  fleuiificii  ift,  ba  mndjcii  fic 
fiinb  iiniib  (^düiffcii ,  Uiic  bvoluMi  a,t]a([i  ift,  c[k\d)  luic  ein  bvanbnaibe  ein 
iinnatiivli(^  mal  ift  nin  lel)lie. 

^  3nTii  fibciib  nevpietcn  fie  bie  e[)e  bomit,  ba?  fic  \iM)m  ftniib  niiff 
ricf)ten,  bcv  011  c[)c  fein  foU,  luic  Iniv  fel)en  kijbe  an  '^'faffen  iinnb  'i)Jiinirf)en. 
Saruinb  fil)e  l)ic  bao  iirteiU  qottio  iibev  fohi)c  lere  iiiib  ftenbe,  ba-j  co  tenffelo 
leren,  l)vricie  (even,  faifcfje  leren,  iinc^leUiOif^e  leren,  qlcifjnifdjc  leren  finb. 
.Sj)t)Iff  c^ott,  Ipcr  mill  barinnen  bleiben,  Inenn  t^ot  felb  fold)  iirteiU  feilet? 
aßn-J  l)nlffv,  ba-?  bn  taiiBent  neüibt  nnb  cl)be  tljan  l)ctl*-lM.  üUjtift  anff  fold)e 
(cven?  3ff)  i)f)e  f)crtcr  ba^i  (ictnbt  ift,  l)[)c  mc\)x  c-;  Im  rel)ffen  ift,  niei)ll  eo 
anff  tenffcl'3  leren  ttiiber  a,ot  (^efrf)cl)cn  ift. 

'Jlber  fil)c  Im,  inic  fcl)n  brel)cn  fic  fid;  auf;  nnb  »nenben  biefjen  fprnd) 
Hon  fid),  fachen,  er  c^cljc  fie  nidjt-j  an  fjnnbern  bie  laeianer,  bie  felier,  bie  ben 
cljclidjen  ftanb  aller  binfi  lierbaniptcn.  '.Hber  ''l^anliiv  facjet  l)ic  nid)t  bon  ben, 
bl)c  ben  el)eftanbt  Dcrbamnen,  Sonbernn  bie  l)l)n  ner^iieten  iinib  flUi)ffenercli 
UiiUen,  ba-5  fie  fiel)ftlid)  fein  UmUeii.  (vf;  fei)  aber  alfia,  bao  3.  'Ininlnv  Unber 
bie  2aeianer  rebe.  iÜ>enn  aber  ber  'inipft  tljiit,  bao  bie  laeianer  tbalten, 
lüavunib  folto  nid)t  nnd)  anff  tibn  flefaiit  felin?  (vfj  fei)  laeianer  obber 
U-^apft,  fjo  feljnb  fie  t)ie  troffen,  bie  bie  cl)e  berpieten.  Tie  linirt  'l-Hinli  ner 
bumnen  baj  trerrf  011  iinterfd;cl)b  ber  perfon.  'iln-r  bie  el)e  Perpcutt,  ber  ift 
bco  tenffelo  .'siniflcr  ninib  '.'Ipoftel,  loie  bie  Uiortt  tlerlid)  (antfen.  ilVbU  bonn 
bav  ber  U-nipft  tl)ntt,  '5,^o  niufj  cl)r  bcv  tenffelv  .^univr  fel)n  mit  allen  ben 
fcl)nen  ober  Sanet  'l^anln-?  niiifj  licfien. 


/  tSarirt)  A'/'A'       ^ijbtmnl  /' icl)ltfmnl   /«/   jolitnin(  />'!■:  -J  ()ö(iefl   DJ''!    Iicitiift   A" 

(|ü(f)ft  /'  .1  fmifftcn   /■:/■'/<         fllfl)(f)6iievfl)  >!   fllolifiiifvol)   A'   (lUifjncvli   /'A  1  uiiv  I' 

(lleifffnl  fcleiiffii  "      niijjfrlirijcm  A'        (;  l)l)veii   /  7  iiiinnti'ivlitfj  /''A'AV/A'       juiib  iiub] 

jimb  juiib  A'/i"  .*>■  bvoOcul  Qicii   /'A'   [jifvobrn  '.'  .''  iinnnti'nUcf)  /''  A'A        (cljti   HCl 

/!/ ficbfiibfii /;'• ' '7  jiiodfiibcit  A' /-'"  fljlitnben  A'AV/A         Ute  l'.l'dK      nii  üclibo 'Z      pfnfffö /-' Ai" 

nuiiidjfii  /•'     A'-'  IJ   firt)f   /'      c\ot<i   {i/nrnliulii/i)    I'  /.';   alcifjiiifd^  I'.  (iloiiijnii'jijjf    / 

/;  bri)iiticii  A"r7A'  not  if(6  .  .  .  feilet]  Selb  .  .  .  feilet  A'A'»  felO  .  .  .  feilet  t\ot  /■•'l'^  ev  jelti 
.  .  .  ftUet  flott  Il-CIK  /.-.  Imtff.i  Ijülff.;  /.'ATjUiff-i  .l|  Ijilfftö  !■:  nelüOt  (  b)  DF.I'a  tlioii  Fi: 
11:  ^otter  '.'       «elüOt   Dh'.h'K       t\nx  el)fien   /;'   riiiv  velifjeu  Xi  W   fi()c|  fiilj  A-'      bveeii  '■' 

l'.i   gce    A;A      iiit   (»o  afln-)   /•'  iiitfttä  (/        Jl    e()eftniibt|    eelicljeit    ftniibt    A  eetitcii   ftnbt  " 

flleljfnevc»)  lUEdlK  JJ  luüueii  EFCK  :>:'.  t()ntleii  /'  ll)ft(lieii  A'^'A  Jl  fel)|  fel)ii 
li^'^VIK  ;.'(;  peijoiieii  "  :.'."  Oüiifler /'  tlnvlirf)  A'  tln  A'  tleilii1)eii  /'  :.'!/  mußt  ''"■  ' 
nu'ift   CK 


iBon  WJfnfcf)enlef)rc  v'  infibrn  iiiib  9lutniprt  niij  ©ptiirfjf.   1522.  79 

%  3iiin  adjtcu  Ocvpictcii  fic  fpelj^c,  bic  flott  c\c|cf)affcn  f)Qtt.  3^n  fif)cftu 
aber  mal,  boo  iiu'iii\f)en  Icie  bcm  teiiffcl  cvci)i^ciitt  luevbcii  luni  tiott  ielbo  buvd) 
bcn  miiiib  '^Hiiili.  äBao  luiltii  gvoijevv  iiiib  (-(veuUidjcvv  liorcii  lutii  mcnfcljcu 
(evcn,  Xeim  bo»  c»  abtvuimifl  bitift  ift  Dom  fllalubcii,  l)n\c^,  falfd),  tciiffelifd), 

.'.  fl(cl)t5iicv)d)  ^  SGildjcn  biijcv  fpriirf)  iiidjt  (\n\ic\  ift,  ÄIhio  mac\  bcnn  c\mic\  \(X)n  ? 
^sft  aber  bic  levc  uoti  fpcldlc  nevpictcit  tcuftclid)  iiiutb  niidjviftlid;,  Bt>  luivtt  bic 
üon  bcn  f(cl)bcvn,  platten,  ftetteii  itnb  allem  eiifjevii  umnbcll  eben  ^o  looU 
teiiffliji-f)  unb  und;viftlid)  jcljn. 

'316er  tjic  breljen  fie  fidj  aticvmal  au%.  ](\([cn,  B. ''i^HMihi?-  rebc  Hoit  bcn 

lu  5Jlanid)ecr.  Xa  fragen  loir  nid;to  nadj.  5.  ^|hiuIiic'  rebet  uon  ben  fpel)f3e 
üerpietern,  baä  tljutt  ber  Stapft  mit  ben  fcljnen,  cl)r  fd)  cl)n  'JJianidjeer  obber 
2aciaiicr.  ^^auln--  fogt  Pom  tucrd,  bao  lnir  am  Stapft  fcl)en.  Trumb  fnnben 
n\)x  bcn  fprnd)  nidjt  Pon  l)l)m  incnbcn.  Sßcnn  Ijent  ober  morgen  cpn  anbcr 
anff  ftnnb  nnb  Perpott  and)  bic  fpcpfee,  foUtö  brnmö  nidjt  Pon  tffyn  gcfagt 

i:.  fclni,  ob  dir  fepn  manid)cer  Inerc?  ^JJfit  ber  Uiepgc  mod)t  man  frei)  tl)nn,  loa? 
*4>anUi-j  l)ic  Pcrpent  nnb  fagcnn,  Cv  treffe  nnfj  nid)t  fjonbern  bic  alten  ''JJiani^ 
c^eer.  ^lidjt  alfjo.  oft  ber  iBapft  nic^t  epn  '9Jianid)ecr  mit  fcljnen  ''3Jiinut)en 
unb  ^l^faffen,  bac-  laß  id)  fein.  :^ä)  fage  aber  glepd)  rtoU,  ba-?  er  tt)ntt  nnb 
leret  Inibbcr  S.  'Spanln-3  lere  al^o  faft  alfe  tel)n  ^Jianidjeer. 

%  3i""  nennben  finb  fic  nnbanclbar,  bcnn  got  l)at  bic  fpeljfic  gefdjaffen 
(fpridjt  l)ie  ©.  ^^anlu§),  ha^  man  fic  mit  bancffagnng  cntpfat)cn  foll.  3)a5 
fd)lal)en  fie  anf],  anff  ba-j  fic  i)t)a  nid)t  bancfbar  fepn  mnffen  gnttiv  gnttirfept. 
Xai  mad)t,  fie  finb  nid)t  glelnbig  nod)  erfennen  bie  Inarliept  nid)t,  benn 
5pnnln-?  fpridjt:  bcn  glenibigen  nnnb  ben,  bie  erfennett  Ijaben  bpc  nmr()ept,  finb 

sr.  fic  geben  tni  brandjen  mit  banclfngnng.  Sinb  fie  aber  nngleUitiig  nnnb  erfennen 
bic  nnn1)el)t  nirijt,  mie  fie  fiic  3.  ipanhiv  fd)illtl),  S.jo  finb  fic  gemifUid)  l)el)ben, 
nnd)riftcn,  blinb  nnnb  niUnepfjc.  1a-:-  l)epft,  mcljn  id)  l)l)e,  ben  U.Mipft,  'l^faffen, 
''J]lim(^c  loben. 

%  3i"ii  Ijelienben   finb  fie  bof;c  frfjcblidjc  prebiger  Pon  l)f)nn  getabbcü't. 

30  Tcnn  er  iprid;t  l)ic,  linuitl)eoo  fep  cpn  gnter  prebiger  mit  loorten  be«  glaUiben-5 
nnnb  gnter  lere  anffertjogcn,  äöo  er  fold;-?  fnrljalte  ben  brnbern.    So  mnffen 

/    ^iim  /■;        fidjftii   (ImMi-r)    E  P.  <|5niili?    «//r  Umrle        t|vöfifvs   ncPEFOK 

•/  a&triinnifl  BChFK    -tviniii«  /■.'■'        tciifilijdj  A'  .'5  (ilel)fiiievi|(^  l:('IK        tuolcften  AY,' 

fleiiufl  (iwrl,  betuu  I'  "  tciifjliirf)  liCI'.b'dK  (cliirij  7.'"  /)  .s'  tciiffclijrt)  E  '.<  bvä()cn  /.' 
breen  '.'      tebc|  vebl   /■-'  /(/  *JJinnicf)ccvn  E      vcbt  K      nou  ben|  uon  bcv  E       bcn  f<ltU  Ü 

II  ocvpietevn]  uevfcictcii  /.'  Mvteijbcii  <>  IJ  Dom  it)ctdE|  »oim  lucidcii  A  fi'mbcn  (n-ie.  mpini) 
I>EE(IE  JH  nnbcvii  D  II  -ftniib  EEC  DcrVÖf  l><'  »etput  DE  wrtüt  /''  «erteilt  (vnhl 
aus  falsrji  r/edeiitelcM  Dertüt)  O         /.",  Icljlll  aill  '/       mocftt  AV/         10  tvfff '.'         lU  Uvt  '.'      [ex  O 

nlf)o|  nlfie  A  n(§  (-■'  2(>  iinbniicf^icr  (sa  muli  nnUu)  A'  -j:;  crteimcii)  crtfiiiict  haben  /* 
■i?  mi>Del)B  <•         -ix  a)lünicl)c  A'  VJlihirt)  E  tmb  Wi'mtf)  '/  -'!'  bofte  /:'-C/>EK  büfi  EO 

idjnblidif  EF  jd^cblid)  O      i)t)mi|  im  /' l)^m  /        :iii  iimotlieuS  /U'l'EfE        :tl  uffcicjofle  A' 

fiivfiolte  /.'/>'"  fav-  A''H'       Ovubetn  IUI"      muijeii   /•' — /.'■' 


80  3-^011  9Jifnirf)cnlcf)rf  \n  mcibcii  imb  *JlntUiott  niif  ©prüd)e.    1522. 

iltjc  bic  luibbcnnuli   bofee  pvcbiflcr  iinnb  mit   Uiovttcn  bc-J  iiuglalobme.  uunb 
bo^ev  levc  auffcrlioivn  )cl)n,  bic  ba»  Itiibbcvjpicl  levcii. 

%  3ii"i  t^i)ltftfii  nennet  ev  folcf)  lere  unf^euieiitietc  ''ilUtDettclirf)e  mevlni. 
oft  bn?  iuci)t  nevlid)  gevebt^  Tic  nvoifen  Icvcv  geliii  mit  merliii  iimb,  ba  bie 
Otiten  iiettetn  l)i)nbev  bem  offen  üon  Haffen,  nnub  ift  ungeUiel)tiett,  nnflel)ftlid;, 
nnl)et)lig  gef djinctj ,  ^o  bodj  fie  elittell  l)ei)licfeit  bvcinfe  mndjen.  illu'l)v  l)at  nu 
menfdjen  leve  i)lic  t\ct)ovet  f^o  (ivelulid)  anff  alte  luel))?  tabbeln,  Tiv?  fie  abtrünnig, 
nnglembig,  nnd}viftlid),  l)el)bnifd),  i)rvig,  tenffelid),  falfdj,  glcliffnevifd),  uev- 
fcevlid)  am  gcloiffen,  unbanrfbav  Inibbcv  bic  cl}v  iiub  gottiü  Örentuv,  fd)eblid) 
fabeln  iinb  alt  lu'ttelfd)  gefd)UHi.!  finb?  (Tfend),  tuefn'  fll)e()en  fan  anfe  biefecm 
nvtel)ll)  gottic'. 

üDer  fnnfft  ift  abcvmal  S.  !:|}niilu-?  Im  ben  (loloffeern  on  bem  anbevn 
t^apitel: 

■fiüft  eud}  nl)emanbt  geloiffcn  madjen  nbev  ber  fpei)f}c  obbcv  ubcv  bem 
braucf  obbcv  ubcv  ct)ns  |i»l.a?2|  teljüy  tagen,  bic  ba  fcft  ober  nelu  monben  obev 
@abbotl)er  finb,  5Ü.Mld)':5  ift  bev  frf)atten  bcv  t;n  fnnfftigen,  T'cv  lel)li  ift  ober 
l)nn  tvljvifto.  l'aft  cnd)  niemanb  ba-?  tjtU  lievvuden,  bev  anfe  cligenev  liml 
el)n()ev  gct)t  Ijnn  bemiit  unb  gfl)ftlicfel)t  bev  C^ngel,  bac-  ev  fel)nB  nie  gefel)eu 
f)att,  nmb  fonft  auffgeblafjen  l)nn  fel)nem  flel)fd)lid)en  fl)nn.  Uunb  ticlt  fid) 
nidjt  am  l)enbt,  auji  mildjem  bev  ganls  lel)b  bnvd;  bie  geleng  unb  fugen 
t)ünbveid;ung  entpfefjet  unb  fid;  an  cl)nanbev  cntl)elt  unb  alfeo  medjft  t)nn 
eljne  gvoffe,  bie  gott  gibt.  Sjo  l)l)v  beim  nu  mit  (^Ijvifto  geftovben  fet)t 
öon  ben  dementen  bev  weit,  älHio  laft  l)l)V  cudj,  alfe  lebetet  l)l)v,  mit 
fatjungcnn  gelinffen  uuidjen  ?  Tic  ba  fagen:  Ta-s  foUu  nidjt  anvuvcu,  bav 
foltn  tul)bev  effen  nod)  tviuctenn,  ba-j  foltu  nidjt  anlegeuii  (loild>:>  bod) 
allcv  fid)  untevl)aubeii  uevl',et;vet),  nad)  ben  menfdjen  gepotten  unb  leveu, 
bie  el)n  fd)el)n  l)at)en  ber  UH'l)^l)el)t  buvd)  felberliuiete  gel)ftlidei)t  unb  beniut. 
Unb  buvrf),  bao  fie  beo  lepbcv  nid)t  iierfdjanen  nnub  an  ba-?  flel)ldj  nid)t 
füft  menben  tju  fepner  nobburfft.' 
bliebet  l)ie  £.  ^|>aulnv  auri;  lum  ben  ''JJianidjcev  obbcv  S^aciancv?  Obbev 
tan  man  l)iefur  bie  ''iHipiften  entfd)ulbigcn?    Pv  vcbet  l)nl)  lüibbcv  bic,  §o  bic 


1  \)i)t  b(  Uli"        :.'  U'tciil  Icviifu  /'  f)aUoii  '.'         ■;  iiiuieluflirtjtc  /'         I  mnli(t)|  iifvvitil)  '■' 

fleenb  E  ßcn   /'  .l  offen]  fcoovftccii  .1/  ti  ()el)(irffit|  hcvlirfot)!   /       bnviifi  K  bnrnuB  /v' 

nun   (yi-nitlmlicli)    l'K  7  lufljfir  /'         ndtiiiuiiifl   /'     tviiniifl   l'h'.ilK  S  ffiiffie)Ufd) 

liCEFIK       Sil  »ftfeevridji  fveiiclid)  A'        :*  mibaiullifv  A'      ccv  A'A      fdjäbliri)  /.'A'       /ii  aü- 

wttcliitl)  /      fU)l)  A'     /■"  fnijcii  /;■-''/ A         /:.' fi'nifft  A7V;  fiiufftc  A      «olofjciiffvii  A'      nn  bfm| 

nin  ben  .1  l)iiii  bom  /        //bie  fpi'l)fir  '■'         //  /■".  ben  ttniirf  A' bn-^  tvnurf  '.'         /.'>  tramf  ""■/(  /V.'A 

tnne  /'      nionntfii  /'  moiint '/         /';  ©abt^ov  /' fnbelov  A'     w'Myi  EU      tiiiifftiflcii  l>l'.li!l< 

17  tjiUI  mncl  "  is  flri)ftlifl(cl)t  fxn  ./firn/ni/h-/,)  />  r.i  fiinft  J>/:i'<!/\'      oiiffaeblojiMi   / 

()ait  E         20  flflcfl   A,'      \\\\\n\  l>  Jl  cntfnlii'l   /'   fiitpfnl)ct   ECK   riitpfnil)t   A'        o\]ir 

onbern  E  'i  cl)ti    /         ftvufjf  cl'h'EHh        fciiib    /'  :'■;  U'bfiit   E  Icbtfii   /■'  Ifbtet   / 

J4  tintieven  O    rutii  /'    n'vcit   A'A         :'.'.  lucbov  E/'i!      bviiitfii   A'        :.>7  fvloüUf  A'   luoU'ti-  '/ 

•Jii  notburfft   /'  -tt    <.'/<         ;/  hiefiiv  /.'    Bor  E 


i'on  Wciiff[)fii(f!)rf  in  mfi^flt  mib  9(iitUiprt  niif  ©ptiid)?.    1522.  8] 

getoiffcn  fangen  mit  ntcuic()cii  Itxm  iiiib  iiindjeu  gcUnffni  iikv  bcv  ipclift, 
troncf,  flcl)bcv,  tage  imb  allem,  \va'i  cuBcrlid)  ift,  tniici)  man  nidjt  Icngfen 
tan,  S^n-j  bev  2?apft,  ftifft  nnb  floftev  tl)iin  mit  l)I)vcn  regeln  nnb  ftatnten,  ba 
fie  loercn  nid)t  flctifdj,  cV)cv,  puttev  effcn,  gemeine  nnfonbcvtiovc  f(el)bcv  tragen. 

r.  9hl  ftel)et  l)ie  '^huiUi--  nnb  jprid)t: 

'.'Infjv  erft.    l'aft  endj  tcin  gcluiffen  mad)cn,  ridjtcn,   urteljüen  ober  ucr 
bamnen  i)nn  bcr  ipel)^e,  tvand,  tlel)b,  tage.    Man  ift  ha5  gefagt  benn?  feit 
teine  ^i^f äffen  nod)  'J}iunrf)e  nnb  f)alt  beo  3?apft-ö  gefct^e  t)a  nidjt,  glentt  l)f)m 
aud)  nid)t,  bao  cl)v  fnnb  ober  geluiffen  fei),  \va-i  er  für  fnnb  anffgibt.     5it)e, 

1»  al^o  gepentt  gott  burd)  5^anlon,  £'eä  58apft  nnb  ber  flofter  gefe^  Pevadjtn  nnb 
frei)  ^n  t)alten,  bao  fie  nidjt  bie  gelniffen  fangen.  Da-:-  ift  l)e  fjo  Piel  gefagt: 
luerbet  nid)t  Wi'ind)  nod)  pfaffen,  unnb  kier  c-3  iuorbcn  ift,  ber  fere  mibber  obbcr 
f)allte  fo(d)  bing  frei)  nnb  on  nott  beö  gelniffenv. 

Unnb  luie  tnol  bi^  Pon  ben  ^nben  gefagt  ift,  bie  nad)  bem  gefctj  'DJioft 

I.'.  foldjv  Ijielten  (benn  er  fprid)t,  Soldjs  felj  ber  fdjatten  nnb  fignr  geUiefjen  bcv 
^nfnnfftigen,  Ter  leib  a6er  felb-J  ift  pnn  b"l)rifto),  S,)o  giltv  bod)  Piel  niel)r 
lüibber  beS  Stapfte  unb  bcr  'JJh'indjc  fatning,  benn  feo  ifaü  anff  l)orett,  ba» 
got  gefaljt  l)att  nnb  foU  nidjt  nielir  bie  getniffen  pinbcn,  Ä^e  uiet  mct)r  foU 
üon  nienfd;en  nid)t-3   anfffa^t   nod)  geljolten   loerben,   bav  bie  gelniffcn  pinbe. 

■M  ^itud)  toirtt  tiiel)ttev  tjcrnad)  folgen  non  ben  lauttcr  menfd;en  gefc^en.    5Jcmli(^ 

?lnffv  anber  iprid)t  er:   \iaft  eiid)  nid;t   ba-5  liilT  Oerrnd'en  obber  neCien= 

taufft  ,]lorid)ten  nad)  bem  flepnob.     äCm-ö  ift  ba-ö  anber-j  ben  Pom  glaloben, 

ber  ba  ift  allcpn  ber  eljnige  red)ter  meg  tnim  tlcl)nob  ber  felicfeptt  Ijnrlanffen, 

anff  bie  Inerd  fnren  nnnb  bnrd)  anbere  mcgc  gen  l)l)met  ftreben  nnnb  fnrgeben, 

■-'.  ba»  fei)  bie  ban  Ijnm  tlepnob,  luie  benn  bie  orben  nnb  i^ipft-;  leren  tt)nn. 
äßas  geben  fie  aber  fnr  luege  fiir?    .'öore  \\\. 

5tnff§  britt  2prid;t  er:  pnn  felberlneleter  bemnt  nnb  gepftlifel)t  ber  langet. 
Sßic  t)ctt  er  bie  orben  baf;  fnnb  treffend  3ft'^  i'i^^)t  ulfeo,  Tu»  ber  ü^apft 
nnnb  fie  alle  pl)r  geplerve  Don  l)l)reni  gel)orf}am  trepben,  ba»  foU   bie  cblift 

I"  tngent  fel)n,  ba»  ift  bie  tl)enve  gel)ftlid)e  bemnt  bcr  '4-^apiften.     'ilWx  luer  l)att 


1  fn^en  (I  bif  jlicl)6  '.'  :.'  (enden  />'''/  leiisnen  /■''/  ieugen  l<  .'>'  tlöfter  ("so  unmer) 
r.VDF.K  i^im'b  E(l  4Xaoxtn(!  :>  \\i\)i  usf.  n-ie  oben  «,7  »crbnmnien  /'.V;  r  flejngt  ? 
tilU  DriicLe  außer  D  Tenn  feit  .1  (einb  A'  ■'^  Wiinc^  A'O  ftejnlie  A'  gefatj  A'  fllaiibt 
'oie  immer  EfUlK  '.i    \a\.)  J>       jirt)  A'  In  ^iniiliim  DICK      baS  »opft  J\    SBopfl«  J'O 

unb  ber  tl.|  obbcr  tl.  /      uevniiten  l!<:i>l         il  l)c|  Cjie  l<        12  lucrbcnt  f        Vi  iüld^e  /> 
14    bitil    b.)   A'    bift  EI'U  IC    lutiinfitiaen   A'AY/A  toi6]    .m    IUI    (eibt   .1    lebt   /"-' 

17  »npft   l'ilK   i{<n(ift  A;   Sönft   /;-         TOiinrij   ICC  If:  nefelit   /■''.'  m  nnffflcietit  /•'(/ 

:.'()  (nnttcvn   /         Jl  Inftl  (nfj  A'         2lj22  ncucnlouff  A'   lanff  /'        JJ  tleinöt   A'  tlaljnnt  (J 

anberft    '.'  iV   rertjte    '/  fleinöbt    A'   KoDnat    '.'    (m   nucli    -jr,)  jnvlnffen    A' 

inioffen  '>'  H   fiercn  <l    fnren   HC       M(\  A'  J.'i   jcl)]  fetjn   /        ban   IICC    ben  K 

orben  «o  Immer  FK       Ü'npft   A'        lere   /       tl)nnb  EC  JD  fnr  .  .  .  für  BC       Ijoren  E 

■J7  britte  E        fclbcrm&teter  so  Immei-  F(l  -^H  orben  ""<■/(  c        liinbft)  EEE  (iinben  d 

29  ebcleft  a;        r.it  tfjnre  /* 

Cutters  9Berte.    .\,  2  Ö 


82  -"on  *JJIfnid)cnlfl)ro  ',n  iiu'ibcii  iiiib  \Hiitnipvt  oiif  £pviirt)i'.    1">?2. 

fit-  (Vpottcu?  ©ic  fclbcv  habcii  fic  i'vfunbciui  inmb  evU'clct,  fid)  iell'  tui  Pcv= 
füvcii.  Xcnn  bnmit  luibeii  fiL'  firf)  jclb  niifeljogcu  au^  bcv  ivnicl)iini  bcinut 
imiib  c^cliorBam,  bic  (\ot  cicpotteii  l)att,  bao  c1)h  tHiIuf)i'v  beni  niibevii  fid)  bcinih 
tiflt'ii  iinb  iiiitcrtl)iiu  foU.  3ii'  aber  fiiib  tcDiieiii  iiu'nid)cn  iiufj  cvbcu  iiittlicv^ 
tl)nii,  Soiibevn  (laiil;,  mi^liOiKn  iiniib  [)nbcu  ci)ii  (\](\m  iiel)OV^am  iiiib  bcimit 
aiuievid)t  und)  i)l)vcn  ftcitiitni.  'Jiod)  ci^dmi  fic  für,  i)l)vev  c^cborfain  jei)  uber 
mcnidjtid),  iniltomlid)  imiib  c\k\)d]  P-iuiiiiijd),  S^o  fi'l)ii  iiiuvbLivjaiiiev,  iinbciiii'it- 
lii^cr  Dolrf  mifi  cvbi'u  ift  bcnii  fic. 

Te-j  ii'U'ic^cn  fl(cid)rii  linben  fir  mirf)  c\äuhi  bcv  fcufd)Cl)tt  iinnb  aninitl), 
finb  iiid)t  l)nn  cvbcl)tt  lupc  oubcr  iiicnidjcii,  |3^l.  3>iii|  ^oiibcvii  luic  bic  (Viiflcl 
1)111  l)l)nicl  loben  imb  biciicn  )ic  i^ot  t(\c\  iiub  iinrf^t.  Hub  fuvlilid)  1)1)V  Icbcu  ift 
l)l)iiiliid),  fjo  bod)  fel)n  grclütidicr  iiiifciifdjcit,  tcl)ii  nvojjcv  vcid)tinii,  fcl)ii  iinaii= 
bed)tid)cv  hcvljcii,  fcl)n  Ucvftodter  uolrf  aiifi  cvbcii  ift  beim  Duii  bciii  ivl)ftlid)cu 
ftniib,  Uiic  Dbcviiinii  filjct,  iiori)  fnvcu  fic  alle  lucllt  von  bcv  bau  aiiff  bcii  neben 
c\ann  mit  l)l)veni  felbcvlocUteiit  frf)oiicn  c\el)ft(id)eii  eiifllifd)cn  leben.  S^ifj  altco, 
inci)n  iri),  fei)  l)a  nid)t  lum  oiiben  nod)  uon  beii  llJanidiccv  (\(i(\c\i  f'.onbevn 
Don  bell  'iHipiftcn,  bac<  t;el)qeii  bic  Inevrt. 

%  ''iliiff-3  liicvbe  fpvid)t  ev:  Gv  tvctt  cl)n  l)ev  l)iui  fold)ev  (-(cliftlirtcpt  unb 
l)nn  bem,  bn^  ev  nie  gcfel)en  l)ntt.  Tao  ift  ba-?  aUev  cvt^ift  an  tneiifti)en  leveii 
nnb  leben,  bao  Cv  on  gviinb  unb  eveiiUicl  bev  fdjvifft  i^eljct,  llnb  fic  !iid)t 
Iriffcn  luni^en,  loa-?  fic  tl)iin,  ob«  ptt  obbcr  bofec  fei).  Tciin  allev  l)l)vcv 
iiianbeU  ftel)t  aiiff  ebeuteiiv,  Ta-j  liicnn  bii  fic  fvagift,  ob  fie  üclnif!  fcl)cn,  ba-? 
i)l)v  bing  fiiv  gott  fieiibciii  fct),  fjo  fpvcd;cn  fie,  fie  loiffcii'j  nid)t,  fic  iniiffenv 
luagen  anff  ei)ii  cbentenv,  gevebtö,  fjo  gevebto.  llnb  lunffen  bav  niid)  alfeo 
fngen,  2l)nteinal  fie  on  iilnUiben  finb,  äBild)cv  altelin  iinfj  gelinfj  uiadjt,  bao 
alle  nnficv  loefeen  (\o\  f(efeUet.  nid;t  niifj  Hevbienft  fjonbevn  niifj  gnabcii.  ''^llfeo 
ift  ntl  l)t)v  bciiint,  geljovfjam  nnb  ivinl',  gebftlidcljtt,  uicnn  fie  gleid)  nm  bcftcu 
ift,  iiiuiemi^  unb  öerloven. 

^  iHiiffv  fiinfft:  iiiiibfonft  btafen  fie  fid)  anff,  bac-  ift,  fic  ^ibeiiv  )iid)t 
iivfad;,  bcnn  ob  fie  Uml  imqeloif!,  nnglelobifd)  nnb  ci)ttel  ncvbainlid)  inefien 
fnven,    bennod)  biivffen   fie  fid)  anffblafjcn   nnb  fnvivbcn,   l)l)v   inefjcii  fei)  bav 


ll-J  öetfiiteii   IfC  :i  l)C(i(irf)er  AV/A'   Ijcntlic^cv  /■'  lietlirCjev   1>  -I  imtfvtlioii  '.' 

5  -tftcnig  '/  iianft  /■''  c  li()rev|  ivf  /•'  >)[)ve  /  nel)nv(jnm  /'  7  wolfmuUrfj  A'  eiiflUid)  / 
TS  uiibennititliflct  HC  .s'  bniui  (irir  (//irn/ni/ir/i)  (,'  ii  geli'idt  ('(1J\  iieliilibt  /'  flclciitit  /' 
1(J  orOaljt  />(■'  nitbcvc  />  II  tiivljliri)  A  IJ  9Vü(jcv  (.w  rru/t-bn.)  C/>/'J''<!K  II  »jcbev- 
ma.nl>  fidjt  IM  }uxtn  O/frU/iu/lrlij  HC  /.")  ciiurltfii  /.'  icfjüiicii  /'/v'/'V.'A  Eiiiic(if[l)eii 
J)' J'JFl  IC,  bell  fi'lili  C,  5)lniiid)ccni  l'.l<'  hs  tiicvbt  (!  l'o  flriuib  mib  r.|  nv.  oii  f. 
flCI/<  ncirijtifft  A'/'  1'/ Ulli  gen  CIX!  iiiilflrii  /;  uumcii  /  :!•'!<  tl)oii  (V  t()t'nb  /'  Oüfj  l.'dh' 
32  nfcciitciicv  /XIK  odcnteiicr  /•'  ("»•»  (ikc/i  -j-I)  -j:;  hov  ffiott  '/  (infl)iii  H-cl  niuffciiv 
C7>A'A' nitjcffen^ '.'  :.'■/  flcvnbtS  Cie«/«»«/;  />A'  mu\^t\\  l!'t'h't!  /eh/t  l<  A)  fflittemot '.' 
■ja  flefoütt  I)  27  Bct)ftlicf)H)t  l>l'  i>s  nfvlovii  A'  i'i*  yiinfft  AVV.A'  ■juiift  J'JFUJi 
Olnfic  /;-A"    blnfen   HU'  r.ii  bniiii    /»/''  .;;  bfiniodjt   /"///        bi'irffen  lU'DEüK 

bütijcii   /'  tiirfjcii   /'  biivffen   /'' 


Söon  3J!cnfrf)enIr()tP  in  moibni  iiub  Intiiiovt  niif  ®^ltiitI)c.    1522.  83 

bcftc  iiiib  aLlcl)ii  bcv  vcd)tc  Inmv  ba-j  aller  aiibcv  leben  fiiv  iil)ii  ftiiiicfet  iinnb 

ntd^tä  ift,   ober  lold)en   iiiiffc^cblafeeii  flei)irf)lid)cii  il)iiii  jeljeii  nori;   fiileii   fie 

nic^t  fiiv  ftvoficv  tfiifleliidjev  bemiit  uiib  c^ehurBam.  D  ber  iviid)t  iiienfc^^ 
lieber  Icvc. 

%  'iluff-?  fcd)ft  ()aütcn  fic  fidj  nid)t  am  l)eubt  C^'l^vifto,  beiiii  e->  ift 
iinmiic^lirf),  bao  iiienid)eti  (eve  iiiib  (5l)viftii-j  ioUteii  el)ne-ö  iel)ii,  C^o  miifi  ciinev 
bae  anber  auffljcbeii.  2vü)"t  fidj  bao  t^cliiiijen  aiiff  b"l]viitii-:',  %o  mujj  bev 
troft  auff  lucrcf  iiiiiib  lere  fallen,  Ivoft  fidjo  anff  luerct,  %o  nnifj  yi)iiftuv  fallen. 
tve  uuif^  nnb  fan  ba-5  i]cx\}  nid)t   auff  l^loelievlcl)  flrunb   fid)  batnen.    (hjner 

"I  nniB  Uerlaffen  loerben.    5ht  fel)en  un)r,   baä  ber  'Inipiften   (panier   troft   auff 

l)f)reiu  lücßen  fte[)t.    S'enn  Ino  er  nidjt  brauff  ftuiibe,  ]io  ad)ten  fie  feljii  nid)t 

unnb  Ueffen  es  faren  obber  braudjten  iel)n  frei),   luie  unb  luenn  fie  luoUten. 

SBcnn  nu  fel)n  anber  niifllurf  aw  nienfd)enn  leren  Inere,  fjo  luere  Icljber 

bifec§  altju  grofj,  bao  man  mufj  (5l)riftnm  brob  uerlaffen  nnb  bao  Ijelubt  üer= 

I'.  lieren  unb  ba-?  berti  auff  fold)cu  c^rclnel  baloen.     Tarumb  nennet  S.  ^-^etrus 
bic  orbcn  qreinlid)  luib  fprid)t:   C^fj  finb  fecten  ber  üevbamuiC',  bie  Pbriftnm 
öerleurfcn  unb   fai^et  l)nn  ber  anbern  (ypiftel    l)m    anber  Papitel    alßo:    Ci^^  2.  iviri  2,  i 
ipcvbcn  unter  cnd)  tonten  falfdje  lerer,  bic  ba  neben  cl)nfürcn  Inerben  fecten 
ber  oerbamniv,  Unnb  ben  ()crru,  ber  fie  erfaufft  l)att,  oerlcucfen. 

20  %  '^Inffv  fiebenb  ^^ft■?  flar  (\n\u\,  luie  er  mit  ben  luortten  unf;er  ciebftlid)e 

mei)net,  ba  el)r  fpridjt :  ßo  l)br  mit  (^"brifto  (leftorüen  fcl)t,  Ulniv  laffet  i)l)r  endj 
mit  fatjuufleu  flclniffen  madjen,  ^Jicmlid)  ba-3  foltu  nid)t  anrurcn,  bas  foltu 
md)t  effeu,  bao  foltu  nid)t  traqen  .'C.  Sßer  tau  bic  lendcn,  ba-5  qot  bnrd) 
©.  ^.paul  ncvpeutt,   alle  mcnfdjen  lere  Iju   (eveu  nnb  Iju   boi-'cu,  %o  ferne  fie 

25  ba-ö  (^eluiffen  uottifien '.  ilnldjer  fan  benu  nu  mit  c\utem  cicrtiffcn  thjn  'JJfnnd), 
5J.*faff  ober  unter  beut  ^.i^apft  fel)n?  Sic  muffen  i)bc  bcfenucn,  bao  ijbre 
cjeluiffcn  mit  fold)cn  (^cfcljen  (^efanneii  finbt.  'iil^o  fil)eftu,  loild)  ein  medjtii^er 
fprud)  biß  ift  Uiibbcr  alle  menfd)en  lere,  bao  crfd;rcctlid)  ,511  boren  ift,  bao  fie 
(i^riftuin  bov  ()eubt  taffcu,  ben  glauben  Perleuctett  unnb  alfeo  b^bben  merben 

30  TOuffen,  ^0  fie  bod)  mcbnen,  bie  uicllt  ftel)c  auf  l)brev  l)cl)licfcit. 


;  beft '.'      Tcc^t  (/      luceg  !>/<      uov  /•;  fot  /'      ftiiiilt  ^/         3  iiicftä  P      patnKOK] 
tmpfinben  />  3  »or  A'OA'        (fngtijdöer  Flh'  (fngclid^er  (1        friirt)t|  ovccje  bev  m    IfTuciftt 

«11/  futd^t  ve.rirechselt)  M  .0    Ijciubt  i<si".  iriV   oben  IJ  usf.  (l    immuglic^    l'Kl'CK 

ninä  ßeUlemal)  O  7  ttoft  (i/einVmlicItJ  BCDEFOK      G^riftum  I'.Ch'.lH  «  loeicfe 

(ij  P'  ;;   rea   '/         baruff   aK  batauff  VIC        fti'inbe    F.   ftünb  /'  12   to&iten  /' 

«  iingliirf  HKFCK  II  nl-5iii  h  aüci  \»  l<  ir,  ovbtn  J-'(l      tievbnmnüfi  /'A'    nufe  (I 

17  (ehcnsn  lii)  Mtloiiciiicn    <•  1-'^  unbcr  fmi  i/iirüliii/ii/,/  h'.K         tuiiicn    K         \a\\äi  O 

lit  BcrbamnÜB  J'   luife  '■'    iiife  l<      ^trvcn  /-'A'        'JO  ?liiff  jl)6enbt  A'      (iciii'ifl  F        il  (ciiib  E 

lafjent    FC  JJ  anrüren  DFFK  24   ^Jauet  MU   $oiiI§  n       »erfciit  F       fem   F 

fevr  Fd  >:,  uot(t)i9en  (u-'ie  vmsl)  BCPEFOK  2ii  ^r  /i''('  27  fidöftu  /■'  mac^' 
tiger  l>  2S  eTic^rodlia^  FG  2»  netteüctnen  /■'  (eiigiien  (1  ?.n  fte^e]  ftcfin  HCl  fteet  K 
ftee  /'/'/       t)c>)(iileitl  fetigtait  (! 

6* 


84  5'""  "Miniirf)enlcl)vc  yi  mpibcn  imb  ■,'lntltiovt  niif  2pviirf)f.    1">92. 

Ter   ictl)ft    ift   alicvmnl  '^niiiTuv    Im    bcn   Wnlntcrn   nm   oviteu   (Vipitcl 
uiiub  ipvid)t : 

'So  aiic^  luDv   i'cUbv   obbcr   ei)u   eiii^el   uom   l)l)mel   eiid)    oci-funbif^et 
iiüev  ba-j  un)v  tnid)  lun-fiinbiiict  haben,  biv?  jini  cl)ii  baiiii.     Uniib  luie  un)v 
qt'faflft    l)abcii,    BP    iiMU'    ii'f)    "odj    cijnmal:    2,50    ijemaiib    |-.i<i.  4<4j    cud;    ^ 
nerfuiibiflct  ubcv  bao  l)bv  ciipfniiflcu  l^abt,  ha  jei}  el)n  bann." 
.sMc  boriftii  ct)n  mtcl)(  flotic-  iibcv  '-i^npft  iinb  alle  mcnjcljcn  leve,   hü'i 
in  um  bann  finb.    Tai  ift  bicBcv  bouii  iiirf)!  mic  bc-^  ^j^npftö  bniui  Soiibmi 
mu}  imnb  jonbevt  uon  i^ott,  iuhi  (>l)riftii,   i'ou  aller  ielicfeit  iiiinb  uon  aUeiii 
fliitt  unnb  uiarf)t  beo  tcuffelv  iiciiofieii.     C  mild)  eliu  i^rclulid)  iivtci)l  ift  ba-?.   10 

'Jiu  fit)c,  ob  nid)t  '-i^apft,  *)>faffeii  iiiib  llIi'nuDeii  Oevfuiibiflen  iiiib  leren 
anbero  nnb  nber  bao  imn  (^"hrtfto  nnb  feinen  '.'Ipofteln  fieleret  ift.  Xrobcn  ift 
qefac^t,  bao  (>l)riftnv  lerett:  'ilniv  Umn  nuinb  eDnc^'bet,  nuidjt  bcn  ntenfdjcn 
nidjt  iinrepn.  Ta  mibbcr  unnb  nber  fprid)t  ixipft,  ".i'faffen  nnnb  ^linnd):  Tu 
lenc^ift,  ^"brifte,  Um-j  bn  fatiift,  Xenn  fleifd)  eifen  madjt  epncn  (virtl)nfecr  unrein  n 
nnb  oerbanipt  pbn,  alfeo  and)  ber  orben  iileid)en.  5il)e,  beift  bao  nidjt,  ftvacf-? 
(•»brifton  pnß  maul  fd)laben,  lugen  ftraffen  nnb  leftern  nnb  anbcr-j  leren, 
benn  er  geleret  bat'  Xaruiub  ift  bao  nrtepl  rcdjt,  bac-  fie  eluige-j  banne-:- 
alfj  bie  iiottio  lefterer  uerurteijUet  unb  iierbanipt  merben  ijnn  ijljrer  groffen 
beplifeit.  20 

Ter  ficbenb  ift  abcrmal  ''^hiuIuc-  Ijn  lito  unb  fpridjt  nm  erftcn  (>apitel: 
'Cerc  fic,  bov   fic  uid)t   adjten   auff   onbifd)e  fabeln  unnb  menfd)en 
gepott,  bic  ab  Uienbcu  bie  unubeDtt.' 

®il)C  ba,  ba-ö  ift  cpn  ftracf  gcpott,  man  folle  fd)led)t  nid)t  ad)ten  bcr 
menfdjen  flcpott.  ^'ieber,  ift  bao  nid)t  bt-"üc  flimg!"  Hub  gibt  urfad):  5ie  ab  ■-". 
menbeu  bie  loarbeptt,  fpridjt  cl)r,  benu  wie  aiid)  broben  ift  gcfagt,  tn)ii  ijcrt? 
tann  nid)t  Ijn  gleicf)  auff  C^l)riftum  fid)  nerlaffcn  nnnb  auff  mcnfdjen  lere 
obbcr  ipcrct.  Sarnmb  f;o  balb  man  auff  menfrf)en  lere  feilet,  [50  menbet  mau 
fid)  nou  bcr  luarbcptt  nnnb  adjt  pbr  nidjt.  iLMbberumb  nn-r  auff  (M)riftnm 
fid)  troftct,  bcr  fan  mcnfd)en  gcpott  unnb  merrf  nid)t  ad)ten.  m 


3  Bettiinbiflft  lil'.FdK  I  nirt)]  niitf)  /.'      banc  lil'."  tminif  Jl'--('/K  '•  geiogt 

Ii('T>F(lll<        1;  iierliinbigrt   I'Hh'  cnlpiaiiflcii   lU'l'JU: IK        ba  irl)|  bn-?  ietj  lU'l'.l'aK 

7  hotftii  /•'      iibcril  (.'       nllcii  /.' 'A'  n  SSapft  /.'      iiinbfv  '.'    jmibevt  A'  in  giiojjeii   / 

C  milci^j    C  wie  /'/■  0  iDot  '.        gtfiilii^  K  II  ficij  (.-in  Imnifr)  /■.'       ^iiind)   /•'       »ev- 

liinbigen  (ko  immer)  h:VI\  ticrtunbeii  (!  l:'  'älpoftclcii  /■>'  gelernt  /'  12  i:i  ÜBvotcn  ift  g.| 
lole  obengefogt  D  oben  auch  (!  l.l  lernt  /■'  /.">  (tjtgeft  '.'  (^(irttieuficr  P>'/:i'(ll  Ijüfier  /' 
/'.■  orben  '/A'       ftrnd^]  ftnr(f-3  /.''■  ftnrct  K  17  6f)riftuni   ///■:  P()rifto  '.'       >)nfj  ninnl|  opp 

ben  mnnb  "  icjtngen  /'  lügen  It'-CDK  lernen  /•'  /.v  gelernet  /■'  ift  be-j  A'  be-? 
ewige-3  A'  /.'(  Irftere  /-'/!"  i'Cy  f)et)ti(eitl  f)erti(fel)t  /  Jl  lito  hU  Pnpitel]  1.  nm  1.  Pn. 
»nb  fprif^t  '/  JJ  lerne  (vi,-  mehl)  1'      ^übifd^f   l'l'"       fnbetcn  K  :.'-/  bo  I)      ftradt] 

ftnrrf   liCillllK      nit    /         i'<  l)ellen   !■'  t(nr  ('         -''.'  oben  fio  immer)  DO         -Jft  \o  Iflolb  A' 

foUet  AV;       loenbt   /•' 


"ijiiii  l"tl)C  Ijii.   ttiilcljv  bann  bii  am   mdjftni  fuvdjtni  fallt,     ici  '-i^apft 

iiiib  bic  idincii   lucvfifii   bicf)  fcvuc  l)l)iibcr  bic  1)cHl'.   f]P   bii   \)[)x   ftcpott   nidit 

acf)ti)t.    Ihiiib  b"l)vi)"tuv  rti-pcutt  biv,  Tu  joUt  fic  nidjt  ad;tcii  bei)  !ci)iu-iit  bann, 

beiictc  nii,  luild)em  bii  fohv'n  loillt. 

»  Xfv  ad)t  ift  ''IV'tino  l)iui  bcv  aubcvn  CH'ifti't  am  anbcvii  (^"abitel  imiib  iprid)!: 

"(SB   lucrbcn    }a[\d]c  Icvev   unter   cudj   [omcn,   bic  ba   neben  eimfuien 

fcctcii  bei"  tjevbamiiiö,  Uunb  ben  Ijcviii,  ber  fie  eifaufft  ()at,  Uevleurfen,  bnvd) 

irilrfje  bcv  \v(c\  bcv  linnbeDtt  luivtt  ncvleftcvtt  locvbcn.    Uunb  mit  evtid)ten 

lumtten  bnvd)  c^el)!!  lucvbcu  fie  nmb  cud)  banticven.' 

lu  8ic  ba,  bie  ovben  nnub  ftifft  finb  fectcn  bei  uevbamuiv.    "iluilicv/  Xaliev, 

ba'j  fie  (5l)viftnni  nevleurtcn  nnnb  ucvlcftevn  ben  lucfl  beo  iilaiubeni-.    'llVimit '. 

Taniit:  C<l)viftuo  fpvid)t,  Cvfj  fei)  fel)u  funb  nud)  fleved)tirfel)t  l)u  effen,  tvincten, 

fleliben,  ftctten  uub  menfd)cu  uievrtcu.     Tac<  ftvaffcu  fie,   leveu  nnb  leben,  tu 

fei)  funb  unb  ßevedjticfeit  bvl)nuen,   \]o  mufe  Cfniftuv  ticivit,  bevUeiictet  imnb 

i'  iicrlcftcvtt  fel)n  mit  felmev  levc  unb  c^taUibcu. 

5lod)  flel)n  fie  mit  evtidjtcn  Uunten  umb  unnb  flckn  gebovfeam,  fenfd)el)tt, 

fliottiö  bicuft  fut,  abcv  uuv  aufe  c^eijt'. ,  bomit  fie  umb  nnc-  ()antivcu,   bif;  bac- 

fie  allcv  tuellt  iiiitev  Im  fid)   bvad)t  baben,   alüc  bie  ba  ijbcvmau   i^'u   \)\)md 

mit  l)l)vcm  gottic-  bienft  belffenn  luoUeu.    Xavumb  finb  ec'  unnb  bleiben  fecteii 

8u  bcv  Dcrbamnis  unnb  flotti«  Icftevung. 

Xcv  neunbc  ift   nbcvmat  ßfjviftuy  'rinttbei   am    uicv  uub   tjlucn lupften 
unnb  ft)vid)t: 

|a<t.  585]  '(&J0  curf)  benn  Ijemanb  unvt  fagen:  ®il)C  l)ic  ift  Gtn'iftuc'  obber 

f)tc,  feo  glclübt  ni^t.    S/cnn  e»  tücrbcn  nnfffteljn  falfd)  C?l)vifteu  uunb  falfd)c 

^H'PpTieten  uunb  geben  gvolfe  l«'l)d)eu  uub  uuinbev,  bao  aud),  fjo  co  muglid) 

ift,  bic  ouBcvlueleteu  i)vveu  loevbeu.    3el)cl  ba,  id)  l)abo  cud)  luuun'  gcfagt. 

Sßcnu  fie  nu  IjU  cud)  fagcuii:  ©i[)c  ba,  er  ift  Ijnn  bcv  lunfte,  ßo  ge()et  uidjt 

f)l)iiaufe,  Sifjc  ba,  l)nu  ben  fellevn,  ßo  glclübtc-  nid)t/ 

Sage,  irie  !an  et)u  llfuud)  fclig  Uierbeu^ 

•II  Ch'  binbet  l)()c  fel)uc  fclifel)t  au  cl)nc  ftett  uunb  fprid)t:  bit'  ift  un)v  P()viftnc<, 

meuu  id)  bic  uic^t  bliebe,  feo  lueve  id)  UevUneu.     Pl)viftU':?  abcx  finid)t:  iieljn, 

ic^  bin  nic^t  I)ie.    äOev  luil  bic  bel)bc  epuiß  madjen^     Tavumb  ift-j  tlar  on§ 


/  »old^ä  (/  fütd^tcii  /"/  uövc^tcn  /' fötc^tcti  /•,'  jolt  /'Ch  iolü  /'/;  -' fcvv  A'/V; 
fern   /'       t)cU  l)  o  ftctJiict   /'  ncbcut  /''        jolU]   jolbcft  /<  I  bciirf   H'       luildjc  Al!(' 

tuelc^cm  /'/•,'/'  luolc^cm  Cr'    luildjcm    /  >  aiibcrcii   /■'  r   ucrtcutfncii   /'    Icüniicii   (!K 

fi  tailäic]  n)cl(^ä  A'      crbid^tcit  DEt'OK         'J  anbieten  A'         /"  boljir  /■'        //  Bcvlcftcicn  F 

loamitt  /'  Vi  flc^benl  tlciibcrn  A'  //  bortjnncn  '<A'  r,  «etlcftcvct  I'      leer  (n-ie 

öfters)  (i  in  geub  i*  ßteub  /-'       cvbic^tcu  Fn  IT  baiiiit  J!'(X!J        kontieren  HF 

!)anbl|ieten  '/'  y.S  gütlcv  //'  alfto  D  otä  FG  i:i  luöllcii  l'h'Fh'F  >(>  aottfelcfteniufl  /■' 
24  Blaufient /' lau  i'-'c  soKiO  faljrfjc /•'  26 -n\M'oi\.t\\  F<1  Sel)cnt  A' jei^t /■'  -T  luüftcu 
ßCDFFGK  iBuften  /  Jk  glauienc-  A'  gloiibts  F<il<  :i(i  feliglcl)t  A'        on   eljn  FF 

[tat   y        31  blicbcj  bleute  UCFJK   blibc  JJ  btcljb  /'        32  ttini^UFFG        ift  tlor  A' 


86  lion  3JJeit|ci)eiilcl)tc  ,iu  iiifipcn  unb  ^liitttiüvt  auf  i£pnici)c.    1522. 

bißcnt  movt  (iln'ilti,  bnc-  ntlc  Irvc,  Mc  bo->  fifliMlicii  iiii  ftrtti-  Intibcu,  finb  wibbcr 
6{)iiltum.  2c[t  cv  ober  bao  cicluificii  iiidjt  nii  ftcttc  binbcii,  %o  tcft  fv-5  autf) 
nid)t  au  jpcl)§,  flci)bcr,  i;cpcvbi'  imb  nllc-ö  ciitjcrlid)  biiibcii,  Xa-j  fcl)it  l;li'cl)ftcLl 
tft,  Ticfecv  ipviid)  rcbc  inim  '-i^apft  uiiub  )cl)iu'ii  (^cl)l"tlid)cii.  lliutb  l^fjriftuy 
iel6'j  l)ic  abfoltiivt  iiitb  nuid)ciTt  alle  "-l^fnffoi  »»^  TOund)  Ijim  bcm,  boo  c^v  tier=  s 
bampt  nllc  orbcii  uiiiib  fluftcv  llnnb  ipvidjt:  Oilclubt  nid)t,  gebet  iiidjt  l)l)n  n-. 
am.  17,  L'i  (vbcii   bic  mel)niing  faget  er  and)  Siice   am  fiebeiiljcbeitbcii:    Tay  rcid) 

gottic'  [ompt  iüd)t  mit  eiißerlidjen  gepcvbrii,  Hub  man  loiitt  iüd)t  iagcnii,  5il)e, 
f)ic  ifty,  £tf)c,  ba  iftc-.    Xeiuie  feljct  ba,  bay  veid)  gottiy  ift  ijnluenbig  i)mi  cnd). 
^sft  ha-i  nid)t  aud)  tlai  gniig^    'i'hib  fiinbcn  l)bc  mriiid)rii  Icve  nid)t>^  aubcrä  i» 
beim  eußeilid)  bing  mben ,   liiel)l  beim  gotio  veid)  nid)t  enßeilid)  bing  ift,   ßo 
mnficn  fic  fcljti  icl)lcii  uiuib  Ijireu  beDbe  leiev  imnb  idjiilci. 

(S'fe  biltft-j  fie  and)  uid)to,  ba^  fi^"  ingi'":  ■'öel)ligc 'i^etev  babeii  bie  pvbcn 
gcfuvct.  Xeiui  (5bvil"tiiy  batt  beii  bebet  ff  id)nii  uiiib  ttLiJieii,  bie  loel)ll  cv  jprid)t; 
Xic  auBcrlucIctcn  mod)ten  pcvfuvct  tucrbeu,  bac-  ift,  fic  Incrbcn  bvven,  aber  nid)t  is 
briimen  btcbbcn.  5l^a-j  loeve  e-j  fonft  fi'iv  el)ii  fonbev  grofe  bvtbum,  SIhmiii  bic 
aufecvtiiclcteii  nidjt  l)vveteii^  (fß  fei)  im  bcv  bL'bligfii  lere  imub  ercmpell,  mic 
C5  fei),  §0  finb  C?briftuü  Uiortt  gelüife  umib  ttar.  Xcm  müffeit  tt)l)r  folgen  uimb 
nic^t  bcn  f)ct)tigcn,  ber  lere  nnb  Inercf  ungcltiife  finb.  Gß  ftebt  feft,  Xo^'  er 
fprid)t;  Xa>;  veid)  gotti-i  ftebet  bljnnen  eiid)  nnub  nid)t  eußer  ciid),  bic  obber  ba.  vo 

Xcr  |iel)enb  ift  Salumon  am  Xrebffigifteii  l)nn  feljiien  fpvüd)cii; 
'^.JlUc  lüort  gottiv  finb  bnrd)  feunett  nniib  ct)n  fdjitb  alten,  Xic  brauff 
fid)  Pcrtruftcim.    Setjc  nidjt--  tiiim  fel)iu'ii  uuirtten,  niiff  bno  ebr  bid)  uid)t 
ftvaffc  unb  luerbeft  lugciibafftig  erfuubeu.' 

Xa»  fcl)  bcv  bcfd)lufe  auff  bife  mall.     Xeuu  eo  ift  iiod)  Piel  mebr  l)uii  •« 
bcn  ^ropbcteii,  Süiibevlid)  bnit  ,\eveiuie.    Xiilnui  id)  biiii  bev  bebd)t  gefd)vicbeii.' 
630  jd)leufft  bie  Satouum,  bao  bcv  el)ii  liigcubafftigev  ift,  Xev  etlinic-  l;ii  fcfet 
bcn  trotten  gottiö.     Xcnn  cö  foll  nuv  gotti-ö  liuntt  niife  leveit,  W\c  (?f)riftuc' 
fpric^t  'DlJattbci  am  bvcl)  uimb  lUreutiigften : 

'l'aft  cud)  iiid}t  mcljftcr  ■'öcl)ifen.    Ch)u  meljftcr  ift  l)u  cud),  t^bviftuo.'  ^ 
l'lmcii,  ba  blet)b«  bei). 

/  febeusv  2)  ftctttn  /•'        J  laft  /)/:<!       laftt  /■'  Infi  '.'         '.  aujcficicl)  oujitljcrct  /."•-(,' 

iilf)i(^ctct  /.  uftlt^cnct    /■'  Pfjtf)OTct  h  Qiiftcvcl  /'  cüfjctcl  (i  lut  necmt  .'/  a  piaestitis  vulis  liheiat 

et  alisulvii  .\'        S  lumpt  OK        l>  bcit  /■'      jc^ciit  /•-'  fcd)t  /■'        /'*  genüg  <i      tünbcn  l>Kl'l< 

11   orbneu  F       bicWcljl  /v       oujjcrlicö   /•.'    cuficvtid)cu   A'  /-'    fctcu  />/■'  fotcu  E   fcUcn  K 

iti)ülct  />■'•  ji^ulct  /■.■/'  l-i  rjiitfft  '.■        uid)tsl  nirfjt   /■;       a'atci   /'  //  acfuvct  />''C' 

umbgcflDJjcu  l'G  unitgftojjcu   /■'         /.j  mochten   li/:p'      ucviütcrcl  .1  ucriuicl  /.'('         16  Sc= 

Icijbeu  G        junft  /'(.'K        (uubcv  A'  7!»  ftc^cl  HCl  'JO  bl)uucn|  iu   /•:  tjnuiicu  PO K 

a»\\n  E  oufjcu  '/  Jl  cicf)cnbc  /»'^  tjcljcnbc  OIK  cjc^cn  />'        iptud)cu   /■'    jlnic^cn  O 

22  fctiniett  A  fclBcrtt  JiCK      22J23  [läj  boruff  A'        24  luncndnfftig  EG        Jfi  31)cvcmic  B  IS" 

3^ecemia  />'  CEl'IK        27  tugcnljafftigct  EG  11      Iju  iftjt  Iju  C  ju  jc^  //        2'.i  jhjaljn^igftcit  G 

30  üd^  E        Hl  ba  bis  U\)  fehlt  IPVIK 


25on  lilciifc^ciilc!)ve  511  mcibcii  iiiib  "JliiliUDvl  mif  Sptiidje.    1522.  87 

fsi.  PI]  ?l"ntUuirtt  aiin  fm*mf)c, 

(\o  nmii  fiirct,  nuMifiljcii  lere  r^ii  itcifheii. 

^^cr    cift   ift  Siuc   1".,   ba  Ciliiiftiio   jpvidjt:    'il^cv   ciirf)   l)inft ,    bcv   f)6vrt  ü"(.  10.  i« 
'^^    mid),    liier   ciicf)   nciari)!,   bcv  iH'indjtct    mid).     Xco  (Ui'i)d)cii    inci,ct    cv 

5  oiiif)  Tmtt.  10.  imnb  Utav.  (i.     .söie  foU  &]xm-i  iiiic-    hliniii^'n    (c(cbcu    fic  ■^^'„'li'J^Vi'' 
fiir),    bnö  moii  i)lir   iiicuidjcii  gcirlj  mi'ilfc    niiftiiclimcn.     '.Hiittuunt;    bov   ift 
nidjt  \mx,  beim  (5l)ri|tii>^.  cl)c  cv  bifee  liunt  n-bct,  jpiidjt  cv  l)iut  balun-:  Wcl)ct 
tll)iiii  iiiib  fpvcdjt,  bn-i  rcl)d)  guttici  ift  cvk'l)  Itimiiicii,  baiiiit  ucrftopfft  61)viftiio 
bn-j   moul  nllcii  mciifdjcii  Icvcii  uub  i^ibt  bcii  'Jlpoftcll  ticfcU),  mno  fic  Icvcii 

ui  foÜcu  1111b  lc!'\t  l)fiii  bnc'  luovt  fclb-j  Ijiin  bcii  imiiib  uiib  fpvid)t,  Sic  foUciui 
nom  vcijd)  dottio  pvcbii-\cu.  'ilk'v  im  iiirfjt  imii  flotio  vcl)d)  pvcbiftt,  bcv  ift 
iiid)t  Püti  (5f)rifto  gcfanb,  bcii  gclien  aitd)  bifec  liunlt  uidjt  an,  ßoiibcvii  uict 
mcl)v  liniiiif\cii  bi^c  Hunt,  mau  fnllc  iiidjt  mciild)cii  Icvc  l)6vcii. 

'.Ihi   ift   imm   vcl)d)   cinttio   pvcbic-^cii   nidjt   aiibcvo   beim  bn-J   (hiaiigclioii 

i'.  pvcbif^cn,  bovpimcii  bcr  iilnink  (^"l)vifti  flclcvct  unrt,  bind)  U)ild)cii  nllcl}iic  ftott 
i)im  imc'  U'oiict  uub  vct^icvct.  'Mkx  niciiid)cu  Icvc  pvcbif(cii  iiidito  Pom  (-(laliibcii 
feoitbcvit  Pon  cffcii,  flcpbcvii,  tdjtt,  ftcttcn,  pcvjoncii  uub  Poii  cljttd  ciificvlidjcu 
bingcn,  ba  bic  fccte  iüd)t§  Pou  I)att. 

Siljc  Uli  bic  fvumcn  liivttcu  iiiiub  tvclucu  Icvev  an .   luic  vcblid)  fic  mit 

-•"  bcm  aviiicu  Pnlcf  fiub  uiubgaiuiicii.  Tißcii  fpvud)  lißcv  cud)  Ijovct,  bcv  l)6vct 
mid))  l)abcu  fic  mcpftcvlidj  cvaufj  lilunctt  imub  mit  gvoffcm  fdjvectcii  pnii  unö 
getvicbcu,  Pifs  fic  unc-  uutcv  fid)  (nad)t  l)abcu.  '^Ibcv  bac-  iuiPLiv  ftc[)ct  (pvc= 
bigct  lunu  vcpd)  gotti-?),  babcii  fic  gav  fcl)u  Povfd)lingcu  uub  vittcvlid)  fuv  iibcv 
gcfpruiigcii,   auff   bao  fic  ia  uid)t  inmiugcii  linivbcu,   allcpii  bn-j  (vuaugction 

:..  un§  ^u  prebigcu.   Sie  cbclcii  tl)curcn  uicl)ftcv,  mau  foUt  pliii  uod)  baiui  baudcii. 

otcm  lliavci  am  Iddcii,  ba  cv  bic  iuiuicv  aufjfaub  lui  pvcbigcu,  ba  (äfft 

ime  ()6vcn,  mic  cv  i)l)u  bcfcll)  tl)utt  iiiib  pbvciu  Icvcu  bao  hill  ftcrft  uiiub  pl)vc 

jungen  tcmuct  uuiib  fpvidjt:    Ok()et  ()puu   puu    alle  lucllt   uub  pvcbiget  ba» 

©uaiigetinii  allen  cvcatuvn.  Äh-v  gleuibt,  bcv  luivt  feiig  .'c.    (h  fpvid)t  nid)t: 

M  gebet  l)l)un  uub  pvcbigt,  tinio  l)l)v  imillct  ubbev  liniv  cud)  vcdjt  bunctt,  fjonbevn 

legt  pt)n  fetjn  cpgcii  Ivovt  pii  ben  muub  uub  f)cpffet  fic  bao  gnaugclion  pvcbigcn. 

^"\tcm  bcv  g(ei)d)eu  lliattbci  am  leiitcn  fpvidjt  cv:  Wclict  f)pnu  uub  (cvet 

alle  l)cl)bcu  unnb  tenffct  fic  l)m  uamcn  bcc?  patcvo  uub  bcv  fiono  uub  bc-?  l)cl)= 


/  ]pxuäjc  ck         2  fiirct  .;/.■       nmh  ftcraEeu  SSiS  d  <i  fäv  (!/■       flcialj  /       auji- 

uc^niciil  onncfficii  0      lÄiilmuit /■        ."  cc  d      gct  /        .s  fictlict)  </      turnen  A        ;'  bc  imiiibt  / 
bell    iHut  «        bcfeld^  d  II    iivcbiflct   /.  II  (fmaiiflcüum   (immer)  k   ttuaiigcliiim  d 

lö  ollein  d  tu  rcgietcn  aa^d  tcgitct  l        pvcbigcnn   icfjtä  (DruchßlUer)  a-  danach  iculil 

(irebigcn  iä  nid^t  l  pvebifen  »nbc  nit^tg  »an  ben  flf)cloucii  bot  i3  m        l'J  ttciiluc  k        '2ö  borju  d 
26  jünger  /  27  befeldj  d  2s  joumct  /  -';'  cveolutcn  k        Qlaubl  (so  immer)  dk 

30  UJoUct  dk        00  toiiffct  /j       Sung  U 


88  "'"'•  5Jiciijd)cnU'l)n'  .\i\  nici&fii  iinLi  ".'liitiuüvt  Qiij  Sptiirt)c.    I.V2'2. 

liflcii  gciiftv  lliib  U'vct  fic  lialltfu  alle-?,  )va-:-  irf)  ciicf)  bcfpUicn  licibc.  Silic  bn 
obcv  mnf,  cv  ipi'id)t  iüd)t:  Icrct  fic  l)aUtcii,  Uhvj  l)l)V  cvfiiibct,  ^oiiberit  luac- 
id)  ciid)  bcfoU)cii  l)ntic.  Tiumb  muß  imb  tniio  nid)t  anbei»  fctjii,  bcv  33apft 
mit  fcljuni  bi)irf)oncii  iiiib  Icvcv  niuB  clju  Umlü  iinb  bco  tcuffdv  ?(piiftcl  fctjn, 
tt)cl)l  er  iiidjt  (5t)i-iftiiv  befcll),  ^inibcrun  iel)ii  cljgcii  uiovt  leret. 
ffliatiD.  25,15  vstcm  alfeo  gibt  and)  bcx  f)crv  Mat.  2.').  l)u  bcr  glel)cf)ni^  mit  ben  bvel)eu 

[ncd)tcn  an|;cl)gcn,  bao  bcv  l]anf5  imtcv  Ijiefj  bic  fncd)t  uid)t  mit  l)l)vcm  digcn 
gutt,  feonbcrn  mit  jel)iicm  gut  bauticvcu  nnb  gab  cpucni  tuufi  pfuub,  bcni 
aiibevu  Ijtocl),  bem  bvitten  et)no. 

Xer  anbei-  ipiiid)  ift  lliatttiei  2;i.    In  bei  ()evv  ipridjt: 
'Xic  idjiifitgelerteu    nnb    pl)arijecr    finb    gefclfen    auff  '"JJiüic-j    ftnel. 
'ilü.ca  nu,  luuäi  fic  cud)  jagen,  bao  l)()v  l)aüten  iotlt,  ba-j  tjalttct  nnb  tlinltc-.' 

Xa,  ha,  (fpicd)cu  fie)  t)abcu  töl)v  mac^t,  tni  Icvcu,  lua-j  uns  icrf)t  biincft. 

■Jlntttinn-tt :  ,"\ft  bao  Gljviftuj  meljnung,  ^o  ftefjen  tül)i-  nid)t  timll,  f;a 
modjt  (\)]i  iglid)er  'J3apft  nein  nnb  nicljv  gejcl;  nuidjcn,  jjo  lang  bifj  bic  liiclit 
bic  gefc|  nidjt  mel)v  bcgicl)ffen  funbc.  5lbcr  fic  fuvcii  bi^cu  fpritc^  glcljc^  tuic 
ben  boiigen.  'ii'ai  l)cbfft  auff  '•IJIofeC'  ftnel  filicn?  ?aft  nu5  fragen,  \v(\-i  t)at 
■JJtofcij  gelcrct?  llnb  locun  er  nod)  licnttc  brauff  fcffe,  Uuvö  linivbc  er  leren? 
üu  ^lüel)ffcll  uidjtä  bcnn  ba-5  er  borijclittcn  leret,  ^Icmlid)  gotti-j  gepott  uiiub 
njortt,  er  l)att  l)t)e  nod)  nie  tel)n  menfd)cn  lere  gerebt,  ^onberu  liia-j  l)()m  gott 
bcfolljcu  l)att  lui  rcben,  Inie  bas  faft  alle  eapitell  an^  liiet)^cn. 

Xaraufe  folget,  ba>3  tücr  ctttuaö  aitbcru  bcnn  ''HJofcö  leret,  ber  fitjt  nid)t 
auff  '•JJIofC'5  find,  bcnn  barnmb  f)cl)ft  c-S  bcr  I)crr  '•Diofcö  ftucl,  bas  Wofeö 
lere  brauff  follt  gelegen  nnb  geleret  locrbeu.  Xas  geben  and)  bic  futgcubc 
luort,  ba  bcr  t)err  |*l.  (<iit  iprid)t:  '^Ibcr  nod)  l)l)rcn  Uierctcu  foli  l)l)r  iiit  tl)un, 
beim  fie  fagcuo  Uml  nnb  tljnno  bod)  uid)t.  Sie  laben  aber  fd)Uicvc  uub 
untrcglid)c  biirbcu  ben  Icnttcu  auff  ben  lialfj  uub  Imillen  fie  felb  nid)t  mit 
cl)uem  finger  regen. 

Sil)c,  ba  ftrafft  er  l)()r  tucrd',  bas  fie  Piel  gcfcl;  über  "•JJfofeö  lere  bcu 
Icuttcn  auff  bcu  balfj  laben,  bic  fic  fclb  nid)t  an  vnrcn.  llnb  barnad)  fpvid)!: 
2lk1)  end)  fd)rifftgelcrten  uub  pljarifccr,  i)l)V  l)cnd)ler,  bic  i)l)V  fpred)t:  älk'v  bei) 
bem  tcmpel  fd)lticrct,  ba«  ift  iiid)tö,  Sßcr  aber  Bei)  bem  gollt  am  tempetl  fd)liieret, 
bcr  ift  fd)nlbig.  7sf)i'  narren  uub  blinben,  2Ba>3  ift  graffer,  bao  gollt  obber 
ber  tempcl,  bcr  bao  gollt  l)el)ligct?  oft-j  nn  l)ie  nid)t  flav  gung,  bac' (<l)riftui5 
l)I)r  mcufdjeu  lere  oerbampt?  fjo  fan  er  fie  ia  nid)t  bcftettiget  l)abcn  buvd) 
bac'  fi^en  auff  '•J^iofco  ftucl.  (<-r  l)cttc  fonfl  inibbev  fid)  fclb-3  gerebt.  Xarumb 
mn§  ''DIofey  ftnel  uid)l  Uiel)ttcr  bcnn  auff  'JJiofc'C'  geiclj  fid)  ftreden  iiiiub  ba-j. 
fi^cn  brauff  nid)t  Uiel)tter  beun  anff  prebigcii  Pon  ''JJhifcy  gcfclj. 

/  ©c^ft  h-         S  biivum  /  ■>  jonbci-  (l  I)  glclj^itufe  d    niife  /  .s   H'mff  /.• 

//  ((^riffflclcrtcn /.■      \lüi  (immer)  dl.-        ;i  ftcncit  tuiv  n         i:>  mhä)l  d      IjctUd^ct  (<  tjcgUd^cr  / 
16  (Üllbc  dk       fütcit  d/c  -JS  ftut  t  2ö  uadj  i       t^Oll  d  LT  fcuvbCU  cl;        loöncil  dik 

2>i  toten  u         HO  tüten  abi         31  SBc^C  i         37  (ebenso  3H)  lucljbct     k       3>i  batuff  k 


'ihm  lllciiid)Ciilclnc  \n  iiu'ibni  iiiib  ','liiliuiul  mit  Snriid)f.    1522.  SQ 

5,(0  lintt  (iiirf)  l'tpicv  iHni  irtmciu  ftucl  iiiib  Icvc  ji'lbv  (iciiii^t  Imtvo.  ■\: 
£iu  l'uUt  iiid)t  all  luuij  lui  tl)iui  bnii  Hunt,  ba-J  id)  bljv  faflc.  Uiib  Xciitni.  lo.: 
Xnvj  tl)ii  allc>)iif,  bnc-  irf)  bl)r  i^cpictc  uiib  tl)ii  tuibcv  ob  mnf)  ;,ii.  TitV  Icvc 
Ijabcii  fic  in  müficii  aiirf)  leren  aujj  llioie--  ftiiel,  bcniiiiib  fnii  l'ioiec-  ftuel 
Icl)u  mcnjc^eii  gcpott  lcl}beii. 

S)cr  bvittc  Ipiurf)  ift  S.  '^liirtiiftiiti  l)iiu  bcm  buri)  luibev  beii  bcitbtbricft 
bev  Wnuidjeev,  bev  füll  nlfjo  Imittcii : 

',\d)  c^lelulite  bcm  l^iiniiflclio  iiid)t,  Uieiiit  id)  bev  tivd)cii  iiid)t  rtletubcL' 

Sit)C  bn  (inf;eit  fic),  bei"  Üidjeii  i|t  mel)r  beim  bcm  (viiaiu^cüo  lui  i^lelubcii. 

'Jliitiuint:  SBciiii  "Jdii^uftinuc'  c\l(\)<i)  l)ctt  nlfeo  flcinpit,  lucv  l)ette  l)t)m 
bie  (^einölt  iiebeii,  boc-  lulir  l)l)m  muftcii  bco  iitcUibcu?  mit  UMld)ev  id)vifft 
bclucijfect  er  bi^eit  Üumd)^  une,  lucuii  er  l)rretc,  luie  moit  luel)|5.  boo  er  uiel 
mnl  flcfetjlet  t)ntt  i^lelid)  luie  niid)  olle  wter?  Sollt  el)u  cljiiiger  fprud) 
?(ii(liiftini  Bo  iiied)ti(i  fel)ii,  bao  er  bie  uoriivu  nlfui  mal  Im  rucf  tvel)bc^ 
l:c\-:  woU  got  iiidjt,  fjonbern  £.  IHiigiiftimic-  foU  l)l)u  lrul)d)eii. 

3tem,  »nenn  baS  ®.  "Jtuiviftiiii  meljniiiui  lucrc,  [50  fticji  er  fid)  fcUu  aud) 
umb,  bciin  er  gar  an  niel  orttcu  bie  l)cl)li(ic  jd)rifft  bebt  iibcr  aller  lerer 
ipuiä),  über  oller  Poiieilie  uiib  firdjcii  befdiliij?  iiiib  loill  fid)  fclb  ititb  oller 
mcnfd^cii  lere  iiod)  ber  felbeii  gcridjtet  bnbeii.  ÄHiviimb  laffeii  bcnii  bie  treUieit 
l)l)rtteii  foldjc  fprud)e  6.  ?(uguftiii  fareii,  bie  [30  l)ell  uiib  flor  fiiib,  imb 
follcii  oiiff  bifecn  cl)nigcn,  ber  f;o  tiiiufell  iiiib  Inibbcr  'ülugiiftimim  an  allen 
orttcu  fliiigt,  011  boö  fic  l)l)rcr  tl)roniiel)  mit  foulen  lof3eu  frot;eu  belffcn 
hJoUeu  ? 

Tolut  bnubclln  fic  ol§  bie  oorfnrer,  bo-S  fic  S.  "Jlngiiftin  iiid)t  ollcliu 
Clin  folfdjc  mcljiinug  anfflcgcu,  fjoubernn  fclfd)en  nnb  l'crfcreit  and)  l)l)m  feljnc 
tuort.  Xcuu  ©.  2luguftiuS  trort  lauttcn  cljgentlid)  olfjo:  Osd)  gloiubte  bcm 
(5-uaugclio  nid)t,  tncnii  mid)  nid)t  bcHicgct  ba-j  aufcl)en  bev  gonticu  Pl)riftcnl)el)t. 
'•Jluguftinuc'  rcbct  tum  ber  goubeu  (51)riftcitl)cl)t,  ba  bie  fclb  l)u  oller  Incllt  fjo 
el)utred)tig  ba§  thiangelion  nnb  uid)t  ber  ■lUauid)ccr  bei'btbrieff  prebiget, 
bchiegt  l)l)n  foldj'j  anfct)cn  oller  (^l)riften,  boy  er§  fnr  hai  rcdjt  (fuaugetiou 
bicltc.  'Jlbcr  unfeer  tlironncu  liebffcn  bifje  d)riftenl)cl)t  fid)  felb«,  aU  tucre  ber 
Icl)bc  uub  gcmcl)n  mon  nid)t  and)  (M)riftcn,  nnb  loo»  fic  leren,  bo«  foU  ber 
6^rtftlid)cn  !ird)cn  lere  t)cl)ffcn,  fjo  fic  bod)  boc-  Uienigcr  tcl)ll  fitib,  unb  lt)l)r 
aud)  ^unor  a\i-  gcmcljue  d)riftcn()ct)t  bvnmb  gcfvogt  Uicrben  folltcn,  Wai-  mau 
unter  bcm  nomeu  gemeiner  d)riftcul)ei)l  Icrcu  InoUt.    8ibc,  ßo  fel)u  füren  fic 


2  Iculto  !■■  2;culvo  12  (I  H  oUcin  /•      Webet  d  ri  ijoiiBl    /.  <"  ^lonirfici  hc 

II  gtaut'cn  auch  bei  12  wotjft  d  13  gefcBcl  *      Ballet  /  /■/  möti^lig  d      tutfc  c 

tiidf  d  tudcii  k       tt^Bc  (  16  Sluauftiii  c  auguftin9  i       fcl6c  d  IT  öttlcn  i   (|)tud^c  i 

J8  ßoncilio  ic<-        /(»gerillten/-        J/  aflcnl  ttctcn  i>        l'^  ottlcn  i       23  wo[\tn  dl.        24  iiox= 
füiet  iL-  2j  Betteten  1  2H  etjflcbtlidj  /       (ilcmbte  i  2'J  Giioiigetio  d  3i)  fit  i 

icd^tc  j        32  la^e  d        33  (^^tiftcnlicTjcii  d      iBcuigcr]  mljncttc  u        34  botum  Ic       35  füieii  i 


90  l>on  l'iciiict)ciilol)ii  VI  iiicibcii  imb  '.Uiiliumt  niii  S)itiid)i'.    1022. 

2. 'Jdigiiitiu  iiniid),  )va-:-  bn  tum  bcv  d)viftni()d)t  l)ii  nücv  mcU  inf^rt,  bnc- 
foU  pom  SiLimijdjcu  |tuc(  licvftaiibcit  iticvbcii. 

W\c  luiU  IUI  mtfe  biBcm  fprud)  fuliicii,  bn-?  niid)  mcufd)cn  lere  iri)cu  hu 
Iinltcii^     'iBildjc   i)"t  1)1k'  mal  crfimbcu.   bic   tum  flaiitjrv  gcmclincv   djvi|'trnfiri)t 
1)1111   nih'v   Hielt   fei)   nii(-ieiiommcii   iiiib  (^cpvebigct^     'i'ind)   nie  fel)nc,   fjoubcrii    s 
bno    (iiiniuv'lioii    ift    alieljiic    alßo    auflciuimiueu    lioii    nlleu    CM)vi|teii    l)iiu 
nllci  nn-Ut. 

Tntui  1111113  3.  '^lii|V!ltiinic-   iiidjt  c\[\]o  lH'v|tniibeii  luerbeu,   nlo  limUt  er 
iniiit    belli   C<-iiaiuv'lio   iiid)t   i^lelubeii,   l)l)ii    bi:\w(\[   beim   bivj  aufetjeii   flniibcr 
d)riftcn()cl)t.    Teiiti  biv>  luer  fnlfd)  iiub  iuid)riftlid).    (*•;•  miif!  cl)ii  tntidjer  nÜcl)u  i'^ 
bariimb   (•(Inlulieii ,   bno  ev   gottio   Hunt    ift   iiiib   bno   er  l)iiiilrieiibic( '   defiiibr, 
bno  eo  lrmr()el)t  jel).  ob  idjoii  el)ii  eiuvll  imiu  IjlimeU  iiiib  nlle  liH-lll  h-^l.  iMii|  bei 
luibbcr  prcbic\ct,  ioiibcriiii  iei)u  meDiuiiu^  ift  bie,  loie  er  felb  filmet,  bac'  er  bao 
(■fimiuirlioii  iiliriieiit  fiiibe  beim  l)iin  ber  d)riften()el)t,  Hub  bao  tiinii  beii  fclserii 
bn  mit  cii^erlid)  tH'UH'l)f3Cii  tl)im  fnii,   biio  uidjt  l)l)r  lere  Honi^crim  bi^c   red)t  is 
fct),  bie  alle  liuilt  cl)ntred)tiii  aiiflenommcii  l)att.    Xciui  bcv  6nimtd;uö  fllctobt 
an  bav  (vuaiigelio  lum  ^M)ilippo  fieprebiiit  iiiib  louftc  bod)  iiid)t,  oti  biel  nbber 
lucuifi  brau  fllclubten.     ^ti-'m  5lbral)am  qlclnbt  an  gutio  wrl)cl)lfiiiu-(  allel)ue, 
ba  ntid)  tcl)ii  mciifd)  fon  liniftc,  Hub  lUaria  fllclnbt  bcr  bottfdjafft  Wabrielic- 
aud)  alleijiie  imb  lunr  iiiemaut  auff  crbeu,  bcr  mit  l)t)r  glclnbct.     'M^o  ()att  i'> 
'.Jlugiiftiim-?  aud)  muffen  gtclnbcu    uiib  alte  bcDligeu   imb  luljr  and]  el)u  iglid) 
für  fid)  felb  aUel)iic. 

■Sarumb  fan  S.  ^iluguftinu-j  bcn  lierftaub  lüt  lel)bcii,  bcu  fic  Ijlim 
aufflegeu,  fjonbern  luuf;  nou  ber  eu|;erlid)en  beuuniffimg  be-j  glatulienv  l5iiber= 
fteljeu  feDii,  bao  baiuit  bie  tetier  gcftoffen  iiiiub  bie  fdjluadjcn  gefterrtt  Uierben  2.'> 
i)m  glalobcn,  liicuii  fic  fcljcii,  bao  alte  luctlt  bao  pvcbigct  unb  für  (^'-uangclio 
lialltcii,  bno  fic  glelubeu.  Unb  Um  bifjer  iH'rftanb  l)im  5.  '.?liigiiftin  fpriid) 
nid;t  ift,  ba  ift-^  t'cfßcr,  bcu  fpriid)  uertcndet,  beuu  er  ift  luiber  bie  fdjrifft 
uiib  gcl)ft  unb  alle  crfarnug,  Um  er  l)l)eiien  ncrftaiib  6cl)elt. 

;^)nlcfit,  fjo  fic  geftoffcun  fiub  mit  ber  fdjrifft,  bac-  fie  iiid)t  fnr  über  'u 
tuubeii,  f)cbeii  fic  au  imb  Icftcru  galt  unb  fprcdjcii:  ,^ft  bod)  S.  I1tattl)cii>^, 
l'aulii'i,  'l^ctriiv  niid)  iucnfd)cu  gdueBeu,  brimib  i)f)r  Icvc  and)  menfd)eu  lere, 
ift  aber  i)l)r  lere  tjii  l)altcii,  %o  l)alltc  man  bc^  '-J^apfts  and}.  Sold)  leftcruiig 
Uicrffcu  ilit  aud)  ettlidjc  furftcu  nuub  biffdjoff  an^,  bie  bod)  loollcuu  fing  fcl)ii. 
■ißciiu  bu  im  fold)c  tieft  i'crftortte   unb  ocrbleiibte  leftcrer  l)6rift,   fjo   luciibc^^' 

2  Sömiid^cii  ill,-      «ovftanbcn  /        o  bi|(cii  /         1  iimll  cl)ii  mnt  hc        ■'>  aunciimiinicii 

{immer)  k         il  fonftj  anbctä  o    fmift  ((           /(*  Ijcllirfjcv  d  l)Ciilid)cv  /  /.'  eiioiinclioii  /-' 

I'.l  »uftc  d      &abxid\ä  «        'Jl  Ijfllidjcv  /    l)ctlid)ct  d        i'i'  \iä)  fcldi  l  J3  Uuvftailb  /     iiid^t  i 

-'■s'  ba  ifl5]  bi  ift  d  uctlEiirfcn  /  iicjdjufft  d  SO  gldjtiffl  d  für  i  oOol  üot  iilict 
tUtibcn /.  •■«  !|Jcltiii]  (ZnsK  Siatcii^  0  ,V.?  Sapft  /  :u  ^t^il,  fürftcit  ti/,  luoUcii  .H 
3ö  nu  fcIdl  k 

')   V(jl.  S.  23,  7  ijiiluciibig  (iiiiluciiglid))  cinvifiiibcn. 


33oit  2)leit|d)ciilcl)tc  ,iii  incibeii  uno  '.'liiltuüvl  mif  >Spnid)c.    1522.  91 

bid^  Poii  l)()n  obbci  [topft  Mi'  i'ini  lui,  fic  ftiib  nid)!  lucrb,  biiv  iiinii  mit  l)lm 
rcben  folt.  :fl?ciin  ba-?  folt  ncUcii,  fjn  ift  ^J3Jofe»  niid)  cl)n  mciifd)  t^ctuf^cii 
iiniib  nffr  pnnifictcii.  '^Itfeo  incfiv  Inft  inio  fiiifnvcii  iiiib  uirf)t->  iit'cvol  citcUibcii 
iinb  lialltciiv  atlcc-  fiiv  mciijrfjcii  li'vc  iiitb  folgen  uufjcviu  buiirtcll. 

=■  ÜUilltii  abn  la  mit  l)f)ii  vcbcii,  ^o  tt)it  l)t)m  nlfen.    Spiid):  liuilau,  lofe 

S.  'iiniitiiv  obcv  "?3inttr)ciio  luciifrfirii  tovc  fcl)ti,  S^''  fingen  nn)v,  um  liev  benit 
t)f)iev  gelnalt  fome^  Um  mit  Uuillcii  fic  tieUH't)ffeii,  bno  fic  mnrfjt  l)nben  tut 
Icrcii  niib  tiifjd)üff  ^u  iel)n?  obbev  U)o  buvd)  Untt  man  Unffen,  Um  bie  firdjc 
ift?    Sogen  fic,  bao  S.  lliatt.  am  lii.  nbbcv  3.  ^Miutuy  l)ic  ober  bovt  i)abi 

10  gcfcbt,  S^i  fpiid):  (Vy  gillt  nid)t,  e-j  finb  nu'nfd)en  leve,  tuie  bii  fogift,  bii  nnift 
gottis  Unnt  ()aben,  ba-j  bid)  beftettige.     Si()e,  fjo  finbiftn,  U'ie  fid)  bie  bcv 
ftocEtcu  leftcvev  fcIbC'  fdjcubcn  iiiib  6eid)lieffen  mit  eligenev  navvl)et|t ,  bie  nid)t 
§0  biet  fuiibeu  nnterfdjetibc'  l)aben.  bao  el)n  anbev  bing  ift,  Inenn  bev  menfrf) 
felb'i  obbcr  Uienn  gott  bind)  beu   menfdjen  rebet.     Ter  'iMpDftet  rebe   ift  ijim 

IS  bon  gott  bcfolI)cii  unb  mit  groffem  Umiibev  beftettiget  nnb  beUietif^et,  bev  ift 
tci)no  nie  gefdjclien  an  mcnfd)en  leve.  llnb  Uu-nii  fie  nn  bei)  l)l)n  felbo  grlnife 
fclju  unb  beU'el)f5en  tuerben,  hau  l)f)n  gott  fold)o  tat  levcn  befolf)en  ()att,  J50 
tnoUcn  lol)V  l)t)u  aitd)  tuie  beu  'Jtpoftelu  gletuben.  oftv  nngeU'iß  bev  3lt)oftcl 
vcbc,  ba-j  fie  bon  gott  fct),  Uicv  Unit  nn-j  bcnn  geluif;  mad)en,  bao  l)t)v  uienfd)cii 

2«  Icic  bou  gott  fel)^     C  fnvov  et  nmeiitia  ()iä  fcculio  bigua. 

33}l)v  nbev  uevbamnen  meufd)en  leve  nid)t  bavnmb,  bn§  eü  menfdjeii  lere 
finb,  bcnn  lüt)v  Umtten  fic  in  Um(  tragen,  üonbcrn  bavnmli,  bn-j  fie  iuibber 
bac<  5unngelion  nnb  bie  fd)rifft  finb.  Xie  fd)vifft  mad)t  bie  gcUnffen  fvel) 
unb  bcvpeutt,   fie  mit  nu-nfd)en  leven  ,yi  fangen,  ^0  fangen  fie  bie   menfd)eu 

•-'?>  Icvc.  Ti^c  t3Un)tvnd)t  untcv  bev  fd)vifft  nnnb  meufd)enn  lere  hmmn  Uil)v  nid)t 
el)uc^  mnd)cn.  Tavumb  laffen  Un)v  l)ie  vid)tev  febn  ami)  bie  inngen  finbev, 
bie  rtiel)U  bifec  |Um  tevc  Unbbevnanbev  finb,  ob  man  foUe  bie  fd)rifft  (barijnn 
cljucrlcl)  gottiö  Unnt  bon  nnfnng  bev  Uielt  f)Ct  gelcret  ift)  ober  bie  mcnfdjcii 
lere  (bie  giftevn  neUi  evfnnben  nnb  teglid)  fid)  enbevn)  fnven  taffen,  llnb  l)offcn, 

•w  bns  bnc-  uvtel)l  folt  l)bevmnn  billid)cn,  bnö  nu-nfd)en  leve  folt  bcvinffcu  nnb 
bie  fd)vifft  bef)nüten  tocvben,  l^enn  bel)be  tonnen  nnb  nutgen  fie  nid)t  bet)altteu 
hjcvbcn,  fl)ntemnl  fic  nid)t  mngeu  ct)ncy  Ujcvbcn  unb  nntuvlid)  muffen  lviibbcv= 
nonbcv  fel)n,  Une  Umffev  nnb  fetuv,  Unc  t)l)uiel  unb  evben,  al«  ^faia>3  babou 
rcbet  am  .■>.5.,  inic  bcr  ()l)mcl  bon  bcr  erben  crf)ot)et  ift,   f;o  finb  nu'l)ne  megc ^fi- **■  ^ 

3s  crliaBcn  bon  clnern  lucgcn.  51u  fati  ber  l)m  f)l)mcl  nid)t  geljeu,  bcr  nuff  erben 
gc'^et,  lüibberum'B  nid)t  nuff  erben  geben,  ber  bm  f)l)mcll  gel)ct. 


/  t)iicn  d  3  ))tof()ctcn  d  4  »iijctii  /  biincfcu  d  -J  tj^ii]  jm  /  lualon  k 
7  looUcn  (so  immer)  !,■  ii  am  IC]  am  17  ii  am  VU  ck  IH  (üiibcn  dl.-  14  Inonil  d 
/6  an)  oon  0  24  tewn]  tc«  bcik  25  tetc  (3.)]  leren  bei.  Iiniucn  /  tonnen  d  2ii  e^n§  1 
ein§  /  JT  hjibetanbet  d  -cinanbcr  h-  28  Dom  il-  ■-".>  geftctn  d  Ingliif)  /  SO  Ijcbcr^ 
man  /.•  .3/  funncn  /■  fönneu  d  mugen  (ebenso  32)  d!  niöflen  (chens'i  32)  l  32  letjtmat  d 
natürlid^  dh      mü(fen  dk        32133  taibcTcinanbci:  k         34  ctf|o^et  bcdik 


92  '-iniii  l'ii'iiidiciilclirL-  -,11  imibcii  uiib  'Jlntnunl  niij  ci'rüiljc.    1-S2l'. 

(3*1.  (M|  Tnvuiiili  nitbictcii  \v\)x  bcii  '".^nHnltc'ii.  bno  fic  l)l)vc  Icvc  ku  imv 
ci)iüc-  mncf)cn  mit  bcv  idjvifft,  mcim  tic  bnc-  t.ui  liu'iicii  tningcii,  ßo  luolleu  imjr 
fic  l)aUtcii.  Xav  lucrbcii  fte  aber  nit  dm  tl)iiii,  bcv  [)el)li;^c  gelift  iucvbc  beim 
hiiinn-  cl)ii  luijiicv.  Xoniiitl'  fachen  \v\]x  aber  mal:  llleiijcfjeii  levc  tnbbcUii 
li'i)r  iud)t  baviimb,  bao  ineiijd)en  i^ejagt  l)abcii,  ^onberii  bao  e-:?  luftcn  iiiib 
nottiv  Iciteruiifl  fiiib  linbber  bic  fiJjrifft,  Inie  luol  fie  aiid)  bnrrf)  meiiidjen 
(■\cjd)ricben  ift,  bud)  iiid;t  luni  über  aiife  meiijd)cu  fjoubevii  aiijj  gott.  Ulnnit 
tie  IUI  luibberiiaiiber  fiiib.  idirifft  uiib  mcuid)eu  leve,  l'o  mufj  l)l)e  ei)iic  lii'L^eiut 
uiib  bic  aiiber  luar  l)abeii.  '.Uu  laft  jelieii,  Unldjer  fic  aud)  fcUi  IüüUciui  bie 
lugcii  tili  id)rei)beiui. 

Tai  ici)  baium  guiiß. 


■J  WÖUcu  (II-  :}    cc  'I.  7  (jcjcijcilicil  I"  ic  inimcr)  dl  N    TOiSEi  c()ll  nilDct  ilk 

W  loav  lialicit  luacv  ii]ii  u       lubllcu  / 


^^.^•^V^'^V^'^V.^^V.^'^V^^^^^^ 


3xMbcr  bcu  |a(fd)  ncunnutcn  nciftlidjcu  Stnnb 

,^n  feine  3Bnvtlniv(\„iuüi'tcnei"  umv  iii  :Ciit()fv  bio  bitten'  ;')eitiiii3  tioii  bev 
Gvneiievung  bes.  I'lblafilmnbet^  biivd)  VKinerfjt  üoii  Wain,i'  (lebvuiuv'ii.  '.Hiibeve 
'üindjtid^ten  ani  bev  ev,(tiifd)i.\flid)cii  IKcfibeu.i:  auf  ber  einen  Seite  bae  fd)avfe  'i*DV- 
getjeii  flegcii  (iieiftlidje,  bie  üevljeivatct  maven  obev  tjcivateu  uiolltcn,  nuf  bev  onbevii 
bie  gegen  3?c,^Qf)lung  gern  erteilte  8i,ien,5,  Äoufiibineu  ,5U  fjnlten,  nid)t  ^yini  menigften 
eub(id)  bie  Sitteiilofigteit  beS  einftnfiveidjeii  .fiivdjenfüvften  feltft  —  nl(e§  bie^ 
beftimmte  i'utber,  eine  Sd)vift  ju  Bevfaffen,  in  ber  er  mit  einer  bi»  bnt^in  nod) 
nid)t  gef)övten  £d)rirfe  gegen  ba§  fd)mät)lid)e  Iveiben  311  J^elbe  ,]og.  3)ie  näd)ften 
Sd)irffQ(e  biefer  Sd)vift,  geliHUjuIid)  „SfiJiber  ben  ^tbgntt  ,yi  .fiolte"  genannt,  finb  a«>o 
bent  i^riefuied)iel  iH'tonnt.  ©eiuifi  märe  fie  ebenfo  fd)nel(  Hevijffeutlidjt  U'orben,  wie 
fie  üerfajjt  U'arb,  bütten  beni  uid)t  ('•'apito  nnb  Spatntin  ben  beftigften  älMberftanb 
entgegengefet^t.  £d)liefelid)  gab  i.*utl)ev  nod)  üevfdjiebeneni  SiUberftveben  i,C4ubev5  :'., 
252 f.)  nad):  „V.n,  nn  nihil  lil)i  viiieat  conccssisse,  nii  Spalatinn,  p(M'niillo  difeeri 
iiliclli  in  Mogiinlinciisem  nlitioneni :  venini  I^iiilippn  volo  liadas,  ciii  mandavi, 
iil  arciliioia  Piadat.  Xain  fpislolani  oiniiino  volo  ad  cinn  iiiilli,  ac  denno  aliaiii 
proprio  niinlio  ad  eum  mitlam"  (@nber§  3,  254 f.).  3i"  biefem  ähiefe  »uirb  t)on 
■Ütlbvedjt  fategovifd)  bie  ^Jtbftethuig  bev  getabetfen  ?hgerniffe  geforbevt :  fei  innevl)alb 
tJDii  14  2(ia,a\  feine  befviebigenbe  ".'Intuunt  eingelaufen,  iü  unirbe  bie  Sd)rift  nnDev= 
.liiglic^  Derijffentlidjt  uievben.  'i'llbred)!  frod)  ,\u  Äreu,5e,  bnS  Wanuffvipt  blieb  in 
We(and)tbonl  forgfanien  .Oünben,  nnb  \Jutbev  bot:  ,Lil>elliiiii  advoilus  Kpifc'opuin 
Mof^nnliniiiii  IV-iva  proditunim  pI  gonoraU'iii  incn^patioiiom  fartiMMim,  wl)i  infani- 
fiiiit  alii*  iCrnberS  '■],  277). 

9(bev  tuaS  gefd)ab  lueiter  bamit?  £d)on  üor  ^abren,  als  id)  .fiöftliuo  i'ntber- 
biograptjic'  Io§,  ftieg  mir  biefe  Svage  auf.  3?(ieb  e§  eubgültig  unöevöffeuttid)t? 
Ivat  benn  ber  ^att,  ben  ?ntbev  fetbft  in-:-  ?(nge  getafd  bntte,  niebt  ein  ^ 

2ie  *,l(utU)ovt  [}at  mir  bae  unten  mitgeteilte  Crforber  o^vagment  gegeben,  bav 
uidjt  me'^v  unb  uic^t  loenigev  aU  einen  2ei(  bc§  Sutl)crfd)eu  Crigina(manuffripte>5 
uuferev  Sd)rift  eidt)ält.  ^uttjer  bntte  ja  geUmf^t,  baß  bie  2d)rift  nid)t  umfonft 
Herfafjt  mar:  bie 'OJliBftiinbe,  bie  ev  bei  einem  ein]elncn  gerügt  ()atte,  uiaveu  tl)pifd); 
um  aus  ber  V(ut(agefd)rift  gegen  ben  einen  'IJcanu  eine  gonerali?;  iiirropatin  .ju 
niod^cn,   bvaudjte  für  yilbredjt    nur  bie    rijmifdje  @eift(id)teit    eiugefetjt  ^u  toerbeu, 


Sgl.  und)  fiöftlin=ifnluerau,  t'»tl)ct-5  l'cbni  a<b.  1  5.  4.",0  t  mib  'nnin.  111  S.  4ri:!. 


94        Wih'x  bfii  fdljri)  (leiinntitoii  rififtliiteit  Stniib  hoS  'popfts  iinb  bov  SHifdiöje.  l.'J22. 

uiib  fo   cvfcfjicn  iciic  fvü()ovc    Sd)vtit   untcv   bciii    lu-uoii   liti'l:    „5Bibev  bcn    fnlfd^ 
geiiaiiteu  geiftlid)cii  3taub  bi'5  'Inipft-i  iiub  bcr  iBijdjöfc." 

(5§  ift  üidtdd)!  ,yi  Ufvmiitcn,  bafe  e#  tt)tvt(id)  Wetanclffion  ij.  obein  limv, 
bfv  bnö  nltc  5Jcamiffvipt  fiiv  beii  ufiicii  c,mä  tovvifltcvti' :  bii'  .t^nnb,  bif  eiuf  11'' 
i_unti'Vfv  ;liaiibi  bie  uuebcv  nuägfftvidjeiien  Inti'iiiifdjeii  äöovtc  jd^violi,  auf  14''  bie 
It'ljtni  öicv  ;',eileu  nusftvid;,  li'clrfjc  bie  bivettc  lie.voljuiifl  nuf  ^Utuxdjt  üüii  Waiiu 
nit(|iiitfii,  uiib  bnfiiv  ^lüflcincinaT-j  au  bcu  iHaub  fdjvicti,  niblid;  aüo  uu-itfveu 
babuvd)  uütig  geuiovbencu  l'lubcvuugcn  auf  14'  tiDvual)ut  —  biefe  .^aub  ift  jcbeu= 
fall«  uid)t  bii'  Vutf)t'vfd)e:  bnfj  fie  aber  bei  UH-itcui  fciucv  ift  ül^  Uni'  unv  fie  fünft 
an  'DJii'land)t()oii  fcuucu,  bnvf  uu§  nid)t  luuubcvu:  bev  gcviuge  JKaiiui  uevtaugto 
'■Peidjväufuug. 

Ser  i'vftc  Svuff  uufi'vev  £ri)rift  ift  bcrjeuige  uoii  ^lirfcl  Sdjljvtt'ul;  in 
SBitteubevg:  bie  Uou  bev  .'iöaiib  bei  Sc^evg  mit  iKotftift  geuiad)teu  'iHtitveunungeu 
in  uufevnt  ^ölauuftvipt  ftiuuueu  allein  juv  ©eitentvenuuug  biefev  'Jiuogabe. 

Daä  neue  'i^utliernmuuftvipt  dcfinbet  fid)  in  Crfovb  auf  bev  33ob(eiana,  fvüf)ev 
Aililil.  P.nill.  II  K  !t,  jeljt  Addit.  Hdill.  C.  lOii,  im  Summaiy  Catalognc;  2S(i6l»  —  ein 
*i^aub  Don  VA  x  26  cm  ©vij^e,  cntljaltenb  üovu  2,  Tjiuteu  0  luei|e,  ba,ilüifd)eu  1" 
votc  5i>lattcv.  Vluf  bev  inueveu  Seite  bc§  äfovbevbecfels  ift  ba§  fleiue  Si-^ilb  'S.  ('.. 
28600'  UnU  iu  bie  obeve  Prfe  getlebt,  iu  bev  TOitte  fte()t  bie  jet5ige  ©ignatuv; 
bie  beibeu  evften  5ö(ättev  fiub  leev;  auf  beui  bvitteu  ftel)eu  bie  beibeu  Signatuveu, 
bie  fvüljeve  mit  '-öleiftift  eiugctlammevt,  bavuutev  „Luther  ^ch  Hl.  Xov  14s:i  gcst 
18.  Führ  1546";  auf  bie  uärf)fteu  iPliittcv,  4-10,  finb  7  ßutlievtnlbuiffe,  aUe  md) 
(fvauad),  iu  rf)vouotogifd)ev  (^olge  aufgetlebt;  auf  ^-IHatt  1">  ift  unfev  '■JJiaunfrvipt 
öou  4  ii5lättevu  |•i^l.  11  — 14i  aufgeheftet,  etu-nfu  auf  iMatt  20  ein  j^atfimile  Don 
4  y?liittevu  i-m.  16-19);  auf  aMott  2:5  ein  meiteveS  üou  2  i^iittevu  (331.  21-  22); 
ilM.  24-2!)  fiub  leev.  -  Sa-i  auf  ÜMatt  15  befeftigte  Ufauuffvipt  beftebt  au§  eiuev 
ftige  tJDU  ]Wi  iuciuaubev  gebi^vigeu  uub  ein  .yifauimeulHingeubes  £tiiif  Icvt  eut= 
t)olteubeu  Toppelbtilttevu,  U'otJüU  ha^  iuucve  ni>5  2Baffevu'irf)cu  eine  iiava  iu  bev 
fövügc  eiuev  l)albeu  Seite  aufiiu'ift.  JV-eud)tigfeit  l)at  an  bcu  fli'äubcvu  altev  Oiev 
33lättev  friede  ,iuviictgelaffeu,  uuv  bie  5Jlitteu  fiub  bation  Oevfdjont  geblieben:  ift 
nun  and)  bie  Sdjvift  au  jeiu'u  Stelteu  flavt  uevblaf^t,  fo  ift  fie  bod)  faft  übevall 
gut  3u  tefen,  iu  bev  "JJütle  ift  fie  uou  befoubevev  Sdjiivfe.  Jvovumt:  21,.'')  x  16,  7  ein, 
iDOOou  ctUHi  18,  .'-.  X  12,  r)cm  bcfdjvieben  fiub.  ^file'Moljl:  26.27.26.27.26. 
27.  27.  26.  ÜSev  levt  ift  Pou  ^ntbev?  .s>aub;  eine  ,\uieile  (ög(.  obeni  ()at  ilju 
Oon  14  ■',27  on  tovvigievt;  eine  bvitte  fd)vieb  auf  beu  obevu  lli'aub  Don  11': 
I).  Mailiniis  Lnllior  Iimt,  fci-iiifii  (uuv  bie  nntevn  A^ülfteu  biefev  SBovle  finb  Pov^ 
l)anbeu/;  eine  Pievte  am  liuteu  ^Hanbe  bevfelben  Seite  Hau  üben  uad)  unten:  i-nlheii 
inaniis;  eine  fünfte,  bie  be§  SeljevS,  tvng  bie  Seiteutveunungen  be«  'Dvnifeä  ein 
iDgl.  oben).     Vinfs  uub  red)t'5  ftebeu  bie  Stempel  bev  *i^obleiaua. 

Sae  5yvnd)ftücf  Uiivb  unten  als  'l^avalleltevt  .jn  beni  levt  be>o  evften  'DvnifeS 
gegeben,  wo  a\id)  »oeitevc  (f-vbvtevnngeu  übev  ba§  ^n'vtjiiltniä  bev  beibcn  Raffungen 
fid)  finben.  ?(u§  bev  WcgeuübevfteUuug  evteuid  man  beutlid),  U'ie  bie  ;liüiffid)t 
auf  beu  „'iMidjüf  Uou  'JJiaiuy  bie  Aebev  hei  ben  viubevnugen  fiibvte.  Tev  biplo 
matifd)e  Spalotiu  mav  ab(x  augenfdjeiulirf)  nnrf)  mit  bev  neuen  Jvaffuug  uod)  nid)t 
,)ufvieben,  beuu  ^nt()cv  vedjtfevtigt  fid)  am  26.  ^uli  gegen  il)n  megen  beffen  .«lagen 
Ubcv  bie  Sdjüvfe  bev  *|*olenii(  nnb  legt  feine  Vliifidjten  uiebev  in  beu  folgeubeu  fiiv 


SfiJiber  ben  fatirf)  genannten  geifi(ic{)en  Slanb  be?  ^'apfl?  imb  ber  a^iidiöfe.  l'i2-2.       0-" 

feine  bamatigen  Slnfc^ainingen  f)öc^ft  be.jcirfjncubeu  3Bovteii  ibe  Söette  II,  '2-)^>;  &nbevä 
3,  435):  ,Libcllum  meiim  cpiscopos  larvales  iiivadoiitem  ex  projiosito  volui  taiii 
acrein  esse,  sed  et  in  Regem  Angliae  nihil  cro  blandior.  Video  fruslra  nie 
Inimiliari,  cedere,  obsecrare,  et  omnia  pacifica  lentare;  ideo  cum  furiosis  et  cornna 
quotidie  magis  erigentibiis  diiiior  ero,  et  mea  in  ipsos  exercebn  corniia,  iiri- 
lalnius  Satanam,  doiiec  pfTitsis  virii)iis  et  conatihii.s  con-iial  in  so  ipso." 

tyüv  bie  3"'  ^f§  Prfd)eincn§  fomiiit  folgcnbcä  in  il^ctvadjt.  IHui  4.  ^uli 
äußerte  ?utt)cv  gegen  Spolatin ,  er  molle  bie  '•I.Mfd)of5tnn)cn  jc^Qvf  angveifeii  iiiib 
Ijabe  eine  eutfpvcctjenbc  £d;vift  fdjoii  bcgoiineii.'  2a  ov  in  bemfelbeii  '-!>iiefe  uon 
beni  ^inbrucf  vebet,  ben  bev  Üvattat  bes  fiönigl  öon  ßnglanb  nnf  il}n  maä)(,  nnb 
Don  beni  ^ptonc,  bagegen  eine  !po(emif  ju  eröffnen,  io  mirb  er  in  bev  fvolge  nn 
nnfever  Schrift,  fonnc  an  ber  fc^roffcn  9tbtueil'uiig  bev  engtifdjen  (»icgncr  gleidi.^eitig 
gearbeitet  Ijoben.  ijiene  nmrb  cl)er  fertig,  am  Jti.  3uli  cvfolgt  fd)on  i.'utt)cv5  :ti'ed)t- 
fertigung  gegen  Spalatin  (f-  obcni,  bie  Sd)rift  war  alfo  an  biefeni  lermine  fdjon 
in  .fiiinben  Spalatins  geluefen,  unb  njor  eg  ni($t  ber  S)vud,  ben  Spolatin  fjatte, 
fo  ift  bie  5ßevöffentlid)Uiig  bod)  jebenfallg  nnmitteUmr  nad)  bieteni  '-Pviefii'ed))e(  erfotgl. 
Segen  uufcre  Sdjrift  nnb  pglcic^  gegen  anbcvc  fteincve  liefe  Ümfev  bona 
erfd)eincn: 

3Bl)bev  ben  fa[fd)genöten  Pcctefiaffen  Wn  umvbafftigeu  ßvljfe^ev  lllnvtinnni  *,?nter 
Gni|ev  getraroc  oü  nawc  ucrniaruung  mit  beftenbigcr  uorlegung  auf;  beiiievtev, 
üfi  6anoni)d)er  fdjriift.  [CvmfevÄ  3Bappeu.|  Tetrasticon  Kmseii.  |4, feilen.) 
9Im  Gnbe;  ßebrndt  tju  i^eljpferf  bnrd)  53iartinnm  .tierbipotenfom  i^-  "Ulartin 
Sanbibevg,  u.  Sommer '«.  27".  in  M.  1).  vik]  Will  jar.  ;>\n  Cnart.  'üorrebe 
am  3.  lag  Siannarii  1523.  —  ßbenbolfelbe  Sre^ben  l.",21.  "iigl.  (üibi-ve 
3,  427;  ^i^aniev  II,  2031. 

5üv  bie  'Jtu§gabc  bcnttt3te  ©remptavc. 

.1   (SBittenbevg  Sd)l}vlen^)  Knauke  Lnlli.  1522  28  B 
/y  (SBittcubevg  (Svnncnberg;  Lulh.  1522  57  B  mit  torvigievtem  Saij: 
jC^aSittenberg  «vunenbergi  Beil.  2443;  Kn.  Lutli.  1522  57  K 
W'  Sßittenbevg  Wvunenbovg;  Lulh.  1522  57A  miit  geringen  iUnbevungen) 
I)  i5Bafel,  Svnrfev  ^Jlbom  i^etvi  L^^lijljej  =  (%!.  «eben  K  9Jlenfd)enl.'y?  .ffivd)e 

in  (Svfnvt  (i,  IjiUi.  1522  28  yl 
F  i6vfuvt  illat^ee  l'ialcv)  Beil.  Lulh.  2450  ^.  Söeimav  1522  "ilx.  89  -  Dresd. 

Eccl.  307,  24 
F  (3üvid)  Svofdboniucvi  Lmh.  1522  28  D 
(i  (SBittenbevg  l'otttjer;  Lulh.  1522  57 D  -  Beil.  Lulh.  2444 
//  (9lng5bnrg  törimni;  Beil.  2448  -  Lulh.  1522  28  C 
h  (?  '•Jiiirnbergi  Stultg.  Theol.  337;  banad)  mit  geringen  flowefturen: 
/''  I??  Nürnberg)  .^lambiirg,  2)ommev  289 
A'  ijlug^bnrg  Ctmarj  Beil.  Lulh.  244G 
/.   (Sirurfer  iialent.  Surio  iBafel  [nadj  tttj^c|  =  Vtnttu.  beutfdj  </  gjlfnfdjenL  /' 

gpift.  grfiirt  IT)  Beil.  Lulh.  2452 


')  Gnbeto  3,426:   „Quam  furit  .Satan!    Sed   ego  quoque  eiim   iriitaliu   de   die 
dieiu  iiKigis.  atque  id  coepi  libello  üsto  advei-siis  Episcopuniiii  larjas." 


9r)       äBibev  ben  falfd)  (^ennniitni  iififHirf)fit  Stnnb  hr?  *pnp)ts  unb  brr  33ij(^bff.  1522. 

J/(Cn|uvt  Wnlcvi  ifoffcl  0|i|).  theol.  1,.  4"  d^' 

«  iSviictev  Sßotfgang  Stüvnicv,  Pifiivt   [muf)  m^t])  Wü\\ci)n\  ii&.  ;Kef.  M^" 
//  ?  a.  iy.  @i'vm.  "Fiiifnim  ;!4'2(; 

^.'at.  Übafctjiiiiflni : 
«  (aöittfutn'Vii  WvuitculH'Vfli  Kn.  Liilli.  ir.2n  r!2  A 
jj  (■'i'afi'l   Iljüiiin^  äBoln'j   lierl.  24(50. 

3ru§ga6cii. 

^  „Sßitpv  tvii  li  falfrf)  iininiittr  i  gi'tjltlidjt'ii  ftmib  11  ho§  3?abft  Hü  '  bi'v  Mfdf)= 
Offen.  II  2).  ^J3{ovt.  l'iitl)cv  |1  (5cch'|in|tfit  ||  iju  SBittombcvc^.  "  '•JJlit  lUeh 
finfafjuiifl,  SiteUiicfifiti-  liebviirft.  3!h  bi'v  iiiiifvon  JKnnblciftf  in  Spit'flcl^ 
iri)vift  „I5s^".  :V2  ^l^lättov  in  Ciinrt,  IcWo  (Seite  leev.  Vlni  Chibe: 
„Scbnuft  ^u  aBittenibevfl  biivii)  |[  "Jiirfel  £c^l)vlrul(.  \}m  \\  Ijluel)  Du  tjlin'ii- 
tjiflfte  II  3av.  ji" 

.ffiinafeldje  Slfl.,  ^linvituii'fl,  ä'niiibi'vn,  S8orliil,  *iJvc-?ltiii  U.,  Dve^bon,  Pifeiuiiii, 
(hiiivt  l.'invt.,  Wüvlili,  Wotljn  (2),  .fiailf  11.  (2),  .^inuibiivii,  .fii'ibrUu'vg ,  aran, 
.(ioni(V^l>er.i  ©t.  iiiib  11,  ^JJiiimi)ni  .fiei.  CJi  imb  11.,  'JJiiiiiftfv  i,  älV,  ^JiiiviibfVfl  W1JI. 
iiiib  St.,  ;iioftorf,  Stvrtfjbiufl  (mnioflft.),  Stiittiinvl  (Cnnbi'->b.i,  'il*fviiiiii'vobi'  (2), 
UÜitti'iibctci  i'.  iiiib  if..,  'ilUUii'iibütii'l ,  .(iopfiil)cuii'n,  foiiboit  jc.  —  li.  Tomim-v 
'Jir.  2K,S,  *).Siiiiji'v  II,  l:!4(i,  nmi)  \  "'S.  bei  .Uiii\\>in-jti,  Tlif.-.aiirii«  liljclluiinii  llistu 
riiiin   lii'loniuil  iijiiis  illiisti;nitiiim  (X!i'ili,iifl  ISTOi  Miv.  I."i24. 

^(.  ?Ii''  3- -  fvfdjfilit  ji'bocl)  i'iiic  VlbliUMil)!!!!;!: 

'Wotti«'  iiilb  'ftclcfiftf-?':  ,5.  4t.  !J^i'vlill,  ^n'Vliiili'vobf,  l'oilboil. 

"öJoti-V  unb 'O'cdi'finfU'«':  v  it<.  Mi'iivitbi'vii  (St.),  Stiiltivivt  it'niibf-b.  1, -ilU'viii: 
üevobi',  Wolji'iibiitti'l. 

Ivoli  bii'fi'v  ?lbHH'id)iiiiiii'ii  bcv  (ilcidjf  Tviid. 

J!  „äüibbev  bell  fnlfd)  c\c  ,.  uniitleii  (vniftlidjen  1|  ftanb  bS  iinpfty  ||  Unb  bev 
5Bi|fd)  offoiiiii  Ij -3)  ^  ^J)invt !  ^.'iiUje'v  (.va-lefinfteii  ,(ii  HSÖittem^Jl  bevfl,  |i  +  ||" 
'Wiit  liteleininfjiiiiii,  litelviicffeite  bcbnifft.  2<s  iMättev  in  Cnnvt,  (eJjtf? 
^i<lntt  leer.     lert  idiliejit:   „    on  untcvhifi.    Vlnien.  ||" 

Xev  %i\mü  I.)  iiiitfv  brv  lotdoii  ."{oili'  bf-j  Iitt'l-5  fli't)l  ><  muh  iiiid'v  bfiii  'v' 
tiDit  'iiMtti'nibov;!. 

Tviid  i'oii  3ol)niiii  (ynim'iibcvfl  in  ÜHittenbevci.  -  .Unnntfid)f  Slfl.,  '.'IniV)- 
buvg,  Stninbovfl,  Ü^rfÄliin  11  ,  i^vnnffnvl  St.,  .'Tiiilli'  Wnij.,  'iöfiiniiv,  UlUttiMi' 
bfvfl  V.,  l'oiibon  )i'. 

<•"  loie   /;,  bud)  idjliejit  bev   iovt:   „     lmi  Inilevlnf;.    Vdneii.  ||  ir.22.  [" 

2nirf  uou  i'ioOiinn  Wrnncnbfvfl  in  ilMltoiibfvg.  -  Ännntfjdji'  Slfl.,  ä^vo-jUiu  St., 
Tan.iifl  St.  (2),  Ivc-sben,  (liöttinflon,  Wutlio,  .<;->anibnvii,  ^'cip,\iii  11,  *JJIiinftov  i.  ÜIL, 
Ul*itti'nbrvcT  V,  .fioinMiljoticn;  n.  Itininii'v  ''Jiv.  2.S7  ibod)  ift  ■JonunoV"  Vlnfdiannuii, 
bii'jf  '.Hnvcinbf  ji'i  bic  Cvi(iiniilnn'Mi(ilic,  nnd)  iibic\fni  111  tii'iiditicu'ni;  'Unnii'v 
II,  i:'.48.  ' 

("'  luie  ("■',  bod)  ift  bie  (vutfevnniifi  be§ '|^llnt^cö  cinf  bem  iitfl  nnv  2  mm; 
bev  lert  fdjtie^t  i^luie  in  ("-'j:  „    on  initevlnfi.    '.'(meu.  ''  ir.22.  '" 

Tturt  lion  3Dl)nnn  fiivnnnibnci  in  'ilMttonbovii.  -  .(tn(in(i'fd)f  Slfl.,  '.Berlin, 
.(t5ni(i-5bfv(i  11.,  \ionbLin. 


äBibet  bell  \al\d)  geimniitoii  qeiftlid^en  Sfniib  bc5  *Pnpft?  unb  bet  SPi(d)öfc.  1522.       97 

7)  „aB;3bev  ben  |]  falfd)  genanten  f  geiftlic^cn  ftanb  bc^  Sapfte  H  uiib  bev 
i8itcf)öffen.  II  S;.  5)lavtinuä  i^utfjer  [j  (Jcctffiaftcn.  |"  TOit  litelcinfatjung. 
ilG  33(nttcv  in  Cuart,  (otjtcä  «(ntt  (m-.  •?(»!  §nbc:  „®ebnicft  int 
3av.  W.  S^.  rrij.  ||  im  l)fvt)flnionct.    " 

1x\[d  Uoii  'Mam  'jielri  in  Snifcl.  Wniiatfjtiif  SUv ,  ii^ainbcrfl,  IteÄbeit, 
.&eibe(bfvfl,  'JJiüiidjcH  fi©!.,  Stvnftbiitfl,  ÜlMttfnbctiv  58a|el  n.;  '^.'iim«  H.  l'''-!"- 

F  „ttJi)bcv  trn  falfd)  ge=  ]|  nantten  geljftlidjen  ftonbt  ||  'De^  *apft   unb  bcv 

5yifc()offen  :|  1).  maxü.    L'ntt^ev  [[  (vcctcfiaftcn  ||  fen  illSittcmbag.   "  Wit 

Iitclfin|"ajfuug.     liteivüiffcitc   tcbvucft.     24  33(ntti'v   in    Cnaxt,  Iftjte 
•Seite  leer. 

Stiitf  uon  Ui'iitljc-?  iUlolcv  iit  i^vfiivt ;  litticinfnfiinig  u.  Soininev  £. 'iflO 
'JJr.  1S2.  —  i^ambcvg,  ä^cvtiii,  ®tc»beii,  ^iitiidjfii  11.,  ätUttfnbi'vq  l'.,  V'onbon; 
aiVttcv  ^Jit.  2202. 

F  „SBiber  ben  fntfcf)  ;i  cjennnton  qel)fttic{)c  ||  ftonb  be§  5?n5ft§  tinb  bev  ' 
«iliijoffon.  ;i  X.  91iavt.  l'ntI)or  ![  (ndi'iiaftcn  ;!  ,yi  aBittebfVfl.  "  lavuntev 
)ec()§  Sterncl)en.  "Miit  Xitelfinfnjfung.  litelviirffeitc  bcbvndtt.  :^i!  *-ö(nttev 
in  Cnovt,  leljte  Seite  tcev.  'ihn  Snbc:  „©etnttft  ]n  ,'')üvirf).  int 
.yiij.  iov.    " 

Stillt  üon  Ö'briftopl)  lyrofdjiiuet  in  3i"^'d)-  ^  .(titanfi'irijf  SIg.,  'A'iiinc^cn  .^St., 
;1{oftorf,  iöaiol,  @t.  «allen  (StiftÄb.),  Biitidj;  äÜcUev  ^Jit.  2200. 

6'  „ÜBibbev  ben  fntjd)  |!  gcnoittte  geifttidjen  \\  ftonb  be§  58apft  ||  ünb  bev 
5Bif--  II  djoffen.  1|  2.  'JJiaitinne  i'ntf).  :i  ecctel'inften  ,jn  ii  SBittenitievg.  jj" 
Wit  iiteteinfaiiung.  ütelvüdfteite  bcbrncft.  :!<;  iöliittev  in  Cnnvt,  bie 
tetjten  bvei  Seiteit  teev. 

Txttd  uon  WeldjioT  t'ott()Cv  in  ÜlUltfiibcxg,  nid)t  £d)l)i-lfnlj  und)  ^ißellev 
ÜJr.  2199.  litflciniaifiing  ugl.  U.  Somuiet  5.  242  ^h.  8?.  A-C;  c-ä  ift  bic  öicftnlt 
bet  Cfinfoijnng,  toe[d)c  iDiiniiei  'nidjt  iiüvflefomnien'  ift. 

Änaafcidje  glg.,  'i'ftlin,  Siibcd,  ajiünc^en  .§St.  inib  11.,  etnttgatl  !l'.,  äi}olfen= 
büitel,  fionbon. 

H  „Jöiber  ben  [  fa(fri)  genanten  '|  gai)ftlid)cn  ftanb  beö  H  Stapft«  Pn  bev''| 
5öifd;üffen.  ||  3)oc.  ^Uiavtini  y  Vntljev  Pcde--  fiaften  ,yi  SS}it=  tenberg.  , " 
Wit  liteleinfoffung.     28  Slättev  in  Qiinrt,  (e^teS  a?(att  leer. 

■Jtnrf  üon  Siginuiib  föriimn  in  'ilug^buni.  —  .ftniiafojd)!-  Slg.,  ?lugsbuvg, 
Söeilin,  Xtejbfii,  tStfuit  '•JJtavt.,  .<>anibnig,  .ftönigsbftg  11.,  'Diiind)cii  -OSt. 
unb  11 ,  liünibctg  ©t.,  aiMttfnbctg  i; ,  SBnfel,  l'onbon,  St^nff^nnjen,  "il^ii-n  .lp.  (c; 
0.  T:onimi't  'Hx.  290,  i^ellot  'llx.  2201. 

/"  „SBibev  ben  falfd)  gcnattten  geiftli^  [j  djcn  ftanb  bcä  'Öapft4  Pub  bev 
S8ifd)offeit.  II  Xoctov  Wavtiiti  l'utfiev  ^cclefiaften  ,yt  Sßittenbevg.  |.)öol3= 
fdjnitt]  II  3v  '^ejen,  idj  fd)cnrf  eud)  ben  Wein.  Xa^  iv  alt  lueEcnt  fr6= 
lid)  fein.  ||  Önb  nit  odjtcn  be§  2iitf)evi  tanbt.  Sonbev  bn§  enmev 
gematt  beftanbt  'i'nb  er  \u  pnlffev  merb  üerbmnl.  Xan  folgt  ir  [m, 
Dnb  loiib  in  bleiben.  |]  ©o  luirt  er  tnid)  Unb  ud}  ucvbreibeti.  /' 
28  Sliitter  in  Cnart,  boö  (e^te  lecv. 

••ÜJohl  ^Jüiiiibt-rgot  Itnrf.  lei  .fioläfcftnitt  nuf  beni  iitd  fteÜt  ben  ^'apft  mit 
ben  ftuttijanfn  tofolnb  bot.    (Xominet  Ctnani.  "Jit.  Ci.) 

etnttgott  C;  iffieüet,  Suppl.  235  (»gl.  aud)  ü.  loinmei  Mit.  289). 
Sutftet^  5öette.    X,  2  7 


98       älJibet  bell  falirf)  f|cnaniittMi  <iei|'tlirf)en  Stniii)  bt--:-  ^^iniftö  iiiib  bfv  S^iidjöfo.  1522. 

/''  litel  luif  in  1^,  i>od}  mit  folflciibcii  ^Umicirfjuugen :  f)eveii  ^,.  ■>;  iiidjt, 
*^'Qutev§,  clrev,  beftonbt.  3-  Ö;  pulfev,  werbt,  er  ^^-^^  ";  ci'd)  tJcvbjeibeii  3. 8. 

2l*of)l  fbeiifall-i  iliiiriibevgor  Stnrf.  —  (Vtniiffiirt,  .fiaiiibiitci;  v.  Joiiimev 
-Jiv.  ■-'>!9. 

Ä'  „äöibt'v  bell  fa[)d)(^e  ?  umite  (inHftüc{)cii  1|  ftanbbcg  |io|  '•■8a\»}ti  l  Bub  bcv 
3?i  !|  fc^ofe.  11  2).  flun-tiii.  "Jutliev  |i  g-cctefiafteii  ju  |i  aSittciibevc?.  [i 
M.  D.  XXII.  "  gjlit  iiteteiiifafjiiiig.  Sitclvücffcitc  bebnicft.  30  ^.J^lätlev 
in  Ciiait,  le^te  Seite  leer.     9[m  (Silbe:   ,M.  D.  XXII.    ' 

1xi\d  uoii  SilHiin  Ctiiiav  in  Jliid^buv;!.  —  finanfi'icf)c  Sl(i.,  S'i'vliii,  ^.t<vi'->laii  II , 
(fvfurt  33iQvl.,  (liiefecit,  ©rciisunUb,  '•JJiiiiidjeii  .'fiSt.  iiiib  U.,  Stiittflovl,  iiibiiuii-n, 
äl*ittenbevg  ü.,  äßolfenbüttd,  Sonboii,  äi>ieii  .'^.■,  X-auin  11,  l:'.4ii. 

A'*  luie  A',  ioä)  „Cnctefiaftcii      ',u  Söitteuberg"  ^nk  7  8. 

(Üeiiaii  bcvfelbe  Jrurf,  itiit  bas  iitclblntt  .^cttit  obigi'  'jüibcviiug.  — 
'•JJ!iiiirf)cii  ^St. 

/.  „Jöibev  bell  fal|d)  fleiiautteii  flelift--  ]'  lid)eii  ftniib  beo  l^apft  Innib  bev 
i^i)d)offeii.  ii  S.  53iavt.  2uti)ix  ©cclejinfteii  ",  ,\u  lUitteiiitu'vt?.  "  liteU 
viidfeite  bebviidt.     30  !8Iättev  in  Cnait. 

4<l.  3.')a  (3tii^):  „3ttii-^.  „iUelc^i'  pcvioit  uerbolten  fiiib  \u  Cflidjcii  ..." 
!S1.  35''  fcf)(icBt:  „'JJior.  Siitljcr.     ^Jlmio  ~ffi.  T.  vrij.    " 

Stiicf  üoii  Satcittiit  C»urio  in  ii^nfcl  (nad)  ?t.  ßij^c).  -  4<crliii,  (viji'iiari), 
•Öfibetbfvg,  3J(iind)cii  .^iSt.  imb  IL,  aUniiiä,  iBnffl,  aSicn  k.  ;  ift  ilBcUet  '■Jiv.  21iis. 

jM  „lüiebev  bcn  fatd)  (!]  ge=   nantten  gcl))"t(id;enn  ftanbt '  be§  iBabftb»  Ou  bev 
JBifdjoffen.    S).  9JJaiti.  ü  J^ntt^ev  |i  ecclcfioften  II  «5" '^^^ittembcxg.   "   Wit 
liteleinfaffiing  (in  bev  pbeveu  Süitibteifte  bie  Sifl^lvei'jaT)!  15S1  =   1521  |!| 
in  £piegflid}vifti,   litelvürfieitc  tu'bnirft.     '-!4  33lättev  in  Cimrt,   letite 
Seite  teer. 

Srtiirt  uoii  ^ktf)c-5  OTalet  in  Cftfiitt.  —  3lvnftnbt,  ßnijcl,  äßeimnv. 

(^in  Stürf  unicvev  Sdjvift  erfi^ien  in  Sonberbnufen  uiitev  beni  2ite(: 

n  „Xx)  «iilte   2)c§  gcclefiaftcn :  ^u  ||  jQJittenbergf  liUiber  2\}(  ]\  'j'eliftifdjen 
'^i)ri)off.     Sie  ba  ||  gibt  Wottce  genabc  ^n  H  (ou  nlte  Xcii,   bi)  £l) 
^alte,   unb    '■})n  "\  öoKgen.  jj  ®.  ':)3J(ntinn5.  Viit()ev:     "      Cljne    litel- 
einfnjyung.    2itclvüdieitc  bebnidt.    -1  iiliittcv  in  Cuavt.    ?(ni  2d)lnh; 
„  .  .  .  alle  bic  l'ie  fjattten  ünnb  Vibv  folgen:  ".Mmenn." 

^tiirf  UOII  2i.*olt  Stüimer  in  C^rfiivt.  —  ?lviiftabt ,  ''Jliifi-jbuvfi,  'i'cvlin, 
■ytesiaii  St.,  SrcÄbfii,  'JJiüiidjcii  .J^St.  uiib  11,  üoiiboii :  ai.>clU'v  "Jit. '-'-"«Ol. 

(*i  gibt  tyn  jtuci  Spielarten,  bic  fid;  mir  bnbiitd)  iiiitevirfjeibfii,  bnfe  bie 
USotbctfcito  bev  ä'ogen?  (nlfo  4*1.1",  '2^,  3",  4'')  .(torreftiiveii  erfiibv,  luiiljvenb 
bet  Snb  ftniib: 

«':   3<l.  l'>3.  :5:     'i'iebftitd^cn  u-:   a^cbftiidjcn. 

3.  4 :     «otti-3  ©ottes. 

m.  2^  'S-  11 :    Hf';  •  •  •  nU'  9119'''  ■  •  ■  'dt. 

S-  1-:    äßanib  iLSavmiib  (!). 

S8t.  S^ä.  1:     «utttüott  d)  «liittiuott. 

3-6:     bcrd  toetd. 

»l.  4i>  3.  6  ö.  11.:  biic=    Ijoff  biid) ;  off. 

o':  ,v  S.  S?etlin;  a':  5<erliii,  iötellnii  St.,  l'onbon. 


SBibet  ben  folitf)  genannten  geift[id)en  Stanb  bf*  X'ap\t~  unb  bet  a>i|c^5fe.  1522.       00 

b  „Sie  58uüc  Xc5  Cfcdefiaftcnn  ju  aüittcnkvgf  9öibcr  bic  n^epft  ftifif)eu  [fo) 
SBijd)off,  Sic  ba  gibt  @oteo  genabe  ;^)U  ton  \\  allen  ben,  bic  f^  l)aUen, 
Bnb  in  »olgen.  |j  SJocto;  9JlavtiniK'  l'ntfjev.  "  Savnntcr  ein  ^ifiiftürf 
mit  ber  Sa^via^l  „152:'".  litetviicffeite  bebvurtt.  4  2A[nttcr  in  Cnovt. 
9inri)  finoaff*  iicrmiitiing  Ixud  Hon  :3ütg  ^kblet  in  xUiigIbntg.  —  ^iünct)cn 
.fiSt.  imb  U.,  'Jtüvnbetg  &m.  imb  St.,  l'onbon,  äl>icu  >q.:  äl^cUcr  *Jit.  2.".00. 

S)ie  beiben  Sonberauegabcn  bei  Jlbfc^nittes  „S).  Suttt)erl  iBiiüa"  ftnb  mit 
einer  anf  bev  litelviicfieite  befinbtidjen  Crinfii^vnng  ncvfeben.  (H  folgt  I)iev  bev 
2ejt  Don  ((  mit  ben  9lbuieid)nngen  Don  //. 

<5um  Cüi)ftlid)en  Scfcv. 
3)l)fe  bnüe  Don  Soctov  !Cntf)cx-  Pcclcfiaftc :  gegeben:  wibev  bic  babil'tiid)e  bt)fd)off : 
i)ab  im}r  Dor  gnt  Dnb  nncslid)  angcieljen:  fi)  oufe  ^ubveiten.  unb  ben  armen  leV)cn 
mit  l}utel)lcn:  ^u  cvfrcl)ung  l)rer  gcbunbener  geloilfen  nnber:  ber  iH)td)offlic^en 
i^ronct),  ba  mit  man  feben  mag,  ba§  uic^t  allet)n  ber  (Jntei^rift  ber  '.Babft.  nnb 
fei)ne  Samen  bi)  ".i^i))rf)offc.  Snnbcr  aud)  anbeve  Cüiftene  lent  mad)t  önb  trofft  (jaben 
bnücn  ^n  mad)cn.  aber  bife  bnllc  fol  nid)t  gleid)  fein  m\)  bi)  3?ebftlid)en  ift  and) 
Di(  beffer,  toon  ber  ^abft  mit  fel^ncn  SBuUen  Dormalebiet  (!)  unb  bie  (eut  bem 
tenffell  gl)bet,  trtic  ban  fein  red)t  ift  Don  eiincni  fromen  ßntec^rift  Ijn  ftcbet.  9lber 
bljfe  ^ullc  gibt  »nb  entbcnt  Wotcs  genab  frljb  nnb  l)ai)(l.  Unb  bi;  Icnt  anffloft 
Don  be^  teufe(5  banben.  2Sie  and)  fant  ^^Janttj,  t^nt  ^u  alten  ben  er  fd)rel)bt 
beut  er  genab  goti»  frieb  unb  (jcl)!!  als  ei)n  frnntli^er  t)i)rt  Dnb  l'lpoftel.  Der! 
()Qlben  b'iben  wx}x  bi)fc  6rl)ftlid)e  Nullen  brnden  laffen,  ba§  fi)  fo  glitten  afala§ 
D02l)cift  Dnb  mit  fid)  bringt  nenilid)  bii  genab  goti§,  roeldjc  nuß  mcber  Donoten 
ift  ban  laufent  .ftuel)euten  im)t  Üiomi)fd)cm  nnb  tuelfi^en  3lbla»,  loelc^cr  behefftiget 
tpirt  mit  ptei  Dnb  tDafd)§,  3lber  boc^  nid^t  mebr  fu(^t  ban  nun  unfer  gelt  unb 
Dorbcrben  t'ei)b  unb  Seit.  9lber  bife  i^nll  fnd)t  allein  tjn  crlofen  unfer  feil  DO! 
ben  Wolffcu,  ber  t)alben  fo  t)aben  luir  gott  Dl)t  ^u  banden,  ber  unä  bijc  guab  geben. 
3)05  »Dir  fel)n  iDort  n?l)berumb  l)oren  mugenn. 

3u  fpäterer  ^exi  crfi^ien  bann   ein  Srurf  unferer  S^rift  unter  bem  2itel : 

'■  |.ffüj)ftitell  ,VON  DEN  BA.\LITCi\  i|  3).  lUartini  l'ntl)eri.    ■      1  5^(ättev 

in  Cuart.     9(m  Pnbe:  ..Aum  M.  D.  LIX.     ■ 

Srcäben. 

!ral  Stütf  beginnt:   „GS  finb  .ffinber  ber  Dcrmalebeiung"  —  unb  rcid)t  bi§ 

„bog  one  Sc^rifft  fid)  füret".    Xer  X'lbbrnrf  erfolgte  am  II,  ('  ober  ber  iWittenbcrger 

^luggabe.    lUm  Vlnfaug  ift  ber  i>erftänblid)fcit  tjalbcr  'bei  l}l)neu'  geänbert  in  'ben 

ben  'l.^faffen',  bie  fprac^lid)en  lUnscinanberfe^ungcn  über  iöaal  unb  '■^'■eox  finb  ftarf 

Dcrtiir,it.    2)afür  ift  am  !£d)tuffe  Dor  'Sumnm,  es  muffen  nfiu.'  in  größerer  £d)rift 

eingefdjoben;  „C?«  rebet  biefc  '|!ropl)ecei)  aud^  Don  beneii,  fo  biefen  fd)enblid)en  ißaal 

'^*eor  bic  5öabitonifd)e  beftieu  Malrem    omniuni  Irürtalidiuiui    ertaut  Dnb  Derflnd)t, 

Dnb  nu  tDiber  in  9lcgi)pten  (ercn,  faüeu  uiber  für  ben  ?lnti(^rift,  beten  jn  an,  Dnb 

2  papi]<lie  h        3  f^abcti  wir  b      für  gut  b  S  betmalebe^et  b         y  bnb  e^nem]  tion 

etinem  Toinem)  a  ßj       jufteet  b          11  SpouCul  b  t^üt  '/           VJ  gote^  b       frib  b      frünt= 

liti)er  b          ;.?   guten  *           14    bie  b       goteä  b  vxex  b       oevnoten  '/           1-'j  fliifieüten  b 

Sömijc^em  b        li;  fui^t  //        IT  \ti  (bfldemalj  b  ju^t  b      crlüi'en  b        lu  ^öven       milgen  '- 


]0n     2i*ibfv  bell  joljri)  tieiinmitcit  ciciftliilicii  Stnub  bf? 'iHipik;  imb  bor  äMjciioff.  152'2. 

pvoftitiiivi'ii  lief)  jm,  niiff  bnS  fie  ((fUmltici  locvbcii,  Uiih  olfo  boibo  in  leiblirfif  Dub 
geiftliitf  ■V'^uvevcl)  imb  iSobomitcvei)  gcnüeii."  3)05  3l*ovt  "l'viiplli'cei)  ^eigt  im«  bni 
X'lbbniif  nU  'i'ovliiufcv  bov  fpätev  fo  beliebten  'iH-Dpbf,U'i"ugeii  ^<.'iitt)ovi,  ]\[  eiiuiu 
npo(ogetiid)  =  poIeiiiifc^fii  ,'^UH'tfe  gcmncf)t. 

u   .ADVFJSSVS  FALSO  II  NOMIXATVM  ORDi-|iNKM   l'.l'ISCol'o  liVM. 

I).  MARTINVS    LVTHEIl.   |1    VVITTI'LMÜF.RCAF:.   ||   AlNNd  M.  I). 

XXill.    '     'DJIit   litcleinfajfmig.     litclvücffeite    bebvmft.     'M  iMMn- 
in  Qucivt,  letjte>j  "-Blatt  Icrv. 

Svuct  Uoii  3ol)tiiiii  (S)vinu'iilu'Vii  in  SSitti'iibtviv,  litclfiiiiiifiiiiifl  li.  Tpiiiinor 
•■Jiv.  TOP..  —  ,i!nanfiid)i'  £liv,  iBfiliii,  *i(vc'->laii  £t.  iiiib  11.,  S^oiiji;!  Sl-,  ("yviiiit- 
fiivt  ®t-,  ."peliiiftt'bt,  ^v'fi^i,5iii  11,  Viibfrt  £1.,  ^Jc'iiviibi'Vi^  £i,,  Ulu'Viiifli'Vübf,  'ilSDlfi'il^ 
biittfl,  Jlopeiif)ngcn,  i'ouboii,  ät.MCii. 

li  ,AI)VEH||SVS  FALSO  NOMINA  II  Inm  onlim-in  F|iirroiH,niiii  11^  : 
helliis,  aiilorc  Martino  ||  Liitliero.  ||  EIVSDFM  ADVRllSVS  ||  HeiiiiniuMn 
Epifcopiini,  iiu|ipr  npiiil  Mifnios  ||  in  (liuoniiu  niiiiirniin  rcroiTMuliim, 
libor  II  nunc  |iriiniirii  r  flcrmaiiico  in  ||  l.,aliiiiiiu  Iralaliis.  "  72  ^iMcittev 
in   Cftai). 

Triirf  Uüit  'Kjoiiici-?  ilHilff  in  ä^rtji'l  -  S^cvliii,  (^viiiiffiirt,  Itfihicljeii  .ii£t., 
äBolfciiOüttfl,  mm. 

Sie  (Sd)vift  erid)eiut  in  bcn  WefanitnuSgnbcn  SBittenberg  7  (ir)r)4,i,  ■)29'\ 
3ena  2  (155.5),  107^  \UUenbnvg  2,  lOl,  Veip.^ig  \ü,  27,  äünld)"  10,  SOG,  (fvlnngen 
28,  141-202.  —  Sie  Ü^nlle  allein  ßvlangen  2-t,  380-3S7,  ül)nc  bog  jebod) 
bovt  bev  ;'^n|nmmenf)ang  mit  bev  Uodftänbigcn  Sdjvift  „äBibev  ben  fnlfd)  k."  evlnnnt 
tüiive;  latcinifd)  SBittenbevg  11   i154(m,  ;_i29-'— 353". 

il'on  bon  bentidjcn  Svurfen  .1 — 71/  ift  .1  mit  feinen  iibemiiegenb  vid)ligen 
l'eSnvten  bem  Urbvncf  am  nädjften,  luenn  nirfjt  biefev  l'elbft.'  Vlbgeloitet  ift  11  nnb 
mit  faft  bem  gleicfjen  Salj  ipie  biefe§  ('.  ®ie  übrigen  3)vnrfe  gelicn  luol)I  auf  einen 
,liuifd)en  .1  nnb  IW  liegenben  (fo  /// 1  ober  anf  .1  folbft  ,yiriirf.  ')inv  //  ift  als 
Cneüc  für  einen  lueiteven  Svnif  i  /  -  ,in  evtennen,  bie  anbeven  ®vnife  geljen  pavallel 
,yieinQnbcv.  Se'^v  leidjtfevtig  ift  L  gebvnift,  beffcn  Srurffeljler  beaijalb  nid)t  bnvd)Uieg 
iievieid)nct  finb.  Sev  Sprad)c  nacl)  ftel)t  /''  mit  grob  o(enmnnifrf)en  Js-ovinen  am  iuei= 
teften  Ptm  .1  ob;  bie  ütnigen  oborbentfd)en  Tvnrfe  b^'ben  niel  pLim  Ihbvnef  beibel)alten. 

U^on  ben  bciben  Sonberbv\iifen  bev  „il^nfla"  fdjeint  a  anc-  A  obev  einem 
,^tuifct)en  .1  nnb  /  ftefjenben  ®vnif  gefloffen  ,(n  fein,  /;  iniit  Dielen  Svniffeljlevn)  biivfte 
fd)Dn  megen  bev  i'ovbcmevfnng  i  ;5nm  Pvl)ftlid)cn  l'efevvi  anf «"  ,iuviirfgel;en,  menn  and) 
nidjt  nnmittelluiv.    iSon  ben  beiben  lateinifdjen  ilbevfeijnngen  ift  //'  nnd)  u  gebvndt. 

älMv  bvnrfen  ben  levt  nad)  .1  nnb  geben  bie  levtnbuicirbnngen  Uollftänbig; 
nnv  üffenbave  Svnftfetjlev  jüngerev  9{ad)bvnrfe  finb  übevgangen.  Sie  abmcidjenbe 
Cvtt)ogvavT)ie   nnb    bie    befunbeven  J^ovmen    tum   />-    .1/,  ",  //  finb    in   ben    iilteven 

')  Infür  ipvicl)!  ciiid)  bi'v  i'iidc  '.Uiijditiiii  lioii  .1  nii  ba«  (V>-'nil'i'e"t  bei-  OrifliiiolK.  Wenn 
/.'  ciniflcninic  (ii'flcn  .'(  ,511  Fr  ftiimiit  miüI  .1  (lott  ItFr,  briiteii  .4  bcutlcii  HFr),  ju  ifl 
bit'j  ,'^iifall  (ii'doiiiibt'v  bi'ii  lucilfiobciibcii  lUiovciiiflinniniiu-ifn  lum  .1  iiiib  AV.  Trv  Tviufcv  l)nt 
jtellirf)  riiiigc  ('■iflciiliiiiilirt)feltfM  bcv  V'iillji'viiljcii  Hiniiiiifriptcv  ,)ii'iiiliil)  foiiji'iiitciit  iH'cinbi'tt,  fo 
fä  >  fj,  fnlf(I)e?  ii  i'fiir  »)■>  11,  -ciiu  ~  rit,  uov-  ucv-,  ()nt  ciuiiif  lliiilniitc  eiiitii'fiitit : 
((Iren,  tut,  niöc^t,  nbgötten'l),  flüli,  tt  oflcro  Urvoiiifadjt,  1)  öfter  bind)  bn>3  Im  Tviirf 
lufiiigcr  nl^   in  ber  .j|if.  iiiiboiitlid)i'   I  njcljt.     Ul^i-ilcre«  .ii'igt  ber   iiiitcil  flcfli'üeiu'  ''Hiiriillt'lbviirf. 


SSibet  bell  faljd)  i^ciinmilcii  iicifllidjcii  S(nitb  bcc- '^'nj'fi'j  imb  bct  3<iid)b{f.   1W2.      \0\ 

3}orcu-bcitcu  fiiv  Mt'ic  *,'lu5galic  mit  bcioiibcver  iHitsfüln'ltdjfcit  ,;iiiii  '^<ürbcvicl)t 
,iuiamiiicitgc)tclü,  unv  Ijobni  bf5l)a(li  iiiiv  mit  'Jlnfang  nud)  in  bcii  Voeartcu  iiad) 
bell  ionftiijoit  (*n'mibtäljcii  i)erfnl)vcii,  fpätcv  nur  bne  3iMd)tii]cvc  niisgcljübcii.'  Xk 
'^(blrcid)iiii9cii  ücm  H  —  h  (äffen  fid)  jufainiiienfaffen  luic  folgt. 

1.  Uinlant  bev  IWofale.  Scr  Uiiitoitt  u>  e  fcT)»  gegen  .1  in  fallt  l'lfh', 
fort  FK.  Ijaltct,  tiind)fet  7',  evfnntniic-  /fll\,  nninlid),  übeigenmltigen, 
übcifaldjet  FJ\,  lafteiiuoit  I/\,  langeft  FI,  gefalj  FL  oft  aud)  />, 
un,^Qlid),  Ijangen,  cinfaltid)  /',  innnlid)  yv';  e^ä  ui)  öfter  in  FK  bei 
norriid),  erbavmltd),  tuädjtcv,  ftaub  Subft),  täglid),  fdjöblid),  fiaDel; 
nmgcteljvt  finbet  fid)  a'ye  (ix)  bei  Ijoffcvtig  7>Y.Y.7/A',  abgenu'fd)cn  />/•', 
unücrfdjcnivt  IIA'  incift  nnd)  /,  fdjaffnev  HC,  fnnft,  Ijevt  A',  dfdjc  J)/\ 
cfdjc  II,  gefijniccEt  FKL,  incvften  /),  nnfeglid)  DIKL;  e  "-  ü  (in  obeu 
bentfdjen  Svucfeni  bcvein,^clt:  növcn,  luoven,  evluolct,  ciiuuuniig  (caruic), 
id)DVffcn  IHK  le^tcvcs  und)  F,  folt  Ilf,  ftollen,  moften  //,  fd)6inen  K, 
fromb  /'',  fd)müveft  (neben  )d)n)iereft)  If,  nidjt  l)tcvl)ev  gel)int  )d)vorflid) 
FHIK  fand)  nid)t  cti)nuilogifd),  tuenn  aud)  ptjonetifd):  fdjloöftev  FK,  betören  K  ; 
befoubers  ^n  bcad}tcn  ift  linne  DI- III  i.l  leu',  laiui. 

3)er  Unilant  öon  a  in  A  e"  d  bapftlid^,  Dervdter,  gndbig,  ndd)ftc  u.  a. 
DFIKL,  fcUig  FK;  er  fe^lt,  alfo  c  ;  a  im  ftarfcn  ücrb  fd)Iafft,  Inffet, 
cmpfQf)ct  DFIIK,  bei  laffct  aud)  CIL  a)ebraifd)  IIIKL,  maieftat  BCHIt, 
fartid),  flarlid),  ftrafflic^  F,  ianierlid)  I)  ■l)ier^er  nur  pfjonctifd),  burd) 
'Jlnalogie  ungelart  J/i.  —  Sev  Umlaut  oou  o  i^o  unb  6  werben  gleid)  bcljanbelt) 
fcljtt  gegen  A,  alfo  6"  o  burc^au4  in  «,  oft  in  £,  in  BC  gelDohnlic^  bei  gotlid^, 
lobli^,  foftlid^,  fjoren,  groffer,  groiiift,  inod)t  'fionj.i.  S^agcgcn  o  "  ö  bei 
götlid)  DFIIIKLM,  miuben  ÜCDFIKL,  getroft  DFJIIK,  roolff,  molf-- 
fifc^  DFIL,  fdbon  HLK  tüftlid)  /.!/,  erben  (flurar  meift  in  FII\,  frolic^  1), 
l)Dreu  L,  l)ügft  L.  —  Ser  llmtant  uon  u  (in  A  ü  gefd)rieben  >  ü  in  DFIII KL\ 
]t\)\i  in  a  gon?,  in  F  oft,  ftel)t  bagegcn  in  (t  bänfiger  als  in  .1;  im  einzelnen 
ift  u  >•  ü  (i'i)  \n  BFHIKL  bor 'Jiafaloerbinbung:  öertünbtigien,  fünbe,  ber= 
bünbntö,  abgri'intlid),  jüngliug,  jüngift,  ucrnünftig,  fünftig,  fünft 
(aber  bie  T)unb  IHK);  bei  fürft,  fürftlid)  DFIIIL.  ^üpfd)  FIlKLa,  Siibifd) 
FIIK,  natürlid)  DIIK,  über  DFHIKI.  iAIJC  ober;,  übel  DKL  lübet  ift 
imtürlid)  imeibcutigi,  gelübb  FK,  enuürgen  DFIII,  fürten,  fürtjlid) 
BFIIKL,  flutten  DKL,  bürgcr  nteben  burgcvl)n)  BC,  fc^üffeltorp  FlIKL, 
ü^  i;  übcrflifiig  HI,  crirurgt  K;  fettencr  ift  n  >  u:  nod)  ntebr  tuie  A 
fc^njancfeu  bor  rf  in  ftudfe,  id)mudt,  nnglurf,  ',urucf,  üerrurfuiig  yjV7'7//Ä'/y, 
bor  (Jt  in  furi)ttg,  ^ud)tig  JiCM;  bemerfe  ferner  geluften  IIK,  uuinfd)en 
BCDL,  turftig  BIT;  ijfter  u  als  .1  ,}cigcii  BCM  bei  Vlbtcitnngen  üon  furft, 
bas  aud)  in  /  gegen  J  bisweilen  ftet)t. 

S)cr  Umlaut  .ju  au  (m()b.  n,  ou)  ift  loie  in  -(  meift  cn  (IIIKL  cüi;  bod) 
bcmerfc  cu  >  äu  zuweilen  in  IJ  (rdnbcr),  ^  ou  i'nicuu  Umlaut  uon  oui  natürlid) 

')  3*"t  ©rgän^img  jci  l)icr  bütmif  ucvtoicicii,  bnft  Svucfc  mit  hjcfciitlict)  gtcidjciii  (formen: 
ftoiib  qub  bcmjelbcii  3at)t  Unllftniibig  in  biffein  S^niib  aii»gf,;ogcii  fiiib,  iiniiilid)  luic  D  (Sl)ct. 
Sieben  K  5)icii|d)ciilcbtc  E,  luic  /•'  =  Snfvamciit  /,  luic  a  ^\)t\..  Scbcii  A',  Hiciijdjciitcljtc  /, 
luic  H  =  Snftnmciit  (i  {>.),  hjic  L  —  ?lntlDott  bciitjd)  '/,  2JJciiid)ciilcl)vc  F;  fctiict  luic  E 
unb  M  SJb.  7,  ©.  804  ff. 


102     SBibor  bcn  faljd)  cv'iioiiiitcii  iiciflhriji'ii  Slniib  br-j '4''nfft'>  »"b  bcr '-J?ijd)DtE.   1-S22. 

IUI  olciiiaiini)d)cn  /•',  bei  frolulciii  tu  A';  bei  Umlaut  fel)lt  oft  gegen  .(  bei 
gtaubcu,  eiiaubcn,  fauffrn,  uietft  aud)  gloubig,  glnublid)  DFHIKL, 
VQubcr,  vaubeveD  HI  KL,  baupt  FIIKL  lin  /,  nudi  fjnulittvi  oft  aud)  D  (ahn 
I)auvtbteb);  bei  altem  u:  bauffct  DllKL,  uiciiifauffev  HKL  (-fuffcr  F), 
faul  K  (fut  F),  faumeu  K  (fuuteii  /<').  —  S)cv  Umlaut  öuu  altem  uo  (in  A  i'i, 
in  oberb.  !l;ru(fen  aud)  üe,  ie  f.  unten)  feblt  in  k  buvdjU'eg,  bei  tiuidievev  FKT,, 
bct)nten  KL,  füren  ifaft  immer)  7'';  bagegen  finben  mir  n  "  ü  üben  (i)ebeni 
BCFHIK,  rüffcu  lalfo  fc^loac^cä  ikrb)  DFKL,  grnffcn  J)FK,  büffen 
FHIJ.,  füren  (fieteu),  öcvfürung  HIK,  bübifd),  bübljn  DFllIKLJM 
bnd)Ie  (bicdjcl,  -lin)  UIL,  I)ücr(in,  Ijürercl),  tüne,  tiicuc  ///  (in  FGM 
ift  ü  =  ü,  uic^t  —  üe). 

2.  S)ic  neuen  S)ipl)tl)üugc  in  .1  finb  in  /■'  burdjaus  burd)  bic  (cd)mei,ier 
hängen  erfe^t,  ,^u  bcmer!en  ift  ferner  (Srf)ttjanten  in  /)  (tüffct  ucbeu  teuffet  ufrej, 
fcitener  in  1  ifümr,  ,^ül)e),  n  (fd)nl)ben,  itel,  UUjtten,  in  ben  '^.iartiteln  öff, 
iu  ift  in  />/.  ber  ^ipl)tl)üng  regelmäßig  befeitigt ;  i~  ei  lateljnifd)  Iflh'L. 
!Sie  alten  S)tpl)tt)Dugc  ei  uub  ou,  üu  fiub  nur  fd)arf  in  /''  bou  ben  neuen 
getrennt  (i  :  ei,  u:  du,  an,  ü  :  bui;  altes  ci  ift  gegen  .1  bon  altem  i  getrennt  in 
LlIKh  (cvftcreä  ai,  al),  Ic^terc«  eii,  in  K  ift  aud)  bic  t^nbuiig  -ei,  jebcnfalls 
lautrid)tig,  "  ai)  gcmorben  (Ijüveroi)i.  VUtes  uo  ift  bon  u  atö  u  unterfd)ieben 
in  DFKLb,  uuregelmäfjiger  in  FGM  (aud)  als  ue),  al§  ü  in  I  uub  bcreiujelt 
auct)  FG;  üc  öon  ü  in  FKL  (ü  :  üi,  H  i'ü  :  ü,  üe,  ie),  /  (ü  :  üe).  SltteS  ic,  in 
.1  regellos  mit  i  tiertaufd)t,  ift  in  ben  obevbentfd)en  3)rucfen  beutlid)  bon  i  (öil, 
bifer,  miberj  untcrfd)icben,  alfo  DJ'HIKfy,  bagegen  betrigcn  (^loie  berfirt), 
fdjriefft  FM,  l)tlt,  tiiemcl  /. 

3.  ä>D  finbct  fid^  bercin.^eU  F  (bobeil,  tl)ou  (///),  berfton  (F),  mol  /, 
fouic  II,  rofen  (i'crbnm)  /',  -fom  /. 

4.  3m  2yed)fel  öou  o  :  u,  ö  :  ü  begegnet  o  "  u,  b  ^  ü  fnu,  fünc  DFIll Kf,, 
tünig  ebeuba,  fnUerel) ///A7-,  l'lntnuirt,  aiituuuteu  FII^L,  uniUcn  (abj.) 
/////  müücn  HC,  trut),  truljen,  tvuljiglid)  I'IIIK  ibabon  .yi  fel)eibcu  trolj, 
trnijeu  A'),  ^nitjcn  (Subft.)  I>FKL,  'Jiunne  FKI,,  trurfncn  IL  trüdncn  IIK, 
abfünbcru  FI  IIK,  fu  muten  (uub  bic  übrigen  4>iüicuSfovmen)  FIILdh,  jür= 
neu  DF,  mcift  fruni.  c>i:  fdjiuben  H,  bol  bringen  Z)i'7///i',  id)  fprid), 
fi'^e  JK;  i  >•  c  l)errfd)aft  11  f.  and)  unter  SJBortformeu. 

5.  ßntrunbung  bon  ö  "  e  finbet  fid)  nid)t,  bogegen  ii '  i  Uielleid)t  in  I)l)gcl  L, 
i'ie  >  ic  bricbcv,  gictcr,  t)icten  ufm.  ///;  äii,  en  >  ai,  ci  iu  fcifd)eit, 
,^cl)gcn  (^tcsles)  /,  lcl)tc,  fd)el)l)cit  K,  aud)  reutcr  {A)  >•  rcl)ttcr  IHK; 
itmgefe'^rt  ci  >  cu  begreufft  in  I)  uftu.,  i  "  ü:  Uuirfft,  tuütbt  //,  getiiitn= 
iten  FK,  \\v\\\d)z\\   /•';  nid)t  l)ierl)cr  gcl)iht  l)ülffc  '     l)ilffe  DFIIIL. 

<j.  !i<üfallängc  tuirb  iu  DIHKLIi,  mcift  aud)  /•',  uid)t  biird)  l)  be,5eid)net 
(A  nel)mcu,  mcl)r,  cl)vc),  iu  F  aber  fogar  mt)er,  in  ])!  l)t)n,  V)I)in  (=  in, 
iu  beut);  el)  ":  ec  oft  in  leer  (^  üetjvc)  FKL,  ccr,  cercu,  mccr  FIUKIj, 
aud)  rocercn  /,  becten  A',  bagegen  cc  ^  c  iu  fctc  I,  ,5lucn,  .^cu  (=  ^^l)''"'  Z'/^' 

7.  33ct  ben  Äonfonantcu  crfd)cint  auloutenbcS  v>  b  gemö^itlit^  />/'7//A'/., 
feltcner  71/,  befonberS  ber,5cid)nct  feien  blatten  II  L,  bolfter,  bolbern  IHK, 
butter  IIK,  bricffeu  (  prüfen)  K,  brl)ß,  brcl)f5  F'L,  blau,  bfagc,  blum= 
bcn,  braffcu  L,  fd)iunufen  bei  pulj,   gcli'öt)nlid)  p  ]>  b  T)icr  DFKL.  —  t^b 


aBiber  bcii  folfc^  flciiciiiiilcii  i(fifllicl)cii  Slmib  bfä  ?n>iffi  itiib  bcv  SPifdjnfr.  1-V2'2.      1('|3 

geigen  ücvbcvbcM,  abichtni,  biivftifl  DllllKIJi,  boU,  bvoijlid),  bvcttcii, 
bod)tev  (iiid)t  gaii,;  rcgcliiiQ^igi  JK  bvctteit,  bodjtev  initimtcv  niid)  Fl[,  unbcr 
DFHIK.  biipffer  /,  b  ~^  t  in  t^",  gctfionc,  tout)d)  itütfdj)  /IF/A' 
teüttcn  /.,  uiibcvtniift  T>]',  ülu'vun-ltigcii  III h',  fd)c(tcv  DI.  f  "~:  g  in 
®lo^,  tvingcn /-,  gvicdjijd) /'/,,  bngcgcn  9>t  ücvtilgfcu  DFIIIK,  l^^:  ä) 
üülc^  H,  üfceifeld^ct  F;  g  >  d&  beld^c  Z>,  c^  >  g  niangerlcl)  F.  —  2)ci- 
aBcd)fcI  bon  \)  :  rij  ift  in  DKf,  iöcvcin,5clt  aud)  fonfti  ciltatüni(id)cv  ol-j  in  J, 
bnljcv  l)ül)i|t"  I;öd)ft  l>l\L  {I,  niid)  \)ha,\i),  iiet;ift  iicd)|"t  nddjfti  DFIIK 
(in  L,  oft  nnd)  EH  ncfti,  anfeilet"-  anfodjt  IIK  onfed)t  L,  filjc  uftu.  > 
fid),  fid)lt,  iid)t,  fad;  DFIllKL,  tcfilljt  ((r'  bcfitjlt)  ^  befild)t,  bcfaldj 
DFIIIKL  bfv  befetd)  //,  gcfd;c()e  nftu.  "  gefdjod)  /yr  gcfd)ad)  /'',  d)  und) 
in  üi'Vjei)d)  /''///,  lucljdjluaffev  //,  bic  fd)cuc^  //.  -  ."{unfdjenüDfaltidjcö  t), 
beffcn  5J3cbcntung  in  ,1  uidjt  immer  )id)cr  (iu  clje,  lueljc  uff.)  fällt  bei  gecii, 
flfcn,  cc,  cclid),  uu'c,  cci  in  J)FII—Lh,  bei  nn'ic  HK.  —  G  tennt  fein  fe. 
S)ic  .ffonfonantcnucvboplilnng  ift  mcift  bcfdjrönltcv  als  in  A,  ,^nmat  im 
Vlnslaut  (bei  tt,  nni,  beionbcr«  ftel)t  bb  b  in  cbel,  ober,  wihcx  DFIII Kl.li, 
oft  aud)  HC,  üt  >  It  faft  bnrdjU'eg  beliebt,  beniertc  bagegen  l>  ü  in  nncllcn 
{^  qndlcni,  ev,5cncn,  erioellet,  ellenb  in   /•',  bol  le^te  and)  IHK. 

8.  Unbetuntc  Silben.  Sog  i  ber  (Jnbung  -i'3,  -iv  luirb  >  e  DFH-Lh, 
-ift  berta^ren  befonber-S  JIL;  bie  '^l'ürfilbe  g- >•  ge-  bei  geU)d),  gelanbcn,  genabc 
EHILub,  ge-  '  g-  gltvafft  nfui.  />/•'//;  bie  '^cbanblnng  bei  Pnbnngä-c  in 
gcbcrfter  Stelle  ift  in  DFIIIK  im  gan;,en  nmgetcbrt  Uiie  im  'Jln§laut,  -ern  ~ 
-cren,  -ein"  -Icn,  eiur  einer,  mitteilt  mitten,  bagegen  fällt  c  im  lHns= 
laut  regello§  mcift  ebcnba  lin-g;  am  griinblidjften  in  A'  land)  im  Jem.  nnb  '|Unral 
bcö  3lbjettiöö). 

2)ie  33orfitbe  öor-  tuivb  >  Der-  BCDF—Lb,  .^ur- >  3er-  E—L.  oft 
Qud)  D,  -le  rS)iminutiU)  >  -lein  HIKL  -Un  i-tl),  -li)  F,  •nife>  -nui  HK 
-nufe  nnb  -nüfe  iL,  bie  (Jnbnng  -lieit  üerliert  1)  in  .1,  crl)ält  e§  Wiebcx  FJIIK 
iäljidid)  juncfberr  IK\. 

9.  3jün  Vlnberungen  bei  Sctlinationäfurmcn  fei  berüorge'^oben :  i^iblien 
((^en.  jDat.)  >  ;l?ibel  KL,  mcift  and)  7/,  friben  "  -  fribs  (©enit.i  /■',  '43apft 
(Öcn.)  >58ap)tö  DFdHK,  für  fid)  (Sat.)  >  t)bm,  i)bn  FHKb. 

33cim  ,^cithjovt  ift  3U  tiermcrten  in  bc.jng  auf  bie  (Jnbungen;  -et  (2  ^|Uur.) 
>  -cn  ober  -cnt:  jr  fd)eltent,  nemen  Eb,  ebenba -cn  (l,;i'.^Unr.i  oft  >  -cnt, 
baäfclbc  feltencr  KL,  auc^  Hl  uiber  meift  fölt,  irolt,  mi'igt);  gab  ,  gäbe, 
tjicllt  >■  l^icllte  nur  Ä".  Sßon  Stammformen  ift  3n  Uer^cii^ncn  fom  >  fam 
HKL,  ruffen  iftart)  >  rnffen  ifcl)tDad);i  DH-L,  bflegt,  redjet  ^  l'fligt, 
rid)t  EK,  tregt  >  trcl)t  /•'.  —  !13ei  heu  nnregclmäfjigen  ^iierben  finb  folgenbc 
3lbn'cid)nngen  ber  yiad)brnrfc  ^u  bemcrtcn:  wollen"  niollen  (mit  6  in  allen 
Jormcn  bee  ipräf.  nnb  .ftonj.  '|hät.i  DHKL  feltener  J  tu  eilen  nfw.  7'',  molbc 
(t>-b)/y;  füllen  ";  füllen  ufm.  midjt  immer  im  ^nb. '|Unr. )/)/•'// /v7,,  folbc 
(t>b)  L;  tonnen"  tonnen  DFHI  tünnen  L  fünben  i^^Jrdf.lj,  jr  fünbt 
(-cn)  DHIKL  fönb  E,  fnnb  (.Honj.  ^;irät.)  >  fünb  ufn).  HHIKL  fönb  E; 
mugen  >  mögen  ufto.  FI,  and)  D,  über  bcn  Umlaut  in  niod^te  f.  oben;  \jon 
tl)un  ift  ]n  bemerfen  id)  tbn~  tljnn  DE,  .Honj.  tl)n  (b.  i.  tljne)  /•'///,  ^Uuv. 
tl)iU;en  E,  tljet  >  tljat,  tljatcn  Z',    tl;nn  i^nf., '|!räf.j  >  tl)ou  HI,  tl)an> 


104     35Jtbet  bett  falicf)  gEnaimlen  geiftlidjen  ©tniib  bcc- i'aiift*  uiib  bcv  9?tid)bfc.  152'2. 

tljpit  DFHIK,  Qiict)  mit  gc-  BlII;  gcljcit,  ftcl)cu  "  ftoii,  gou  {'■'-•  '^siuiol 
ftonb,  gonb)  F,  [teilet  >  ftat  F,  gcf)e  (Äotij.)  >  gang  F,  tl)ar  crfctit  bmcf) 
barff  D  bürffen  >■  börffen  F;  finb^  feinb  Hin,  an&j  in  2  ^(ural  DL, 
1-3  Pitial  7a,  fein  /„  fei)  >  fl)g  7'',  fei)  fasmp.)  ^=  liifi  FA',  roar  > 
«105  FA',  amt  /.,  lunvi'  />;  hnf,  l)attc"  tjct  77,;  gc-  im  '^»Qvt. '^Mt.  wirb 
Tjin^ugefügt  bei  gel)abeii,  gcbuiuft,  gefc^cpfft,  gctl)on  K. 

10.  6iii,^eliie  aöoitfornicn.  ober  (-^  9lbcr'i  >  (ibev  BCFKh,  oft  aud)  7, 
gefe|^  gcfa|,  gcfai.U  F,  muitid)"^  müiiid)  KL.  pri'bigt  ""  prcbig  F77A', 
and)  L,  Pfennig  >  Pfenning  K,  l)avni!d)  >■  Ijavuüjd)  //,  junrfev  jnnif^ 
'^err  K,  9lpoftol  >  ^Ipoftel  FHKf,,  tleinot  >  flcinat  131  tloinct  K; 
fc^rifft>g(e.fc^vifft  DF. 

offentlid^"  ■offcnIid)7-'F'77C  ftvoevn^  ftioli'cn  F'flioou  7/7  finnuin  K, 
ci)^cvu  (eil)ten  iF^IIlK  i'i)§ncr  L  l(t7,  18  unb  109,  18,  ef;ien  ';>  övin  K 
cercn  7,  bepftifd)"  bdbftlid)  A'7>,  nibrig>-nibcr  HK,  narft"  na(fenb77A', 
-füd){ig ~  -füc^ig  FHK,  fdjonbbavtid)  >  f d^ampcrlicO  /,  f($anipQr  aud)  L, 
ubcrft  >■  obcrft  IHKL,  djiifKid)  bieuuntcn  >•  d)viftcn(id)  IIK,  amcdjtig  F 
"-  onmi'd)tig  7'',  bcfd)affen  gcfd)nffcn  A';  fobbcvn  ^  forbevn  HFHIK, 
ücvfünbigen  >■  ücifünben  F,  av.6)  HKL,  öerbamncn  ^  bevbammen  K, 
berleucfcii  ">  üeiicngncn  FHKL,  bevcud)cvn  ">  bci'eüdjcn  IHK,  fivmcin 
"--  firmen  IIKL;  erbauen  >  bebaltcn  7'',  felbft  >  felb  uiclfad),  am  grünb- 
(ic^ften  L,  föitd)  ;:  roeld)  DKL  toelic^  77i  luoUd)  A' luöld;  7/7,  folc^  > 
foltid)  77A'  folid),  fcilid)  7,  nur  te^tercs  F;  jl)e,  i^t,  i)berman,  ^gtid), 
i)nianb  "^  i)e,  i)c^  \x]xo.  DFllKLh  je  ufm.  F,  ie  aud)  7/7il7,  i)glid)  >  l)cb= 
lid)  L,  \%i  >•  Ijc^t  7/7,  icf)  ---  i()c,  I)ie  L,  nid)t5  >  nüt  F  nidjö   L. 

nu  ^  nun  7>77ir,   nu  unb  nur  >>  nun  /•',  iiad)  "    "o^b  M,  anff,  aufe 

>  üff,  b|  DFL,  nur>.  mir  7>7,,  fonbcrn  >  fonber  DllK,  funber  7'77., 
benn  bann  FlIIK,  cbenba  uicnn  "  Uion,  bofnnbcrs  in  7/7,  für  "'  bor  alsS 
^45räb.  mit  Sat.  DFJlIKLh,  fnr-  als  betonte  i^orfilbe  >  für-  31  üor-  77-, 
wo  ^- loa  am  regclmäfeigftcn  UlK,  entWeber  ^- eintweber  faint-")  7/7\'  ent= 
webcri  7)  ctntwebers  F,  bcnnud)  "  bennDd)t  (bann-)  FlIIK,  bereinjcU  7>, 
it)ntema(  "  fei)tma(  7/7v  fel)tcnial  //7  fi)bmal  F  fcitcinmal,  feinb(e')= 
mal  L,   broben  ^    oben   IIIKL,    brnnib  nflo.  "    barumb  DIU  KL  b,    balui 

>  barjü  ebenba,  erfur,  eran^  "  Ijerfür,  b^vaufe  DFIIK  t)ar-  DF  (aud) 
bi61)ar,  umbtjar),  bi)ufurt>  'E)l)nfür  DFI  binfüro  HK  t)l)nfurt  31  bl)"= 
fürt  F,  ^uüor^-uor,  öoran  K,  ni(^t  Wed)fclt  bnrd)Weg  mit  nit  nanicntlid) 
DFIK  {(i  nur  nic^t),  Wiber^  Weber  (iii-cniui  ftete  DFlIIKh,  iiod)  (ncquc, 
post)>-nad^  F,  beibe  formen  Berloedjfelt  F7,  gegen  >  gen,  gein  /. 

11.  2ßortt)crtaufd)ung.  bügel  >  bübel  DF,  fi'ilcn  {a\<i  fülen  ent^ 
(el)nt)  >  enibfinbcM  (briiffcn  A'),  bntter^-  aiiden,  Derfoffen  >-evtrundeu 
(aud)  K),  nbirtiind)t  >  Wl)fjget,  weben"  wäl)gcn  F,  murfen  '  mü^eu  F 
müd)icu  K,  tni)rffen  ^  fnartun,  trei)ffcn  >■  faufen,  topffen  \:-  Ijafen, 
bcmpffcu  '"  tentmen,  fingerrel)f  >^  fingerving  //,  gt'lu'n  "  po|en  I, 
gö^  "  -  got  <\  Slnbinnng  boS  (^icfd)lcd)to:  ber  geU'olt  (für  bie)  7'A',  bcr  Portapl 
(für  ba§),  ber  tauff  (für  bie)  7/F,  ber  ablafe  (für  basj  F,  ber  Ion  (für'bas)  77. 


2ötbct  ben  falidj  gciioiiitleit  gciftlidjeii  Slniib  be?  *J?Qpf|i  imb  bct  ^ijdjDfc.  Iö22.     105 


iöJibct  bcn  [olfrii  f^cnniintcn  i^ciftlid)cu  3tniti> 
bcs<  'ij^fl^ft«  unb  bcr  '-J>i|d)öfc. 

TOarttnuä  Cutf)Ci  inni  Wotio  (^lInbfll  (vtclciiaftcy  tiu  SUittcm- 
betg.  Ten  iBcpftiidjf ii  bifcljcifffii  nuMiiicu  bicnft  iiiib  t)l)i  fclba 
cifcntntfe  t)iiii  m)ii|"to. 

f'-l^  id)  lnllcid)t  für  ciid),  l'iclu'ii  l)cnii,  dm  lunv  m'liiillcii  incvb 
iimb  joldjC'  l)Lil)inutiiV'ii  tttcty  luillcit,  bnci  id)  mid)  cl)iiu  (^Tcle 
iinftc-^  luni  @otiv  lymbcn  iicimc,  )olt  l)l)v  luiücn,  bos  mid)y 
iiidjt  lu'vUiunbciT,  i)l)v  id)cltct,  lunlcftcvt,  wibniiipt,  ncrjnlftct 
uiib  iH'vpveuiu't  iiiid;  Uml  iimb  l)o()CV  luib  cblcr  l'nd)  IniUcn 
olß  ciuciin  tc^ci"  unb  tl)iit,  luic  l)l)V  UmUct  und)  clin-j  abgots  luolgcfaUcii  iiub 
I)abt  luui  gotic-  iingiiabL-ii  bic  tiigcnt  nii  curf):  .fiincn  Ivolt  if)V  iiidjt.  'illntUHnt 
geben  liuVIt  i)l)v  aiidj  iiidjt,  ßonbau  U'ie  bic  nciftocttcn  ,Viben  mid)  iiiaicvl)Lnct, 
uiievfimbtcv  fad),  iinubevliuinbrn,  mit  bem  fopff  l)inbiivd)  freuetid^  Oerbamiicu 
unb  fd)rmct  cnd)  nod)  nid)t,  ba§  l)l)V  enc^  f5ii  offt  (oft  einen  mcnid}en  yi  red)t 
trü^,en.  SBolnn,  meljl  e-3  benn  gilt,  bic  ()üvner  anfiiid)ten  unb  mit  (auttci; 
gettialt  farcn,  mufe  id)  meine  l)6vner  aud)  nnff  feluni  unb  mcl)nen  t'opfi  fi'iv 
mel)nen  i)nxn  tragen.  2^a§  anljufa()eu,  nenne  ie^  mid)  einen  (fcdefinftcn 
mm  gnti'?  gnnbcn,  bcn  l)()r  el)nen  tetjer  mit  fobbcv  Hol  leftcv  mort  id)eltct, 
cud)  luib  bem  teuffcl  \\\  trolj.  llnb  ob  id)  mid)  einen  (vnangeliften  uon  goti» 
gnaben  nennet,    tvaluct  id)  bnifelb  ct)e   jü   bemel)f5cn.   beim  eluv  einer  ici'icn. 

3  SuH^Et  A'        gcnobcn   (.so  uucli  7)  1.  3,3  aiUttcubcvg   /  J'  bäpftiidjcii   /'A7> 

tiabftijdjcn  F        bifdjoffcn  J>        mitten    i'sir.  die  aleviannischcn  Formen  F  1    cvfcittnüft   ^ 

cvfoitlnt§    F    -Hilft    //    -Ulla    /A'  .'>   fiit   UC'O    UOV    nie    immer   liii  dieser  Jlaleiilmii/   FK 

^cvrcn  F  locrb]  luütb  /'///  tuivb  1<  <>  i'oUä)^  J  ^o^mi'iliücit  1)1  KL  7  got§  »o 
meist  1)  gttflbcä  (sol)  I  ©ciiabcii  auch  II  folt  IK  bj  .1  (troiiebcit  aber  hiiuß'/  bai,  nie  baj^ 
8  iiit  //  bcttminbetc]  Dcrluiinbctt  K/.  -xel  F  -evcl  ///  ic^ctleitt  K  {i^cttctt  /'  nduolgeiib 
(im  l'ulijendeu  icechveln  -eil,  -Ott,  -et  in  J  PI.  rei/ellon)  F         U  ^iti^tx  III,         10  oitt  tctjet   A' 

t^ottb  ///  t^unb  F  itjoUet  /,  luolt  A^  ttjoUcnt  Dllf  wellen  /•'  emet§  DEf.  iimxi  F 
II  (ebenso  12)  luott  DIIIKL        nit   FK        antlouvt  /'//,  IJ   fonbct  /'///  innbct  Fl, 

«nuer'^ött  A'  uner{)6vct  /■'/,  /.j  -über-  (so  i/cMii/,n/ie/i)  hl'll IKI,  fopn  E  ftcueli^  J/)C 
ftiuenlic^  /•'  friiieürf)   A'        ucrbamen  El  -baninien  A'  //  jrfjeincnt  (su  uß  unten  -cntj  // 

idjomcnt  K      nitt  //       lajicnt  K  l.'i  ttniicn   (so  tmeli  unleuj  IIIKI.       bau   /  bann   IIK 

lö:16  l)6rnct  bis  ^ovncv  fe/dl  HC         lö  wffric^tcn  (so  immer  bff->  DE         ni  ntin  /'  mein  K 

fui:  IICUK  17  ^erteil  (so  r/ewö/nUicIi)  IK       nc  id)  J>  IS  gcnabcii  uuch  E       mit 

l'elUt  F  fobcc  II L  fäbcr  1>K  fubct  /  laftcrtDovt  K  f dielten  (so  auch  unten  meist  -m)  K 
19  hu^  VIIIKL  tta^  /■  (Siuangcliftcn  (so  ijewöhnlich)  ///,  :.";  iicniictc  K  cc  DFIIIK 
bau  /      icincnl  bcn  1 


lod     älMbct  bi'ii  jiiljd)  iiciiiünilni  [ii'iflluljcii  «jlciitb  bf-.- ~4Mi|ifl-'  imb  bcv  ^-Siidjoji'.  l.VJL'. 

bifd)offlicf)cii  titd  ober  iinincu  tu'UU'iini'ii  fiiiib,  Inm  bi'o  r(cUiif;,  bnc'  inicfi 
6t)vil"tiiij  icU'v  nlio  nennet  unb  bnfuv  liellt,  bev  ntelmev  lere  nietiftev  t|t  unb 
anä)  licuge  jeijn  luirt  am  inncifteii  tncv,  bno  fit-'  "idjt  mein,  ßimbent  fein 
lauter  Pninniielion  ift,  nlllo  bao  enrf)  bod)  eiur  mfjen  iinb  toben  nid)tv  belffen 
fol.  Sonbern  il)e  mel)r  il)r  loiitet  nnb  tobet  il)e  lioljmütiger  mir  ([U^cn  end)  ■'> 
fein  umlien  mit  c^otio  l)nlff  nnb  elor  iinnimben  lieriid)teii,  nnb  ob  Ijlir  mir 
bnc'  leben  nenui,  loie  i)l)r  benu  morber  jei)t,  foUt  t)l)r  bod)  loiber  mcijncn 
iinmcii  norf)  lere  iiertilflcn.  Teiin  l|l)r  loerbet  nndj  fterben  mnffcn  tm  IclU 
unb  bei  inorbenc'  ei)n  cnbe  madjen. 

SLMc  id)  benn  mi  burdj  ^-i^epitildje  nnb  iMifjeiiidje  uiiiviabe  meiner  titcl   i" 
bcrntubt  bl)n  nnb  mi)r  ber  in-ftien  (^"tinrncter  mit  fio  Oiet  bnlien  ift  nbiietnnidjen, 
bno  id)  nl)iuer  boetor  bor  l)Cl)lirien  fdjrifft  noef)  etlnns  bepftlid)er  (Heatur  l)citien 
miiB,  be-j  id)  lool  ]o  |3^I.  5(ij|  faft  crfdjroctcn  bin,  alo  loeiin  bcm  (ffcl  bcv  fad 
entfeilet,  Tenn  foId)e  l'anien  mein  l)of)ifte  fd)anbe  fiir  !]ot  nelücfjen  ift.  Hub  id) 
and)  lueiilanb  l)ini  i)rtl)nm  (bcn  id)  oon  elorem  Ijanffen  iielcrnet  mit  i^'clU'r  toft  '■■> 
nnb  mi'if)c)  el)n  liigener,  betriefler,  ncrfurer  nnb  Icftcrer  tonr  »nie  t)f)r  it?t  fet)t 
luiber  (^ottiv  rcl)ne  lere  —    nbcr   iiad)  bem  ber  tmtter  oUer    barml)erb,id;et)t 
fold)  mel)u  iintngent  unb  lefterung  nnb  atterlel)  fnnblict)   bof5ec'  leben  uid)t 
angefeljen,   3onbern   midj  fel)nen  Son  3f)ffitiit  (5l)riftnm  auf?  abgrnnblidjem 
rei)d)tnm  fei)ner  iinab  tjat  erfenncn  unb  anbere  and)  leren  loffen,  fu  lang,  bif^  -'u 
ba-J  luir  feiner  loar()el)t  getnifi  lüorben  finb  —  mufj  id)  Umrlid)  bennorf)  nidjt 
üu  ttttel  nnb  namen  fein,   auff  ba-ö  id)  ba-S  Umrt,  ampt  unb  loercf,  bac-   id) 
Hon  got  l)abe,  tU)mlid)  prcbf^e,   linld)v  it)r  blinben  lefterer  fo   nbir  bie   nuif; 
fd)enbct  nnb  nerfolget.    ■'v.ioff,  uieiu  prel)f]cn  foll  elor  fd)eiiben  nbir  loeren,  loie 


/    fiinb  /'//    fiiiibc  /<    töiu'    /'  -J    Imrruv   dl    biivtüv    /■:/'//         \)M    /•'        Icv    /' 

■i  .^ciiii  />J\'  .jüg  /■'      luürl  //       iiuiiiftcii  /'  ii'mnfttii  l'IKI.       tofl  IHK       iiit  (irlc  meist)  DHK 

foiibcv  Csu  (null  iinleii)  IHIK  juiibct  /•'/.         /  Cluanijclioii   ///  P-linii(5i'(iiim  l>  ffiluaiiflctinm  T. 

ciilucv  (su  tiiei^l)  I)       lojcii   /]  vanjjtii  !•'  lui'ictcn  A'      lüit  F        .',  jcU  (durchmaj)  I       tiic  / 

imilcnt  />/.  tobt  /'  /niilemala  -eil  u-ic  mclsf  imlcn  K  fiorlimi'itiiicr  //A7.  flcii  / 
';  luollcii  DJIIIKI.      liutff '/  t)ilf(i)  DFUIKI,      imgimb  A'        7  bann  IIK      iciiib  /.  fiiib  /•' 

föU  /A'  jotciit  I)  Weber  vlc  •/cirUhnlich  DFIIIK  <S'  leev  su  immer  K  iietliWen  t'-ie 
immer  h'K        iDcrbcii  DIK        muffen    HG        Ictft   IIK  '.)   movbeiiS  lU'IH'l        eiib   DK 

10  mni   /'/'///,        tmiiftiftfjc   DF  Iiapftlicljc    /.     lirii   A'        taljferrid)    A'        uitGnab  liCJ>FK 

11  bcroutel  K      ä)axaUcx  ISC      atiiiclucjdjcii   /'/'   lunfrfjcii   A'  iibneluarfjdDeii  ///         /.'  iiiiiic  i'' 
(li(fti;iift  ./■'      l>npftlicl)ct  Kl.  luilifniiljer  /■'        ir,  luaiiii   /•'        //  iitlfcUI   /'    feit  IHK!.  n\i- 

pfelt  //A  pfalt  F     beim)  lunim  /•'      jold)  /'  iölidjo  /'      Ijorfjftc  l>l'K  {)k\\it  I.      fiit  so  immer  UV 

uov  re;/dm.  DFIIIK      irf)  /rlili  DC         /:,  geleviit  l>         IC,  müf)  D  iiiilfl  /■'  muc  /  mtjc  //  imi  A' 

lufleiiet  FII  ti'inncr  /'/.   luiinev   A'       ucrfiivoi  '.'       iieljt  //  tjcjj  DK  jelj  /•'  17  luibbet  /•' 

Icv  /'  teer   K  is  jüiib!t)ticl)  DFIII  jüiiblid)'}   AA       boicü  (■'       iiiit   F  iiil   A'  in  Jim 

DI'lllKl.      9vün(b)tlicl)c  IIIKI.  nviiiitlicOcv  /•'  -jo  fliiabcii  A'  -Jl  (eiiib   IK       luntlid) 

fehlt  F      beiinudjt  IHK  baunoc^t  /■'        ii  on|  nn  /-      uff  tri,-  <ir,vohi,Vtch  I,        J'.i  ()ati  ISCDK 

ptci§    /'        luclrfjes    A'   H)e(d)S    /'/-    luclidjä   I'   luütidjä  /   lublc^ä   //         über   äu   immer  DK 

Jl  füll   /      clucv   /  eiilucv   D      luaveii   /■' 


aUtber  bell  folfd)  yrnaniilcii  geiftlid)Cii  Stanb  bc->  *4?iil'l't*  »"('  i»"  ^lidjpjc.  1522.     107 

mein  icd)t  cirv  iiincdjt  niid)  und)  iibiilninbct.  ob  i)l)v  ein  ouc^cnblicf  ntit 
frcöcl  oben  ligt,  bn  liflt  nidjt«  an. 

2^cil)albcn  Inf;  id)  cnrf)  f)ic  mit  uniicn,  bnc-  id)  t)i)nfnvt  nid)l  mev  cud) 
bic  ct)vc  tl)nii  U'il,  bao  id)  midj  niitcilaiicn  moUc,  cnd)  obci  aud)  ft)ncn  cnc\d 

ä  oom  l)i)mcl  iibci  nicijnc  lere  ^ü  rid;ten  ober  ^ü  ocifiovcn.  Xeuu  bcr  ncvviid;cn 
beniut  ift  C[ni\ci,  c^efd)cf)cu  nn  bnS  biittcmnl  Im  Süovmif;  nnb  bod)  nid)tc' 
gcljolffcn,  Sonbcinn  id)  luill  mid)  l)Dvcn  loüen  unb,  loic  5.  5petvuy  Icret, 
mcljiiev  Icic  urfadj  unb  t^vuub  bcUieljRcn  fuv  fiUcr  lucllt  unb  fte  un(^eiid}tct 
tiabcu  boii  i)bcvman,   aud)  bon  atlcn  cuflclln.     Tcnn  flintcmnl  id)  if)r  geluif; 

10  bl)n,  Itil  id)  buid)  fic  cmv  nnb  and)  bcv  (^nget  floic  5.  5]}aulu-j  fpiid)!)  vid)tcr '■«"•«. » 
fel)n,  Xa«,  loev  mel)uc  leve  uidjt  an  ul)mpt,  ba§  ber  uidjt  muge  felifl  locrbeu, 
Tcnn  fic  ift  gotic'  unb  uid)t  mcl)n,  Taiiimb  ift  nu'i)u  ßcvid)t  and)  i^oti-j  nnb 
iiidjt  mei)n. 

Gnblid),  lieben  I)eiiu,  fci)  bao  bev  bcid)lut5:  l'ebc  id),   \]ü  fiUt  i)l)i  fi'ii 

16  ml)v  fel)uen  fvib  [)abcn,  tottet  l)t)V  mid),  %o  )oU  l)l)v  ljc[)eu  mal  lucniflcr  jvib 
tiaben  nnb  mill  cnd)  fci)u,   mie  Cicn-j  fagt,  el)u  beer  am  mcgc  nnb  ein  l'atii .fiof.is, s 
auff  bcr  gaficn.     äC^ic  i)l)v  mit  mir  farct,   folt  il)r  mnen  tuiUcn  nid)t  l)abcn, 
bife  i>ai  chjv  cl)Bevu  ftl)ruu  unb  et)ren  ()al§  cntlrcbcr  mit  gnaben  ober  uugnabeii 
gebrochen  tuerbc.    '-i^cffcrt  libr  cnd)  nid)t,  mic  id)  gerne  luolt,  So  bleib-?  ba  bei), 

•jo  boö  il)r  fei)ublid)  Ijuruet  unb  id)  nidjty  brauff  gebe,  (^nüt  gebe,  hau  \)l]x  end) 
erfenuet.    5lmcn. 

PdirlKtic. 

^luff  bas  nit  bct)  ctUdjcn  n)o[mel)neuben  l)er^cu  loerbc  angefcf)cn,  alü  tl)u 
"^^  id)  l)f)m  feu  viel,  ba»  id)  bic  groffen  fjcrruu  antaftc  Unb,  linc  c-j  bic 
•-■s  il)raunen  tclb  beutten,  Gs  m6d)t  aurfrut)r  unb  emporung  erregen,  muß  id) 
feiiöor  grunb  unnb  urfad)  furtragen,  mit  fd)rifft  beUici)Ben,  hac-  nit  aüel)u 
billid^  feonbcrun  au^  nott  fci),  |ii  ftraffcu  bic  l)ot)eu  l)clvibter. 

/   üfictluinbt   A'  ;'   frönet  7'7\'      liftcnt  O.l  1'        lidt  (2.)   1         nüt    "i'e  immer  /•' 

nod^t?  HC  nid^l  /  -S"   liinfürt  I)    fiitl  /v     für  /'   -jüto  ///»/("    furo  /''  /  ff)OU  /// 

imbct    (so  oft)  F      »oUc  DIIII.  wöt  A'  IBcU  /■'       einem   l'l^'  ■',  uoii  l)^mct  F      mein 

leer  A'       bann    A'       närrijd^cn   /'A'  r>  gni'ig  E       nun  /.       btittc   mal  alle  außer  Al^ 

SBorm^  IIK  ajlotmbä  /  SOurniß  />  ntt^^  I  7  luic]  ol§  /'  *4>ctct  h  s  »ot  X»  iw. 
II  »cbcrnmn  so  innner  DFllKI.  feinbenial  J.  icijtcmal  JI  icittcniot  /  jeljtnmt  K  \Xf\ma\  l> 
iqbmal  /'  10  ©ant  il!flulu§  //  11  müg  HK  niug  /  möge  Ff,  JJ  bann  v;ic  '/cwö/otlkh 
in  tliener  lledeittunfi  K  14  licticn  /'/'  leb  JJ  jölt  /A'  jol  HC  for  F  ttor  trie  oben 
II  usir.  i:,   fttjben  (bculemal)  I.  11!   bat  /'      Weg  ß       SeW  JIIL   low    DF  Seo  A" 

/*'  ct)§cn  J/l  >)jin  F  eljjcnc  A'  c^6""-'  ^  t'""  ^^'  c^tcn  F  tjctcn  A/  otin  A'  cintwcbet  J>/f 
aint-  K  cinlwebcv^  /'      obbct  l:C        l'j  werb  DF]  wirbt  A'      wölt  J>F  weit  /'      bletjb  cä  A' 

botet)  F  2(1  flienblid)  /']   ject  /.   cnlspreclienil  (lc)ii  muiidarlL  feinblo  ^^  fel)r        btouffi 

botumt)  F  geb  (beidemal)  DK  gib  (1.)  F  22  iPort^cbc]  /e/äl  V  Horreb  FK  23  Wol= 
nic^nbcn  HC  Werb  ÜA'  t§u  ('icoA/  a7«  Konjunklit  zu  faeacn  =  l^ue)  DFIIf  24  Herten 
ir,e  immer  iJi'V/  ontoft  K  25  jelbd  //A'  teuttcn  L  mod^t  ß'YV  cmtjorung  ßC'/,»« 
26  ^uwot]  «ot  A'      furtragen  (r'      aii^tifit  so  meist  F       27  ^oc^cn  L      Ijau^itct  V  ^öuptct  F 


108     äBibct  ocit  faljd)  uriuiimli'ii  i\oiftliii|cii  clmio  bi'-.-  'ImiImI'.-  iiiib  bet  3<iid)bic.  !52i'. 

(VC-  l)ntt  bcv  '-i^iipft  iimi  idiiinii  inuiL'l)ftlid)i'ii  vcdjt  luoll  i'cvpottcn .  lunn 
inüc  bic  pvelntcii  nit  itvaffcii.  Tiuniift  iH'iiafü'ii  ficf)  bif  lieben  iitnct'evim 
iiimb  nenialete  ä^ifdioff,  ftubivii  nit,  fiunu'u  nid)tv,  tljuii  fel)ii  biidjpffS  tüevÄ 
nit,  finb  boniit  tni  ftillev  rnty  nnnb  (Ritten  tilgen  iKH'tjt,  fnvcn  bcnMiuf)  rDnliev, 
nlf5  liH'ven  fic  "i^ifdunf.  B\o  co  Inntti'r  tiifjnodjto  Innu-n  nnb  put'.cn  finb  nntrv  .. 
bent  '^ifrf)iifflid)cn  minien  bie  ganl.u'  inelt  Imvtevbenb.  \'lbev  nuiv  ^■^Lltt  baimn 
fagi,  UioUeii  \v\]x  l)Lnen. 

(<7ied)ict  I.  jagt  er  alfjo:    In  menjdjen  tinb,   ^d)  [)ab  bid)  linm  meditev 
gejetjt  nbiv  bcvj  t)Oli'jj  C^'i'ii'l'  l*i'>^  i^"  Ü'Ht  boren,  Uuvi  id)  bl)r  fnge  nnnb  bnf 
ielbige  uon  nii)r  bbn  Herfnnbigeu.    UlH'iin  id)  l,;n  beut  gnttUillen  inge,  bii  jnllt   i» 
be-j  tob'j  fterben,  nnnb  bn  Innfnnbigft  eo  l)l)Ui  nit  nnb  jiiivft  l)l)in  nit,  bae  er 
fid)  betcre  luni  jel)nem  bo^en  Uiege  nnnb  lebe,  So  >inrt  iuol  berfclb  gottlufec 
fterben  l)nn  febnen  jnnben,  ober  jel)n  blntt  luitl  id)  Oon  bljr  fobbcrnn.    Gn  bn 
eo  nber  l)bnt  nerfnnbicift    nnb  er  beteret  fid)   nit  luni  fcbnen  jnnben  nod)  lum 
felinem  bofjen  Inege,   ^n  luirt  er  fterben  Dn  jel)nen  jnnben,  aber  bn  t}aft  bein   1.5 
jeele  erlafiet. 

Ba(\(  nn)r,  ift  bao  nit  ebn  jtreng  (lepott  luni  ber  ()ol)en  inaieftet,  ba-> 
ei|n  prcbiger  jdjnlbig  ift  beb  febner  jeelen  jelirfebtt  bic  gottUifjen  l.u'i  ftraffen  '. 
lenn  er  rebet  ()ic  nun  nfjentlidjer  ftraff,  bie  inebl  ebr  bbnt  eDn  anipt,  iui 
prebigen  jepn  luortt,  bejiblt.  llnb  uiarnnib  gebentt  er  bac-  f;o  bnvtt  ^  Cn  -ju 
t3lr)cbfjel,  ba>:^  ber  prebiger,  f]ii  er  jdjlnepget,  Uubber  bie  liebe  nnff-j  aller  b^'bift 
|*(.  ^.!lüi|  junbigt  nnb  nit  ad)tet  febneo  nebiften  jeel  jeligfeiitt,  ba-j  grojjift  gntt. 
bent  er  bod)  and)  tlepb  nnb  narniu),  bao  iVriniift  gntt,  jdinlbig  ift.  (^r  jprirf)l 
aber  nemlid):  (<-r  joll  ba-s  iiuntt  non  ftott  bi'ren,  nit  jepn  el)(ien  liuntt  jnrcn. 
^Jhi  bnben  Inpr  fei)n  Irunt  beim  bie  fd)rifjt,  barnmb  joll  man  bamit  ftraffen  w 
alle  gotthifjen. 

/  Sa))ft|  iyiidjüji   /.  -'  i&llo   /■■  toll    ///■'  jüt   A'  )oU   PI''      \iä]\  [io  fid)   /i'       iimrf- 

tjcvii  /  (jrnii  A'  -■;  ftciiinlte  /''  armolcl  A'  (icmah'lcn  /•'''  liifd^off  (rlicnsu  ,"))  /'//  loiinru 
El'lll-^  tiiiiiu'u    /!'/.  I  rfittjc  (riiliic)   /•'///   viiiu   I>K        nt'ictict   A'  ncjnli   /-        bctliuiriit   A' 

baiinocf)t  /'///        cinljcv  ^  ciiu'v   /.  .'>  luSrcn  A'        fcifeiini^tö  tnrucii|   fftftiiad^t  tniiven   /. 

icinb  ll<  «iibcr  FK  '<  lu(rf)tiffli(l)cn  Hl  -lirtioin  /'  ciontj  ]>  gnutjcu  A'  ucvtcvbcii  D 
iTvbcrbcn  FIIIL  tjcvbcvbciit  A'  7  luollcn  l>lll''- 1<  lucUcii  /•'/''  S  3ü  1.  schieben  ßC  rorue 
ein       fi,ictf)ict  üi  O f.       ,(uin  "     ,',it  niin   A'      imirtjtct   /,         l'/;o  boficttnfl  l>Hh'         Id  jncii   /•' 

ucvtünbincil  Dh'l,  Dcthliibpii  /'■  Hcrfüiiboit  /V//"  (su  rnirli  unten)  II  fiiflft  /'  IJ  fccfcfv  /'' 
■bclör  A'  tiofcn  (I  lucfl  ///<  icbo]  Icbf  J>J'K  dilsu  ?■.>»  von  (rimcin  c/i/iihi'/i:/)  /.'.'  jiiiibcii 
0>-ie  ititmer)  />F/l/<  forbcrni  /■'  ioxbcvTi  l/lh'  II  licvlilitbini'ft  A'  iicrfiinbcfl  /''//  jüiibcu 
(sti   faxt  immer)  FIIIKI.  I.'t  bojcii   (1         lui'fl    l>F         ober    /'/-   obbcv   lldC  oticv   V'IIIK 

niHcl  F/f/]d  l>       cvlöf.t  /'' Acdöfrt  /vciilüfjcl  //         /r  Jon  A'      Waitftaf  /"         W  [ocl  /''A7, 

iotitcil  /■' iälifltoit  A'  /;/  3:01111  A'  vcbt  /'  offnnidjrv  /'/'A'  bluiol  /''  iiü  fehtt  J. 
20  l)cfilf)t   I)  bcfilc^t  FIIIK  brfilt  F      noliiit   /''  :.'/  iri)H)oiiit   /'        niiti   A'       t|ör)ifl   /''/// 

()6ii^ft  I)  ()ci(ift  //  -':.'  fiinbct  /•'  iKl)itcii  /'/-'  noilcii  /.  iiorfifti-ii  /  nncijflcii  l'K  luoffift  HCl 
fltöfjcft  IJJII,  gröft  /''  21  ncnimtidj  l>  iiomlid)  /■'  jüIl  /  fiittii  /.''',■  ficroii  /'■  fiivcit  ]'•'■ 
'J'i  9(UU  Onie  immer)  l<  bell  (su  yeii-öliidieh)  h',  fltjdjvifjt  ]>K  flftfjrifjt  F  boritüt  A' 
>6  oll  J<  allen   /, 


üBibo»;  bell  folfrf)  gcnntintm  gciftticiien  Stnnb  be?  ^npff?  imb  ber  5J<if(I)lifc.  l.')22.     100 

@§  fjilfft  aiid)  fct)n  aiißvcbcn,  ob  iiiaiin  toollt  iac^Mi:  Tijjcv  jpnid)  vcbe 
nit  l'oii  pvclalcii  fjoubevu  l)iiii  i^cmcDii  lum  bem  rtLitlotJi'ii  k.  Tcnii  ba-j 
idjleuft  eben  uiib  IjUnui^t,  bnc-  ev  nuri)  uoii  beii  im'hitcn  luiüüvftcljcii  iei),  bic 
iDCDl  et  tei)u  vci-'ioii  aiifebnirft  Sonbcviiu  i)un  rtcmcim  nennet  bcn  flottlofien,  ev 

■'■  fei)  c\xo\]  obbev  flet)n  nniib  loic  ti  fel)n  mng.  ITenn  i^ottio  iiuntt  fil)et  nil 
aiiff  peijon,  (Sc-  i|t  nbir  nüe  pevfon  unnb  gelit  ijbevnmn  an.  '^Indj  fjo  linivb 
©jcc^icl,  toie  inol  öon  nrtnen  gcvinfien  ftanb,  bori)  cicfanb  Ijii  pvebii^en  beni 
qnn^en  uold'  .^\fvael,  bavi)nnen  ttiarcn  fi'ivften,  piicftev  unnb  i^voüe  Icntt. 

lUidjeao  •'>.  ipvidjt:  .s>övctt,  Um-j  )ciC[\  t^ott,  5tnnb  nuff  unnb  ved)te  utit 

»  ben  bergen  Unnb  lafe  bic  l)ügel  Ijoren  beljne  ftiini,  3ln|i  ba-ö  bic  bevgc  l)üieit 
baö  gevidjt  gottiö  unb  bie  ftnrcteu  gvunb  bev  erben.  Tcnn  gott  l)att  I5Ü 
rirf)tcn  mit  iciineni  Imtcf  unnb  itu  ftrnffen  v*Ü'iiel  ,h'.  äßer  finb  bie  berge,  ln'igel 
unnb  ftarden  grnnb  ber  erben,  ben  man  prcbigcn  foU,  luie  er  l)ie  gcpeutt? 
Öie  Oefitilt  er,  nit  bcm  l'olc!  feonbcrnn  ben  lieuibternn  gottio  rid)t  unb  ftraff 

'■  ^ut)oi!unbigcnn. 

Unnb  (vnblid)  aller  ^|>ropl)etcn  prcbigt  finb  gemci)nictlid)  am  meiften  luibcv 
bic  t)of)cn  ficmbter  gangen  alß  bic  fonigc,  furften,  prieftcr,  gcleretcn  unb  nbirftcn 
pm  Polet,  lr)ie  ba-j  aller  '4'ropl)cten  fdjrifft  ubirflnffig  niepfjen,  Tav  and)  gott 
Iji:  .S^'cremia  fprad):   Silje,  id)  fclje  biri)  Ijelutte  iibir  taub  unb  Icutt.     ott-''"- 

"  id)  l)ab  bid)  beutt  gcfctjt  tm  epner  feftcn  ftatt,  yi  epncr  cpfjcrn  feulc,  Im  epnev 
cl)rern  mauren  ubir  allcy  lanb  mibber  bie  tonige  ^^uba,  mibbet  bie  fnrfteu, 
mibbcr  bie  priefter,  mibber  ba-:-  nolrf,  nnnb  fie  merben  loibber  biri)  ftreptteen 
aber  fie  foUcn  biri)  nit  ubir  melbigcn,  Xenu  irf)  bl)n  bei)  bpr  unnb  mill  biri) 
erlogen,  fprid)t  gott.   'Jhi  mar  öicvcmto»  gar  Uiept  unter  bcn  fontgcii,  fürftcu 

'  unb  priefternn,  epu  geringe  perfon  a\[<:  ber  fleinen  ftat  '^Inattjot,  Tiad)  muft  er 
gottio  mort  über  nnnb  mibbcr  alle  l)ül)e  ft^mb  prebigen  unnb  ftraffen. 

3um  britten:  6t)riftu-3  pm  Guangclio  mar  gaulj  cpn  npbrige  geringe 
pevfon   pn  feinem   l)of)en  ftanb   norf)  regiment.     'Fiit  mild)en  red)tet  er  aber? 

/  »oütt  DK  mclt  F  rcbc]  tebt  J/l  ■',  uciitccn  IIKL  octftcn  /  ueifton  /■'  uet-  v'ie. 
'immer  mich   HC         4  nuSbtuct  /'.'  -tiucEt   i\  ■>  jidit  l'Il I Kl.  0  flcftct  />'''  flect  DIKf, 

flnt  /'       licbcrmnii  DFKL  icbcvmnit  /  7  nvnicm  /•'       geringem   /•'  .S'  futfteu  IIVKO 

9vo6  A'  </  i-ur  SDlid^co?  3uni  2.  nc       hovciit  DK   Ijotrii  //  /')  ()i'i9cll  ti'i^ct  DKK 

(joti'ti   alle  außer  (I         bcin   A'         berg    A'  /;    gviiiib    //         frbcii   fehll  l>         bau   / 

l>  jinb  >  fein  A'  jeitib  /  ^ügcl]  buljcl  l>l'l<.  Ijuflcl  0  V)  ftavrte  /.  //  befill)!  nsn-,  ide 
i'l'Oi  f)Oiipteril  so  (Olli,  iinlen  I.  fjtutilcrcn  /•'  vid^tj  (irid)t  1'  Vfrt)t  /  Hl  (ucbig  FIIKI. 
jfinb  A'  gemcingtlid)  /  gemaiiitliti)  K  gtnitinli^  DK  gcmclinirflicfjcn  /•'''  IT  (iiiiig  so 
auch  unten  DFKI.  fiinige  //  füiftcii  IIKI.  fuxftev  nlmr  piifitcv,  ulxo  mu  fiuft  «"/  (pticft)ev 
Uhernexprimtien  liV  obcrften  l>  obcvftcn  lllKI,  otrcften  /'  /s'  gcic^vifft  A'  ii&ctfUij|ig  O 
iibetfliifig   ///  19  fic^  <i-ie  ohen       \i^  J'.CDFK       Ijciit   /    l)cutt   i:<<l)  Jit  cyßevim  J'-O 

t()6nev  /.  cl)incn  A'  ijjiicu  F  c»)6cn  //  jaul  K  jul  /•'  jeucl  JJ  -il  ccvcit  ///  ctiueu  P 
örin  A       mniicvii  /'        fiinige  Jl   tiinig  l>FK   (onige  '.'  2^  ioHen  /A        iiticriucüigcn  / 

überglualtigcn  i'A  J4  ^)i\mxoai  K  ^txem\a4  K  »nbet  A7.]  Bon /'  j:,  woA)  IHFIIIK 
Jl'i  ftanb  A'  Von  hier  ah  sind  orlhoi/raphisehe  und  f/rammaliache  Abweichtmyen  nur  in  sparsamerer 
Weine  lerzeichnel.  .i.  Vmhpmerhiinijen         i'?  nibcvf   A'  nibcrcn    //f         d'<'  luildjem  '>'  toeld)eni  l> 


llrt     älMbcv  bni  fnlicft  gpnnmtton  flciftlirfKn  Stnnb  bo? 'il<apj't?  iinb  bcr  S^üc^üff.  1")22. 

niilrf)c  ftvaft  er.  beim  luiv  bic  l)ol)cn  lu'icitev.  bic  icf)vifitiiclertcii,  bic  gcl)i'tlid)en 
jonbcvlinflc  iiuub  lim-j  ba  l)od)  mar.  lauüt  l)at  er  i)l)e  ein  ©rempel  geben 
alien  prebigeriin,  bne  fie  nur  getroft  joUen  bie  groffen  ftipff  iintaften,  Sinte- 
mal bcc-  nolct-j  rierterben  unnb  geneßcn  am  niei)ftcn  ligt  an  ben  l)euibteviui. 
älHivumb  foUtcii  m)x  bcnu  be-5  nnfynnigen  "-^apitc-  narren  gefel^  tnibber  b'tiriftuv 
unnb  aller  '|h'opl)eten  erempcl  folgen  unb  bie  grojjen  l)anBcn  unnb  geiii'tlid)e 
tiiraunen  nit  ftraffen^  Unnb  wav  bulff-ö,  bao  mau  bie  lieinbtcr  Infe  ließ  unb 
ftrafft  nur  ba-?  üolc!?  ''JJfan  fnub  nljmmcr  Bo  nit  auBiocrffen  mit  gnttcr 
lere  al^  bie  boßen  tjerobter  cijn  Inerften  mit  fal)d)cv  lere  Unnb  inni-b  l)ie  gel)en, 

siiarfi  34, 23  loie  Salomon  fagt  Gccle.:  äßenn  eljncr  batnet  unnb  ber  auber  t,ubrid]t,  ^IBa-? 
ift  ba  nn^'j  bcnu  ci)ttel  crbeDtt  ?  Soll  mau  uu  ba-j  nold  balneu ,  ^o  mufj 
man  ^uoor  ben  jd;ebltd)en  tjembtcrn  unb  ucrftorer  inibber  ftetien. 

I. Tim  1,20  S^arnmb  loüen  mir  bic  ffci)c  lere  5.  '|Hiuli  1.  limo.  •">.  l)ic  feft  Tiatltcu, 

ba  er  fagt:  Xie  ba  funbigen,  foUtu  offeutlid;  für  ijberman  ftraffeu,  ba-?  bie 
anbernn  ei)n  furd)t  l)aben.  .s^ic  nlimpt  S.  "^^aulnS  nienmut  auß  mibbev  t)ol) 
nod)  uiibrig.  Hub  mie  uiol  er  fagt,  bao  mibber  el)n  prcfpDternm  (bao  ift 
cpucn  l'llten,  mildje  aud)  Iju  ber  liei)tt  regireten  l)uu  ben  tird;eu)  folltu  nit 
auffnemcu  ftage  on  tjmeen  obber  brel)  Ijeugeu,  bntt  er  bamit  nit  bie  ftraff 
auffgel)abcu  Bonbernu  beftettigett.  Xenu  nad)  ber  felbigeu  nbirbenguug  bifjer 
tert  iiolgt  unnb  fpridjt:  Xie  ba  funbigen,  folltu  offeutlid;  für  pbermau  ftraffeu. 
\Hbcr  unl5er  iuurferu  pnn  i)l)rem  gepftlidjeu  uured)t  babcn  bao  uuirttlc  pre|a3i.'.'i4|f= 
ppterum  beultet  auff  bie  pricftcr,  fid)  felbö,  So  S.  ^^aulue  fagt  üon  ben 
'"Eliten  meuuern,  bie  foll  mau  nit  lei)d)ttid)  bcfdiulbigeu  laffen,  Hub  fpridjt 
aud;  cap.  l.:  (v'pnen  alten  foltu  nit  fdjeltcn  Bi^^uberun  flelieu  al-j  eijncm  nater. 
^]iit  rebet  l)ic  8.  ^4-^auluo  lum  ben  bifdjoffen  unnb  prieftcrn,  ba-ö  i^t  gemcljuicflid) 
innge  leutt  finb  uit  on  grof?  oorterben  ber  b*l)rifteul)el)t  Sonberu  Pon  ben  alten 
menueru.  Xie  foll  man  ijnn  el)ren  halten  unb  ob  fie  etluav  miBtljetten,  joU 
uuiii  fie  bitten  unnb  nit  beljfjcn,  ba»  fie  abftefjcn. 

S,p  folleu  Uiir  uu  bie  'iMfdjoffc  unb  gepfttidje  f)o()e  Ijertter  unnb  mef)V 
ftraffeu  benn  bie  lueltlidje  l)6[)e,  anfj  tjluu  urfadjen:  Xie  erft,  bao  bie  gepft- 
(irf)e  ()ot)e  nit  Pon  gott  tompt,  benn  got  fennet  bao  CaiPeu  Polct  unb  ^JiiclaB 
bifdjoffe  nit,  Sputcmal  fie  nit  leren  norf;  einigo  bifd)offlid)o  ampto  pflegen. 
3,^0  finb  fie  aud)  nit  oon  meufd)eu  berfomen,  Sie  l)abeu  fid;  jelb  auffgcU'orffeu 
nnub  pnn  fold;  regimeut  gefeilt  unber  gott  unnb  menfrf;en,  inie  ber  tpranuen 
avt  ift,  bic  nur  auf;  gotio  |orn  rcgirn.    ilVllttid;  ()ot)e  ift  anfj  gottio  gncbigcr 


:?  ionbttliiigcl  fiiiiberlirf)  I'f.  joiihrvürii   /'A'   joiibcriiilöeii   ///        ::  iiiiv]  mm   /■'  'i  ein 

roiitffcii    A'        neben    /'            II)    jcvbvirf)t'j    /            //    iii'ili    HCl/,    nüt    /•'  nrtel)tt    JK'D/'M 

nibnit    //A'   nvOeit    /           IJ   icvftüvetii    K           II    fiinbiiienl    jiinbeit    ///  offciilidö    lil''l<l- 

l'i    l)ocö  y;'7.           /.'■>/(;    ^ocf)    nod)  niber   ///A'           ir,    pvcjpliteriim   (chemo  ■J1J-J2)  ALM  liier 

uiirh  11        V.i  niiffflel)e6t  K      noi)  IM        ai  iiiurf^crvii  FIIIK      luöttel  /  i'.>'  leic&tifllic^  O 

■2t   ct)nem)  eijuen  /.'''          :.'.■,   nemniiitlirt)  Fli          -js   abftanben  F          3ii  jii)o    /    lumdeii   A' 

:il  'Jliclou?  /'        .TJ  Seiteiiimnl   /.      ohiifl^]  elinifj  /;' '        .;.;  flnebiflet  /'<■/(//  111' 


2Bibet  bcii  fntfrf)  nfniiinttn  gciflHtfjen  Stftiib  be?  ^npfl?  iiiib  bcr  18iM)öfr.  l.')22.     ]]\ 

ovbmmg,  bic  b'o%tn  ^ii  bvucfeu  uniib  bie  fviimcn  l^ii  id)i'ilien,  ^)ui.  1:!.  Tie5«i'"'is, 4 
anbcv  uifacl);  ba-j  luetttUcf)  reüimciit ,  obo  Q,k\)d)  ivinaUt  imb  niucrf)t  tl)iitl, 
mir  nm  Icijb  iiiib  flutt  fdjabct.  X'lbev  flcDftlid)  l)Ol)c,  luo  )ie  iiit  l)ci)lifl  ift 
unnb  gottic-  tüovtt  txetjbt,  finb  fic  lüolff  uiinb  fccl  inovbcv,  (\iut  flleijrf;  [50  lud 
i  o(b  luenn  bcv  toiiffcl  ielb-j  bn  icfie  iiniib  iTc^ircte.  Tavumb  ift  ficf)  iiit  uhmüivv 
fuv  beni  iBifd^üfj  Iju  tjütcii,  bcr  lüt  nottio  Hunt  Icvet,  beim  fiiv  bcm  tmificU 
fclbö.  S)enn  hjo  uit  gotti«  Vöortt  ift,  ba  ift  flcluifjlid)  nur  cl)ttcl  teiif|el>5  lere 
iimib  feel  inovbenii,  5l)nteinal  011  c\o\ik-  Unn't  bie  feel  iiit  leben  iiori)  imm  teiiffel 
imifl  erlofsct  locvbcnii. 

i'i  S.aa,tn  fic  aber:  6»  fei)  t^ü  füvdjten  eijn  nuffrl)uv  luibbcv  bic  (\ei)ftlid)e 

ubii!cl)tt ,  "JtnttUiovtt:  Soll  bviiiu  gotti-o  tt)ort  imd)  blcl)bcii  unnb  nllc  lucUt 
ucrtcrben^  oi^-J  billid),  bno  alle  feelen  evmovbet  lüevben  eiriglid),  niiff  bov 
bifjcr  lavben  ljcl)ttlid}  prangen  rugelid)  blct)bc?  G-:-  inere  bcffer,  biv?  alle 
Sjifcfjoff  ermorbet,  alle  ftifft  unnb  tlofter  außgclmtrljlet  lin'irben  benn  bai-  ci)ne 

1.-.  fcclc  ticrterteu  folt,  fd)Uicl)g  benn  ba-?  alle  fccten  folten  nerUncn  lucrben  nnib 
bcr  unnützen  poljen  unnb  götjen  Uiillcn.  Ühi  t)n  finb  fie  nnli,  beim  bao  fic 
l)nn  inonuft  leben  bon  ber  anbernn  fd;lPel)B  nnnb  cr6el)tt  unnb  f)l)nbernn  bov 
Uiortt  gotti?'?  Sie  fnrd)ten  lel)plid)en  auffrufir  nnb  neradjtcn  gebftlid)  bin-^ 
terben.     Sinb  es  nit  lnel)f5,  reblid)  lentis    "il^enn  fic  gotti-j  Ivort  anffnel)inen 

•M  unnb  fud^ten  ber  feelen  leben,  %o  mere  gott  ba  bei),  bcr  el)n  gott  beo  fribcii  ift, 
unnb  loerc  fepner  eiuporung  Im  fnrd)tcn.  'Kenn  fie  aber  nit  l)6ren  UuiUcn 
gottiv  tttort  fjonbernn  lonten  unnb  toben  mit  bannen,  brennen,  morbcu  nnnb 
altem  ubcl,  2j}ac'  begegnet  i)l)n  biUid)er  benn  el)n  ftarrter  auffrul)r,  bcr  fie 
bon  bcr  tticUt  auf?  rotte?    Hub  bcc<  locre  nur  tm  lad)cn,  Um  ti-  gefd)cd),   loic 

i''  bie  gottlid)c  li:iei)Bl)cl)tt  fagt  '|!robcrb.  1.:   xfyx  l)abt  uicbnc  ftraff  gcbaffet   nnb^P'-'.-'« 
Ocrfprod)en   mcl)nc  lere,   ßo  loill  id)  and;  ladjen   l)nn   eim-em   uertcrbcn  unb 
dnr  fpottcn,  locnn  ba-i  unglucf  ubir  elnrcn  l)allf}  feilet. 

Ükittiv  luort    mad)t    nit    anffrnbr  Bonbcrn  ber  ucrftorttc  ungeborfjam, 
ber  fid)  bamibbcr  aufflebnet,  bcm  loibber  fare  and)  fel)n  berbicnft.    llnnb  loer 

;io  gotic'  loortt  auff  nl)mpt,  bcr  l)cbt  fei)n  rumor  (\\\,  ob  er  mol  nit  uu'l)r  bie 
l'aroen  fnrd)tctt  nod)  bic  polien  anbetett,  left  fic  farcn  nnnb  loorttet  bcv  feiinen, 
loild)c-  (\\\d)  am  mei)ftcn  fiirdjten  bic  lieben  l'arbcu,  bic  fid;  bifjljcr  l)aben 
laffen  fürdjten  unnb  anbeten,  olB  tocrcu  fie  U>ifd)off  unnb  gel)ftlid)  rcgirer. 
üßcr  aber  rumor  anfcl)ctt,  bcr  mif;prand)t  gottco  Uiortt  Iju  fcljuem  mnttoillcu. 

as  ß^viftuä  hjortt   ftnrmct    mit  npenumt    lepplid),   c-?  oerfunbigt  aber    ftnrmen 


■>  ot§  benn  />      tcuffelÄ  J!C      fid^S  ]i        li  ^u  /ehU  vor  l)i'itt  ///        r  wortt  fflilt  HC 
•s'   nuirbenn  V       natf)  /  //  nQ(^]  Jinbcii  /<   bafiinben  J/l  l.i  pronn  F       rüludiil)  /'' 

ti'iwigflid)  IHK  riiwiglirt)  1'      tiücbc  h        l.'i  iviiU  gcic^lDOjgcn  btt§  A'  gcjc^iuijg  /■'        tu  tuiljcn 
KL  {auch  spüler)  pu^cn  /'  J7  ov6cit   l>]'IIK  Jti  ftib^   A'  22  iinb  todcil  lihll  I) 

23  ftatde  A        23124  fic  aiiSr.  D  aufewiitc  A'        21  wa  1        2.s  2ii  bie  D.  iinflcl^orinme,  ber  A' 
29  nuftoinet  A   niifflalinet   //  itfitnnct  /.  V/  po^en]  goljcu   //  «cticn   /  33  (\e>)ftlic^cv  F 

34  anfacht  1-7/K  oufaljet  JJ. 


112     2l?ibev  bnt  fo(irf)  (jennmitcii  (ieift(irf)rii  (Stniib  br? 'Pnfift?  iiiib  bfv  Sifitbff.  152'2. 

lcl)plid}  bni  tl)rüiincii  muib  lufeet  jeufftlid)  bic  icdcii  luni  i)livcit  baubeii,  ba-5 
ftc  OcviK^tet  loevbcn,  luild)-?  ift  ba-?  aller  boft  fturmcn.  Icim  lun5  iiDrad)tct 
toirtt,  barff  iiit  oicl  ftuvmcno  iinb  lan  fid)  fclb  itljmmcv  cntl)altcit,  lüic 
-;;i.  II), i:. pfal.  ü.  fnflt:  .'öerv,  luirbridj  bic  nmdjt  bc-j  flottloßeii.  äBo  mit?  |5!?I. »l|  ^ud)c 
nur  erfur  iei)iie  bt)fel)ei)tt,  feo  mirtt  er  fdjon  mjmmcr  ba  felju.  Tag  lavben 
Holet  biU'ff  fci)ni§  anberii  uorftorenc'  benii  ba-J  man  fic  auffbede  unb  crfcune, 
biiv  (avPcn  finb,  5o  balb  ift  i)l)n  i)bcrman  fcl)nb  unb  uierben  ucrUiiien. 

'■]ii)ui  ci)n  oreuuicl:  '-iHniiciitcn  Inar  bcr  '■i^ijd)0Ül)ut  ei)n  l)ci)lin  (\cuiife 
tjeljdjcn.  Xic  tjUio  obcrn  fpitjen  bcbeuten  bie  ^Inct)  tcftamcnt  ba-5  aUt  unb 
ncUi,  Uii(rf)  in)n  bijdiüff  auff  bcm  ficmbt  fctiucr  feclcn,  ba-J  ift  l)m  berftonb, 
trufi,  uunb  umr  ^eieret  i)uu  ber  t)ei)lifteu  fdjrifft,  luic  5.  '^hiuIu-j  2it.  1.  c^cpeutt. 
Xie  ^tocn  bcubel  frei)  anff  bcn  rncfen  liaugcub  bcbeuttetcn  feljn  prebiflampt, 
barljnn  er  bie  felbige  fd^rifft  nelu  unub  alltö  teftameutc-  frei)  i)un  bac>  Polet 
qcljen  liefe  uunb  l)l)m  nadj  folgen  Icret,  gieng  er  für  an  mit  beut  leben.  Äkuu 
aber  itit  cl)n  bifdjoff  fepucn  l)iit  auff  feljt,  SBaS  mag  e-J  beiittenn?  (vttlid) 
mcpneu,  bie  ^luo  fpil',en  bebeutten,  ba-j  er  bie  fd)rifft  bcpbo  leftameutv  luoU 
foLlt  billid)  loiffen,  aber  bie  lüuen  benbel  beulten,  baö  er  bcr  fetbcn  fepuio 
luiffe  nod)  miffeii  InoLle.  Teuu  bie  l)ot)ift  tiigenbt  ber  il^igeu  äMfdjoff  iinb 
Karbinel  ift  faft  bie,  bao  fie  auBerinelet  ungelerte  fopff  finb  uunb  glepd)  epn 
fc^anb  tiHirbeu  ift,  baS  ei)u  '-i^ifdjoff  ftubirn  folt  pnn  ber  iBiblicn.  ilHirumb 
foUt  epnu  fnrft  ftnbiru,  ba^  beu  fopff  luirbrid)t?  2iub  bod)  fünft  2ermiuarieu 
nub  muud)e  guiig.  älsohin,  nuiv  finb  eo  aber  and)  beun  nur  l'arPeu  unb 
tiuberbifdjoff ,  on  bav  fie  ftepn  unb  boll;,  (got  lob)  foniuni  bcfprengen  nub 
bereud)eruu,  epu  l)oU.;  bav  anber  uunb  ei)u  ftel)n  beu  anbernn,  gerab  alfj  UmlUeu 
fic  gott  ei)ue  firdjcu  nub  alter  lueljtjcn?  Sßo  UioUt  gott  fonft  looncu?  obber 
luo  löollt  er  für  bcm  teuffei  blepbeu,  loenu  bie  bepligeu  'i^iftf)offe  nit  bie 
ftepu  begoffen  uunb  bcrcud)crteuu  ?  '^llfjo  gal)t  Cv  and)  piui  ber  faf5uad)t,  baä 
epner  el)u  fonig  ift  nub  bod)  nit  mct)r  beun  epn  palnr  blcpbt. 

Sßie  aber  cl)u  red)tcr  '-i^pfdjoff  foü  geftaUt  fein,  befrf)rel)bt  öanet  ^hiuIu-^ 
i.Tim.3,1.:;  1.  limo.  .'!.:  3?aci  ift  l)l)c  mar,  mcr  el)n  bifd;offtl)iim  begerbt,  ber  fud)t  epn 
glitt  mcrrf.  iH  mnfe  ater  cl)n  i^ifd)off  fcpn  el)u  nuftrefflid)  man,  ber  nur 
el)n  lüepb  l)abe,  luacter,  fittig,  limljtig,  gern  Ijerbergcnu,  gern  prebigeu,  nit 
epn  tücpnfcnffcr,  nit  cpn  fd)elber,  nitt  fd)eublid)o  genief;  fud)tig  fu'ubcruu 
l)berman  eben,  uuftrei)ttig,   nit  gepliig,   bcr  fepucm  cl)gcn  l)aufje  luol  furftel)e 


;  ienfftigdirf)   A'|    offcntlirt)  /'  ■/   .^icv   -iiivtuii^l    /'  ';  bobiufi   /  7  fljenb  F 

<>   fiiiirli   III)    jitjcii    /  (lebfiit    /    Ocbciitctfii    A'  //    nb   iitiim  ^lUimo   /'    (n/mr    gejjeiit) 

/:.'   rucken   l>    riid   /        dcbriitlfii    (nin-l,  in,  ir)  I.  i:;    bf-J  uclufii   /'  /■•    niiffjeli  /' 

/(/   6(il)ber  (fftament   A'  IK  nnrf)  /  7!»  Karbiiinttii  !■'  JO  5Bi6cl   A7.  :.'/  bn§  ev 

ben  /1(J        jj  *J)iunicft  /-       niiii  mm  /•'  n-ir  oIihh        J-t  tfvcurfjen  (mul  JT  üeveiic^ctcn^  Flll l< 
fltob  /•'        1'.")  nltnr  IK I.        JT  bfflii(fcii  iinb  Ofviifcfitetcii   l>  bcciuffcii  nurli  F  tifvfiiöftetcn  / 
27/2K  ba§  ein  l)cbev  Miinifl   /         .,'/  mi|trofflirf)   /'  iiiiito)"(rciilirt)   /.  ftroflirf)    /  '.'.'  herbcvcif   A' 

prebiflf  A'         .','.7  jdjeltfi-   /       jilicblittj^'   /.       iieufifi  ji'idiici   /'  ji'irtjiii  iiit,-h   IHK 


äßibfr  ben  falfd;  genannten  geiftlidjen  St«nb  be§  ^opftc-  iinb  bot  SiMirfjiitc.  I."i22.     1  [p, 

iinb  bao  H'Diie  fiiibev  (\cl)üvüaiit  )ci)cii  mit  aller  tapfferfcijtt ,  beim  \]o  i)maiib 
fei)iicm  el)gen  l)aliif3c  nit  locl)t5  fuv  l;,uftcl)eii,  SÖic  mag  bcvfelb  ber  a,oüic-  iivd)eit 
obbcv  (leiitcDiie  iovc\e  pflef\oii.  Cv  foU  niirf)  nit  ict)ii  el)n  iieUiHiui,  miff  biiv 
cv  iid)  nit  aiiff  blnfje  iiimb  falle  i)im  bac-  iirtei)l  beo  lefterev-?.     '.'lud)  iniif;  ev 

i  ein  fliitt  flcvi'idjt  Ijaben  bei)  ben  iinalelobigeii,  auff  bac-  ev  nit  falle  Dun  fpott 
iiiib  Dini  ben  ftvirf  bc-j  (eftcvev-:-.  5i()e  ba,  ob-:-  nit  cl)n  i^ntt  luevcf  fei), 
bift1)üff  Im  fei)n,  baii)mi  feu  oict  eblcv  tugent  finb.  2. '^hiuIüio]  Unll  nit, 
bo»  cv  cl)n  nclrilincj  fcl),  ber  nelulic^  tium  fllaluben  fonien  obber  inng  ift  l)m 
fllnlöben,  auff  ba-?  nit  ber  teftcrcr  el)n   flutten  c\xm\h  unnb  nrfari)   t)abc,  Ijn 

'"  nrtcl)len  uub  lui  facicn :  ftl)e,  luie  l)aben  bie  el)nen  narren  nbir  bic  cl)er  c^efelit ' , 
Üonbe.rnn  foli  eijn  t)erfud)t  bapffer  man  fel)n,  baö  fid)  ber  lefterer  innfj  fd)emen, 
iibel  oon  l)l)m  ju  nrtci)lcu.  ^Hßo  and)  üoit  ben  unc(lelobi(ien  foll  er  t^elobt 
unnb  (lefjaltten  fel)n  i)nn  el)ren,  Bi^nft  ift  er  l)l)n  ei)n  fpott  unb  nlel)ri)  i)m 
ftricf  (gefangen,  ba-^  er  nid)t&  mag  ba^n  fagcn,  luenn  l)l)m   etloav  nnel)vlid)C' 

!•  inirt  auff  gcvucft,  liiitd)§  beun  ber  ganlien  famlnug  nnel)rlid)  nnb  ben 
nnglelubigen  crgerlid)  Inerc.  Xenn  Im  ber  t',el)tt  Inarcn  bie  (^"briften  unter  ben 
nngleiibigen  uermengt,  brnmb  mnft  alle  l)l)r  mefeen  allentl)alben  offentliclj 
beffcrlid),  tobtid)  unnb  unftrefflid)  fcl)n. 

^tem  iitum  1.:  'Tarnmb  bab  id)  bid)  t;,n  Panbia  gelaffen,  bao  bii  folltift  tü.  i, 

so  tt)el)ttcv  l^u  rcd)t  bringen,  mav  id;  Dcrlaffen  bntte,  unnb  fulltift  prefpl)teroo,  bao 
ift  (ylku,  [»l.  a^ii]  orbeneu  l)nn  einer  iglid)en  ftatt.  (fi)nen,  ber  cl)n  unftrefflid) 
man  fei)  unb  t)abc  nur  el)u  Inepb  nnb  fiiibcr,  bic  ba  gleubig  fei)en,  nit  l)m 
bofecn  gcfd)rel)  ber  öollcrcl)  ober  nngcl)orfam.  Tenn  co  mnf3  cl)u  2^ifd)off 
unftrefflid)  fel)n  Irie  el)n  fd)affner  obber  l)atnfebiener  gottie,  ber  nit  Pon  l)bni 

25  fetb  üicl  ballte,  nit  lun'nig,  nit  cl)n  lDei)nfcuffer,  nitt  el)n  fd)eltcr,  nit  fd)cnblid)-S 
genicf;  fud)tig  fei),  Bonbernn  gernn  bcrbergcrnn,  gnttig,  budjtig,  gered)t,  geijftliri), 
fciifd),  aubangenb  an  bcm  iimren  mortt,  bao  ba  leren  mag,  anff  ba-?  ebr 
mcd)tig  fcl),  ^u  üormanen  l)un  ber  l)el)lt;am  lere  unb  bie  lr)ibberfpred)cr  im 
ftraffen.""    Sil)e,  bao  finb  formen  unnb  geftallt  (^f)riftlid)er  iyifd)off,  ber  l)nn 

30  iglic^er  ftatt  obber  gemcl)n  foll  ebner  fel)n.  '^Iber  mac-  folten  fold)e  form  iljt  ^ 
X\c  S^cpftifc^c  8?ifd)üff  l)aben  luot  cbter  formen,  bie  menigev  mnl)c  foften. 
^llMld)e  finb  bie?    Diemlid): 

y!id)t-5   iriffen,  et)lid)en   ftaiib  mcpbeu  unb  bafur,   fjo  uicl  eo  gcliiftet, 
bnrle  l)abcn,  (vi)n  fi)lbern  ftab  taffen  nadj  tragen,  Cn)n  foftlid)cn  l)iitt  auff- 

•"»   Citxuifj   K  7  ber  cblcr  /.  ■'<'   nclotiiici  >  ncütvilig  (ebenso  an  zirciler  Siellr)  I> 

JJ  üon  l)()ml  uov  l)i)m  .1/  i.5  uffactufftjt  J'  nuffgexiictjt  />    niifflcriipfict  A'   onff  gerupft  /// 

IT   offcnliri)   I''  li>   Cniibibn    /  -Ja   f)ntte   /    [)ettc   /.  21   orben   V       >)ebli(l)ev    /. 

•j:i  fiiüerel)  IlIKI.  -J.')   ein   jcüffer  J>        frf)ebli(i)S    /-  2i>  fjevfiergen   im/:/,   7.7.'  »/.«/<•. 

(jtvtergcrnn  -I  ^evterge  ///  iT  nnf)nngcnn  O  2S  ucrmonen  A  crmnnen  H  ?>l  bit  (2.) 
jilberin  UlK  fehlt  ü-JIKf.      ni^ü  F  mi'i  A'  niljc  ///        .r?  lüftet  /,        .9/  ^iiertein  / 

')  Ff//.  Uns.  Auxt).  25, 1/1  '/..  lU:  'fiämn  er  bic  eijer  t,\\  bredien  U)i(I,  fo  jetit  er  nnrren 
briiber."  —  Nicht  in  Lulher><  Spricliwürlersly.  (s.  Tliieh). 

SiitfievÄ  SUctfe.  .\,2  H 


114     SLUbcv  bctt  fnlid)  rii-'iw""'^'"  iV'ifHirfji'ii  Stniib  bcv  ^-''^VN'  ""i>  ti^'i-'  ii*itd)"ic.  ir)22. 

fd.'xn,  cijn  iivofl  lilattcii  habm ,  incl  ]Mi  iinb  laiib  \]m  fprciu^d  tu'iiiTDni'n, 
l)ubjri)  [](\\C[]i  x(\]üm,  fiiiftt'ii  Ijöff  linlltcii,  injicinlco,  bno  ift  Unit  ic1)iubcr, 
uccvcn,  bic  fcclcn  mit  Imiiii  imb  tl)vnnni'l)i'u  iiiorbcu,  luiiib  bno  irijo  iiit  üevt^cife, 
bell  fdiilbt  an  iiUeii  orten  mit  fti-bcn  iiiiub  trciiljcii  maU-ii  iiiib  l)cfitcn,  foftlid) 
fiiii1fn'ci)ff  iiiiiib  IjiMibjdiiid)  trcKicn,  bic  fti'l)n  iiiinb  l)oIli  oii  fivd)i'ii  mit  \\.K\)l] 
Umijcv  iH'Üuxiu^nni ,  bic  fiiibcv  firntlon  iimib  bie  cicinttcvn  fviintlid)  niiff  bic 
bnrfcii  ld)Uil)cn  (fui  c--  niibcvC'  l)nbfd)  iiUitc  meliliii  fiiib,  bod)  oit  lcl)d)tfcvtirt'c\)tt, 
biiy  nitt  Ijcbcrman  ladjc)  Unnb  bifjcv  luivttcn  formen  öicl  mcbr,  bic  alllunnnl 
Snnct  '•^.Hiulny  bcvciciicu  obbcv  nit  ficUiifft  [)nt  iiunb  nott  t\cUie6cit  finb  bnrd) 
bcn  aller  ()cl)l tieften  üatter  i^Uift  luirfinbcn.  0  ^i^ol'i  terrc  et  larbc  mnnbi! 
il.nbbernmb  batt  3.  '•|Hinlno  nit  bcrgcffcn,  tinio  fnv  cl)n  (eben  fold) 
cicjeUcn  fnren  Incrben  unter  foldjeu  icboncn  jpit;  unb  roten  bi'iten,  mciitcUu, 

•i.  iiiii.:!,  I  [teben,  platten,  erculjcn  unnb  anberu  obc^nauten  formen,  ba  er  fac^t  2.  ümo.  :'>.: 
'Tu  follt  uniffcn,  bac-  l)nn  bcn  letiten  taivu  loerben  fcDun  ferlid)c  l'.elitt,  benn 
ba  Uierben  menidieii  feim,  bie  biet  lum  l)l)n  fclbo  l)aUten,  fiebluii,  bi'b'H'i'ilV 
büdjfartii'^,  (efterer,  bcn  (^•Ifern  ungeliorfjam,  unbnncfbar,  luiflcpftlid),  bi)e  fid) 
fcDuif;  nicnfri)cn  aniic()nien,  ftorriiie  fobenber,  nufenfri),  bic  Im  febnem  leiten 
luft  biü'cn,  borretber,  frebcl,  anffc^cblaf;en ,  blinb,  bie  mcbv  lieben  bie  loolnft 
beun  t^ott,  l)abeii  ebn  fd)el)ii  ebni-i  (^ottlid)en  lebenci,  aber  fcbnc  frafft  bcrleniit'cu 
fie,  bifje  folltu  mcbbcnn  .'c.'  Ta  filjc,  bov  b^'bft  unf;ere  iMJeI)off  unb  flcbftlidjc 
onncfernn  rcdjt  eontrofebct. 

2.>;!.ni2,i  i^anet  "^l^ctru«  2.  ^4-^ct.  2.  malet  fie  and)  blei)f;iti  unnb  fpridjt:  '(v-j  umvcii 

iHirl;,ebtcn  and)  falfdjc  ''|U-opbeteu  pm  bolif,  alfjo  locrben  unter  eud)  and)  febn 
falfdjc  lerer,  bpc  ba  neben  epnfuren  lucrben  Perberblid)  feeten  unb  ftenbc  Unnb 
locrben  uerlcurfcii  bcn  f)errnn,  ber  fie  ertaufft  Ijott.  S)ic  toerbcu  über  fid) 
fclbs  epn  fdjncll  berterben  bolcn,  Hub  biel  U'crbcu  folt^cn  Pbrem  Perterbcn,  llnnb 
ber  luccft  ber  Uuirlicptt  luirtt  bon  Pbn  berleftcrt  Ivcrben,  llnb  auf;  (Vpli  loevben 
fie  mit  crtidjtcn  Uuirtten  nmb  eud)  iar  uuirrftcn.'  Tifjc  Uiort  miuicn  bbc  "it 
beun  uon  ben  '-i^ifrfjoffcu  uniib  iiebftlid)cu  rcf(cnteu  pm  oolct  ocrftanbcn  loerbeu. 
2',o  feben  tupr,  loie  fie  neben  ber  leere  Cibrifti  am"l)  nu'ufd)en  lere,  feeten, 
orbeu,  nuiiu1)crlep  ftenb  auffflcridjt  niib  pnn  bic  UU'lt  c\(iiix{  i)abm,  'ilMld;e 
alle  auf;  bem  (icnun)neu  Inctiic  (vljriftlidjö  filainBcno  [jonbcrc  loerrf  unb  UH'pf]e 
tui  leben  fiiriicbcn.  Xamit  Unrt  (^briftU'ö  Perlenfct,  ber  nnf;  erfnnfft  bnlt, 
benn  fie  leren  bnrd)  ioerd  frunt  unb  fcliii  locrben,  So  bocl)  allcpu  C^l)riftno 
bnrd)  fcpn  blutt  uufj  bpe  felirtfcptt  ertaufft  ball.    Taruber  leftcrn  nuub  bcr- 

2  fjiipft  P          :i  tlivninu'li  /'/.      Dcvni'fjoii   /.  •/    ftortcii  HC          :>  fiiiflinviiift  /// 

f)oniiif)nc5   l>  t)fiibtirf)ii(i  /         M!  lucluijuuiffcv  !>///.  r,  fiviiu'ii    IIIKI.         CjT  bcn  liüttfll   /' 

7  nifblciit  //  mciblciii   /  .S'  bijcil  /'       otionial  /'  '.>  üiiluifit  /         '"  iiifbibcn  /'//  311  rvf.  A' 

bon  Sapft  ,iii  fiiibcn    /  /•';  (oriinbc   nb  iiiimtinim  tcvtio   /'          //   flcfiulirljt   //         /'■'  l)(iiT) 

ffvtiii   !'■('(! I<  tjortjfcvviri   /'  [joffcrtiii   ///  liofi'vlifl  /,  IT  ftürii\p  /'  fliiviiflo  A'      inib  l>iiti'ii(tl)  A' 

tu  oiifjtilofni    /        brn  tuolluft    !■'  bic    tuotlüft  /  ;:'   vrvlriifliu'ii    IIIKI.    (mirli    s/iHifr) 

■Jl    3iiiitf()mcii    l'IIIK  i-ontcrinl)cl    //    contcvfnljt   /  -J.'i  lipvlciiiinoii   /'           -'^   iimd   ciicf) 

ntcvtflfii   /'        .;/  uvboii  ///        ::j  CUiviftoiilirO?  /•' 


>lM-lli 


Söibcv  bell  fnlfd)  gciinnntcit  gciftlidjcii  Stniib  be?  '^a\i\li  imb  bcr  ä>iid)üfi'.  l."i'2'2.      [  ]  T) 

iiin(ebcl)cii  fic  aurf)  bifscii  \wc\  bei'  uuu-l)t'i)tt,  UuiUeii  iiil  U'l)biMi,  bno  l)l)v  tl)un 
|iM.  a>üi|  iiurccfjt  itiuib  aUeijii  Ü"f)vi|'tiiy  uitfeev  fclideiitt  jci).  'Jlud;  fc[)iMi  tinjv,  luie 
fic  imlf  iict)i>^  alle  \mh\c\t  iiiib  Icvc  bnt)iii  vid)teii,  bnS  man  nitv  l)i)ii  (Vtu-,  tivd)cii 
iiiib  tldfti'v  ImUH"  luiiib  )ic  vcid)  uub  i^iiui  IjabiMi  \(\\\i.  Xao  fiiib  bir  falidjcii 
cvtidjtcii  uiovtt,  baniit  fic  bcii  fdjcljii  c\iittcc>  Icbciiii  aiifflücvffcu  imb  Ucvleudcn 
bod)  bell  flvinib  bcv  Umvl)cit.  3)a  (libt  l)bcnnaii  l)l)n  a(-j  beiieu,  bic  el)ii  ftiitt 
iV'l)ftlid)  tebeii  fiireit  iinitb  (ereii,  ift  aber  lauttcv  jcljeiju  uiib  el)ttel  (^laiiblof; 
fllei)ffeii,  ba«  Inol  ©.  ipctniS  faflt:  '33tet  folgen  t)()rein  lierberfccii  nadj.' 

'-iLHnittev  fprirf)t  3. ''i'ctni--:  'Ter  fclbifleii  iivtet)!  feiiiiict  fid)  iiit  uiib  i)l)r2. -tifdia, : 
ycrbamiüo  fd)lcfft  iiit.  Tciin  f^o  c^ot  bcr  (yiigcl  uit  iicriri)oiiet  l)iitt,  fjoubeniii, 
ba  fie  iiOirtrcttcn  liabeii,  l)at  cv  fic  mit  fcteii  bcr  finftcriiic-  .^u  bcr  l)clle 
ocrfaffct  mmb  Ijinn  iiingftcn  gcridjt  licl)altcn  laffcu.  Uiinb  bcr  gaiiljen  lucUt, 
ba  fic  luid)  nein  limr,  liat  er  nit  ncrfdjoiict,  fjoiibcriin  licl)iitctt  'Dioc  bcii  prcbigcr 
bcr  gcred)titci)t  feil)  adjtc  uiib  bradjt  iibir  bic  aiibcruu  gotlufjcii  l)iiii  aller 
lucllt  bie  finbfliit.  lliib  bic  ftette  'Sobonut  unb  föomorra  l)att  cl)r  liii  afd)en 
gcinad)t,  Hcriciidt  iiiiub  ncrbampt,  bamit  eljii  cbcii6l)lb  gefet.d  aller  bcr  liufiniff 
ligeii  gotlofjcii  iiiiiib  l)att  crlofict  bcii  gcrcdjtcii  l'ot  Uüii  beut  fdjaiibparu  Kicficit 
bcr  unlmdjtigcn,  beim  el)r  liunict  unter  l)f)n  rcdjtfcrtig,  mnft  fcf)cn  nnnb  I)6ren, 
baC'  fic  l)t)m  alle  tage  incl)r  uniib  mcTjr  fcljnc  gcrcdjtc  fccle  qiicUctcii  mit  i)l)reii 
büljcn  merrfen.  '^llfjo  !au  gott  bic  güttlid^cii  noii  bcr  anfcdjtiing  crloficu 
uiinb  bie  ungcrcdjtcn  anff  baö  geridjtt  ^nm  iungften  tag  bcf)alten  tui  pel)niiigcn. 
ä.^iel  mcfjr  aber  bifjc,  bic  bcm  flel)ld)  folgen  nnnb  InanbeUn  l)iiii  bcn  bcgirbcn 
bcr  nnrcl)nifcl)tt  llnnb  ocradjtcn  bic  l)irfd)afftcn,  fiiib  tnrftig  iinnb  Ijallteii  inel 
Hon  1)1)11  felby  nnnb  bcn  maieftetcn  fnrd)ten  fic  nit  1/t  mif;bietcn.' 

Trel)  fd)rcrflid)  crcmpcl  mit  t)arttcn  ftard'cn  lüorttcn  bilbct  cl)r  bifjen 
tl)rnnncn  fnr:  oon  bcn  ßngcUii,  üon  bcr  loctlt,  Von  Soboma.  '^(bcr  c-i  l)ilfft 
nit,  uiif3er  iundern  glcnben  nit,  ba§  Don  i)l)n  gefagt  fci),  fic  IcfjciK-  unb 
f)6rcny  and;  nit.  SlDcr  fif)e,  Inie  fcl)n  er  ftl)inmct  mit  3.  ''^^autuö,  ba'3  er  l)l)r 
nntcnfd),  nurel)iiif5  frei)  tcben  bcfdjrclibct.  Unb  fprid)t:  'fic  fiiib  tnrftig  iiiib 
frt;Oel,  l)allteii  oicl  oon  fid)  felb,  fjo  gar  fcl)cr,  ba-j  fie  and)  bic  locltlidjcn 
f)irfd;afften  unb  aÜcä,  h)a§  f)6f)e  unnb  maieftetcn  finb  auff  erben,  liorad)tcn, 
ia  aiid;  iuiriiiatebcl)en.'  Tciin  bcr  ä'apft  l)att  fidj  lengift  nuterftanbcn,  l'miigc 
unnb  furften  unter  bic  fuf)  luitrcttcn,  abfcljcn,  baiincu,  l)ormalebel)en  piif; 
bierbe,  l)u^  iicuube  gcfdjlcd)t  JC.  nnnb  allen  fel)ncn  tnrftigcn  muttloillcn  an 
l)()n  üben,  alfj  locrcn  co  fclu  ober  l)iinb,  f^o  bod)  bic  fd)rifft  loil  bcn  felbigcn 
alle  mciifdjeu  unterlootffen,  fic  gcet)rct  unnb  gebcnebeiet,  für  fic  gcpcttet  babeii 

4  iaiilucu  A'  .•)  (etcnS  fe/dt  D  Ucvliiiincu  /  >i  Ijljii  (mU  ba  zu  verbinden)  Die  Uher- 
selr.iinii  illis  faßt  es  =- t)()n  S  l)cvbcvt)cn|  crbidjtcn  1'  U  iaumet  JflK  10  (ehenso  -JC) 
engten  F  flcjdjonct  (ebenso  13)  /'  13  nnc^  u-ie  immer  I  15  bic  ftnbflufi  /'  bic  (iinbtfüifj  K/. 
bie  (iinbftiit  H/  bcn  fünbftiiji  F  nidjcn  l>FK  17  fc^nnbpevn  />  jdjomlintn  Ff  (rfjnmtnvn  /. 
■J3  f)CVid)nfftcn  (aurh  spiilcr)   II.  L>il  initünid)   /•'  fn/»«  misaliirlex  \\'.)  30  Doli   jlt  felOv 

l'IIIK        :;i  liof)c  /      ()ül)c  mnicftntcn  /.'''        31  (ictd)(rrf)tc   1/        •'■'''■  gctctcn  7/ 


lin     aiMbct  bcii  fiiljcl]  gciuimitcii  gciftliiijoii  Stniib  bfS  ^^nipft-ä  iiiib  bov  5<ifd)i.ifc.  l.')22. 

iiiiifi  fnbc  Uiilleii    niifi  bif.rm  Icl'cii,   bie  Unnil    fii'  fiotiv    ovbciniiui   mit   beiu 
idjlucrb  lui  bieiicii  iniiuvji'üt  finb. 

Diu   finb  iiiiiii  fcfjodjttr'   fmiiiic  imb  fiivftcn,    bic  jold)    iienmilebiniinu'i 
fuvrf)ti'n  iiiiiib  Iniicii   firi)    lum  bem   23ap|t   bcm-bciicii.    boo    in   icliii   ti'ivfticvv 
luuttuiil,  biUuiii  l)ie  5aiu't  'IVtriio  fniit,   fiTJftic^  nu-vb  iinb  olh-  Unit  bctviciH'.    '■> 
To  Im   liclnni  bic  '-iMidjnifc  iiiiiib  alle  (Vllftlid)cii   imb  fiiib   bic   vcdjtcii  (nm 
tcmptovc-j   bomimitioiiiv  et   iilaiiil)ematoveo   mnicftotiim,   bic  fcl)ncv   ()irld)iiitt 
iiiitcvtl)oii  ieim  liHiUeii  loibber  mit  lei)Li  iiod)  mit  giitt,  fjoiibevii  nltc  maicftcteii 
\\i  malebel)cn  imnb  novpainieii  tuvftiii,  fveud  iiiib  tolle  tuiic  finb.    San  ml)v, 
l)att  iiit  5.  ^-H^tni-J  inifjcve  iniufcvii  l)ic  rcd)t  troffen '.    lUm  luildjeii  ijuit  allev  i" 
liH'Ut   mat\  bao   ncvftaubcu  lueibcn,   boc-   fie  Iiivfdjafftcn   nit   niitevtl)aii    finb, 
funiflc   unnb    fnvften    nermalcbclien    uniib   tiivftici,    fveuel,   tollfiine   nl)cniant 
fi'ivdjten?     5il)ct  nit  alle  lucUt,  tocr  fie  finb,  bie  ba-j  tl)nn? 
.  lärius,  II  ÜlHljttcv  fpviri)t  S. 'lu-tm-?:  'Unnb  bic  l^nivU.  Hipe  Uml  fpe  ftcvctcv  nnnb 

nied)tifier  finb,  mi'iftcn  bennod)  nit  trai^'n  ba«  i^evidjt  (-(ottiv,  bao  Unbbcv  fie  ift  i'> 
nnb  fie  ocii'-yi.  a3  4|nuilebel)en  ba-J  felü.  '^Ibev  bif;c  finb  luie  bie  nnucvnnnfftii^e 
tl)ive,  bie  ba  natnvlicf)  jiepovn  finb,  lui  faljen  nnb  un'iriV'n,  licvmalcbcl)cn  bie 
binfi,  bie  fie  nit  lHnftcl)cn,  nnnb  mcvbrn  oerbevben  nmb  l)l)vo  Pcvbcvblidjen 
lucfjenv  UiiUen  nnnb  alf;o  empfal)en  ben  lol)n  bev  nniicved)tirt'cl)tt.  Sie  ad)ten, 
Cv  fei)  Inol  tljan,  bas  fie  bifjc  licljtt  jinttc  tac^e  l)aben.  Sl)e  finb  nnv  )d)anb  2» 
nnnb  nuKtel  piin  ber  IneUt  llnb  praffen  ijnn  l)t)veni  InoUeben  lum  elurn  c\ntevii. 
Sie  f)abcii  noüe  auiien  bev  cl)bred)evl)nne,  Unnb  ift  tjljvcr  fnnb  tet)n  ftvaffen 
nod)  nnff  liovcn.  Tamit  rel)t3en  fie  bie  nnbeftenbiflcn  feelen  nnnb  babcn  ein 
l)evl!,  ba-3  bnvd)  trieben  nnnb  bnrrf)  nbet  ift  \)\n  (\t\]\\.' 

Sil)c,  W\(  l)el)fj  nnnb  licfftic-\  ift  ber  l)el)liii  S.  '4-H'trn'j.    l'iebcr,  uicv  finb  2-. 
fie,   bie  tum  ber  anbcr  iinter  luol  leben'^    älkr  finb  fie,  bic  ba  melmen,  eü 
fei)  cvuifi,  bao  fie  (inte  \.ac[t  l)aben'?    Sl>cr  finb  fie,  bie  ba  leben  elinl)l)n  nlfj 
bie  nnoernnnfftiivn  tl)ier^    ä*oer  finb  fie,  bie  niemant  ftraffen,  nl)emanbt  l)l)n 
loeven  tt)ar?    Sarff  ber  tert  and)  filofäcn^    äln-pf]  man   nid)t,   bnv  biftnnib, 
ftifft,  floftev,  ()of)en  fdjnlc  epttel  fd)nuill;,  iirnben   finb,   barpnn   fnvften  nnnb  3,, 
aller  Uu'llt  iinttcv  fiel)  famlen   nnb  fie  uon  ei)!\en  iv'itern  nid)tv  l)aben^     Sie 
mcl)ncn  nit  anber^,  beim  ba«  fie  bie  eblift  tleiiiuib  bev  ('>l)viften()cl)tt  finb,  Unnb 
S.  ''iH-tviiv  nennet  fie  'l'abcv  et  maenla-?',  fd)anb  nnb  iimrfel.    Sie  lievmalebei|cn 
nnb  Oevbamnen   bie   Uiavl)el)tt,  bie  fie  nit  evfennen,   ba>J  inad)t,   fie  finb  linn 
))l)vcm  meficn  evfoffen,  vcdjt  l'iljifdj,  fl)nlid),  tierlid)e  menfd)en,  bic  feinen  ftclift  ;■..•, 
l)l)C  flefdjinarft  l)aben.     "Juni)   vel)t',en   fie  baniit   bie  nnbeftcnbiflen  feelen,   beim 

.9  jc()orf)tcrl  nnt  liifl  /•'///  •/  in  frhlt  II t  :,  iBiittiuill  .1  /"  iMn'evii  1/  IJ  tolle  fünc  A' 
10  \i(  frlilt  HC  /!!  imflvcdjtifrit  /■'  JJ  cclncrfjcvl)  /•'  iJ.J  l)nl)ft  J/l  iT  r»)iiT)l)n|  in  in  l> 
:.j;Ml)nvl  barff  /'  (ilojcii  /  lunlift  /  .V"  .fiolioid)illlrii /A  .W  flciuot /^A' flnljmit // nciiint  / 
Uniiict  A'       finb]  jfifii  /         •'(.<  cvjoffcii|  cvtviiiutcii  A'       |l|iili(l)|  jüiiblirf)  /.         ■'!(!  flfjrt)mcrft  l'K 

')  \d)od)U'X.  mich  jrf)iid)tcr  mti  l.nlhn-  (ivlintiK  hl .  Xrln  n/hnii  :ii  schiiihlmi^  ri/l  (liimiii, 
Ji  il'lh.  '.1,  I-I3f).  -■  Ulis.  AitKfi.  II,  41)7  '/..  1:  'illlb  l)(ilii'ii  boiiiit  liiiiiii  iiiib  fiivflcii  (d)od)lfV  (V'ilinrf)!.' 


Üüibcv  bell  julid)  ijciiiimilcii  ocifüirfjni  Staub  bi'C- '|>cilift-  iiiib  bcv  i'ijdjiifc.  I'il'l'.     117 

CO  luill  alles  6i)d)off,  pfaff  imb  miiud)  locrbeii,  faft  liuvJ  bao  lieft  ift  uiita' 
biMi  fiuibcii,  man  lu'iirfjt  fic  aud;  bajii,  bod)  uit  mnli  i^ottic'  luiUcii,  f;aiibcniii 
bao  fic  UcrfüVflt  l)Uii  fvciiiLibcii  (lutcvii  UuU  IcOcn  uub  nuttc  ta^c  lialu-ii,  iiit 
bluffen  bnrd)  elften  uti'il)c  fid)  ernereu  niib  l)l)i  bvott  i)m  fdjUieljfj  \}l)x-j 
■■  aiuie)id)tc'  cffen,  luljc  alle  menfrfjcn  fcfjiilbirt  finb,  Weue.  •'>.  äBic  aber  fie  el)n  i- 'i'^ott  3,  rj 
bnrd)  tvicbcn  hevl',  i)nt  flcljl!  bauen,  Uevftel)!  i)bevman  luol,  benn  eS  ift  fel)n 
auff boren,  funblc  Ijnrbenrten,  baniit  fie  aller  loeüt  ptt  I3U  fid)  rei)ffenu. 
Xa  brand)cn  fie  aurf;  flott,  faeramciit,  Witüi  iinb  allca  getjftUrfjcu  bint^-?  Im, 
Uli  liuiy  fie  mit  falfd^ein  Unirf)er,   li'u^en  unnb  triecien  lui  firf)  briiuien.    älniö 

lu  milden  aber  fcim  bie  luiUeii  aiuicn  bcr  el)bredjeri)nn  ?  CnluiH'i)ffell  ci)ii  iuir= 
lücgcn  uiU'orft^ampt  raiid)  leben:  glinjd)  toie  el)n  erlnegen  el)t)red;cri)n  bie  aiigcii 
aiiff  fperret  iiniib  mit  ruillen  aiigcii  iimb  fid)  luirfft,  ebnem  bberinau  bere\)tt 
tui  feljii,  alf;i.i  ift  bib,  aud)  ebner  ebbredjerljii  (ilet)dj  ebn  erluecien  liolcf  lair 
nnfeufd)ci)tt,  barijnn  fic  frei),  luuieftrafft  unnb  fidjer  teben. 

ii  '-IBelitter  fpriri)t  er:  '(So  finb   tt)nber  ber  liermalebebniif;,  nertaffen  ben--'. -iimi'.Mi 

rcd)teii  lueeg  nnb  gel)Cii  l)rrc,  folgen  bem  luege  '-yalaaiu  lum  iBofor,  ber  bai 
lobn  ber  iiiigered)ti)rt'ei)t  liebet,  loart  aber  geftrafft  umb  fcl)nc  ubirtrettnng, 
beim  ba-j  ftnmme  untertbane  tl)ier  rebtc  mit  menfdjen  ftl)m  unnb  nerpott  bie 
torl)cl)t   be-j  'l'ropbcten.    Xifje  finb  brunne  011  Uiaffcr,  linilrfeii,   bie  ber  loinb 

2u  [)i)nn  unnb  l)er  loebt,  bcn  ba  bel)alltcn  ift  bi)e  tiinrfel  finfteriiif]  biiii  etuirfei)tt.' 

&icXfd}  loic  i^alaam  Pom  (*fcl  luavtt  geftrnfft,  al^o  fel)cn  nnjr  plit  and), 

bac<  ber  gept;  fjo  niU)erfd)ampt  bep  pt)n  regirt,  ba-s  ber  gemepn  man  and)  epn 

fprid)luort  branf]  mad)t,  uiib  niemant  ift,  ber  nit  brob  libel  rebe.    \Hber  luic 

gremlid)  l)artt  ift§,  ba«  er  fie  nennet  !pnber  ber  Hermalebepungc.     Ül>er  tncrc 

-5  [50  tiine,  ba-j  er  beii  i^apft  unb  'iMfd)off  mit  pl)rem  balnffeii  bnrfft  iieiineii 
cpn  ycrmalebcpett  Holet  ^  '|'etrn-j,  '.'la  ber  l)eplig  gepft  biird)  8.  'JH'ter  Uermalc^ 
bcpct  fic,  luem  foUt  nit  lepbe  unnb  angft  loerbcn,  baä  er  ppe  gepftlitl)  liiorbeu 
fcp  Ini  bifjcn  uermalebepeteii  beiten.  C  fliepe  nur  gepftlicpen  ftaubt,  loer  ba 
flicl)en  tan  ]n  bifien  beptten.    C^-r  gibt  and)  beii  ii?ifd)offeit  pf)r  red)te  litellc. 

:!o  Slkis  ift  cpn  fivun  on  »naffer  unb  »uolrten  on  regen  benn  cpn  bifd)off  011  prcbigt^ 
(ir  ift  pm  prebigcr  ampt  |«l.  ei|  unnb  tputtü  nit,  gicpd)  tnic  epn  brun  au 
beC'  brnnen  ftat  unnb  gibt  nid)t-5.  Unb  trnilctcn,  bie  nur  fliegen  noiit  tniiib- 
luerbel  gctrpeben,  finb  an  ftatt  ber  regenbcn  liuVlrtcn  oben  unter  bem  []\)md, 
abn  fic  gcBcu  !cpucn  tropffcu.     'iüJ30  unfjcrc  83ifd)off   fd)liiebcn  empor   an 

o  fvotuBbcn  ]■'  l  cligcnj  einige  /       iiu'iijg   /■'  7  fimbtc]   iicm   (iicü)  fünb  III(L) 

juvgcbciidtcn  D  jü  ctb.  FJI l<      ju  jiicii  Fll  ju  jii  A'        l)  liegen  /'/      ju  jiien  Fll  jü  jn  A' 
;/  vom  /•'        ucrlocgiic  F  nevluegeu  111  12  jcbcnmnnn  /•'  ijcbcu  //   jcbcn  /  /•'<  aiiicm 

Mvm.  /'///  ;•/  unb  frlilt  I  leben)  tleiben  /  1»!  17  bcn  Ion  //IL  17  uugrcrfjtiteit  F 
'is  vcbct    /  711  Inunnen   /  1'"  luettl    wäljgl   /■'   ttci)bt  Jl/       ben]    bonn  /'      f)nlten  / 

lichalben  .1/        J'i  tnnne  l:i'  tünn  /'         iT  iollt]  wdU   ///        :?*'  fleüdjc  ///      bcn  flotjftt.  A' 
ftaubt]  ucvftanbt  BC         JU  titel  J;V/.         :il  ein  ptcb.  ampt  A      glid)  aB  /'        .;/'■«  on 
bcn  btunncn  ftat  ///       32  flictjen  c      nnv)  nun  F       32133  luinb  lucvbcn  g.  D   luiub  luitbcl  F 
33  rcgucubcn  J///\      l)icmcl  / 


llS     llUbfi  bell  fulid)  flninimtcii  iiciftlidjcii  Stniib  bi'-5  '4-''H'f''>  niib  bcv  S3i!d)üfc.  1.V22. 

ftatt  kr  iHpoftcllii,  aber  fie  lalfcii  fid)  lucbeit  und)  allein  UnUcu  bcc?  ti'iiffck' 
1)1111  luft  iinub  cl)rc  bipcv  mclit,  prebigcu  aber  iiid)to  iiub  fiub  iiicmnut  fcim 
Ulli;.    Xriimb  ift  l)f)n  aiii^  l)ef)alteii  bl)c  I)eUiid]e  fiiiftcrnio  cuni-ilid). 

@3ü  bii  aber  fagift,  SIMc  im'igcii  fic  gciiciuu't  lucrbcu  briiu  oii  tyniicr 
uub  Inolrtcii  im  n-gcnit,  jjo  fic  bod;  alle  loellt  Hüll  luHl  |)rebigen  iiimb  gvoj^c 
biufl  furgebell^  xHiittlnortet  5. 'I^etriio  iinb  befeniiet,  baö  fie  tel)ber  ollui  Uict 
i>.  ■Cdu 2, 1»  pvebigeii  uuiib  iprid)t  Ineijtter:  'Sie  lauten  luni  grofieu  biugen,  ba  bud)  iiid)tC' 
l)l)uber  ift  uimb  reHhen  bainit  lui  beu  bcgirbeii  beo  flel)id)'3  uiiiib  uiituid)t,  bie 
lnn1)l)ii  fiub  red)t  euipflogeu,  uiiub  uiüffeu  lui  ijm  lirtliuiu  leben,  ^iuirbeiiffeii 
1)1)11  frei)l)ei)t,  fjo  fie  fetbo  fiub  fued)t  ber  Herrüefuug.' 

Öie  gibt  er  urfad),  inavuiub  er  fie  iu'rgUn)ri)ett  beui  iJ3alaaiii  iiiiub 
Iiefdjrelibt  bie  artt  i)l)rer  lere.  Taruiub  luulfeu  \v\)x  boffelbige  red)t  anfel)eu. 
■^■"'"'3i?i'B"''~l''iol)fe-;  fd)rel)bt  Tai:  24.  uub  :i1.,  ba>3  iHalaani  el)ueu  bofjeu  rabt  gab  beiu 
fällige  "i^alae,  line  er  bao  nolcf  imu  \Sixad  folt  lui  funbeu  bringen  uiiiib  bamit 
gottic'  liorii  ubir  fie  erluerfeii,  ba-j  er  fie  nertilgete,  bie  lueiil  el)r  fie  uit  uiod)t 
uermalcbei)eu  uod)  mit  gelnallt  utnr  luinben.  1a-:-  tljett  3?alae  uuub  rid)tel 
nuff  neben  bem  üolrf  Zsi^ad  beu  3lbgot  Ü^aal  -^H-or  mit  l)Ubfd)eu  loelibern,  bie 
luigeu  Im  fid)  bie  üuber  Hon  ,^\fracl  uuub  opffertten  beut  '^Ibgott,  affeu  uub 
4. -jjiüic  j.'i.itrunrteii  uub  fuiibtgctcu  mit  l)l)u.  Xa  Unirt  gott  lun'uig  uub  liefj  alle  fiirfteu 
i)m  Pole!  an  beu  lied)teii  galgen  t)cngcu  uub  lief]  erfd)lal)cit  Pier  uub  liloeiilug 
tnufjcut  mau.  Sie,  baä  rid)tet  ju  @r  JBalaam,  ber  groffc  propl)et,  ber  fjo 
Piel  tiiftlid)  biug  tuiPor  batte  gcprcbtgt,  uuub  uaiit  gellt  bruuib  lunu  fiuiige 
ilMilac.  1k  InepU  iiu  ba-J  alle-?  Sauet  '^.'etcr  beultet  auff  unsere  iMfd)offe, 
lüollcu  im)r  bie  fclbigeu  bcitttuug  fiid)eu. 

SCmä  ^-i^aal  peor  für  epn  nbgott  geUief]eii  fep,  melbet  bie  fd)rifft  uit 
fecj.  2;!,  :'u  tlerlitl) ,  U'ie  luol  etlimci  bee  glel)d)cn  riiret  (y.jed).  2:!.  Hoii  ber  iiufettigen 
uiifciifd)el]tt  ber  gel)fttid)eu  ef)cbrcd)crl)uue,  ba  er  fic  ftrafft,  fic  l)ab  (i-fellv  m\h 
pferbc'  gleid)eu  begerb.  Tic  lerer  aber  fngen,  (■::  fep  'IH'iapuc'  geloefjen,  baluui 
id)  Piel  lieber  fd)Hieigcu  luolt  uuib  ber  Ijucbtigen  ureu  luiUeit,  ÜBciiu  uit  unfjeru 
gepftlid)cu  inncferuu  tui  cl)ren  uiid)  S.  'iH'tero  uuu'tt  tüimugc,  Pbre  tiigcnt  ,511 
malen.  Xrnmb  \n  crtenucu  beu  fd)redlid)eu  gutio  Ijüru  uub  beo  teiiffely 
bofjljeptt,  intte  id)  alte  ljud)tige  oreii,  liuiUeu  uipr  Perl;epl)eu,  epii  »ueiiig  baPoii 
Iju  rebeu,  ba«  luir  feben,  \vai  iaiucr,  eleiib  uub  bliubt)el)tt  btc  meiifd)lid)e 
untiir  tl)iie,  Kieuii  fic  pbr  felb  gelaffeu  luirtt. 

1  Slpoflct  K        lucbciij   lualjgcu  F  locljcn   /         luillcii   fchU  in  F  J  uicmniibU  / 

■l  üroim  /'  itimncu  /  ö  «oUJ  nur  einmal  KI.M  wioXi  liult  /  I'  ciiipflolKii  Kl,  lo  licv- 
viirfmiß]  jctftorimg  7''  (ohne  bcrj  II  "Jiii  24.  iinb  i:l  /  c\(i\)c  A'  l'>  cvlucctct  /(  ucvlilnc  /. 
IT    Uolrf    lioil   Sit.    JICi:  IH    joljcii    A'    ä>i9''l'     /"  i"    j">   Hl    3"    i"C'I   /'   "»    N)    A' 

/;*  Ivoiirfcii  ///A'  l''Mid)tcu  /  bie  1.  9.  Ijciiifcii  7'' rjcnctcii  «»c/j  /  fdjlagcu  /  jluaiiiiin /'A' 
Jiuciii,iifl  /.  JI  Gt  (—  l)crt)  hüben  AUlIL  cv  J:C  ßcc  KM  bcv  DKL  S)cr  F  -JJ  i]d  I 
2r  imfünjdjljcit  /'  ccixtd)n\)  F  (nie  uhen)  i'.s  tcjjitb /' ücgctt // ticgcvct  A'c  j'(' jluiiiifl  7>» 
3J  jdjvocfU(()cii  FJ  cvidjvodclidicu  A'  crid)rotIlid)Cit  11        23  tUciib  FK 


äüibcr  bell  fiiljd)  flciiniiiitcii  gcifllidjcii  cliuib  bcj '4>iH'f'i  '"'b  bct  5<iicl)C>fe.  1.V22.     ]](i 

'4>iiapiio  limv  t\)n  bilb  cl)nif3  luicfctcn  iuiu^liiuvö  mitt  bloijcv  icfjam  auff-j 
tUübift,  idjnnbpavlidjft  itnb  iiiiliucl)tii^i|"t  l;,uLieiTi)ttct,  nie-  rtcrc  n  cl)ii  ciott  bcv 
iiiifcii!cf)cl)tt.  lliiiib  2.  3litgu|"tiu  id)rel)bt  bc  cinitatc  bciS  ba-5  unter  mibaii 
ftiictenit  fein  gotic'  bicnft  Imir,  bas  bic  crbevifte  matvoii  Ijim  bcv  ftnt  miift 
■  iold)Cv?  bilb-j  flvciücl  unb  imluid)t  cliueii  fvanli  miff  fclu-n  ntib  fileid)  luic  man 
iiit  bic  bvciutc  taiUüi-  pit  fivdjcn  füret,  al^o  iniiftcn  ba  alle  bretnte  luuun 
fid)  fcljcii  auff  bifc  fi^aubpore  unluidjt.  S)a  ftl)cftii,  ina-j  goti-^  lunii  iiiuib 
nicnfd)lid)  b(iiibl)cl)t  tfiutt,  ba-j  iiidjtä  \]0  fd)enblirf)  mag  erbadjt  U'erben,  bnc- 
nit  bell  mciifdjeii  ei)nljiircbcii  ift,   luenii  man   beii    Ijod^gcbciicbcljetcn    naiiieu 

I«  gottiä  nur  bran  l)nnget.  ^sfto  uit  eljn  erbevmlid}  bing,  baS  ber  gcbcnebel)ctc 
namc  goti-j  foU  eiincm  foldjeu  uuuu'nfd)lid)cu  grcuiel  luigccDgcnt  unub  bnburd) 
f;o  uiel  fcelen  berfüret  luevbeu^  Wot  fd)loel)gt  ftill  batni  unb  left  icl)iieii 
nonicn  alßo  lefteveu,  auff  bac-  ben  unbancfparn  ferner  guabc  unb  guttc  fold) 
uerfuvnng  lui  lol)n  mcrbe,  Inie  fie  uerbienenn. 

i-'  *Jllf50  lt)i)r  aud).    'Jltlec- Ina-j  ber  lel)bigc  i^apft  unb  ber  j3?(.  c«ii|  in-nualc- 

bcl)uug  tinbev,  unsere  i^ifcf^offe,  nur  crbencfen  uub  fiirlegcn,  fal)cn  M)x  unb  fallen 
brnuff,  meinen,  e§  fe^  gnug,  Incnu  fie  gottiö  nnmen  brau  Ijengcn  unb  fagen, 
e-j  fei)  gut,  gottlirf),  f)clilig,  feiig,  (?f)riftlid)  bing,  plumpen  el)nl)t)un  mie  bao 
tüUe  Pi[)e,  benrfen  uit  Imuor,   nbu  and)  l;uu  ber  fdjrifft  gotti-^  befolben  fei). 

-u  l)a  loirt  benn  ba§  fprid)liunt  limr:   '^n  gotti»  namen  Ijcbt  fid;  all  nnglurf 
au."-   C^r  f)at?  aber  Pielfalltig  wrputten,  baC'  im)r  nid)t  altcS  foUen  annel)uu-n, 
Uuiy  ijnn  feijuem  namen  fompt,  unb  fpridjt  Bon^crlid)  i'om  '-i^apft  unb  unfjernn 
'■yifrfjoffcn 'JJfatt.  24.:  'fe  Incrben  uiel  fomen  l)nu  mcl)nem  namen  uub  fageuriuumi). -i.b 
,^d)  bl)n  b"l)riftu-j,  nnnb  Kicrbcn  biet  bevfnreu.'    Tarnmb  l)at  er  audj  f;ii  l)arte 

i:.  gepotteu,  fcljueo  namcn-ö  nit  uunut;  ^u  brandjen,  uub  uu-j  leren  beten:  Wel)ei)ligt 
locrbc  bcl)n  namc,  auff  hai  gotlirfjer  namc  t)el)lig  blcpbe  uub  nUcDun  ben 
bingen  locrbc  nugcl)cngt,  bic  lüart)afftig  gotlid)  fiub,  auff  bao  lin)r  uit  bnrd) 
gottiä  namen  berfurtt  fjonbcrnn  bcf)aUten  lucrbcu. 

2a-:  nn  burdj  biö  otlci'  fcl),  bebeutet  bic  clenbeu  plage  ber  menfd)cn  lere, 

jM  baiuit  it^t  got  bic  tncüt  burd)  iBapft  unb  bifdjoff  plagt,  ^eljgt  an  Ijiim  crften 

■•JJiofe!:.    Xa  er  Xtut.  4.  gepott,   fie   folten   nidjtv    Ini    mni)   aktbim  fe\)nen:,.  »,\.k  4,- 
gepüten,  Bonbcrun  bie  felbigcn  l)aUten,    folget  er  fjo  balb  brauff  unb  fpridjt: 
'Icun  bci)u  augcn  l)aben  »oot  9efcl)cn,  toog  got  tf)an  ()at  ubir  bem  58aal  pcor, 
unb  hJtc  cv  Devtilgct   t)at  alle,  bic  bem  felbigcn  bicnctcn'  jc.    Söarumb  füllt 

1  nadcntcn  /<  noctcn  L  nodEcnbcn  I'JIf  >  jc^omtJQtcft  /' fd^ainpcili^ft  I  jdjaiipavlidift  .1/ 
4   cvbctiftcn  1        niatvoiia  A'  .5    unb  (J.)   fclUl  lUJ  6   ju    ber   Jivt^cii   K         liuuov] 

wovnii  /-  7  idjompctc  i'  8  t^imb  K  10  Ijaiirftc  1'  ^cndct  IK  (rf  uuch  spHlcr) 

cvt'ömnid)  /.'/  F  ctbarmlic^  IlCc  11  namcii  /  li  loctbcn  hinter  ll   juflccigucl  F 

IS  plumpfcn  K  tlumtiEn  /,  inciii  /,  l'J  \)\äj  FKL  gebenden  K  21  uievfaltig  K  \i\U 
fcHig  /,  J2  toon  bem  Sapft  A'  Jl  ^art  /  äö  jü  f'eliU  II f  gebraudjen  K  ge^eljtgct  / 
26  Ijcilg  /  27  toaxi).  unb  g.  A'  2<J  eücnbc  K(F)  Bloge  /'  31  aJloijjcä  I.  (aitdi  spiUcr) 
itiit  ab  nod^  iulliuu  F       oH  get^on  K      übet  ben  K        31  jollt  fehlt  in  U 

')  De  cii:  (lei  VII,  24,2  =  Bd.  7  S.  13'.'  (lien&Iiktiner  Aatv/.).  »)  V<ß.  mich  IJiis. 
Ausg.  25,  197  Z.  16  uiul  28, 114  Z.  27.  —  Nicht  in  Ls.  SpridHCürterslij. 


IJO     älMbct  bell  fnlid)  fleiiniiiiti'ii  nfiftlictjcii  3tiiiib  bcc- '^■iiV'ftv  luih  bcv  ä^iidjöjf.  l'>22. 

lUofi'-:'  bell  i^aal  pan  f;o  i'lu'ii  luim  cvcmpd  jcljcu,  bao  fic  iiit  abc  iiod)  Im 
tlicti'ii  i^ottic^  tV'puttcu,  bcnii  biio  cv  bntt  Uuillcu  b.cbficii .  bao  mciiici)ni  Im 
fiub  bif;cr  abiiot^  lla'iiid)cn  Icvc  tljim  nlllicljtt  nbc  gnttiv  ncpott  iiub  icbm 
I)l)iilui  i)l)v  cbivu  ivpntt.  äBie  aucf;  itU  gotiö  gepot  nUcfampt  ber  iBapft  l)at 
nbctl)ait  uitb  jcl)nc  bbnbii  iiticüt.  Tcim  lüic  gcf)pvct  ift,  bic  pcipiftni  Itreii,  ■'> 
i'ü  jcl)  nit  not,  got  lui  lieben  aut3  ganlicm  Ijcvlicn,  bnmit  ift  abctl)nn  bo-j  cvft 
gcpot.  5>ti'"i'  tici-'  glniib  fcl)  nit  gnng  jnr  rcdjtfcrtigung,  ßonbcrnn  bie  lucict 
mad)en  fclig,  baniit  ligt  bao  nnbcv  uiinb  biia  bvitte.  3tfi"  feo  li'i'cn  fic  bic 
finbcr  nngcljoviam  ict)n  bcii  (i-ltern,  luic  fic  ftnb,  c\U  broben  geiagt  ift,  bamit 
ligt  h(\ä  bicrbc  gcpott.  ^skm  fic  leren,  ca  fei)  nit  nott,  ben  fcl)nb  im  lieben,  i» 
bamit  leren  fic  liorn  6cl)aLlten,  Icibbcr  ba-i  fnnfft.  ^^^tcm  nnlielicf)  Uicpfjc  l)nt  er, 
bie  cl)c  ^u  rcpffcn  nnb  Im  mad)cn,  bamit  ift  abc  bas  ferijftc.  Oi^em  fic  leren, 
nnredjt  gntt,  Unid}cr,  l;inf;  gclupiincn  unb  bcljaliten  luibbcr  bay  fibenb.  ,\tcm  all 
l)l)r  Icr  ift  falfdj  gcljcngniv,  luibbcr  ba-j  acfjt.  ^illßo  ift  nnter  bcm  Inipft  tci)n 
gotti-?  gcpott  mel)r,  finb  alle  abetban.  Sßibbcrnmb  tbntt  er  lipnlui,  loic  man  bnrd)  i- 
platten,  fappcn,  orbcn,  faftcn,  bettle,  mild;,  eper,  flepfd),  bnltcreficn,  fingen,  orgeln, 
rendjcrn,  Icutten,  feperen,  ablafe  Ib^cn  nnb  ber  gicpdjen  gott  bicnc  nnb  gntc 
loert!  tlinc,  baoon  got  nidjts  loepfj.  Tarnmb  ift  felm  lere  ber  rcdjt  i^aal  pcor. 
4.  i)u.K-j5,2  Xaljn  ftpmpt  nn  audj  aber  'JJcofcC',  ba  er  bcfdjrcpbt  'Jinme.  12">,  ba-j  bcij 

'^aal  pcor  bicnft  fei)  geloefjen  freffen  nnb  fanffcn  nnnb  untcufdjept  trel)ben.  ■-■u 
lenn  ßo  oerblenbt  loarc  bie  Ijcpbenfdjafft,  bac'  fic  bem  felbigcn  abgolt  Iju 
cl)ren  pljr  beften  locpber  nnnb  todjter  Ijnr  unfeufdjcptt  bargaben,  unb  gieng  Im, 
ba>3  ber  nel)ift  I3Ü  ber  nel)iftcn  fid)  l)ielt  tuic  bie  r)unb  unternanber.  Unb 
5Jhifea  fd)rei)bt,  bao  and)  cpn-:'  cblen  fnrften  todjtcr,  (?orbi  genant,  mit  cpiu-m 
fnrftcn  oon  y]xad  fnnbigt  nnb  mit  pbm  brob  erftori)en  loart  bon  bcm  pricftcr  :;■ 
^|U)l)uel)ev,  ba-ö  fid)  bao  clcnb  bliub  Oolct  Ijatt  galt  bandjt,  locnn  fic  bem  abgolt 
nur  Ijtjr  cbliften  finb  l)a'bei\  Im  fdjcnben  geben,  glcpd)  luie  ilU  (\nä)  ber  '-i^apft 
bie  beften  pnn  ber  locllt,  alc-  fnnigpnn  nnb  fnrftlm,  unnb  bie  frumifleii  mit 
feijner  lere  fdjcnbcl,  bie  ba  mcpncn,  pl)n  gcfdjcbe  linU  bamit  unb  tl)iin  rcd)t  baraii. 

'J!n  ift  pnn  ber  ganlien  fd)rifft  menfdjcn  lere  bullten  genennet  unfenfdjept  m 
irei)bcn,  nnnb  got  pnn  allen  propbctcn   bic  5l)nagoga   ftrafft,  ba-^   fic  l)l)u 

;  liiini]  jfi  aiiiciii  /v       Iju]  fehlt  EC  Ijinlju  K        ö  ai  (so  vnmer)  I        ■'>  iUigctl)üii   K 
(auch  siii'tcr)  7  i,ii  niiicv  vcdjlucitioiinji  A'  ,u°i  vcc[)tf.  //  juvcdjt  fcilifliiiui  /  l'  biolicii| 

o6cn  IIIKI.  11  iinjalig  /•'  l'i  lUigclljaii  /.  Ui  övbcii  l'  ittlni  ///  bcotcii  A'  l'rltU)  /•' 
t)Ctlc  -1  Itinnle  -=  Gcbclckcn  sein  butlct]  aiirfcil  i''  IT  vcudjcii  I'IIIK  lauten  //  lcl)tcii  A' 
;*'  tf)itcu  /;'-'  t^on  //  tf)im  /  m  5fii.  lO.  /  20  uiifciifd)  /  JJ  lodjtcvn  ///  lodjtcvfu  A 
bodjttcii  F  ju  ber  (eiiidjeit  D  ju  ber  liul.  FK  biugebcii  III  'J:>  unbevoiiiniibev  FI/K 
Ullbcvcillflllbcr  /.  21  (?otbi  alle  nußer  F.FI.,  die  (^Miii  hicten  2't  iüllbct  FK  2(i  !J>1)1)^ 
ntti  l         \\ä)]   jl)  l'         ctlcnb  FK        baurf)t|    6cbiindt  F  gebcudjt  A'  27   (djiubcii  11/ 

2fi  iDctU  /-  Mi'mgiii  /'  1'!'  flcic^cdj  /  un  tl)iiu  ted)t  A,  daraus  unb  ll)uii  r.  b.  DFOKM, 
dies  verbessert  unb  l^Utjeil  t.  F.  Andrerseits  losen  Setxr  jenes  auch  in  miscriii  Kremplarc 
undcnltiehc  uil  in  A  \)H  (v;/l.  ,S.  121,  S)  und  es  entstund  die  Lesart:  . .  .  mit,  Dil  tl)üii  r.  b.  /// 
se  beiie  l'aeerc  et  sf^ui  pietatem  u      uilb  tcdjt  bavaii  i'C'c        30131  uiil.  tt.  jjeiicimct  F 


äöifccr  bell  jaljdj  i)ciinnutcii  acifflidjcii  clniib  bei  ~|>cH'|1-^  "'lö  bcr  Sifdjöfc.  1.VJ2.     121 

ücvlaiic  imb  mit  mciiid;cu  lere  iiiifeiiicf)el)t  tvcljbe,  ■illfjo  boo  bifjc  lei)plid)e 
im[ciiicl)ci)tt  beä  i^anl  peov  mag  nit  aiibcrc-  kbeuttcmi  beim  bic  3ei)ltlid)c 
unEciifdjclit.  |a?l.  {Mii|  biirrf;  luilrfjc  bie  fedi'u  innviirft  uiib  lu'flcrft  Uievbcii  uiiiib  lunit 
(jlaiDlieii  nun  bic  lueicf  gcfiivet.  Iciui  bie  jcelc  Ijcijfjt  eijii  gcijftlidjc  iiiiidfvaui 
s  uiib  lirntot  gottiij  allein  Don  bcm  glalubcii,  bavljnn  fie  gottiö  liuirtt  eiiipfcl)ct 
iiiiiib  von  bem  ()ci)Iigcn  gel)]'!  idjlonugcr  mirtt.  lliiiib  bcv  f)ci)Iige  famc  gotlid)C' 
loorttv  mad)t  fie  fvudjtpav  uiib  ei)nc  muttcr  bcr  luavljeljt,  bnS  ift  luavljafftigev 
giittcv  mevd  uitb  redjtidjaffciio  güttlid)eu  letienf;. 

^um  brittcn  ftiimmen  aud)  bic  iiamcn  baiui:  i^aal  auff  ()c6rcifd)  ()cl)ft 

10  cljiieu  mau  auff  bic  luelj^e,  als  cl)u  liicl)b  fpvidjt:  Xae  ift  mcl)n  uiau,  er  fei) 
el)clid)  obbev  uuct)clid).  llnub  tum  cljiiem  bofjeu  luelib  fagt  mau,  fie  l)at  biel 
meuner.  'illßü  ba§  iJ3aal  ficbeutte  bcu  mau,  bcv  fid)  Imm  lucpbe  Ijclt,  uub 
t)uu  fid)  bcgrcuffc  hai  bcfd)laffcu  uub  utcnlid)  tucvd.  S',ouft  l)cl)ft  cl)u  maufj 
pcvfuu,  bcv  luim  vegimcut,  vabt,  ftvdjtt  obcv  fjouft  laim  tapffcvii  U'crrf  bicuct, 

lö  ^\d)  obev  (iuofd)  jc.  5llfeo  nennctcn  bic  ^si^^tn  ben  ^ilbgott  '^Iccavou  luiv 
fdjmad)  ^-}?ecl',ebub,  fliegcu  mau,  alfj  bcv  ci)u  auicd)ttgcv  uiau  tncvc,  bev  faum 
lüivbig  lucvc,  tj"  babcu  cl)u  fliegen  Ijum  mcljbe.  5,50  fdjcltcu  and)  bic  ^anuigcu 
tüel)bev  uub  fagen:  bu  bift  eljncv  6u6l)u  mau  k.,  auff  bcutfd),  bu  fd/leffift 
nit  bei)  el)ucv  fvumeu  fvatticu.     'Jluff  latiuifc^  f)el)ft  cl)u  fold)cv  uuiu  uuivitue 

•-•«  obev  couiuiiv,  nit  t)iv  obbcv  ma-5.  Xa-j  ift  iJ?aal  auff  l)cbveifri).  *|h'ov  obcv 
pl)cgov  l)ct)ft  [)iatu§  et  pertiuct  ab  ou  pvoprie:  baä  maul  auff  fpcvvcii.  Xavumb 
ift  i^aal  peor  cl)u  mau,  bcm  baö  maul  off  gcfpcvvt  ftcl)t,  beu  un)v  auff  beutfd) 
ueuucu  mauUaffcuu,  bie  glcpd)  f]i.i  tuet  gcUtcii  nlf;  bie  uovveu  uub  uuad)tfaui, 
uugefd)irftc  Icutt  tju  alleu  biugcu,   nid)tC'   uu'ulid)'5  an  fid)   Iiabeu  beuii  ba» 

■ib  IS^Lll"!  fie  bet)lv)ci)bcii  fdyiaffeu  fonneu.  fie  bei)  luel)beu  fd)laffeu  louueu.-  Xav= 
Tavum6aud)bifc-cmiiul',ud)tigeufdjaüb=  umb  aud)  bifjcm  uuluid)tigcu,  fd)aub- 
pavu  abgott  ■  bev  uaui  ved)t  gcbcuu  ift.  pavu  abgot  bcv  uaui  vcd)t  gcbcuu  ift, 
be-j  6ilb  oüd)  nid)t-3  mel)V  beuu  fold)c  be-j  bilb  aud)  uic^tv  meliv  beuu  füld)c 
tugcutaüf-Jluepf-Kt- bao  auff  alle  fcpttcu-     tugeut  aufjlnetifjet,  bac-  auff  alle  fcptcii 

M  bie  inifeufd)el)tt.  tie^el)gt  tocvbe  au  l)l)ui  bie  uufeufd)cl)tt  beijel)gt  im-vbe  au  l)l)m 
imiib  fouft  nidjtö:  Sffiao  follt  cl)u  bilb  uuub  fouft  uid)t-j.  2Ba«  füllt  ein  bilb 
epufc'  undtcu  fd)aubpavu  jüiigliiig-j  cl)uf;  uadten  fd)aubpavn  iuugliugo  au= 
aubcr-j  bcutteu'  ■  beuu  el)ucn  lauttcvii     bcvc?  beutcu  |>i  iii''J  beuu  el)ueu  lauttcvu 

5  cmtifa^tt  /  ö  jamm  l>  fomc  /'  joiiicn  ///  S  «il  tcc^t(df).  D  (A  «ü  rj  10  cljii 
mau  liC  13  in  ficf)  >'  in  jiti  F  icgveijffc  HC  mn:  uijH  ainä  (ciiiS)  niauiS  >).  11(1) 
II  6onft  l'ehll  I  lö  6110^5  J/l  li'i  oitmcii^ligct  i'Vv' uiimcdö'iüc':  ^  omcö^tig  II  'J0J2I  *l!cor 
l)l)C90t  JJC  Ti  bcu]  baiiu  /  2o  bic  (•Jt.)  fcldl  HC  uuatfjtjümcu  IJI  -'■/  90t  nidjl'3  f 
QU  jucn  ///  25  im  folijendoi  mit  fie  6ct)  hcjinnl  der  Text  des  Oxfordcr  ks.  Jlrucli«lii<:l.c.i, 
der  auf  der  tinlen  Spalte  huc/istaicnr;etreu  abyedruelct  ist  26127  (ebenso  S2)  jtfjampatcu  /'' 
o2  uodcubcu  ///      .b''>  Icuttctu  / 

')  liotcr  sciilcralUcr  Stridi  des  Set:ers  zur  Seitcnmarkicruiiij  seines  Brackes  ((iiiji' 
bei  Schijrlentz  =  Ausgabe  A).    Am  linken  Bande  die  rulc  Xald  6.  -)   Vijl.  Uns.  Aumj. 

>),  ÖS7  Z.6:  'Baal  I'eor,  vir  liiatus,  ein  tjufcluitt  inuloffcit  Ijabeu';    ubigc  Stelle  dort  schon 
ion  P.  1'.  erörtert. 


]: 


ÜlMbi'v  bell  fiüiil)  iiciiiiiiiilcii  aoiflltdjfii  3liiiib  bi'-i  'Inipflv  iiiib  bcv  '^litlji'fc.   \h22. 


imiiUaffcii  imub  initjüdjtigciiu  '  iralum 
maii^  {5'\]nn  tnlb  l)iu  ()nriiijcf)  bciitt 
cl)iieii  fricg-j  man  :(.  'iMiub  luic  liml 
l'iijvi'v  fiin)ltlicf)c  juufferiiii:  bifu  alle» 
c^i'liftUdj  tt)im-  linc  UHjr  l)üiTit  Uicrbcim: 
Siiib  fic  bod)  Jod  DbirLnirtif^  ■  ba-3  [ic 
CC'  aud)  lel)plid)  InilLuTiigcnu  •  bcnu 
faiv"  iul)r  lüo  Ijii  ift  ba>5  üarttc  l'olcf 
lüilj?  ©inb  cci  nit  vcdjtc  itiaülaficii^ 
ÄHiv  foiuicii  fii':  beim  nur  l)iilifd)  lienfd't 
iMinb  feljne  fieliiUii  vel)tteun^  ba>j  fon= 
iien  aiid)  alle  luaiilaffen  (luic  faft  uuii)  • 
(.^•0  finb  'i^aal  peov  Imnb  bleliben  iMial 
peLH-  Inmb  i]cben  bie  loci)!  nidjt^  beftc 
liieiiic^ev  fuv  •  luie  fie  !\el)i"tlid)  veflierti 
bie  d)vi)"tenl)elitt-  bie  feelen  lU'ii  !)l)nte( 
fnren  lumb  alle  i)rtl)inu  Imub  fetu'rel) 
Dortrcljbenii 

6so  ift  nü  fleijltlirlj  bifvcr  IHbiiott 
iiid)ty  nubeV'j  beim  ba-J  l)el)lin  fleljftlid) 
vcd)t:  bcv  iyoptt-j  Inmb  bcv  pnpi[ten 
Icvc  i)im  ber  d)ri|teiil)el)tt:  S)enn  fic 
ift  el)u  lniiinvid)anipt  bilb  bev  9Cl)[t= 
lidjcn  Pnfeüidjcljtt .  bavan  bie  feelen 
leviieu-  aitffltievtf  batoen  Pimb  Pornirfcn 
bavan-  bie  jiiiipfvalulirf)  fenfdjeptt-  beö 
veljuen  djvifllidjen  iiUilubeiiv.  ba-j  man 
bell  papft  •  nit  papft-  Ssonbcvnn  pvia= 
piuö-'  |ii''|Pniib  bie  papiften  nit  papiften 
»Sc'üiibevim  pviapiften  ibt]  biUidjnenneu 
mod)t.  äßic  fd)enbliri)  iiii  Piiiib  Pib 
djviftlifl)  bac'  limv .  bao  bie  l)el)beii  ■ 
cpit  fuld)  Piuuivfdjainpt  bilb  anffviel)teii 
Pnnb  ba  mit  fid)  t;nv         Pnfenjdjeptt 


manlaffeii  iiimb  nntu'idjtiijen  fvaiuen 
maii^  (5-1)11  bilb  l)m  liaviiifd)  beult 
cljucn  tvicivJ  man  oe.  Hub  luie  tuol 
uufjev  tvpftlifdjc  iuurfevii  bifj  allc-j 
fieilftlid)  tl)uu,  luic  lul)v  l)üveu  luevbcu, 
finb  fie  bod)  f;ü  iibivbuvtiii,  ba-ö  fic 
CC'  aud)  leljplid)  uolbveiu'ieuu.  Temi 
faflc  miv,  luo  Ijii  ift  bao  tuivttc  PnUt 
nuii,  finb  eC'  nit  vcd)te  uumlaffen'^ 
ilniv  fimueii  fie,  bcnu  uiiv  l)ubfd)  l)encift 
nub  felme  fveluliu  vel)tten^  Tao  loip 
uen  aud)  alle  nunitaffen.  (S-:  finb 
'i^aal  peov  imb  blcljben  'l^aal  peov 
nub  lieben  bie  lueil  nid)to  befte  lueuiiiev 
fuv,  luie  fie  iiepftliel)  vegivn  bie  (?t)ri= 
fteul)el)tt,  bie  feien  iieu  liUinel  fnveu 
nub  alle  l)vtl)um  nub  fel.ievei)  Pev- 
tvcl)beim. 

S,lo  ift  im  iU'i)ftlid)  bifjev  Vi  bigott 
iud)tC'  aiibcvi'  beim  bao  l)el)liii  !\ei)ftliel) 
red)t  bc«  iMipftv  iinb  bev  "Inipifteu 
leve  1)1111  bev  (<l)viftciil)elitt,  beim  fie 
ift  el)n  unPevfdjampt  bilb  bev  iV'ilft 
lidjcii  untenfdjeptt,  bavan  bie  feelen 
Icvncii  rtiiff  luevrf  baluen  nub  uevviirten 
bavan  bie  iuupffvalulid)  lenfelieptt  bei- 
vel)iieii  (M)viftlid)en  (ilaiubeiiC',  bao  man 
bell  'J.Mipft  nit  '-13apft  fjoubevim  ']^-xia^ 
piio  iiiib  bie  'iHipiften  nit  ^|Hipiften 
fioubevuii  'lU'iapifteu  billirt)  neimeii 
iubd)t.  ilMC  fd)eublid)  im  iiiib  iiii= 
ri)viftlid)  ba'o  Uuiv,  bac-  bie  l)cl)beii  el)ii 
fold)  iiiuievfd)ainpt  Inlb  niiffvirl)teii 
iiuiib  baiiiit  fid;  l;,uv  iiufeufd)el)t  veljlilen 


2  ^nvitafi)  lll       bcüttcii   /.  f!  iiticvim'itifl  J'/II   vit  sie  liKniar  iiuleiites  «  "  ti 

fi/äl  Bi:        uollirinncii  l>i:i'lll Kl.   volfivciuicit  (!M  II  fvuiulciit   /<  lllf-i  tiiiinleii   / 

//  bcftlwciiigcv  /)/•'/,  bcftcvlucniflcv  ///A'        I.'i  flcl)fUicl)oii  /'         1'!  lU'iii    /  -■">  lH'vnili[fcii   /'' 

'Jii  illllrfftawlid)   IK'  lilin/icli,  die  iiliri;/cn         J?  Cl)i-iftciti;u   /''  tMiviflolUirijcu   HIIKI. 

')  iiiniililfffit  IMiiib  l)iiljiid)liiicmi  mii  liiiLrn  Ruinlc  iiiifli<ii'lr.  -)  biunii  am  n-chliii 

liiimic  iiuc/ii/cfraijcii.  ^)    liier  stvJien  um   niilcni   liiimli'  rnn  /;»   ricr  micr  /iin/'  (iita- 

!/cnl  lieh  nie  hileinit^clic  M'urler,  ivn  denen  nur  noch  einzelne  Buchxlaben  zu  erkennen  sind: 
M  .  .  iilus  .  .  .  iiiit  .  .' 


SWibcr  bcii  fiilfd)  ijciioiiiitcii  iiciftlidjcii  Stdiib  bc-:- 'il-iivfl-i  mtb  bcr '-J^ifiijofc.  l^j-i-.     li!:; 


icljtitcii .  luiiib  mit  Icijplidjcv '  im- 
fciiicl)cl)tt  •  bem  icUicii  flott  biciictcu . 
'^Ufoo  frf)cublirf)  Umib  iiocf)  liicl  ini^ 
djiiftlidjcv  iftc- .  bno  bic  papiftcii  l)l)rc 
Icii'  trnnb  bullen  auffvidjteii .  rcl)ljcn 
bii  mit  bic  itdm  nun  (luctcf;  mciiicfjcii 
tuerct:  nblafo:  inmb  üorbieiift  k.  Duub 
melincu  mit  bcv  fdbiivn  ivi)ftlid)cu 
liufciilci)ei)tt  alter  eijt  ved)t  gutt  Ijü- 
bicneu.  gernb  nlf-.'  tucve  Wott  cl)n'' 
pvinpu-ö  linirbcu .  Sc-o  büd;  uiiv  burd; 
bcu  gtnmOeu  imnb  gottt  lucrcf  Ijnn 
icl)ucr  gunbcn  geid)cl)en  fel)n  vedjtcr 
(feil)  bieuft  nollninad)! .  luirt .  inuib 
bic  9cl)ftlid)c  teüfd^cljtt.  nüv  l)uu  fel)= 
ncm  gottlicfjcu  luortt  tilelidt  lHlf;o 
fcljeu  luljr  ilit  i)uii  aller  loellt .  linc 
bie  (pnp)  priapiftcn .  bie  iecicu  auff 
beu  priapcu  fuveii  uuiib  bie  liH'llt  lioll 
gel)ftlid)cr  inifeuid;cl)t  Imub  atigottcrel)* 
uuid;en .  bic  tucl)l  fie  epttcll  mcnid)cu 
lere  öunb  tocrcf  aiiffridjtcii  an  bcr 
licljligcn  ftat  ha  altcl)tt  gottt  toortt 
|tel)en  joUt 

ä5unb  \V)k  baä  icf^cnblid)  tiilb  priapt 
ani-jlucpiöet  clincn  Pnnorfd;amptcn : 
Pn)ettigcn  .  luiietenbcnn  jungling  auij 
locljbcr  fdjcnbcn :  aIjSo  ift  aud)  bcr 
papiftcu^  •  golj  •  bic  mcnidjcn  lere-  epn 
PnfcttigC'  Unictcu .  bic  fcnjdjcn  jeden 
liu  frfjcubcn  •  nnnb  benu  glalntjcn  lior= 
rurtcn  Tenn  loljr  fel)cii  tuic  fic 
|i-''|  mit  JC'O  groffcm  Ptepi-j  l)t)r  Icrc 
i)U'3  arme  Polet  trei)6en  •  Punb  luic  fie 
Puit)nuig  fiub  Pnub  toben  locnn   (tic 


unb  mit  lcl)plidjer  unfcuidjept  bem 
fclbcu  got  bieneten,  lUlfjo  fd^eublid) 
unb  iiod)  Pid  uiuljriftlidjcr  ift-?,  bac- 
bie  'iHipiftt-'n  l)l)i-'t  lere  unb  bnllcn 
auifrirf)ten,  rcpl^cn  bnmit  bie  l'eeleii 
anff  meniri)en  loerct,  ablof;  niib  oer- 
bienft  k.  unb  mcpnen,  mit  bcr  felbigen 
gei)ftlirf;en  unteufd^ept  aller  erft  redjt 
got  jü  bienen,  gerab  alü  locrc  got 
cpn  priapuö  Inorben,  [50  bod)  unr 
burd)  ben  glaloben  unb  gotis  loerct, 
l)nn  fcpuer  gnaben  gefd)cl)en,  lein 
rcd)ter  bieuft  PoUnbrad)t  unrt  unb 
bie  gepftlidx  fcnfdjcptt  nur  pnn  jepnem 
gotlidjcn  loort  bldjbt.  '^llfio  fcljcn 
lopr  ibt  pnn  aller  loelt,  Uiie  bie  pria= 
pifteu  bic  feden  auff  hm  priapen  fi'ueu 
nub  bic  )üclt  öoK  gepftlicfjer  untcnfd)el)t 
unnb  abgotterep  madjcn,  Sie  locpl  fic 
cpttd  menfdjen  lere  unb  iuerrt  anff^ 
ridjtcn  an  bcr  l)ei)ligen  ftat,  ba  allein 
gotiv  lüort  |tcl)n  folt. 


[181.  64"!  Unb  toie  baö  fdjcnblid)  bilb 
''i'riapi  aufjlocpfsett  cpucn  unPorfd}amp- 
teu,  unfdtigen,  luiitenbcn  iiingling  anff 
tücpbcr  fd;cubcn,  alfjo  ift  aud)  bcr  papi= 
fteu  gdli,  bic  menfrfjcn  lere,  epn  nnf;dtig'5 
iDÜttcn,  bic  fcufdjcn  feden  ',u  fdjenben 
unb  beu  glauben  Pcrructcn.  Scuu 
loir  fcljcu,  loie  fie  mit  [50  groffcm 
Plcpf]  pl)r  lere  pufj  arme  Polrf  trepl'cu 
unb  luie  fie  unfinnig  fiub  unb  toben, 
locnn    iljr   lere   geftrafft  luirt.     ^eib 


7  jc.  bis  fott  Z.  32  fehlt  c  12  fiiicu  flnabcu  F  gcfdjctjcn]  Bcjctjcn  /-  die  vielen  Druck- 
feliler  von  I,  tcerdcn  forlun  nieht  mehr  verzeichnet  Vi  l)oIbrQ({)t  DFII l\  I,  II  uufdjcitfdjcit  / 
■21  bo  ü        3S  äfl  fd^cnbcii  //        30  £üii|(iöcu  F      fdjiiibcn  JII        :i2  ßo  fehlt  K 

')  tcl)pIid)Ci:  am  linken  Unnde  nachgclr.  •)  ijü  übergeschr.  über  biciicu.  ^)  Ans 
l^ii  lutrrigiert.  *)  ÄU!<  Verseltcn  ist  schon  hier  der  rote  Trcnnumisslrich  r/einacht,  diinn 

aber  an  die  ridttiije  Stelle,  neben  den  nächsten  Absiits,  ijezogcn,  wo  am  linken  liande  aiiclt, 
die  rote  Zahl  f  (=  6  4»)  steht.        *)  Lutlicr  icolUc  iuersl  wieder  ptiapiftcn  schreiben, 


1^1     ^'^Ubct  bell  jnljrt)  lioiniiiulni  nciülitlicii  Stmib  bc-s  '4-'iip|l->  »nb  bei  "-^iicljoic.  l.Vi'J. 


iiil   jnUcii,    1)1)1-    Icrc     (lun-  bcii;     Qi'ftrafTt 

tuiitt  lel)b  ift-j  1)1)11  ■  b(K-  cl)iu'  fcdc 
X(X]n  ■  iiiiiiorviicft  l'iiiib  l.nidjtirt  für 
1)1)11  lilcl)L)t  1)111  glaluLicii-  Sn-J  licl)9t 
aitd)  bcr  ^){ainc  .  iBnnl .  bcv  fi-alucii 
iiuiii:  bnci  fold)  Icvc  iiüv  judjt  bie 
iei'lcu  tili  bcid)Iaffcn  ■  Iniiib  irf)eiibiMm- 
fnn  l'oiift  iüd)U  .  i^iiiib  .pcov.  bcv 
maülnff  bi'c  ovcii  tl)Uii  fic  ntt  auff  bai? 
fic  gnttt  lüortt  Ijovctcu  luiub.  flcvetcu) 
lernten-  Sooiibcnui  nUi'l)ii  bn-:-  maiil: 
biv:;  |tc()t  1)1)11  inner  nifeu  •  )ie  lüoUen 
rtlU'l)!! '  leren  ininb  pbivn'-'  iiuiii  foU 
iie  liLirenn  ■  flebeii  iirojv  biiui  für  ■' 
imiib  finb  lücfjt'?  bcnn  («)  ninülaffeii 
Iniiib  uniüitu"'  fd)U)el;er  (boä mnut  ftfi)t  i|l)ii 

Dini'v  oftcii  uiiub  iiDwicv  ftill)     äBie  .f-  pnill'J 

I.  luii.  1, 7  faflt  ]  2imo  I  •  fie  luoUcii  fd)rtfftlerer 
fel)n  inuib  finb  Imuülje  fc^lncl^cr  bic 
litt  luiffen  luo  luni  obber  lim  til)n  fic 
rebenii 

.'öiraiifi:  iniigen  liii)r  iiii  •)•  pctcre 
liHU'tt  lun'ftel)en  •  liuiniinb  er  beii  '-I^npft 
mmb  '-i3iffd)iiff  iuniilelid)t  beiii  |'pl)i-'ti'ii 
'-i^nlaam:  Xcnn  fltepif) .  Inie  '-iMilnom 
innP  f(ellt-j  UuUen  ■  rnbivüi  ■  ben  ah}ot[ 
ixial  peor  nnffl^nriibten  Pniib  bac-  Polet 
(üoit)  Cifvacl  Ijiim  fall  lu-cid)t.  'idf-jo 
fprirf)t  er.  la-}''  bifoe  foliicn  bcm  fel= 
biiien  loege  '-l-^alnnni-  riel)ten  mid)  epnen 
ü^anl  peor  nnff  innb  nellti?  Iniltcn  (bemi 
tcl)ii  aiibcru  f(riiiib  l)ntt  bcr  mciifrf)cit  lere .  beim 
eiiflcit  iiiili-  i'ie  heilt  niicl)  niel)  bciUI  luic  lUpr 
fcl)en .  nlleo  iiuiv  nieiifefjcii  hinc\  ift 
|12''|  bati  tvcgt  fleltt  ■  flottes  luortt  Iregt 
iiirf)tü .  beim  bii'j  crenlj  •  beo  luill  nie= 
niniit.    5  ■  peter  t}ett  luifs  ber  gniiljen 


1  iftc'  1)1)11,   bac-  epiie  feele  repii,   nnner- 
rnrft  uiib  l;,nd}tifi  fiir  i)l)ii  blepbl  piii 
rtlmiben.     Tai-  l;,epc(t  nnd)  ber  luime 
'-J>Qnl,  ber  fraloen  man,  bao  fold)  lere 
nur    bie    feclen    lui    befd)laffen    nitb    ■' 
fdjenbenn  fan,  foiift  ntefjtv.    llnb  peor, 
ber  nianlaff:    bie   oren    tl)nn  fie  iiit 
anff,  baC'  fie  gotic?  Inort  l)breteii  luib 
lernten,   fjonberiin  allepii  baö  ntanl, 
bac-  ftef)t  1)1)11  pmer  offen,  fie  Uuillen  '" 
allepn  leren   niib  prebiiien,   man   foll 
fie  l)6ren,  flebeii  (irofj  biiui  fi'iv  iinb 
finb   iiid)to  beim   iiuinlaffen   niib   im 
iiiit;,e  fd)Un't;,er,   ilMe  >£.  'iHinlno  fatit 
1.  limo.  1.:  '5ie  mollen  fdjrifftlerer  y-> 
fepii    iiiib   finb   niinnhe   id)liH'l;er,    bie 
iiit  liiiffen,  Um  l'on  ober  Um  bpiiii  fie 
vebeim.' 


•'Öirnnf}  mi'ifleu  mir  im  ö.  '.J.H'ter':? 
Umrtt  lierftel)ii,  unuiimb  er  ben  '^Mipft 
iinb  '■iMfd)off  iH'riilepdjt  bem  propl)eten 
Ü?n(nam.  Teiin  fllepd)  mie  'inilaam  :•■. 
nmb  iielto  Uiillen  rab  (Vib,  ben  abflot 
"-iMial  peor  aiiffl;iiriel)leii  imb  ba'j  lioht 
Cvfrnel  lium  fall  bradjt,  3llfjo  fpridjt 
er,  Xa-i  bifjc  foUieii  bem  felbiflcn  Uu'flc 
'-Bnlaain,  rid)ten  aiid)  epnen  '-i?aal  3« 
peor  auff  nmb  geltö  luilteu.  Xenii 
Uiie  Uiir  fel)eii,  alleC'  UuiC'  menfd)en 
biitfl  ift,  ba'i  treflt  flellt,  c\ot\'i  luovl 
treibt  iiid)t'5  beim  bao  ereu|i,  beö  U)il 
niemant.  S.  ■j'ctcr  t)ct  nufj  ber  (Vinlien  r, 
fdjrifft  nit  ein  iileid)er  ereiiipel  fiiiibt 
fiiiben  anff  bev  'Inipiften  luefjen    beim 


JO   bau  fc/ih  F  JJ   .iicrniifi   A'   darauf;  ///    I)ic  uf;  /.  i'V    bcm   JltiUifl  /-'C 

ü'J  uolflciibc  F        32  bic  luiv   /        H3  (ebenso  31)  tvcljt  F        31  bai  luil   /■'('/' 

')  alleljii  iihrriii'sfln-ichcH  über  lereu.  -)  Uiiiib  pbiien  mit  rerlili'ii  Htnidc  ii<it:lii/cfr. 
')  flcbcil  groji  biiig  für  itm  linken  Runde  nacluidr.  ')  Diiiiüljc  äbciyescliruben  über  Ullllb 
(djlucljcr.         ')  2aä  ans  diviis  anderem  Icurriijiert. 


ifflibct  bcii  fntfrf)  geitniiiiten  gciftlidjcii  Slniib  bf-i  ^kpft«  uiib  bcv  3<i|i1)üfi'.  l')22.     12") 


idjrifjt  iiit  el)ii  i^lcl)d)cv  ciciupt'l  fiiub 
finteii  aiiff  bcv  papiftcu  liicf-jcu  •  beim 
bii-Kii  '-yaliiiim  •  ift-J  bocl)  l)m  fliinib 
iiit   aiibeiv  .  bac-  fliint!  öcljftlid;  vc^i- 

■•  ituMit  •  beim  fleUt .  flcUt  flcllt .  alle  bing 
fiiib  i^eiiii)t  bal)l)n  bao  fte  c\([\t  ixa(\(n. 
'J.Niiub  mic  fie  bic  lucllt  aufc-  fdiepift 
l)nbeii  inuib  iiod)  aujoid)epffen  fiilcu 
nniv  alt'.ii  uiol  uiic  Uml  bno  bev  gcviiiflft 

in  fdjiibe  UH've-  lueitii  fie  bcn  got'.cii  l)livcv 
Icve  iiit  niiff  vid)tcu  unnb  nllc  incUt 
^11  (9)  fall  tiimb  obgottcvci)  fureten- 
timb  bc-?  lioi-fliid)teii  get)üo  inmb  gcUtv 
Uiiüen  ■ '    l'Ubii  tl)iitt  bev  '-yohiaiii  beii 

I'.  gvofteit  |d)Qbcim  iniiib  leret  get)ftlirijc 
l)iivevel)  liiin  nUev  tueüt  •  barub  gott 
evt'.iiviict  •  luij-ö  aller  jeliuev-  gmibeii 
imiib  leiT  bevambett  bao  iiit  uiev  uiiiib 
Vitvenljig    tl)aiiieiit  vS-joubeniii  uiiliel)' 

i'rt  lid)  jeelcii  eridjlageii  luiiib  lun-baiupt 
loevbeim 

t^v  ipvidjt.  Sie  taiitteii  Poii  gvnlieit 
biiigeiin  Uiiiib  ift  iiid)t-:5  bnt)l)nbeii:  SBiiv 
iiieimet   er  ba  iitit^    011   liluelitfel  beii 

vr.  policn  Piinb  maulaffcii  :  l)lire  mciiirfjeii 
lere  trifft  er  ba  •  olfo  follt  er  fageii  ■ 
i)l)r  lere  ift  ber  rcdjt  'inial  peor  ber 
niaülaff  bic  fperret  ba-f<  niaut  off  Uiinb 
pbiget    lioii    groffen    bingeii   inmb    ift 

3"  iiidjtv  bal)l)nbeiiii  ;bcmi  ein  idjcbürf)  gc= 
id)iDeii) .  3ft§  nit  alf»o  itjt  •  bnc-  allel)n 
ber  gei)ftlirf)c  ftaiib  mirtt  er()aben-  alfv 
fei)  er  allei)ir'  ber  lueg  tii'ii  l)i)mel? 
yüemant    traluct   [13=" |    il^t    feiig    t» 

3.''  itierben .  er  fei)  beim  gci}ftlid)  •  obber 


bifjeii  '-iMilaam.  3ftv  bod)  i)in  gvunb 
nit  anber-j,  bnc'  gaiit;  geiftlid)  regiuieut, 
beim  gellt,  gellt,  gelt,  ".'llle  biiig  fiub 
gevid)t  bal)iii,  ba-j  fie  gelt  tragen.  Hub 
Uiie  fie  bie  luelt  auofdjepfft  l)abeii 
iiiib  iiod)  auf;fri)epffen,  fiileii  mir  niv.ii 
Uuil.  ilMeUiol  bao  ber  gerl)iigft  fd)abe 
luere,  luenn  fie  beii  go^cn  l)l)rer  lere 
nit  aiiffrid)ten  nub  alle  tuelt  Im  fall 
imnb  abgotterei)  fiireten  iimb  be-o  Per=^ 
flndjteit  gel)l!c-  nniib  gellto  iiit)lleii. 
[*l.  (U"-!  ^JllbQ  ttjutt  ber '-yalaam  ben 
groffen  fd)abenn  nnnb  leret  gei)ftlid)c 
l)iirerei)  iinii  aller  loellt,  barob  goll 
crlu'irnett  nn^  aller  fe\)ner  giuibeii 
nnnb  lere  bevalubett,  bao  nit  Hier 
nnb  l;,HH'nl;,ig  tlianfjent  f;onbernn  1111= 
lieglirf)  feelen  erfd)lagen  nnb  Perbampt 
nierben. 


(fr  fprirfjt:  '©ie  lanttcn  uon  groffen  j.  itfttis.is 
biiigen  nnnb  ift  nidjto  balfflnben.'  'ilnio 
inel)net  el)r  ba  mit?  Cu  l-.Uunjffel  ben 
poljen  nnnb  nuiiilaffen,  l)l)re  menfd)en 
lere  trifft  eljr  ha,  alo  follt  er  fagen, 
l)l)r  lere  ift  ber  redjt  U.Mial  peor,  ber 
manlaff:  Sie  fperret  ba-5  manl  off 
unb  prebiget  Pon  grolfen  bingcn  nnnb 
ift  nid)to  bal)l)nbenn.  ,^\ftv  nit  alf;o 
iljt,  bac-  allel)!!  ber  geljftlidje  ftanb 
mirtt  erl)aben,  alc<  fei)  el)r  allel)ii  ber 
lueg  luim  l)i)inel?  'Jiienuint  Iraloel 
iljt  feiig  Ijn  luerbcn,  er  fei)  beim  gei)ft 
lid)  obber   feiiff-?  ben  gel)ftlidxn  abe. 


ö  iifei^opffct  /■'  nuf!  aid^clifft  J>(/<)  niiSscidjupit  //  fliiß  ftejcljüpft  /  '■'  iiacf)  /  juU'iil 
empfiiibcn   /■' btiefcu  1—  ptüfcn)  A'  7  SBic  luul  /        bn-3  fe/ili  ItC  l.'i  iin-3  ntUv  jciuev 

fliinbcii  /  17  IS  iiiiljeiilicf)  Al>  iin)fg(irf)  l-'\  imtjcf)licij  /'T  iin,iclifl  // imjclid)  /.  mi,\ei(ilirf)  / 
J.')  Voljfnl  aülifii  ///  :.'■•>■  %ex  ipcvtct  !'><'<•  bic  fpcvrfnt  imb  pvcbicictit  ///  :ii>  bnt^inbcv  A' 
:iJ  eil)abcn|  erhalten  JII        .!>'.j  locge  IK 

')  TtMer  TrenniingsKtrich,  am  linken  Rtnule  die  rote  ZiM  S  (=  Kiiij'').  ^)  itljilf« 
iilm-yeachrieliot  iihrr  gnabi'it .'  nllct  micli   I  djeyen  A).         ')  ev  nUfljii  mifs  bnl  l'orriyial. 


]2(]     äl^ibev  bcit  fiilid)  iiciinnulcii  i.ioiftlidji'it  Stoiib  bf-S 'J.>n^ift-5  imb  bcr  iBiidiöfc.  1.V2-2. 


2.  i'riri 


tcüfjc'  iicii  i^i'i)itlid)i'u  nbo.  'iMUib  fic 
fiiib  aiid)  fviid)  fiiiic  iniiib  uorfeuficn 
l)t)vcl1ii'i)>5- Uiciilicn.  beten  iaftcii  imiib 
c\iitc  Uievrf .  fiiven  bie  leiitt  biivd)  l)l)r 
flvoff-jc'  (iciiftUcfi'ijt  c\m  l)i)iiicl  .  Siiib 
biio  iiit  iiniife  biiifl  ^  älnv:-  ift  akr 
bnl)l)iibi'ii  ^  (vi)ttcl  tviciicn  luinb  cilcljficn 
iii  lun-fiivcii  Uiinb  inn-tevl'cn  bn  i|t  tci)n 
fllnliib  ■  iöDiibcviui  aiifi  platten  :  f(cl)= 
bev:  finden.  el)ev.  fifid)  pitttev  cijeii  ■ 
inuib  filiufeiiboii  Hiuib  liedjt  vaudj- 
ftett  1)1)1-  lueiSenn-  lauen  fid)  nennen 
bie  l)el)liiien  ovben  uinib  iiel))'tlid)en 
ftenb.  bie  liliiijirt)en  o,M  vnnh  bent 
imlrt  niittelln.  bao  djriftuy  l)l)ntnvtt 
fel)ii  nott  ift  0  i>a(aain  bn  tHif-Muid)t 
mit  bepneni  fd)enblidjen  jd)eblid)en 
priapo.  luie  npnipftn  ba-J  fieUt.  imub 
tobt  ift  bie  jeeten 
,  H  äßcl)tter  ipriri)t  ev-  ba-j  fie  bnvd) 
jold;  fivüfv  fnriieben  :  veijt.'.en  niiv  Im 
ben  kflivbcn  bc'?  fleptd;-:'  l)nn  linl',nd)t 
(bie)  ba-j  bie  mnijcn  Dm  l)vtl)nm  lebenn 
bie  lumor  {(ioiui->,iiic()  cntfaMt)  ved)t-  cnt= 
flocken  finb.  ;oid)  ioviu'  er  tvejf  l)ie  nit 
ei)n  iniiilürf  allein .  bao  niiter  beni 
jdjonen  filei)!)enbem  leben  Doipovi^n 
lijll.  4LU)i-  fel)eu  luie  ber  c^epftlid)  ftnnb 
f(vojvJ  Dnnb  lueptt  i[t  •  bie  alle  fanipt 
luiv  fenfd)el)tt  lun-pnnben  ftnb.  minb 
bori)  bie  fd)vifft  fampt  bev  tei\lid)en 
erfarnnii  levet.  bn-?  feiifcljeptt.  ubiv 
nntiivlid) .  ■'  epn  jvonbev  flantj  imfiemepn 
c^ultt  c\abi:  ift  •  bie  and)  \vm\(\  iivoffen 
l)cl)liiienn  fieüen  ift  1 13''  |  aber  fie  faren  Im 


llnnb  fie  finb  anel)  frifd)  fiine  uiib  lu'v^ 
tenffe)!  plive  meff;,  luiiilien,  betten, 
faften  nnb  (intte  Uieirf,  fneven  bie  lentt 
bnvd)  i)l)v  fiVDffjc  flepftlitfept  c[m  l)i)mel. 
©inb  bao  nit  flVüifje  biniV^  ÜBaö  ift  :■ 
abcv  bal)l)nben^  t^pttel  tvief\en  nnnb 
(^lepffen,  ia  bevfnvcn  nnb  lievtevben. 
Ta  ift  fepn  (^lalub,  Boiibevnn  auff  plat^ 
ten,  tlcpbcv,  finden,  cl)ev,  fiffd),  puttev 
effen  nnb  (ilocfenbon  nnb  lied)t  vanri)  m 
ftett  i)l)v  )uef,enn,  laffen  fid)  nennen 
bie  I)et)lic]en  ovben  nnb  c^epftlidjen 
ftenb,  bie  1,',nnffd)en  (^ott  nnb  bem  luVkt 
niittelln,  bao  (H)viftno  l)l)iifiivtt  fepn 
not  ift.  0  i8alaam,  bn  böfjluidjt,  i:. 
mit  bepiu'tn  fd)enblid)en,  fd)eblid)en 
pviapo,  Inie  npmpftn  bav  i'iellt  nnb 
töbtift  bie  feelen. 

älVpttev  fpvid)t  ev,  bao  fie  bnvd)  ■•n 
fold)  flvof]  fnvivben  veDtien  nnv  l;n 
ben  bet^ivben  beo  fUn)fd)o  pnii  nnluidjt, 
bao  bie  miiffen  pm  i)vtl)iim  leben,  bie 
linbov  ved)t  entpflofien  finb.  ,^\d)  foviie, 
ev  tveff  l)ie  nit  epn  niifilnct  allepn,  s'' 
bao  nntev  bem  fdjonen,  (-(lepffenbem  leben 
bevpovflen  liftt.  üLmv  feben,  loie  bev 
(\epfttid)  ftanb  flvof;  nnnb  mept  ift,  bie 
allefampt  Ijnv  fenfcpept  nevpnnben  finb, 
nnb  bod)  bie  fdjvifft  fampt  bev  teiilidjen  .-iu 
evfavnng  levet,  baS  fenfel)ept  nbivna^ 
l'i^L  Sl"|tnvlid),  epn  fjonbeve  flanl;  nn= 
f\emcpn  i^ottio  ipibe  ift,  bie  and)  Uienii^ 
r\voiien  pepliflenn  flel'en  ift.  ''.Hbev  fie 
faven  Im  nnb  mad)en  fie  f;o  (gemein,  alf;  -i 


!'  llnl)bi'll   h'        \iuikx  hier  mich    /•'  10  fttocfcilbon    /•'('  fllocteilbcil   Al> /■:/■'(!/,  i^lofd'ir 

tfjon   A'    niottcn  ///          ;/  l)iiitiiv  /■'/          -ja  n  f'hlt  I          JJ  bc?  flcljjrf)   /.       uiijiirfjtfii   /' 

■it  cmiifloljcn  K  ciitpflotjcn  /////  cnlflotjcii  /■'  ■J4/2'i  tifovg,  c§  /•'          i''>'   ftloljjjciibfii  /VssV 

iillr:  npiUn-en   JJrnrIce          27  Wie]  bn3    /          .'{:.'  tcjollbcvc    A' 

')  7\i>rri(/ierl  uns  (ivojff.          -)  rcdjt  um  linken  llaiulr.  luichfielr.  ■'')  Nach  im  )')) 

diesem  W'mle.  lier  rote  'I'reiiniini/sfslyicli ,  am  linken  Hunde  die  ruie  Sii/nulnr  ®j,  unf  der 
fohlenden   Seile  uh  S'  leiedcrtiolt . 


SBibft  bell  fnlfd)  ticuiiiiiileii  gcifKii^Eii  ©taub  bcS  *|!npft-5  iiiib  bot  ^MjdjDtf.  l.V2'2.     127 


uiiiib  tiuirijcii  fic  fvo  iiemei)ii  al)-?  liune 
c«  ti'C(lirt)  bvott-  vcl)licn  mit  beut  gniifciin 
laiitt '  liic(  iiiiuv:?  Uolcfv  iinn  i)l)vcnn 
ftaiib:  bic  bar  und)  l)l)v  leLieUuu^  Im^ 
rcl)ii  leben .  cttlid)  IjoUten  offentüd) 
uiiclllid)  UieDl'cv.  Xic  nbev  Im  Uirl)bcii 
Libbevmomu'ii  iiif-  fomcu  mucicii-  tl)uu 
eviicvic-  (ob)  inutb  luim  liieiiigftcn  (eben 
fic  1)1111  bofc-cii  lüften  Piiiib  iniluid)tiiieir' 
bei^ivben  (b;  Wo  fie  luiv  tl)att  nit  foinen 
tonnen  imnb  ift  bei)  i)l)n  .  cnttUiebbcv 
eljn  Iniittev  liürcrci)  Unter  beut  naincn 
gei)ftlid;v  ininb  tenid)i-?  lebenn-j  obber 
ift  cl)n  bnveijn  iinU'iUiiic  elenbc  üor= 
(oinc  feiifd)ei)tt :  ba5  bev  jainev  (^roff^ev 
ift  ■  bcnn  liemanb  (itemben  obber  hwn 
(f)  mafl  ■  bell  Ijie  -f-  petruc-  rnret .  bnc- 
er  fprid)t  fie  rei)lien  bnrrf)  V)l)r  groffS 
furgcben .  Im  begirben  beo  flel)fd)-J  l)nn 
Dnlmdjt-  alf-j  foUt  er  ingcn-  fie  fibigen 
t)od)  von  beut  flet)ftlid)cn  ftanb  biinb 
Ifeben  bie  fenfd}cl)t .  aber  bei  mit  rei)l;,eii 
nnnb  bringen  fie  bcn  armen  Ijaüffen 
redjt  mitten  l)nn  bic  linfcnfd;el)tt .  bar= 
l)nn  fie  aud}  felb-S  leben 

Tatin  bringen  fic  bcn  fctbigcn 
l)ünffcn  bü()l)n  ob  er  Inol  i;unor  bnrrf; 
bic  tauff  rcd)t*  entflogen  ift  nücn  fun= 
bcn .  bnnb imn  (c»n-  rf)riftlid)ein glntiibcn 
redjt  angefangen:  bao  fie  nii  fallen  anff 
bac'  gcliftlid)  liiefscii  ■  ber  iiieljnüg-  alfs 
fei)  bie  tanff  nü  baf)l)n  Unnb  iiid)tv 
inel)r  nnlj-  laffcn  aud)  ben  glaloben 
farenn  all»  ber  cl)n  Iju  fri;led)t  gering 
gcmel)!!    bing    fei)    far)cii    ci)n    l)crtter 


Inerc  Cv  tcglid)  brot,  reljücn  mit  bein 
groffenn  laut  niel  inngo  bolrfv  imn 
l)t)renn  ftanb.  bie  barimd)  i)l)r  leben 
lang  nnrei)n  leben,  ettliri)  Ijallten 
offcntlicf)  unel)Ud)  Uiel)ber.  Tic  aber  Im 
Uuniben  ober  mannen  nit  fomon  mugeii. 
11)1111  ergcrfj  iinnb  t.uim  lueiiigften  leben 
fie  l)nn  bofjcn  liiftcn  iinub  iinljnrijtigen 
begirben,  mo  fic  Imr  tliatt  nit  fonien 
fonncii,  unnb  ift  bei)  i)l)n  cntlueber  el)n 
lanttcr  l)iircrel)  unter  bein  namcn  gcl)ft= 
lief}«  nnb  feiifd)i-j  lebeniK-  obber  clfii 
nnrcl)ii,  nnUnlligc,  clcnbe,  nerlorne 
fcufri)ei)tt,  bac'  ber  iamer  grdffcr  ift, 
benn  l)cinanb  glclnbcn  obber  fagcii  mag. 
Im  l)ic  S.  4>etriiv'  rnrct,  ba--  er 
fprid)t:  '©ic  rcl)kn  biirrf;  l)l)r  groff} 
furgeben  |it  begirben  be»  flei)fd)-s  linii 
nnimd)t\  alfjfolt  er  fagi-n:  fieprebigen 
t)odj  bon  bem  gei)ftlid)en  ftanb  iinb 
t)eben  bie  £eiifd)el)t,  ober  bamit  rei)l',en 
nnb  bringen  fic  ben  armen  baiiffen 
rcdjt  mitten  l)nn  bie  iinfeiifd)ei)t,  bar 
l)nn  fie  aurf)  felbc'  leben. 

Taiui  bringen  fie  ben  fdbigcn 
l)aiiffen  bal)l)ii,  ob  cl)r  lool  .yiDor  bnrri) 
bie  tauff  rerijt  entflogen  ift  allen  fiiubcn 
iinb  Dun  ^"f)rifttid)ein  glalnben  reri)t 
angefangen,  bac-  fie  nii  fallen  aufj 
bo§  gcl)ftlitf)  tiicficn,  ber  mcl)unng,  al« 
fei)  bic  tauff  nii  bal)l)n  iiiib  nid)tv 
uicl)r  uulj,  laffcn  and)  ben  glauben 
fnrcn  alfj  ber  cl)n  311  fdjlerijt,  gering, 
gcmel)n    bing  fei),   faf)cn    cl)n    l)crter, 


ö  offenließ  /A7.  17  jtc  arof;  /■'  ;.s'  beS  flclijtf)  /.  Jl  crljcicn  JU'r  21  jelfc? 
feli/i  F  as  ben  tnufi ///A'  (toiiff)  /'  ciitflolien  (eiilpflofjeii)  /'ai/lj/K  :'.-2  mi]  nur  A' 
31  3cvycljrecf)t  /// 


")   mit  bcni  giojicmi   Iniitt  am   litiken   liande  wichj/elr. 
ztrischeu  in.  iintl  f.         ^)  unjjndjtigfn  ton  Ihihni  Jiamh'  luichyelr. 
iilwr  entflogen. 


')    nit  iilieri/rncJiricIieii 
')  X(d)t  iilifrt/cxeliiiehfti 


12^     SBiber  bcn  faljd)  geitnnittcn  goifttidjcii  Stnitb  bi--3  "iiiipft?  imb  bct  5i*iit()öff.  1522. 


l)olicr  ftrciu^er  Iclicu  au  •  UhHUmi'  (14»| 
gott  biciicii  l)m  f\ci)itlid)eu  ftniib- 
Sie  bdv  ift  bei"  l)vtl)inn  bavimii  fic 
leben-  bic  Ijiiiior  aiii-?  alicm  i)itl)um 
(biixc^)  -  1)1111  riji'o  evlojc'ct  innvcii  oft'^ 
beim  iiii  iiit  el)n  foitlidjev  pvcl)f§  bc-:?^ 
flei)ft(ici)eii  lebeiiv  (bcm)beu  i)I)iii  S-petcr 
flibt  •  Cfo  fet)  t)oii  grojicin  gcjdjvei) 
Uiiub  iiic^ti?  ba^i)nben  •  fei)  cl)n  üii!eufd) 
tiiuet)ii  inn-Tiiriid)  leben  Unlc^C'  *  bie 
reditc  djviften  aujo  beiu  ved)ten  tDege 
fiive  Dnnb  bcbaUte  l)iii  l)vtl)üm.  SiVnn 
id)  mifc'eve  'i^iidioff .  pfaffeu  imnb 
-JJiund)  cilf-jo  iiuilcte.  inuft  id)  tniifeiit 
mal  feljer  jei)n.  Sie  ballten  für- 
S.  fvaiu'iic9  boinic9-  ".'liui.  i*evii:  ininb 
niel)v  l)ei)liften  i)tni  9ci)ftlid;en  orben- 
iel)en  abev  nit:  bn-3  bic  felbigen  f)cl)= 
lii^en.  nit  buvc^  bie  ovben:  luie  fie 
tbnn  :  f-jonbernn  bnrd;  bcn  c\laiubcn 
finb  iclig  uuirben:  bnben  bie  orben 
nit  gead^tct:  ba-ö  cd  lucge  fcljen  lutr 
jelid'ei)t     (bnuon    ci)ii    nnbcr    ntnl    iiictjr'  ^\ 


l)ol)cv,  ftveiuvv  leben  an. 

Taö  ift  beim 
nninufllid)  nnnb  fonicn  alfjn  mitten 
l)nn  bcn  ianicv.  (.^-i  geid)id)t  Inol,  bac-  • 
bev  tenffell  ei)ii,  IjUiel),  bvel),  lieben  iav 
cDiieni  fribe  leifil  (luic  Uml  ielteii) 
aber  enbtid)  bicijbt  t'el)ncv,  er  liunbc 
benn  cilelnbig.  (fv  l)att  bcn  iini^(clii= 
biflcii  ineuid)cn  \]o  Belnif;  inn  ftvirf  bev  '" 
nnfeniri)el)tt.  ba-?  cl)v  c\ax  tei)n  lilneiinel 
mac[  bvaii  bnbeii.  Tvnmb  Hnlet  ev 
mit  l)l)m,  lefiit  l)f)n  lui  liielilcn  viiiie 
baben,  Uicl)f]  bod)  lud,  ba-?  trn  iilanbe 
l)m  niemant  entlanffen  fan,  Sl)ntemal  i'' 
and)  bie  .-iuldjaffcn  finiirt  b'iben,  bic  mit 
vitteiiid)cm  gUmben  faren.  Siimina: 
2a%  |3?l. S)  1''!  birfj  ci)ne  geluiife rebc  fcDn, 
.stallt  nur  iiirf)t-j  non  bev  gvofi  bcniffen 
tciiid)ei)tt  bev  gel)ftlid}en ,  bic  nit  i)m  w 
glatoben  fviid;  finb,  luie  fie  il;,t  faft 
alle  finb,  iinb  ein  fc^cin  {cnfdji-ö  Icben-ö 
fi'iven    lui    iievbcvblirf)cv   vcl)lunig   inel 


3  Der  Ahschniti  'Sog  ift  beim  unmiiglicl)'  hls  S.  i:iii  'mcljiict  jü  Werben'  ««-s  dem  (ixfurdrr 
Mtniuxlripl  !.iljet-:l  rertoren.  f>.unten  Aniii.5  C  jlDCll  /  btii  i' bvfü  A'  13  XH^c  V  xuK  J'/l 
tulBe ///        //lueift/       J.S' gelotjjcu //       i.'^  ietüfften  i^A'       20  tüniäi^t'd  F       22  cAit  frlUi  I 

')  Z.  2  bis  2:1  Sicht  im  Urdruck  A  (in  der  rediten  Sjxilte)  S.  130,25  bis  J31,'10.  ')  Am 
liiilri)  Jlmide  die  rote  Zahl  3  (=®ij»),  nher  kein  Trennuuflsstrich  im  Text.        ^)  bc?  foi)'. 

aus  ber.        *)  luitrf)?  aus  bn§  korr.        '-)  Hechts  daron  stellt  ein  VerweisKngs.eichen  = 1|. 

—  An  dieser  Stelle  gibt  die  Hutidschrifl  ein  Mittel,  eine  Vtrderbnis  im  J}niek  zu  bessern. 
Hii<t  Verireisnni/szcichen  wich  'jjiit  fetirfel)!'  (^X.  23)  wurde  rom  Setzer  übersehen  oder  zu  .•>•;)((/ 
ge.tehen,  er  behandelte  daher  dtis  Zu.-<alzbhilt,  auf  icelelies  das  Zeiclien  rci'ii'ics,  wie  ein 
!ie}rijhnliches  Hamhchrifibhtll  und  reihte  rs  schon  nach  dem  Abschhißron  S.  13^  an-ttutt  in  der 
Mitte  ron  14=^  ein.  Dedjei  ersdiien  'iDoHeti',  das  letzte  Wort  von  Bl.  13'',  als  unpassend 
lind  l'iei  wej).  lis  widerstrebt  den  Grundsätzen  unserer  Atufgahe,  das  grobe  Verschen 
des  Urdruckes  durch  Um.<yt ellunt)  zu  ändern.  Um  aber  docli  den  Tart  in  der  ron  Luther 
gewollten  Ordnung  ler/'iigliar  zu  ninehen,  rücken  wir  das  rerlm'en  gegangene  Blatt  iler  Hand- 
schrift (beginnend  "^ai  ift  beim  immiigliri)',  s-.  oben  die  Bemerkung  zu  '/..  3)  an  der  richtigen 
Stelle  (d.  h.  weiter  unten  und  zwar  ((»•  Beginn  des  neuen  Abschnittes  '£e?  fei)  .  .  .')  in 
kleinerer  Schrift  nach  A  ein.  Es  ist  Icein  Anhaltspunkt  dafür  gegeben,  daß  d<is  Xusatztilutt 
mehrere,  für  rerschiedene  Stellen  bestimmte  ICinschiebsel  enthallen  halte.  Beim  sjvlteren  M'ieder- 
einmünden  in  den  laufenden  Te.rt  auf  Bl.  11<^  (rgl.  S.  130,26)  halte  das  'luolleu'  dann 
ebenfdis   keine    Stelle    mehr.      f<>.   Brenner.]  Kl  uns    alnreichend    ron    dieser    irohl 

einfacheren  Krkliirung  des  Sachrerhaltes  i.sl  (I.  S<haal)'s  geneigt,  auf  dem  rerlorencn 
Blatte  ztrei  rerschiedene  Nuchtnige  anzunehmen ,   Ij  einen  kleineren,  die  Wm'te  umfassend 


Söibct  bpii  fnlfct)  (ieiinmifeii  fleifflidjeit  Stniib  bi'8  *|!npft^  iiiib  bov  S^ijdjöfi'    1-V2i.      12!l 


<C  2;n§  iP  beim  uiiiuüglict)  iiunb  foiiieii 
ai^o  mitten  i)uu  beii  iamev.  (Ss  gc)d)icijt 
lool,  ba§  bev  teiiffell  et)ii,  ^mel),  brel),  ^ctjen 
iüT  cl)ncm  fvibe  (effit  dine  lool  feiten  i 
aber  enblid)  bleljbt  !el)ner,  ev  lucibe  benu 
(jletiibig.  @v  Ijott  ben  unglerebigen  men= 
frf)cn  ^0  geling  wu  ftvicf  bcv  iinteufdjeljtt, 
bo§  cl)r  gav  fcl)n  tjli'eyffcl  mag  bian  l)abcn. 
2)vnmb  Jvilet  ev  mit  X)i)m,  Icffit  l}()u  ^ü 
>uel)lcn  vuge  tjobcn,  ii'ci)^  bud)  mol,  ba§ 
on  glciube  libm  niemant  cntlauffcn  fon, 
£l)ntemal  and)  bic  ^^ufd^affcn  gniig  tjobcn, 
bie  mit  vittei-tid)cni  glauben  faren.  Summa : 
lof^  birfj  cDnc  gciinfie  rebc  fel)n,  ■öollt  nur 
nidjts  Uüu  bev  gvo§  bevnffen  feufd)cl)tt 
ber  get)ftlid)cn,  bie  nit  ^m  glaföben  frifd) 
finb,  mic  fic  i^t  faft  alle  finb,  unb  ein 
fc^ein  feufd)ie  lebend  füren  Iju  üerbevb= 
üdjtx  rcij^ung  öiel  iungl  üolds,  unnb  ift 
nidjt?  ba^l)nbcnn.  SÜoIIt  gott,  Ijnnbert 
ftijfjt  unnb  flofter  tüerc  nur  el)n  ftifft  unb 


iiinfly  üolctv,  unnb  ift  nid)tÄbal)l)nbcnti. 
Sßollt  (lott,  l)uiibevt  ftljfft  unnb  tl6ftt-r 
UiciT  iiuv  cl)u  ftifft  unb  floftcv.  (Sleub 
fidjovlid),  S. ''4>^'t""  vebet  l)ii'  nufj  fei)ueni 
topffen.^  Savumb  t)ab  id;  offt  (icfai^t 
unb  faf(c  nody.  llnUcrnuirveu  mit  ''^.^fnf- 
fevclj,  muud;erei)  unnb  uunncvin),  Um 
nit  unter  l)l)n  bie  l)ei)tige  fdjvifft  unb 
Iiiuttcr  nlnliibe  Uml  cictvicbcn  uub  cyubt 
luirt  tnfl  unnb  uorijt.  (Vv  muffen  ftifft 
unb  flofter  Ijelle  pfortteu  feljn ,  Um 
nit  limifer  uub  frifd)  ber  glnUib  brl)uucn 
g,mbd  loirt,  ba  ift  Unbber  rab  uori) 
llülff  fi'iv.  ^sA)  Uiarne  bid),  lu'itt  bid)  fiir 
gel)ftlid)eui  leben,  hau  ou  f  djriff  t  firij  füret, 
.•^ur  feufd)ei)tt,  eublid)  lui  [)aUteu, 
getjoret  elju  ftnrrter,  feljuer  glniube, 
bev  ben  gel)ft  mit  flelrallt  ubir  bao 
fleDfrf)  erl)e6c  uub  fel)ue  flüffu'  nt--  ei)u 
feUir  aufjtrorfue,  bao  ber  uteufd)  audj 
bi§  leben  l)affe  uub  fd)ier  cl)u  euflel 
fei),  Uiie  oiniao  •">.  faiit  imu  (S[)rifto:3n  n,; 
'Sie  9ered)titfel)tt  Unrtt  fcl)nu  el)n  flürt= 


ül 


7  bar^inbcr  K  (mich  spiiier)  4  Sßeltcr  IJ  .0  topffe  BC]  ^ofcn  J<  7  iiuunetet)  HfK 
II  Vorteil  FIK  Vi  friftf)  uiib  loatfet  F  IT  fl)ncr  ftatder  F  V.l  fetjne  fehlt  F  20  ou9= 
triirfnc  HF  oufittudne   /  ufilturfnc  /,         21  b.  (.  aiid^  1).  F        23  gtci^tifcit  F      tl)U  fehlt  F 

'Ja«  ift  beim  Oiimüglid)  unnb  fomen  nlfjo  mitten  l)nn  beii  iaiitet',  dir  nach  den  erslm  Warten 
der  iieuen  Maniiskriptseitc  "gott  bicneii  ^m  gel)ftlic^en  ftonb'  folgen  sollte.  As  ward  aber 
rom  Setzer,  der  nicht  sah,  daß  er  ein  Blatt  mit  Zusätzen,  nicht  mit  fortlaufendem  Texte 
vor  sich  hatte,  vor  diese  Worte  (/esetzt.  Das  letzte  Wort  der  vorlieryehenden  Seite  73'" 
'iDoUcn'  u-'irde,  ala  in  diesem  Ziisammenlianye  iiherflüssig,  fortgelassen.  J)iescm  kleinen 
Ziisidz  fohlte  unmitielbar    2)  ein  größerer,   dem  im  Manuskript  am  Schlüsse  des  Ahs<äzes, 

u/so  naüi  den  Worten  'baä  c«  Wege  feQen   jjiir  felirfel)f  mit  dem  /.eichen  1|  sei»  Vlat: 

anqewie.\en  war,  allerdings  irohl  lihne  daß  dien  Zeidien  auf  dem  Xit^idzblatt  wiederholt  iciirde. 
Die  ganze  Stelle  müßte  gelesen  werden:  '.  .  .  iBoUcii  gott  bieiieii  l)in  gel)ftlid)cii  ftnnb  bn«  ift 
bcnn  önmüglic^  öniib  foincit  al§o  mitten  t)nit  ben  iomcr.    ©il)e  hai  ift  ber  l)i:t()um  bntljnn  fie 

leben Ijnlcn  bic  otbcn  nit  geadjtet:  ba?  el   Wege  fe^en  ^ni:  feticfeljt.    d-i  gefd)id)t  tool 

ba*  bei  lenffcl  eljii  ^luel)  ....  Ijnuffcn  bn^l)n  bn§  et  burd)  gel)ftlid)  ftonb  im  luevd  tcnji^  imnb 
l)e>)lig  ineljnet  ,511  luetbcn.  2a§  fei)  bitjnial  gnug.'  Ist  der  Zusatz  von  Luther?  Wir  tliirlen 
wohl  nicht  zweifeln.  Aber  eben.to  sicher  ift,  daß  ivenigstens  einzelne  Partien  be'^ser  ueg- 
geblielen  waren.  Offenbar  war  Lutliern,  als  er  die  Korrektur  vornahm,  der  Zusanimcnhitng 
im  einzelnen  nicht  mdw  gegenwärtig,  s0n.1t  wäre  gewiß  manches,  das  schon  im.  altern  Te,xt 
steht,  nicht  in  ermüdender  Breite  wiederholt  worden.    fG.  Sdiaaffs.] 

')  Luthers  Sammlung  (ed.  Thiele)  Nr.  137:  "ä\\%  ^o(em  t.  t.',  vgl.  auch  Un.i.  Ausg. 
27, 179,  .37  und  2S,  63,  31. 

Cut^ct-S  aöertc.    .\,  2  9 


130     ilMber  bell  fnljd)  gcimiiiiten  i^ciftUdjt'it  Stniib  be-s  "ISapft-^  iinb  bct  Söijc^öfe.  1522. 


Hofier.  (i)lcii6  fid^filidE),  ©.  *4.5eter  vebet 
l^ie  au§  feljncm  toptfc"-  Savurnb  'ifob 
id)  offt  gefaxt  uub  ]aa,t  iiod):  Uiiücv= 
luürveii  mit  ''i>fnff crel) ,  iniind)evci)  uniib 
nonnevei),  U'o  nit  unter  i)I)n  bie  tjcljligc 
fcfjrtfft  iinb  lautier  gUimbe  tool  getricbeu 
unb  geubl  luirl  lag  uuub  uad)t.  (^i  muljen 
ftifft  uub  ftüfter  belle  pfortteu  felju,  luo 
uit  tuacfer  uub  frifc^  ber  glairb  bn)uucu 
geubet  luirl,  ba  ift  toibbcr  rab  uod)  Ijulff 
für.  3d)  luorne  bid),  ()ütl  bid)  für  gel)fl 
liebem  leben,  ba§  du  fdjriffl  fiel)  füret. 
3ur  teufd}cl)tl,  eublid)  ^ü  l)alllen, 
getjoret  eliu  ftarifer,  feljner  gtaiube,  ber 
beu  gel)ft  iiiit  geU'allt  ubir  ba^  fle't)fcl) 
ert)ebe  unb  fel)ue  flüffee  aU  el)u  feiur 
nufelrocfue,  ba§  ber  nienjd)  aud)  bi^  leben 
^affe  uub  fd)ier  eljn  engcl  fei;,  toicSfaiaS  5. 
fagt  Uüu  Pbriflo:  '3)ie  gerecblideDtt  luirll 
feljnu  el)u  gürltel  fel)uer  lenbeu  uub 
ber  glaub  el)u  gurt  feljuer  nljeren.'  S)cv 
glauli  uiufj  bie  uicren  gürllen  uub  fallen, 
feonft  iftS  uugel)altcn.  <Bo  farcn  fie  ba 
l;er,  luiffen  nidjle  üoni  glaubenu,  woUeu 
beu  fachen  mit  Uientcu,  fifcf)  effeu, 
lüoücnen  flel)bernu  Ijelffeu  unb  fiub  alfjo 
luclj^e,  aU  mx  beu  rel;n  luoll  fdjüljenu 
mit  el)uem  flroeren  gett)e!^r  unb  lie§  Ijlim 
boi^  feljne  quell  unb  urfprung  untior= 
flüpfft.  S)a5  laub  niucljt  ber  Derfeuffeu, 
beu  rcl,)n  Ujirt  er  fre^Itc^  unüDrf(i)ü^t 
laffeuu.  5nf{D  laffen  fie  ber  uatur  l)l)rc 
natürlid)e  quelle,  bie  U'cljl  fie  nit  l;abeu 
beu  glauben,  unb  luolleu  bod)  mit  tlelj^ 
beru  unb  fifd)  cffen  tuercn,  baS  fie  ni(J)t 
nt'irgeljcn  ober  au|bred)cn  foll.  So 
left  c§  bie  uatur  uit,  Itjul,  lua§  t)l)r  ort 
ift.  Samit  bleljbl  \)l)re  tenfcl)cl)t  nit 
miuev,  benn  bao  fie  nit  eljelidje  tueljber 


tcl  fel}ner  Icnben  unb  ber  (\lniib  ct)n 
fluvt  fel)ner  m)ercn.'  S)fr  fliaub  mufi  bie 
nieven  iinrtten  unb  linlten,  ^onft  ift-J 
nuiieliolten.  io  farcn  fie  bat)er,  Iniffen 
nid)t-5  üoni  c^laubcn^,  InoUeti  bcn  fad)cn 
mit  Uievri:en,  fifd)  cffcn,  mollenen  Met) 
bernn  l)elffen  unb  fiub  alfeo  Ineijfjc, 
olö  Iticr  beu  rcl)n  luoU  fd)n|ionu  mit 
cl)nem  ftroereii  geltiet)r  uub  lief;  i)l)m 
bod)  fel)ne  quell  unb  nrfpnnui  unnov 
ftopfft.  Tay  lanb  m6d)t  ber  bcrfenffeu, 
bcn  vel)n  Inivt  er  frcl)lid)  unluirfd}iit.it 
taffcnn.  ')U\io  laffen  fie  ber  natnr 
l)l)vc  iiatnrlid)c  quelle,  bie  lucl)l  fie  lül 
l)abcn  bcn  fllaiibcn,  nnb  Umllen  bod) 
mit  flel)bcrn  unb  fifd)  cffcn  Incren,  ba-j 
fie  nit  ubirgct)cii  ober  anf;bred)cn 
foE.  ©0  left  C'?  bie  natnr  nit,  lljut, 
tna-?  l)l)r  art  ift.  T-amit  blcl)bt  i)l)vc 
feufd;cl)t  nit  rcl)iicr,  bcnn  baC'  fie  nit 
ct)elic^c  Uicl)bcr  nnb  menncv  Ijabciin. 
Unb  ift  l)l)c  Uiav,  bao  5.  '^H-tcr  l)ie  faqt : 
Sic  rcl)lßcn  mit  l)t)ixni  flvoffoi  furflcbcn 
bcn  armen  l)auffen  bal)l)n,  ba-j  er  buvd) 
qcl)fttid)  ftanb  nnb  Incrcf  t'cnfd)  imnb 
l)Cl)Uii  |y<l.Tii''|  mcbnet  ]n  Inerben, 


flOtt 

bicnen  l)m  qcl)ftlid)cn  ftanb.  Sit)e,  ba'J 
ift  ber  l)rtl)nm,  barljun  fie  leben,  bie 
,^ubov  aufi  allem  l)rtl)nm  i)iin  (>l)rifto 
erlofict  Umrcn.  .,^\ftv  benn  nn  nit  cl)n 
toftlid)cr  vreljfj  bcv  ftcl)ftlid)cn  lebcuv, 
benn  l)l)m  S.  ^4-^eter  fliBt?  (SS  fei) 
bon  f^roffcm  (ieirf)vcl)  nnb  niif)t'j  bn= 
l)l)iibcn.  Sei)  cl)n  untenfd;,  nnrebn,  ber- 
fi'aifdi  leben,  >viild)§  bie  redite  (^l)riften 
aufj  beut  reri)ten  loct^e  fiire  uub  üc^ 
l)allte  l)m  l)rtl)um.    ilBenu  id)  unfjeve 

3  ift  7/7  ift  c§  /\'         II  fijcftcu  Jll      luüllcu  l:c'  luöflcncit  l>(!  luoUcncn  /■'  luoüiiicii  1< 

muQcii  ///  ttJuUcticn  /.          S  ajljn  /''          <J  ftvöcrcii   I)   ftrucncii   ///       ftvutucncu  fleWcrfit  /■' 

fttoltiii  gElDot  K         Kl  quetlen  A'  (^oitcA  I-l)  P         II  mui^t  et  ücvj.  /•'      Ucijtuffcii]  cvttinifeii  A' 
•JSlan  »ooUen  flott  bicnen   //••.■         'J!i  biene  /.        .;/  Iiii»uu|  uov  A'        :il  benn]  bnnii  /' 


SBiber  bcii  fnlid)  gciinmilfii  gciftlidjeii  Staub  be?  *4>nprt'i  mib  bi-r  iöiidjoii-    ir)22.      l:',l 


unb  mcnncv  f)nLH'iui.  lltib  ift  i)l)c  umr, 
ba§  S.  '']}dex  t)ie  }agt:  ©ie  vei)^cn  mit 
l)t)voin  (ivoffi'ii  fi'ivt^i'&oii  ben  nviiicn  l)niifft'n 
bal)l)ii,  ba-:'  ov  bind)  flcl))tlicl)  ftaub  unb 
toerdE  feujd)  unnb  IjfDlifl  meinet  311 
mevbeii.  ^ 


S)eö  fei)  bil^mal  flnüq  .  ba§  U)l)v 
biefoc  lilnecn  '^(voftcll  potnim  imnb  pnii= 
(um  l)abcn  ■  bic  üu)-:?  bic  papiftcii  iiitt 
i)l)vciii  i.ittd)viitlii1)ciit  lHn-bertilid)i-m 
cicl)ftlid)cn  Uicfocn  Imiib  Icrcii :  liel)ivii  ■ 
bno  fic  fiiibcr  bev  iioi-maIcbct)iiiu^  uiuib 
Iju  iitel)ben  ftub.  mit  allem  ba-5  fic 
furf^eben .  2öa§  djriftu-i^ .  3)<'W-'  4)ie= 
rcmiaö.  tv^edjicl  ininb  anbcv  pplictcn 
bauon  jacieu .  »rollen  \v\)x  jpiueii  bii-? 
bas  bcr  iyijdjoff  üoii  ^JJtentj  mit  fel)ncu 
mitfleiipffen  tun-uiii  aiiif  bit;  tnid)Ie 
luirtt  üiiitb  l)iin  bn-J  felin-  lUeJict  bac-  k- 
6af§  brenne  •  SßoUen  nii  Rcn  tjaUe 
^um  ?tbtai-5  vel)ij'öcnn ' 

|H''|  Cb  id)  beu  tfifidjoff  l'on 
^JJfcnli  nit  banbcU  (et)  dfö  cl)nem 
faifid)offe  foll  ml)!-  niemant  miforcben. 
(yv  l)e[lt  fid)  felb-j  nit  alfo  el)n  bijjdjün. 
Dnnb  id)  nod)  Ijn  Hicl  tl)n .  bay  id) 
l)()n  cl)ncn  '6ijd)off-  nenne  \v\iä)-i  cljn 
olltev  l)el)li(iev-  e()r(id)cv  nnme  ift. 
od)  füllt  l)t)m  iiiiv  eljnen  luolff  minb 
jeel  morber  nennen .  Gl)u  biffd)off 
foll    l)nn    bcr   33iblicn    gelcret  fel)n: 


'-yifd)off.  '^^faffen  nnnb  ''JJiund)  nlfui 
utnlete,  müft  id)  taufjent  mal  fclicv  fel)n. 
Sie  ballten  für  5anct  ("vi'niH'ifeib?,  To- 
minien-o,  'JUu^luftiiuiol,  '-inn-nlliavbni'l 
unb  met)r  l)el)liiien  l)nn  flel)ftlid)en  ovbeu, 
©eben  aber  nit,  ba-o  bie  felbityn  l)el)= 
lifien  nit  bnvd)  bie  ovben  (luie  fielljun), 
^onbernn  bnvd)  ben  erlauben  finb  fclifi 
luovben,  baben  bie  ovben  nit  i^ead)tet, 
hüc-  e-ö  luege  fel)en  Ijuv  felid'el)t. 

I 

S}a!j  fei)  bitminl  c\nuc\,  hai  \x>\)v 
bic^e  Ijlueen  ''Jlpoftell  'JH-ti-nm  nnb  'Inm- 
lum  t)aben,  bie  nnfj  bie  'iHipiften  mit 
Dbrent  und)viftlid)eni,  Devberblid)em, 
i^el)ftlid)em  luefjen  nnb  leren  lieii^en, 
ba-ö  fie  tinber  ber  Hermalebeljunci  nnb 
^ü  mel)ben  finb  mit  allem,  ba«  fie 
fnriicben.  2ßa§  Pt)riftii5,  .X]ami, 
■SÖicremiao,  fö^edjiel  nnb  anbev  pro= 
pt)eten  baUon  faqen,  inollen  \v\)t  fparen, 
bifj  ber  bapft,  bifd)üff  nnb  l)bre  mit= 
flenoffen  liorniii  luerben  uff  bifj  bndjlc 
unb  l)nf5  felur  blafjen,  bnü  Cv  bafj 
brenne. 

Cb  id)  bie  '-iMfd)offe  nit  bmibcl 
alf}  bifrf)offc,  foll  ml)r  nicnmnt  nii^= 
rebcn,  fic  l)aUm  fid)  fclb-5  nit  alfj 
bifd)off,  nnb  id)  nod)  ^u  Hiel  tbn,  ba« 
id)  fie  bifd)off  nenne,  >uild)C'  el)n  allter, 
l)cl)ligcr,  el)rlid)er  namc  ift.  3d)  follt 
fic  nur  Uiolffe  nnb  feelmorber  nennen, 
(njn  bifd)off  foll  l)nn  bcr  ^Mblicn 
nelcret  fein,  ftubirenn  tac^  nnb  nad)t, 
f eiber  prcbiflcn  feljucni  Hold  nnb  bie 


2  eljii  fcljcr  liC  '1  ovben  /ITK  (splitfr  nur  K)  11  hier  also  liiilte  der  Hcizr.r  von  A 
il.fn  Almclnult  'Ja?  ift  beim  umiuifllicfj'  liix  'mcDitel  ju  Werben'  einschallcH  solleit  [Brenner]. 
/'>'  neiftlic^en  /  7.S'  311  me^bcn  fein  feinb  mit  /  L'.'i  tiecfjlcin  /  '2'.>  nai)  sintl  norf)  /■' 
•i;  cljvli^et]  föl)x-iftlic^et  F         :s:s  ijnn  /e/dt  K 

')  Die  letzten  Zeilen  von  'h\\i  ba§  bct  Si[d^off  Ins  "tctjfj^cnn"  ausgeKlrichen.  —  T»  den 
folgenden  Anmerkungen  sind  nur  die  Besonderheilen  der  Handschrift  au (/e führt ;  die 
ireiteren   A)ukrun(/en  siwl  ans  der  ]>ruckfassun{i  ersichtlich.  '^)  l)el)liger   am  linken 

Bande  nachi/etrui/en. 

9' 


132     Sßibcr  bi'ii  fnlfd)  gcmiimtfit  cififtlidjen  Staub  bc?  ^PnpftS  itiib  bct  »ifd^öfe.  1522. 


ftubirenn  tng  önnb  naäjt:  fclber  pbigcn 
fct)nem  öoirf.  önnb  bic  armen:  trnnrfcn: 
biirfftigeii  6cjiid)eii  •  (()e)  •  l)t)ii  flcbeii 
Inuib  l)i'lfcnu  •  8od  rnlubt  er  Uiie  el)ii 
bieb  bell  frinitcii  Icuttcii  Dbr  gutt  mit 
liegen  inmb  triegeu  ■  ^aruinb  UiiU  icf) 
bell  liiülfi  aU)ic  bejrf)rel)eiiii  imiib  ctt^ 
lid)e '  feljiier  tiigeiit  fiiilici)gen  (firf))  ba= 
fiir  l)beriiinii  l»i  Umriien :  ^\A)  Unll  l)l)ii 
iiod)  iiit  1)1111  nigiier-  {.'foii  obber  UieUt= 
lid)§  ftaubv  Iniiib  Uui-seii'J  tialbeii  aii= 
taftcn.  Syonberim  püor  Uinb^  jcl)nes 
tnoltfifdjeii  regimeiito  f-;oiibcrlid)  fcliney 
abgott-J  tui  bnU  UnUeiiu  bc-J  bab  id) 
nUi§  el)u  giitt  erempel  an  -'S.  paiilo. 
?(pfl.  2:i, ;i ber  aet  2:i  •  bcii  ubirften  priefter  '','liia= 
nia  (op)  üffentlidj  ijiii  geridjt  ftrofft  • 
bnnb  fprad) .  föott  toirtt  bic^  toibbcr 
jc^Iaf)en  bit  ubirlueiifiete  limiib.  Tu 
fi^tift  Iniiib  ridjtift  inid)  iiad}  bem 
gefeli  iniiib  leffift*  niidj  idjlaben  luibber 
brt>3  gefeli :  Ta  nennet  er  bcii  Ubivften 
Vrieftcr  cl)ne  luanb  bie  Ubirfelrfct  ift. 
ba^i  ift  •  ct)n  tarne  ^  bcr  bo  fdjeljnet 
baoer  nit  ift.  unnb  (uovnmlcbci))  lininbfdjt 
l)[)m    ftraff:    tl}ittt    l)t)m    gnntj    tel)n 


armen,   frandcn,  bnrfftigcn  befnd)cn, 
t){)n  geben   iiiib    belffen.    So   rauben 
fie   mie    ein   bicb   beu   frniiien    leuteii 
l)l)r  gut  mit  liegen  iiiib  triegen.   Tar- 
umb  mit  id)  bie  tnolffe  alf)ie  befdjrcicnn    ;. 
inib  etlid)e  l)bre  tugeiit  nnliel)geii,  bn- 
für  l)berniaii  l;,u  luarnen.    M)  "-'il  fii' 
nod)  nit  Ijnn  aigiier  perfon  ober  UnHlt- 
lid)-j   ftanbv   iiiib   luefjeu'o  balben   oii 
taftrii  fjPiibevnu  nmb  l)()re-j  nuilffifdjeii    m 
regimcntv  UiiUenn. 

|»l.  Sij"!  Deö  t)ab  id;  allid  elm  gut 
erempet  an  ©.  '•^.ninUi,  ber  aet.  2'-',.  ben 
ubirften  priefter  l'lnania  offentlid)  l)ui 
geridjt  ftrafft  iinnb  jpvad):  'Onitt  inirtt  i^ 
bid)  tuibber  fd)labeii,  bii  ubirtiindite 
luanb,  bii  filüft  iinub  ridjtift  midj  luid) 
bem  gefe^  iiiib  leffift  mid)  fd)lat)en 
Uiibbcr  ba-J  gefeli.'  Ta  nennet  er  ben 
ubirften  priefter  epne  Umnb,  bie  nbir=  ■-•" 
feitet  ift,  bo'j  ift  epn  larlie,  ber  bo 
friiepnet,  bav  er  nit  ift,  nnb  Un'infdit 
l)l)m  ftraff,  tl)utt  l)l)iii  gant^  teini  ebre 
al-5  eljiiem  ubirften  priefter. 


cl)re  —  alf«  epue.,  ubirften  priefter 
%a  l)£)n  ober  ctticf)  brumb  ftrafften  uiib  fpradjen:  'flud)ftn  bem  ubirften 
priefter'?'  anttluorttet  er:  'lieben  bn'iber,  id)  l)ab  nit  geloift,  ba-j  er  ubirfter 
priefter  fei).'  Sßie  er  ba-j  lueline,  ift  gutt  tui  mercteii.  'iBenii  er  b^'tt  gead)tet, 
bav  nbcl  tbau  inere,  ba-?  er  l)l)in  alfjo  Uiiinfd)et,  bi'tt  er  gclnifjlid)  gnabe  nnnb 
ncrgebiing  gepeten  lunii  ubirften  priefter  nnub  bett  eo  Inibber  riiffen.  Tao  U)utl 
er  nit.  So  ifto  aiid)  nit  l^iiuerinuteu,  ba^  er  nit  folt  geloift  b'iben,  bao  ber 
ubirpriefter  luete'?    Sßie  iftS  glcublid),  ba-j  er  folt  fnr  gcrirf)t  bracf)t  Inerben 

3  ftommen  A'  :'>   ficjdjtcicn  ADKFGKLM   icfdöxcljlicn  HC III  n   on(jcl)cn  -1 

on^c^flcn  Ji  -d^cii  /.  72  3)c§l  Saä  /.  oUi§  f'Mi  F  II  (\rirf)t  /'  1(!  ubirtiuiic^tc  (!] 
im)fi9Ctc  F  17  fiijiftl  fitjtift  A    fiijtcft  (!  jajjcft   ///  J"  ülicrtatc^et   /■'  iiluHtatflct   A' 

1'/  tatim  l>  -'^loiinft  .1 /,.l/ uniiift  /■'///         .W  loibavi'ifft  l'//l<  tuibcvvicfft  /         :I3I34  bn§ 

bcr  bcv  obcrft  \>x.  F 

')  Vorher  etttidjer.  ')  nifliicv  '(»i  rechten  llumle  sdton  ri»i  Luther  nachgetrnycn, 
naclidem  das  folf/ende  fcl)ncx'  (nim/rstridieii  imr.  •'')  Uiiib  überi/eschriehe».  —  Ijiiüov  am 
linken  Itande  niic.ldjitriuien,  </eh(hi  wühl  an  die  Stelle,  die  iclt  ihm  in  der  vm'herifehcnden 
'/.eile  aiiffewiesen  hidie.         ')   Ülie.r  ()fl)Jfift.         '■)  rt)it  liuilf  um  Hunde  naclu/etrafien. 


äOibct  bell  fnljt^  gciianiitcii  (ieiftlid)cii  Slniib  bei  ^'apfti  iiiib  bcr  5^ifc()öfr.  \'r>->.     1:?;^ 

iiiib  iiii-mditt  l'olt  t)f)iu  (^cfat^t  l)a6cii:  '^^aiitc,  bii  loivft  für  bcii  iidivitcii  Uvicftci 
fotiicii  ^  ,\tcin:  fific  biu't  filit  bcr  iibivft  inicftev,  feo  tunii  borf)  l)iiii  iolrfn'ii 
otfciitlidjcii  l)eiibcUn  gav  lilcljffici  finjriict  unb  Ijeiiflt  bie  pcrjoiicii.  Uiiiib  oLi  cv 
fc^on  nit  ()ettc  flctouft,  ba»  bcr  ii6ivft  pricftcv  \mn,   §o  fal)C  cv  bcnnod)  luol, 

^  baä  cv  oben  an  fn^  unnb  befcnnct,  biiv  cv  an  vl)cf)tcvv  ftatt  fnlu'  unb  dcfall), 
l)f]n  ,y°i  icf)Ial)cn,  feo  folt  cv  billicf;  bcv  iibivfcl)t  bciicfjonct   Ijadcn,  bic  cv  l'clb 
befeunct.     'Svnnib  mu§  fcljii  loovtt  bal)l)n  lanttcn:   'hieben  bvubcv,   icf)  nicli^«M-M,  5 
nit,  ba-j  cv  nbivitcv  pvicftcv  ift\  bo'j  ift:  'th'  folltc'  icl)n,  t^v  ift»  abcv  nit,  icf) 
liallt  \)\-}n  and)  nit  bafnv',  lüic  c-?  ©.  '^luiinftin  nuBlcfit.'    So  bcn  S.  '•^hiuIu-j 

'"  bcn  bvicftev,  bcv  auß  bcm  (vfcl!  lliobfi  (\covbiict  loav,  alfjo  antaftct.  ^il.HVJ  joUt 
irf)  fdjclocn,  bic  gemoictc  3?iid;off  unb  lavbcn  nu^ütaftcn,  bic  Hom  'i^apft  fonicii 
on  alten  bcfelb  gottiv  nniib  bcv  ntenid;cn? 

l^k  crft  tugcnt  bcr  ^ii'djaff. 

fai.  ®iii|  Sic  laffcn  pvebigcn  an  ftatt  gotlid)-?  Uunt^j  bec^  '-öapfto  IniUeii 

1;.  unnb  a[ita§.    3Bie  el)n  undjviftlid),  Uiolffifd),  ocvfuviid)  ftnd;  baö  fei),  beloel)ffet 
ficfi  bavauft,  Ta-J  tuibbcv  gotti-j  cvftc  gepott  ift,  Xa  cv  gcpottcn  liatt,  man  foU  nit 
nie()v  benu  fel)u  gottlid)  luovtt  pvebigcn  unnb  l)t)m  allein  bic  el)vc  laffeit,  ba-J 
ev  unfjcv  gott,  levcv  unnb  mepftcv  fei),  h)ic  cv  fpvidjt  buvd)  3faiac<:  "^'sd)  bljunan.  48,  n 
beim  gott  unb  leve  bid),  lua-j  biv  nulj  ift\  Unnb  t?t)viftuy  5Jiatt.  2;!.:  'j')l)v  foUt  TOcuui.  w,  8 

an  cud}  nit  lajjen  levcv  l)cl)ffeii  auff  cvbeii,  (yo  ift  nuv  cl)u  etov  mcl)ftcv,  (M)viftuo.' 

5luc^  fpvid)t  er  531att.  15.:   '©ic  bieuen  ml)r  umbfonft  mit  l)l)ven  meufdjen  a'j.uni.  n,  ;i 
tcveu  unnb  gcpoten.'    Tavnmb  ift  gcioifjlid)  alte  mcnfdjcn  Icvc  cpn  polic  unb 
go^  an  gottic-  ftatt  gcfeljt  unb  abgottcvci),  bie  ba-?  volrf  Ijum  Uevbamuic'  fuvct. 
'ilü  mag  l)f)c  niemant  leucfcn,  baia  buUen  unnb  ablafj  nit  gottiö  luort  fcpu, 

•-■•  onrf)  nid)t->  bai'on  pun  bcv  fd)vifft  ftel)t,  mnfj  and)  betcuneu,  bao  bifje  fpviid) 
unb  uiel  anbev  mct)V  flevlid)  Hevbamncu  allcv,  InaC'  nit  gottic<  luovtt  ift,  unnb 
gott  fetbs  uvtepUt,  ca  fei)  aUcy  bcvgcblid),  ucvfüvifd),  abgottifd)  bing,  ba-5  nuff 
l)ol)ift  ,511  mcpben  ift  bcp  fepncv  gott(id)en  iingnabcn  unb  einigem  tob. 

■"^Ibcv  bie  liicpl  unfecv  iunctcvu  epficvnc  ftpvnu  unb  el)even  uarfeii  l)abcn, 

:'o  hJoUu  fold)v  nit  l)6ven,  Inffeu  il)uu  and)  nit  fagen,  favcit  fuvtt,  unnb  fic 
felbft  folbcu  pl)V  Icl)6  unb  leben  luibbev  mcnfcf)eu  leve  feljcn  unb  pl)v  blutt 
loittiglid)  Hcvgiffen  umb  bcö  lauttevun  gotti>;  h.iovt  unb  bcv  avmcu  feclcn 
l)Ci)t  lüillcu,  ubiv  liiild)c  fic  fid)  '-yifdjoff  felfd)lid)  viimen,  benrten  nur  pljvcm 
tt)oIffifd)cn  gvpm  na(^,  bie  fcelen  ^ü  morben,  pnn  gottiö  nngnabc  unb  l^uv  (jcllc 

:«  tiepbcn,   öon  gotis   inovt   auff   menfrf)en  lügen  |u  füveu,  lüfüffeu  lopv  bic 

•J  bott  F  J  foffc  /  bqaü.  D  Bcfatt^  FJllK  II  jc^ciil)cn  7/  f^cu^c  /  fc^cl)()cii  A' 
td^u^cii  F         l>  iefctt  D  bcfc(dt)  //IK         22  botj  J>  pul}  FK  tiiljcu   /.  23  ju  ucrb.  DF 

27  ouff^  !'><'  2ii  5fen  —  cctciic  /■'  cl)6ciic  unb  ccrcn  //  cljteuc  unb  övin  h  cl)6ne  unb  cctcn  / 
Eigner  L  mi  I  30  nii^ti  Hl  für  /  30131  bic  felbft  V  32  bcr  /e/i«  BC 
33  5e^r  fehlt  F       34  ttolffcfd^cn  /'' 

')   Ühersichl  iilier  diese  AusleguH<i  hei  Meyer,  krU.-e.mjcl.  llamlbuck  '  3,  403. 


134     SBibcv  bell  jalid)  aciKiimtL'ii  i^ciftlid)«!  Stniib  tif-3  ^\>apii-y  imb  bcr  ifiidjbfc.  1522. 

augcii  nuff  ii)un  lliiub  bie  Uuilffc  unter  bcm  bijdjoff  ()uttcn  bcfte  tilciiffirtci 
mcl)bcnu.  Tviimb  faitt  iimib  limriic  id)  aUc  fviimc  C^liriftcii,  kipltcu  c\v[\i 
guabcix  unb  iiugiuibcii  lui  licrljcu  nel)mcii,  llimb  une  i)l)v  mit  cl)iinii  leijpUdjeu 
priapD  obber  abgott  tuoUtct  farcn,  nlBo  faret  and)  mit  bcii  buUcn  be»  S?alaam 
unb  fccl  morbcrS  ju  9{om.  Tcndfe,  lnio  gvof}  binift  l)l)r  gottc  tl)ut,  ßo  l)l)r 
bic  abgött  ^uvbrcd)t  unb  fetjncnn  gotlid^cn  namcii  imn  bcv  abgotterci)  betiliget. 
Xrumb  locr  nur  mag  unb  tan,  bcr  |u  rctific  unnb  Pcrtilgc  fold)c  buUcn,  §o 
boc^,  hai:  cr^  mit  guttcnt  gctniüeu  unnb  uerftanb  tbnc.  6-3  ift  bcr  bcftc  goti^ 
bicuft,  abgdt  luitiortilgcn,  Inic  bao  5Jiol)fc-3  t)nn  Xcutronomio  ^o  offt  gcpcutt. 
iHiiDt.  8. 27  9(1^0  |u  brad)  Ökbcou  bcn  iBaal,  ^utiii'-  ^-  """^  toma,  %ia  bcn  '^-'i'inp"'» 
i.söii.  I.M3  3.  g{cg.  5.  unb  finb  t)od)  bavob  getobt  unb  Hon  got  mibcr  tjü  groffen  cl)rcn 
gcfc|t.  Gi  ift  bod)  itü  bic  tjcljt,  bnö  fid)  bic  id^aff  mcbr  für  bcm  bDrttcn 
^utcu  niuifen  bcuu  für  bcn  loolffcn. 

vTic  aiibcr  tmjiMit. 

maiui.  lu,  s  6{)riftnä  fpridjt:  '?)f)r  Ijabtö  umbfonft,  brnmb  folt  l)t)r'3  and)  umbfouft 

geben.'  Sßibcr  biffcn  flareu  fprnd)  l^lirifti,  atf?  l)ct  l)fin  cl)n  narre  gcfagt, 
fareu  mein  molff  ^ii  niib  laffcn  itit  aUcl)n  liigcn  uiib  mcnfd)cn  Icrc  prebigcii 
fjonbcrnn  mit  unlierfd)anH)tcr  fttjrnn  nemcn  unb  fobbcrn  fic  gellt  bafiir,  fjo 
finb  bod)  fd)ulbig  fic,  bei)  Pfu'iftns  itngnabcii  nmb  fonft  \w  geben  nlle  gel)ftlid)c 
güttcr.  SBcnn  nu  bao  ablafj  gleid)  cttlini-j  nnb  gut  mere,  folt  eo  beunod)  umb 
fonft  l)cbcrnian  geben  lucrben  Iaut§  ber  toort  @l)riftt.  21Mc  lud  mel)r  ift  ha§ 
cl)ii   fd}cnb(id)  untngcnt,    gellt   für  Ingen   unb  fd)aben   nemcn.    5lnd)  fprid)t 

1.  Jim.  c,  8  g.  iJjQiil :  'SBcun  imir  fpcljB  nnb  tlel)bcr  babcn,  foUen  luir  unfj  beuügcn  laffcn.' 
.f)att  aber  bifjcr  igalaam  uit  güttcr  gnug  alleine  3Ü  9\om,  ba»  er  ein  mcd)tiger 
füiiig  fein  baoon  hinbt,  fd)liicl)g  loa-S  l)f)m  alle  fd)inbercl)  in  bcr  ganlicn 
(5l)riftenl)et)t  tragen,  left  l)t)m  alte  fad)  am  gcüt  unb  nid)ty  an  bcr  feclen 
l)cl)l  gelegen  fel)n?  3?el)be,  S.  5peter  unnb  5.  5]3anluÄ  leren,  cl)u  3?ifd)off  foll 
unter  aubcrnn  tngenben  and)  bic  baben,  haSi  er  uit  fei)  fd)enblic^-o  gcuiefj 
füd)tig,  Initl  bnben,  bac-  fclin  uarung  fei)  rcblid)  nnb  mit  erbarem  tl)uu 
crloorben,  bcn  aubcvnn  l^um  gutem  ercmpcl.  Hub  er  fclb,  S.  '|hiuIuc\  mar 
cl)n  IjaublücrrtC'man,  el)u  teppid)fticter,  eruerct  fid)  aud)  fclb  mit  feiner  Ijanb  nnb 
fd)e[*(.  2  4]met  fid)  nid)t->,  bao  ebr  ein  l'lpoftcl  tuar,  l)bbcr  benn  alle  5J3ifd)off , 
trcl)b  benuod)  fei)n  baubmerd,  tno  er  l)i)n  fam.  ,Osft  aber  baö  uit  ein  fd)cnb= 
lidjcr  gcniefi,  bai  man  mit  bullen  nnb  l'lblafe  gelt  furf)t,  gibt  lügen  umb  bcr 
ormcn  fd)tt)cl)fe  nnb  erbcptt^     llbir  bac-  finb  niel  mel)r  fd;cublid)cr  tiiet)^c  an 

4  obbcr  abgott  fehlt  F  SolaomS  /  •")  bcitdcu  /'  6  fciium  /  T  nut  >•  nun  /•' 
(ao  auch  i/e>rühnlich  unten)  lö  inuficu  tjütcii  F  l'i  Sptirfjt  Kljviftuö  BC  /.S'  ftiriicii  F 
2(1  bct  afiloß  F//1  21  naä)  taut  bct  luort  A'  22  tugcut  /'  23  Bctnugcn  F  2'i  fünifl 
baniit  jciu  (fiii)  ti'mb  (fönb)  l\'(F)  2ii  27  011  b.  jcci  gel.  F  2U  füdöifl  F  ctbcxcin  F  30  jfl 
jutcm  FL  ju  aim  3.  A'        33  ttljb  J/K        33\34  (ebenso  35)  jd)cbtid)ct  L        3ö  mc^t  fehlt  F 


aSBibct  bell  fnljt^  geiiuunteii  seiftlidjcii  Stniib  bc^  ^Simfli  »üb  btt  9<i(t^öfc.  1522.      I;i5 

bell  bifdjofieii,  gelt  ^U9etül)nneit.    Tauoii  ein  niibev  mal,  Uieiiu  )ic  im  luniiig 
lueibeii. 

Sic  fagcii:  'Cn)u  fürft  mu^  t)abeii  mcl)V  beiiii  Hiei)B  "nb  Üci)bcv,  ba^  er 
fel)ucit  fiaftlid}cn  ftaiibt  fürftlid)  l)altcii  muge.'  Sa-s  laß  \d)  gefc^e!^en.  S.  SPauliiö 

5  vcbct  nit  ooii  fiirftcn  Bonbevnii  öoii  6ticf)offcii,  Iwljfe  aud)  lüdjt«,  liial)cr  bie 
fiivftlidjeiui  bifdioffc  fomcn.  fyiivftcn  fiiib  t-i  iiiib  nit  i^iidjoff,  triegcii  hoA]  bic 
loclt  mit  bcr  iyiid)offs  laröcii  unb  namcit.  S.  ^Paiilu»  »uiit  biumb  fein  liuntt 
nit  lencfcn  nod)  tcnctcn  nad)  ben  fnvftcn,  f5iinbevnn  bic  fiiiftcii  liicvbcn  fid)  nad) 
tjl)m  Icncfen  mnjjen  ober  lueibcn  nit  Sildjnff  Bonbciim  laiocn  bleijben  cluiglid). 

1"  ^\d)  muß  baä  ejem^jcl  t)ie  evt^elcn,  baä  cl)n  mal  uBivlanb  retjt  eljn  gioffcr 
bifd)ofi  fi'irftlid)  bal}cv,  tric  ftc  pflegen  meliv  ben  bie  locltlidjcn  fuvften.  Xa 
ftnnb  cl)n  l)iitte,  fpcnet  boC'  manl  uff  unb  ial)e  ha-j  prangen  an.  ^vraget  i)l)n 
ber  bifdjoff,  tna»  er  fic^  Ho  iininberte  unb  ba§  maul  offen  l)ctte.  Sprad)  er: 
'mid)  munbert,    ob  8.  ^Jliartin   aud)    alßo   geritten  l)abe/     "Jlntuiorttet    bcr 

!■  bifd)off:  ''J)a  5.  2)krtin  Jnar  ein  fd)lcd)t  man,  id}  bin  ein  furft.'  Sprad)  ber 
l)irt:  'ob  id)  mad)t  l)abc,  ein  tnort  ]u  fragend  Slntloortet  ber  '-Bifdjoff:  "?)a, 
frage  l)er.'  Sprach  ber  Ijirt:  'SBenn  nn  ber  teuffcl  ben  furften  l)i)nfiiret,  lim 
lüirt  ber  '-^ifdjoff  bteljbeu?'  Ta  fdjemct  fid)  bcr  fnrftlid)  bifd)off  unb  rept 
batiou.     '3UB0   aud)   S.  4>iuluc'    limr   ein    fd)lcd)tcr   banbuicrdfjman,   brnnib 

30  gieng  cljr  unb  prebigt,  funb  inol  3lpoftcl  felju,  aber  '-Bifdjoff  l)ct  er  nit 
miigen  fel)n.     D,  ^xa  furoris  bei! 

l^it  hrittc  tiigcnt. 

Sie  laffcn  prcbigcn  pnn  ben  ablafj  Bullen,  bie  ^u  9{om  fcljub  außgaugeu, 
bac-  bie  leutt  mngen  nnrcrf)t  gutt  bebauten,  Ino  fic  cl)n  tel)(  be§  felbigen  l)l)u 

2.H  geben  uiiub  bic  außbcutt  auc^  an  ftc  laffcn  gelangen. 

od)  tpcpB  uit,  \vaä  iä)  f)ie  fageu  foll,  ob  id;  bem  3?apft  mit  beu  feljneu 
groß,  groBc  Gfetlotopff  obbcr  gar  toll  uunb  unfiuuig  l)altcn  fott,  ba»  ftc  fjo 
unocrfdjamptc  fd)enblic^e  buBcrep  offcntlid)  bnrffcn  fürgcBcn  unb  prcbigcn 
laffcn.    Wott  liat  gepottcn:  'bu  follt  nit  ftclcn',   bün  ift  !epn  frcmbb  unrcd;t 

30  gutt  l)abcu  nod)  bel)alltcn.  Xiüem  gepott  gcf)en  ftc  tro^lid)  unb  turftig  unter 
fein  äugen,  tretenö  mit  fiiffeu,  leren  unub  fagen,  man  mnge  lt)ol  unrcrf)t  gut 
bcljalltcn,  loenn  e-?  bcr  3?apft  crleubt.  Ähv3  ift  ba-j  anber-j  gcfagt  benn:  bn 
magift  »düI  ftelcn  unb  got  l)att  gelogen  ober  genarret,  ba  er  fagt:  'bu  foUt 
uit   ftelcn?'    Si'^e,  alßo  mufj  nußer  gültiger  gott   ben   tinbern  bcr  Pcrmale= 

J5  bcijung  uunb  oerbampten  laroen  liegen  unub  narr  fcpn,  ftoffcn  t)^ni  fein  gepott 

3  müg  mcr  ^aben  F        6  Betricgcn  F        «  leugnen  no(^  leugnen  K  (auch  !>:  leugnen^ 
bem  fiirftcn  F        10  CTjeUtn  F      üierlanbc  F      ritt  ///        Ui  alfo  FI        14  ^abe]  fcfl  K 
lö  2o  ftJra#  F  16   mo^t  BC  n   nu  fehlt  F  ITßS   Wo  MiBt   bann  b.  58.  /' 

20  ging  /  22  britien  /  26  benn  S.  /  2'J  ©ott  ftob  H  ^o6  auch   I       frömb  /' 

30  bto^lid^  l>  tru^lid^  IKI.  tru^igflii^  11      biirftig  IHK  burftig  /■'        32  ertoube  /'      anbet  /•' 
34  guttiger]  fleißiger  1      tinber  1        3133  malcb^uug  /•'  nifllcbcijuiig  / 


13(5     äHibcv  bell  fnlfd)  flfiioiiiilcii  acifllidjfii  Slciiib  bi'S  'Pupfl-J  luib  btv  Siidjöfc.  15Ü2. 

^u  vutf  Itibbcv  l)iiii  fcl)iicit  [)alß  uiib  Icvcii  bic  leutt,  biebc,  xciitn'v,  lund)ciTV, 
tviciiirv  iinb  bcid)cbiivv  ict)ii. 

Sage  bii,  '-ynpft,  liui  l)aitii  l)cv  bic  flilimUt,   bn-^  iinrcd)t  gut  bcl)ti  fei)  ^ 
C^Jot  fclb,   bcv  alle  billig  gcidjnfjeu   l)att,   UnUo   uit   aiinel)incu   und)  t'iUidjen. 
lliib  bii  ßLiti'J  f)Lif)i)"ter  Icftcrcv  fevift   ubir  gott,   nnmaffilt  bid)  l)6l)ev  geliuiUt    ■• 
beim  gott  ielb-:,   Icvtft  bie  leiitt,  gottic'  gepott  l.ui  veliffeii,  biebercl),   rcluberel), 
Imirfjcv  uitnb  alle  uuuatuvlid)  Uu'rcf  tveiiben.    X'llBo  joH  fie  gott  ftuv^cii,   bic 
bac-   (viiangeliuni    uerbnmncn,    uiuu'nutelilete    In'idiev    iierprciineu,    feli^evlid) 
gclel)b   tircd)cn    unb   itiiv   mit   bem   fopff   luibber    gott   lauücii   iinb   alle   iel)ii 
iDcrcf   nnfedjteii,    bav    fic   ijnii    bcii    öcr!creten    ii)ini    geratteil,    offeiitlid)   |ii  w 
pvebigeii  gottUdjev  gepott  iibivtvettimg.     0  luie  vel)d)Ud)  luiub  itbrig  ift  ba-5 
(viiangetiitm  gerodjeii,    Inie   Ijatt   l'ie  got   [30  Uml   belwltct    mit  l)l)vem   engen 
iinlimiigeu,  bliiibeu,  lu-vfeveteii,  iievftocttein  iljiiii.    .'bie  luere  ey  Ijcljtt,  uit  aUel)ii 
nllc  i^epftlidje  abla^  buHeii   ^oiiberiiii  aiid)  bie   tfiuv  imiib  ortt,  bavaii    fie 
Ijaiigeu,  iimb  groffev  gotiS  Icftcning  loilleii  liü  piilbev  mnd)cii.    ilkh'x  meufd),  1^ 
Inf]  bid)  fotd)  grob,  aviue  fopff  mit  l)l)vem  toUeii  iinfiiinigeu  pvebigeii  iiit  Ijvreu. 
(L*oebcnd,  haä  got  gcpotten  [3?lAi^l|  Ijatt  nit  aEeiii,   bnö  bu  nit   foEt  fielen, 
fjinibevim   foEt   aiid)  nit  begeren  bepneo  nel)iften  giit-J.    C'')lciib   fidievlid),    ev 
luivt  fepn  inortt  nit  luibbev  rnffcii.     Ußie  ifto  beim  mnglid),  bac-  bl)v  Ijcmanb 
tjelffen   mügc,    ba'j  bit  bcl)nc-5  nel)iftcn  gut  babift  iiub  befijjift?    tvv  fpnd)t  -" 
3n -61, » (indj  Otj'iic  61-:   'Ml  bpn  el)n  gott,    bev  ba  liebet  ba^  ved)t  imb   bl)n  fepnb 
bem  Dpffer,  baö  Uom  valobc  tompt/    5!od)  leven  bid)  beine  luolffe,  nit  aEel)n 
nom  valnbc  opffevn,  ^onbern  aud)  ben  valob  bel)aEtenn.     £il)e,  luie  füren  fic 
bid)  mit  l)l)vem  gotio  leftern  l)nn  gotti-i  tiorn  unb  abgrnnb  ber  \]dUn,  laffeu 
ftd)  beniiod)  '-i3ifd)off  iinnb  gel)ftUd)e  feet  rcgirer  nennen,    öütt  bid),  .sjntt  bid),  -■•'■ 
lieber  mcnfd). 

3^  armer  mcnfd).  Sßeiiii  ii^  fel)c  fold)  ubirfd)liienrtlid)  nnfaglid)c  blinb-- 
bcil  un^er  bifd)off5  larOcn,  feEet  ml)r  offt  el)n,  ba-^  id)  aud)  fd)Uicl)gen  liwEc 
unnb  get)n  laffeu,  liui-j  ba  gebet.  lenu  e§  mid)  offt  anfil)et  alfj  el)n  öer= 
Ijloeiffeltc  fad),  bcr  gar  nit  tjü  l)clffcn  fei),  %o  gnr  t)a6en  fic  c§  ^nu  grunb  '" 
brad)t,  bie  liermalcbel)etcn  larlu-n,  unb  alle  Uu'lt  lierfd)lemniet ,  ber  inugft  tag 
niib  fel)U  tjovn  bringet  bal)cr.  \'lbcr  liubbcnimb  Icft  mid)  nit  nigeu  uod) 
fd)luel)geiiu  baö  iemerlid^,  erbermlid)  tiertcrbcn  bcr  clenbcu  fcelcn,  bic  (30  grelulid) 
nou  bcn  Inrnen  erUnirgt  luerben,  ob  id)  bod)  etnd)eu  belffcn  unnb  rabten  m6d)t. 
•söafln  unred)t  gnlt,  fjo  gebend  nur,  ba-j  bn  fcijn  nid)tö  bcl)aUtifl,  bu  loirft  ■■':' 
gotti»  gcpolt  nit  cnbcrnn.  äßol  fcl)n  tuere  e-^,  bao  bu  bel)ue3  uel)iftcn  giinfl 
unb  iDiEcn  ba^n  belomeu  mDd)tift.    Senn  frcl)lid)  epii  iglid)er  bem  nnbcruu 

/   lernen   /       veiiljcii   /       müc^crcv  fclät  F  :}  l^aft  bu  bcn  ütW.  (ohne  X)n)  /'   bcii 

acioatt  (aiuoUj  J/1(I<J  ö  ferro  i)"t  1)  fcr  ift  II  \  fertnft  /  rjli>  ninilift  bid)  I).  fl.  an  bau  / 
rt  rl)ffcn  ohne  ju  F  \>  aleljb  I>  nur]  nun  /•'  //  lOjlId)  K  17  flcbeiid'en  I.  P.)  luibcr-- 
ricffcu ///  iJJ  rouben /-  i'.y  opffcren //A'  .'7  Icfteru  Ijuu  flottii /t/*/« /'  LT  im|ciilitf)c  "- 
3J  Itinflcn  A'      rfilucn  DFJIK  tümen  /        :io  elleuben  II K        o4  ctluirftt  A'        Sii  ÜBol)  atUe  F 


Sßibct  bell  foljd^  fleimmitcii  aciftlic^cu  ©toiib  b»  ipnpfU-  iiiib  bot  ^^ifcfjüfc.  I'>2-'.     137 

fdjulbig  ift  naij  ip  (nlfcii,  ob  er  fcl)iti»  flutt»  ctttua»  (lettc,  bn;;  fv  iiit  mit  c^iittev 

n)ct)fec  t)lint  funb  Uiibbciftattcn.     TaHoii  mac[  mnii  niibcv-:-  loo  mcl)i  IcBciiii.' 

^Jhi  fific  oby  nit  nott  tucvc  bcm  Stapft,  '-Biidjoff  iiiib  'l^fanni,  ba-i  man 

fic  ^ur  fc^ulc  fuixte  unnb  Icret  fic  luic   bic  iungen   tinbev  bic  lief)cu  iiepott 

i  lefjcn,  ba»  fie  tüiften,  luic  fic  nit  ftelcit  nod)  1)1)VC'  nct]iftcii  flutt  ticfleveu  ioUtenii, 
Hicl  Incnigcr  anbcr  Imit  Icrcii  ftelcn,  ratolicn  iinb  unicficvnii.  Sic  finb  biidiuff, 
aber  nit  bcr  Pl)viften  (jonbcvn  bcr  bicbc,  vcUibcv  iiiib  Uiiid)cvcr,  Ija  l)Cliibt  bicbc, 
[)clribt  rchjbev  unb  l)cUibt  lundjcvcv,  luic  bac*  l)bcrman  au^  üorii^cm  ficrtirf) 
crtcnncn  unb   bcfciincn   mufe.     (h)n  liinnbcvtj;ct)rf)cu  c\otlirf)-;  ipxu-i  ifts,    bay 

i'j  mcnjrfjUc^c  Uornunüt  firf)  bcrebcn  batt  laffcn,  bn-j  johl)  biebcvcl),  veUibevel)  unb 
(lotUdjö  flepott§  ticrtil9unc5,  burd)  bcn  33apft  getrieben,  nit  iinred)t  fcl).  llnb 
unfllelublid)  »neve  e*S,  ha-s  Ijmanb  Iclibeu  unb  id)liiel)t\cn  fult,  lim  nit  bie  crfnvnnci 
unfj  ^Imuui,  foId)v  tju  fcbcn  tcglid).  ilöer  tan  bodj  biUid)cn,  ba'ö  nnvcd)t  gntt 
rcd)t  gutt  luerbe?     Sem,  '']>ferb,  \)a  ftel)n  uunb  bfllj  tft  nit  ^o  Iranfinnifl  als 

IS  im)r  finb  unter  bem  43apft  liunbeu. 

Sic  fagcn:  'bcr  '-J^apft  ift  bcr  nbirft  l)nn  bcr  (st)riftcnbcl)t,  Xrumb  foU 
er  üerfc^affen  alte  unrcdjtc  gntter,  bic  man  nit  locl)^,  \vo  fie  f)l)n  foüciin.' 
Slntttoortt  id):  3Bo  tft  ba»  gefdjricbcn  ?  3"  'Woui  biu  raud)(od).  iBarumb 
follt  nit  el)u  iglid)cr  fclb  fcl)n  nnred)t  gut  rH'rfd)affcn,  Uio  er  bin  nuniit,  ÄHmu 

an  er  bell  rcdjten  b^rrnu  uit  finbcu  fuub^  ÜIhvj  barff  er  clmB  anbcrn,  jd)liiel)9 
bcö  JBapfty  ba|iV?  g§  ift  et)n  grob  fubtite  lugen,  auff  ba-5  ber  i^apft  cl)n 
belnbt  irurb  ubir  bie  bicbc,  retuber  nnb  linuf)crcr  unb  mebr  ftelcn,  ratnben, 
ncbmcn  fonbt  bcnu  alle  menfd)en  nnff  erben  uunb  bcr  ubirft  luurb  i)nu  bicbcrci), 
relnberei)  unb  ptadcrd).     Slßenn  er  bcr  ubirft  l)nn  bcr  (?briftcnbcit  luere,  follt 

■js  er,   )v\(  bic  *Jlpoftol  tl)ctcu,   audj  ber  rcditen  gutter  gefd)cfft  Pon  fid)  lucrffeu 

uunb  bcm  gepet  unb  prebigeu  allcim  anbaugcn  für  allen  aubernu,  act.  •">.    5)fu-'"'W''' 
belobet  er  fidj  ond)  mit  biebftaU),  rembercp  uunb  allem  unrcdjtcm  gutt.     ^siU 
nit  cpn  fepncr  folger  bcr  5lpoftcU '.     üGarumb  uljmpt  er  fid)  uit  anä)  an  bcr 
rechten  guter  aller  (5briftcu,   loel)l  er  bcr  ubirft  ift,  unb  nerfdjafft  aud)  bie 

10  fclbigen,  auff  ha-:-  fie  muffig  gieugen  unnb  bcr  aller  bi'llligft  i'fiter  fie  Per= 
forgett?  9tarrn  foEt  niou  foI(^  nffenfpicl  furtragen,  uit  Pernunfftigcu 
mcnfd)[!8t.  G  ii|cu,  f^>uel)g  beu  6l)riftcn. 

^ic  Ijiicrbc  tiigcnt  öc^  X^apiT:. 

5snn  aßen  abla^  bullen  Perfprid)t  el)r  Pergebuug  bcr  funben  allen  beucn, 
M  bic  bcrelret  unb  ge'bcl)d)tct  f)a6cn.    2a»  ift  bic  ergift  bcrgifft  unnb  fd)cblid)ft 

■J  mc  D  S  ob  nit  /  S  ttcttid^cn   ///  .''  crtcnnct  unb  crfenncn  /       ift  / 

IT  :^t)n  foUcun]  l^in  törcn  K  18  SBo  ift  bis  rou^Ioc^  ß/ät  Jll  2H  wirb  /.  Jt  ^ilodetct)] 
buBcrl)  F  25  »on  fii^  >  6on  jm  FK  Bon  jn  JJ         27  bicbftaa  ///  ■JU  locDl  1   bloljt 

boS  F  29  t>tt]ä).  auä)  ba  mit  bie  F  31  üernnnfftigen]  unuctn.  F  32  9efd^lD»)9  /•' 

35  flcrülDct  /'  getcüroct  A'      cvgctft  F      »etaifftcft  K      fdöcnbttid^ft  / 

')  'fSon  teibcr  ©eftatt  bc3  ©Qttnmcntä'  ohoi  >s.  J6ß'. 


138     äBibct  bni  fiiljd)  nciiaimtcu  iioi|ttiri)Cii  ©toiib  bc^ '4.!npfi-i  uiib  bet  Sifc^öfe.  1522. 

Hcifiirimfl ,  btc  auj^  bcm  l)clubt  iicvfuiev  ^apft  luinb  jelincii  Icirl'cn  fompt. 
w.iiih. ■.>,'.•  Piiviftii'J  llhitt.  !•.  fpiari)  iiit  ijit  bnit  f(irf)pvHrf)tic(cn :  Icflc  fldlt  l)im  bcn  fnftcii, 
ßo  finb  bljv  bcpiic  fimbc  licviicbcu.  Soiibcniu  alf^o  fagt  n:  'jclj  i'ictvoft',  obcv. 
'trnlu  feft,  feo  fiiib  bpr  bcpnc  fiinb  iicri\cbcu\  äuiu  bißcm  felificii  fllalubcii  iiiiiib 
tranicii  auff  goti-J  blofic  iiuabenu,  iuildjc  aüci)n  lun-gcbiiitfl  bcv  fuitb  erlangt, 
icl)ffcn  bifjc  lüblffc  anb  öcrbamptc  InrUcii  ba-J  nrmc  Polrf  iiiib  furcii  cci  auff 
buUcii,  papt)r  iiiib  gdlt  clmlcgcii,  ba-j  bic  el)nfi'Utigcu  ()cvlu-n  foUcn  lernen,  nit 
auff  gottic'  guabe  feoubernn  auff  l)l)v  cl)gcu  tnerct  bauluenn.  fö-j  ift  grelulirf)er 
hau  verffuc^tt  furgebeu  fnldjcr  bullen  bcnii  pemanb  erbencfen  mag,  Wnn  bao 
.  crft  b^'H'bt  gcpott  gottiv  Inirt  l)ie  mit  ftrarf-J  iicrbampt  uuub  liertilget,  mild)':' 
ba  lerct,  aEe^n  ouff  gottiy  gnabcn  fidj  Ocrtvoften.  ®,^o  leren  fic,  auff  papl)r 
uiinb  marf)-;-,  bnS  ift  auff  l)br  nidjtige  iu'vflurf)te  liigen  fiel)  nertrofteun. 

Unnb  Ijlimr  nuf5er  unguebige  .s>cruu,  menn  fie  'i^ifdjoff  inereu,  mürben  fie 
on  {jmeljffell  fold)en  (5!iriftlid)en  glainben  fclbiS  leren  unnb  leren  laffen.  l'lber 
nu  fie  ungclerte  in-pftlidje  laroen  felm,  bie  nur  bie  Umrbeit  lutluivtilgeu,  Uipe 
anä)  l)l)r  ßreator,  crfdjaffen  fcl)n,  ftel)t  e§  pljn  anä)  nit  anbcro  Unit  an,  beuu 
baö  fic  and)  larticn,  luureljtt  unnb  gifft   umb  gell-i  Initlen  prebigen  laffen. 

i^\ä)  bitt  aber  mal  umb  gottiy  loillen,  5ipemaubt  limlle  arfjten,  ba^  id) 
bell  fadjeti  ^iitu  WieÜ  tl)uc.  &yi  tl)utt  iiüjr  Pbc  bpUid)  liulie  unnb  allen  frnnien 
t<()riften,  bae  mijr  feljen  unnb  l)6ren  muffen  fold)  uulHirfdiampt ,  uffentlid) 
mutenbe  goti-i  Icfternng  iinb  liuftornug  feiner  gcpot.  Sie  babeu  allein  au 
bifeeni  fturf  Herbienet,  bac?  id)  fie  uod)  Hiel  anberft  antaftet.  i!ri  ift  allee,  Uhk-. 
id)  tl)ue,  tliaufjent  mal  Ini  menig.  5.  'I^anluci  tl)ar  fid)  felb  unb  enget  lier^ 
malebel)cnn,  ^o  fie  d\m§  neben  bcm  tfnangelio  prebigetcn.  Sßn§  foüt  er  tl)un 
bifjen  nnfinnigen  'i^apftc'  (^reatnrn  unnb  'iMfd)off'j  lartu'u,  bie  nit  lu^benn, 
fjunbernn  fred)  iinb  freuelid)  U'iber  bao  gotio  limrt  leren  ^  iiallto  nur  uieuuinbt 
bafür,  bas  loibber  iyifd)t)ffe  obber  get)ftlid)en  ftanb  gerebt  fei),  luaS  mibber  fie 
gerebt  loirb,  ober  mibber  gel)ftlid)e  ubirtel)t  gefd)cbe,  \v(ii  luibber  fie  gefd)id)t. 
(ii  finb  nit  i^ifd)offc,  (5''J  finb  ungeterte  gbt;,en  uuub  polsen,  larpeii  unnb  maul= 
nffcn,  bie  nit  [50  mel  tonnen,  baS  fie  Iniften,  loa§  el)n  4Mfd)off  bt'i)fji'.  fdiluepge, 
loaö  epnif?  '-Bifdioffö  ampt  fep.  äBolff,  tprannen,  feelmdrber  uuub  bec;  (^'ub- 
d)riftiy  opoftoU  finb  fie,  bie  Inellt  tjul'orterbeuii. 

Unnb  ba5  id)i5  eranf^  fd)utte,  f;o  foll  pbernian  luiffen,  bao  bie  '-yifd)off, 
bie  it^t  nbir  Diel  ftett  regirn,  nid)t  Ct)riftlid)e  bifd)off  nad)  gotlid)er  orbnuiig 
finb  fjonbern  anfj  teuffelifd)er  orbining  unb  menfd)lid)em  freHel,  Sinb  and) 
gclvifjlid;  be-j  teuffcla  botten  unnb  ftatt  l)alter.     Tao  luil  id)  reblid)  unnb  luol 


2   g^i^priWjigcu  A'  ntcf)H)vu(J)iftcn    TK  .9   fcljl  tiiß  /•'  .■;    trnluc  l/J      Hoffe  / 

«  fttcülid)  /.         /"  fltacläl  ftavcfs  IKJ/.         ij  jiiirfjtiflc  A'      li'iftc  //        «   luutben  fehlt  JCM 
14    L^tjrifteitlidjcn  K  l.'i    imgclottcii   .1/  20    nach    Ijotcn   im'iffcn  l'iml.l  und   AOsal:.   M 

offenlii^  l']<  22  atibcrä  7v  2:i  bntff  /'///  2ti  ftaöcnlid)  /•'  •?('  Wiftcnl  luiffcnb  -/■' 
\Biffcii  /  nfrf)«in  /•'  31  d)riftcnlid)c  F  S't  tüfclfd^cv  7''  SfiJIS'J,  1  SDnö  loit  i^  (luol 
fthü)  uiib  i.  Iclu.  .1/ 


SäJibcv  bell  folfd)  genaimtcii  gciftlidjcu  ©tniib  bc-j '4^npft-3  iiiib  bei:  5<t(cl)bfc.  I.V22.     130 

tH'lücl)^cii ,  ba-j  luibbei  fie  fclb  iiocf)  Ijemanb  foll  leurfoii  foiutcii.     ,')iim  tvitcii 
id)vcl)6t  6aiict  'Inniliio  litl)itm  1.:  'Tu  follt  l)ini  el)iior  icilirf)en  ftatt  cliiicu  cltiftcu  in.  i,r. 
ic^cit,  bcv  ci]ii  uiiftiTfflid;  man  fd)  iinb  Ijnbc  nur  ci)u  lucljb,  bcnii  eo  uuif5  d)ii 
'-yifcf)oft  fctju  cl)u  unftvefflid)  uuiu,  al§  ber  bo  ift  iiotti-j  fdjaffucv.'    .s>ic  incl)u 

i  iä),  baö  Utemaut  muge  (eurfcn,  »nie  iMfdjoff  uuub  bev  ettift  fcl)  cl)U  binc\  bei) 
S.  ^I^aulo,  bic  lüclil  cv  fagt,  2()itU'5  foUc  cl)u  clltifteu  fctfcu  l)uu  i-i)iu-r  iglidjcu 
ftatt,  bcf  bo  fei)  unitvefflid),  baiiimb  bai?  i'lju  bijdjoff  mnjje  unftvctflid)  }nu, 
ucnuet  bcu  fclbcn  clltifteu  djucii  '-Hijdjoff.  @o  ift§  offcubav  au^  bifjcni  tci't, 
bo-S  ^\iuIuo  Uiill  cl)ii  foldjcu  mau  buvd)  \'&.  P-  iii|  cl)ucu  biid)offcu  Ucrftcliu,  bcu 

10  cl)u  tapffcrcv,  alltev,  reblidjer  man  fci),  bcr  cl)u  l3udjtig  el)Ud)  Unnjb  uniib  fvumc 
fiubcv  l)ah.  2;cv  foUe  bic  fivd)L'n  mit  pvcbigcu  unb  facramcutcu  Herjürgeu, 
brumb  mnfj  er  gclcret  uuub  gauli  uuftrcfflid)  fetiu.  l'iebcr,  ift  \)manb  ^o  grob 
obbcr  feo  muttloilliiv  ber  ettlua'J  l)t)rl)uu  uit  nerftelju  ober  leudeu  mag? 

2öel)tter  frag  icf),  ob  Sauet  -IViulu-j  inortt  unb  orbeuuug  aufe  gottiö 

IS  Uunt  unb  orbeuuug  fel)eu  ober  nit'?  ^sd)  ndjt,  bau  ber  'i^apft  feit)  mit  allen 
tcuffeliu,  toic  lüol  er  alle  gottiö  luortt  uuterbvudt,  bcuiiod)  nit  leuden  mi'ige 
obbcr  tf)ar,  Saä  £.  '^-'nuluo  loortt  gotti-?  luortt  unb  fcljii  orbnuug  beo  l)el)ligen 
gcljftiö  orbenung  fei).  Tenu  er  leudctt  nit  gottt»  li'ortt,  fjoiii^crnu  tljut  nur 
0ÜC5,  timc'  ba  Unbbcr  ift,  unter  gottiy  Unirtt  fd)cl)n  uuub  bed'el.    .^^ftc'  uu  gottis 

ao  toortt  unb  bec'  l)ci)ligcu  gel)fty  orbeuuug,  alle>>  Uhk>  'Iviuhiv  fagt  nnub  feljct, 
6o  folget  bran^:  :^um  crften,  S)a§  alleö  tmiy  lutbbcr  fcl)n  ioort  unb  orbnuug 
ift,  geloifjlid)  luibbcr  gott  uuub  bcu  ticliligcu  gclift  ift.  C^ftc-  tuiber  gott  unb 
fcl)ncu  gcljft,  feo  ifty  gclnifelid)  auf]  bcm  teuffell.  :^\d)  melju,  ba-s  fei)  aud) 
aEcö  Hat  gnug.    ©bber  |luct)ffclt  t)mant  barau'^    3Bic  lau  got  loibbcr  fid) 

-••  felb  fel)n,   %o  Ö"l)riftu-j  fagt,   bao  aud)  Satan  nit  luibcr  fid)  felb  ift^     oum  ».'m- n,  m 
anberuu  folgt,  hau  alte  C^l)riftcn  fd)ulbig  fiub  bei)  gotio  uugunben  uuub  l)l)rer 
fcelcu  felirfcl)tt,  baä  fie  ob  gottis  loortt  uuub  orbnuug  l)altcn,  bic  S.  5panlud 
Icrct  unb  fcljt,  i^ibberumb  Im  rel)ffcu,  üerftdrcn,  ticrtilgeu  alle  tenffcl-:  orbnuug, 
bic  ba  loibbcr  auff  gcridjt  finb,  follen  and)  brob  laffen  Icl)b,  leben,  gntt,  el)rc, 

30  fruub  nub  alle  bing,  ober  feo  fie  Cy  nit  mügen  Oertilgeu,  bod)  mcl)bcu  unb 
flicljcn  aU  ben  tcuffcl  fclB».  3ft  bas  uit  aud)  flor  gnug'^  3)enn  nfiir  gotiö 
lüort  uuub  gc^rntt  foll  man  allio  tT)un  unb  taffcn,  baS  fel)u  loillc  gefd)etie  l)uu 
t)l)mel  nub  erben  ubir  alle  bing,  Hub  teuffcly  orbnuug  foll  mau  Ocrftorcii 
ober  mc^ben  für  qEcu  btngcn.    5hi  I)6rct  Ijü,  t){)r  bifdjoffs,  ia  tcuffeliu  larücu, 

3s  !S.  Sutf)cr  IniE  cnd)  aud)  el)ne  3?ulle  nub  reformation  lefscn,  bic  cud)  nit  UnVl 
lauttcn  loirtt. 


;  ioU  /clilt  /.'(•        i;  i)cMitf)cv  /.        *'  icHjigcu  /         12  uuftcaffciilid)  /■'        IC  tcüitcu  A' 
tiitlcii  F      iinbcvltuctt  J>K  imbctbtiirft  III  ucvtnidt  I'  IS  lüaiict   /  is  ,icvvci((cii  I 

,iCvftoi-cii  I'l  (auch  33)         -J'J  bic  fehlt  I       luibbet  fehit  F        31  nit  fehlt  M 


14(J     äLMbei  bell  faljdj  goiiaiiiitcii  flcifilicljcii  ©tniib  bc-ä  *|HiVift-5  iiiib  bfv  iiiji^bfc.  \h2'i. 


T>cn:tnr  Tlutlun'j  2&iill,i  iiiib  licfarnuitian. 

OTc  bic  ba  ^ü  tl)uii,  Irt)b,  gutt  iiiib  d)iT  bvnn  fcticii,  bns  bic  '-J^iftitm 
licvftin'ct  iiiib  bcr  S^ifdjoff  rcoiiincnt  ticvtilf\ct  Uicvbc,  baS  fiitb  licbc  (lottio 
ünbi'v  imb  redete  Cliriftcii,  tinllteit  iibir  gotic«  gcpott  luib  ftrel)ttcn  luibcr  bco 
tcitffclä  ovbinmg,  obcv  J30  fic  bao  iiit  liovmngcn,  bod)  bnö  fclb  rcgimcnt  licv^ 
bnmiiru  luib  imnibcii.  'il>ibcviiin6  nllc,  bic  bii  luiltcn  utiiv  bcv  3^ifd)pff  vcgimcut 
imtib  fiiib  1)1)11  iiittcvtl)an  mit  liiiUigcm  gcljovinm,  bic  fiiib  bco  tcuffcl-:  cljgcn 
bicncv  imb  ftrel)ttcn  luibbcr  gotti-S  ovbcintng  unnb  gefclj. 
211.1,:.  Xov  bcnui)f)  icf)  gniiiblicf)  iiiinb  fcft  al^o:  S.  ^miihi'j  fpricfjt  f)ic  hu  lito, 

@r  foUc  1)1111  einer  iglid)cii  ftatt  cl)n  bifrijoff  iclicn,  bcv  bn  clilirf)  imb  iiuftvcfflid) 
fcl).  Tiii}  ift  gotttc.  ovbniiug  imub  Inille  iimib  mcl)miug  mi  allen  l5liiel)ffcU. 
Tn  luibbev  ftrel)tten  1111  btjie  iiuge  '^cp[tit"d)c  '-yifd)offe,  bic  ()iibcn  au^  allen 
ftcttcii  bic  iyifdpffe  nbet()Qn  imb  fid)  fclb  iibiv  uicl  ffettc  bifdjoff  gcnuidjt. 
■Dhi  ftcT)t  l)te  ©.  '^^auIU'S,  ?)a  bev  fiel)lig  gdift  feft  iiiib  ftavcf,  jagt,  cl)ii  iglid)c 
ftatt  foU  ct)ncn  bijdjoff  Ijabcn,  imnb  bic  mulfcn  al^  beim  aurf)  glcl)d)  fein. 
Tcnn  S.  ^niiiliici  fagt  Hon  cl)ncr  iglid)en  ftatt  imnb  inaif)t  cl)nen  3?ifdjoff  Inie 
beu  anbcnin.  'ilHiIan  1111  aiiff,  l)liv  lavucii,  fcl)b  fvcl)big  iinnb  inntig.  Ta 
ftcljct  l)l)v  Uiibev  ®.  ^saitliiS,  luibcr  bcn  licl)Iigen  gel)ft,  nnb  cv  and)  luibbcr 
ciid).  ÄMio  luollt  i)l)V  1111  fagen?  Seiib  l)l)v  ftnm  liHirben?  'i')l)v  babt  ()ic  dur 
urteilt,  bao  alle  liu'lt  fd)iilbig  ift,  ciid)  mit  clineiit  vegiment  Imiun-tilgeii.  ÜLnn' 
e-?  mit  cnd)  bellt,  bcr  ift  bnii  gottiö  itngnabcn.  'll^cr  cnd)  luirftorct,  bcr  ift  Diin 
gotti'ö  biilbeim. 

Xif5  bcrftorcii  aber  imb  iH'rtilgen  loill  id)  l)iui  fcl)neii  lucg  iH'rftaiiben 
()abcii,  Saö  man  mit  bcr  faiift  imb  fd)Uicrbt  baljn  tl)ii.  T'cnii  fald)cr  ftraff 
3)au.  R,  2:.  fiiib  fie  iiid)t  luerb,  ift  and)  bamit  iiidito  aiif;gerirf)t.  Soiibern  luic  Taiiiel  s. 
leret,  im  [](\n'!)  fot  bcr  C^-iibd)rift  ^yiftort  Incrben,  ba-J  l)cbcrniaii  mit  |!i*l.  (5-4|  gutii' 
tüort  baluibcr  rcbe,  lere  unb  l)allte,  bi^  er  l;,ii  fdjaiibcn  luerbe  imb  bon  l)l)m 
fclbs  nerlaffeii  imb  Herarfjtet  311  falle.  Tao  ift  ci)n  rcdjt  (?()rifttid)  Herftoren, 
Trau  allcy  .yifcljcii  ift. 

\^d)  loill  cnd)  aber,  (icben  lanieii,  el)n  guten  rab  geben,     l'icbev,  biiigct 

ctlna  el)n  Ingen  maiill,  bcr  ei)n  biid)liu  fd)rel)be  bon  l)li.ici)erlcl)  l'ifd)off,  glcl)c[) 

1. '»!cir.2,olüic  ibcner'  Hou  liloebcrlcb  lu'iL'ftern.     Tcim  fjo  S.  ''^H'trii-J  fbrnd),   ba  er  Ini 

allen  CU)rifteu  fagt:  '\.}l]x  fcl)tt  ein  toniglidj  ).uicftcrtnm\  lau  beii  berftanb  geben, 

;  Toctor  Üllovtin  V.'iit()crä  iHuU  //      Soctor  Wnrtiiü  .  . .  /       :;  .icvftuit  /•'       4  (cIkuso  (i) 
u'bit]  06  f/IK  iifi  /•'  T  uiibcttf)ciiin  /  IJ  bifjc]  bic  !■'  Vi  obßcttjoii  K  atflct^an  /, 

/■;   t)ic  l'chU  1(1)  Jl  jcrftürct  A'  j:!  jctftorcn  J''//I        lucflc   /  :'/    bcv  fc/ilt  a 

27  tcbct  ab  -JH  Mtad^tcn  al>      ju  foUcu  A'  .icrfoQc  ///      (W)viftciili(ij   /'///  J'J  ali  A 

SO  ÜicBcii  Kti/i  biiiflcu  l'K  :il  cttno  /'  ctlunii  Jllh  liiflcii  h  bi'idtjlciii  h  (d^vibc  nl, 
j^tljbc  F        So  (ünglicf)  I>  föuitti^  /> 

')  Nämlich  limscr,  dem  Liithcr  antwortete:  *Muf  bai  iibevdjrifttitl),   iitictgciftlid)  iiiib 
iibcitiiiifllicl)  a*m-l)  "-üotl  (^iiiicv>>.   1,521,  rf/l.  Um.  ylii.sv/.  T,  Hit  ff. 


SÖiber  beii  fnljcf)  genannten  gciftUdjen  Stnnb  beS '4>aplt^  luib  bcr  4<ifd)bfe.  ir)2'2.      \.\l 

haä  er  let)plid^  befcijornc  unnb  c^cfdjmicvtc  pricftcv  bcbeuttc,  bac'  al\]o  alle 
fö^riftcn,  jü  beii  er  flciaflt  ift,  iiuiii,  mcljb,  fiiib,  iitiu^  iinb  oÜt,  platten  uiib 
ülc,  prieftcr  finb,  äBaniiiib  jollt  iiirfit  auA)  peiiuiiib  bcm  Ipriid)  3.  ''^•■anü 
el)n  füldje  iuii5en  fteUeii  tuiiben  (luo  er  niibcry  fjo  Uml  lictvn  luib  le)"tevii  fimb 

i  ntfe  itjencr),  ba-J  er  aiidj  Don  ^Inetjerlet)  l3ifd)offen  Ijü  Derftetjn  luere  al^o,  3)oö 
nel)ftlid)e  bifdjoffe  mereii  alle  Pfarrer  ober  prebicier  l)iiu  ftetteii  ober  borfferii, 
ob  fie  l'djon  fel)iieii  nuintel  iiod)  rocE  lum  ^h'om  erfaiifft  Iji'tteii.  '-ll'iberiimb 
lel)plid)e  bt)d)offe,  bic  Uu-ret  t){)r,  bie  t)t)r  fltiebtflc  fi'irften  imb  berrii  felit,  aiiff 
l)iVbid)eii  benflften  reljttet  mit  fpilufleii  T}i'itten  iiiib  iri)oueii  l)aiibid)iid)eii. 

Kl  Uiib  ob  5. 'IhiuIhc'  jold)  (.uirte  fllofje  nit  leljbeu  Umlt,    luei)!   er  epiier 

ifllidjen  [tatt  el)neii  ober  mel)r  'i3i1'd)off  qibt,  So  miift  man  i)l|n  treffen  mit  ber 
fd)nel)bcn  unb  nid)t  mit  ber  fd)el)ben '  be-ö  iieilftHdjen  fdjloerbv  nnb  frifd)  Ijii  l)l)m 
elmbnloen,  l)n^  maul  fd)lal)en,  loie  'ilnüniav  tl)et,  unb  fafien:  Ö^l),  biird)  \)i\t: 
Uiort  'Stab'  mel)nct  S.  ^4-hiiiIii3  ci"  lQ"b,  fo  tüel)t  ber  fpreniiel  beiireliffet.    Tenu 

i:.  fo  ber  ä^apft  mad)t  bat,  benn  berftanb  l^uPerenbernn,  marnmb  folt  er  nidjt  üicl 
mef)r  mad)t  linbcn,  bie  luort  tjn  beuten,  loie  er  tniU?  ^comina  enim  ficviificant 
ab  pUnitnm.  Tarumb,  luenn  el)u  foldjer  trcfflid)er  ^Inipift  molt,  mnft  Ijljm 
bodj  hjol  Stab  ein  c^artten  unb  6fel  et)ncu  menfd)cu  l)el)ffen. 

^JJJodjt  mir  l)mant  f)ie  fachen:    'Tu   bnft   bifjber  bcn  '-i^apft   OerUiorffen, 

20  \miit  uu  and)  bifdjoff  unnb  'C>m  gebftlidjen  ftanb  luerffen,  folo  benn  alle« 
umfcret  fcl)n?'  'lUuttlüortt  iä):  Sei)  bu  felby  un^er  ridjtcr  unb  feile  bao  nrtel)U, 
ob  irf)C'  umbfere,  Inenn  idj  i^ottlid)  loortt  nnnb  orbnung  erfi'irlube  ober  ob  fic 
es  umbteren,  bie  ijljr  orbnung  crfnrtul)cn  unnb  gotic-  orbenuufl  üertilfien.  Sa^e, 
ifts  biEic§,   ba§  fie  gott  fel)n  orbuuug  Perferenn,   obber  ba§  irf)  \)[]x  tenffelö 

2.',  frePet  orbnung  Pertere^  Sit)e  nit  auff  ba§  Inerrf  feoubern  auff  beu  grnnb 
unnb  urf ad)  be-j  luerdC'.  yüemant  füll  barauff  feben,  \va-}  ha  fei),  ba-;  Iniber 
gotiv  luortt  gellet,  and}  nit  ad)ten,  Was  folgen  ober  nit  folgen  mag,  ^onberun 
oUepn  auff  gotti-J  Inortt  fel)en,  eä  treffe,  folge,  tbue,  Umo  ba  treffen,  folgen, 
tt)un  l)mer  mag,  toenß  glepd)  el)ttcl  cngel  Incren. 

OT  Spric^ftu  abermal:  l^-?  finb  ia  tut  groffee,  l)ol)e,  oiel  gelerete  leutt  brt)nuen, 

ba  bu  an  ftoffift.'  ''^uttluortt  id):  C^briftuS,  5ßetru§,  l*auluv  unnb  bie  *|U-opt)eten 
boben  oertnnbigt,  bao  fepu  groffer  ungliicf  auff  erben  fomen  folt  benn  be-j 
C*nbd)rifto  nnb  leljtio  übel.  ''JJiepuftn,  ba-;  fold)  loortt  Don  genfj  febern  unb 
batomblettern  gcfagt  finb^    Oootti«  loortt  rebct  alletjeptt  Oon  groffeu  biugeu 

/  gefe^mirStte  Jl/K  J  fagt  F  3  ötc]  all  /  (alt  a  l  er]  e§  /  0  weren 
fltfo  A       pfcrtcT  /  9  jc^önc  ^änbfc^uc^eii  T>  ((dioncn  t).  K)  jc^önen  lionbfdjfi^cn  /'  jc^öncn 

l)ontfc^i'ici)en  /.  ^cnbfi^.  ///  II  einen  sy.  obev  nicr  gibt  F  JIJ12  treffen  liinkr  ftl)nl)ben  /•' 
■JO   loilt  bu  andfi  «i        bie  f8i\äj.  I        luerffen  ADEMah   »ctloerffen  HCl'—],  -Jl   ©cl)| 

58i6  FK  22  güt(icf)  h  22l;>:i  HC  laßt  eine  Zeile  auafalUn  und  liut  n7ii-:  id)  g.  m.  u.  0. 
evfurlji^en  unb  g.  o.  »crtilgen;  daraus  Jll:  mann  id^  g.  ro.  u.  o.  tierfürjeüftc  n.  g.  orbn.  Bertilife 
■Jj\\)b  nit  fehlt  alz  i'y  ^metf  jemar /•'ijemmer />  3/ anftopffeft  ///  '4äro|)()etcn]  nnbren 
totten  /■'        SJ  Betfiinbct  FJll      unftud)  uh        ,«  Knbend^rift«  a  ßntcd^rifts  Ij      lefte-3  / 

')  Zv  'fdjeljben'    -  'fd)net)ben'  )',<//.  auch  Uivt.Ausy.  7.  OJH  Z.30  (Schrift  geyen  Fniser). 


142     '-Kiber  bi'ii  fnljc^  genannten  geiftlicljen  ©fnnb  bi-S  ^Uipft.?  nnb  bcr  93tjct)öfe.  1522. 

luibbcv  gvojfe  ^clrbtcr,  linbber  öicl  leutt.  i^-i  ift  nuff  alle  iinjttcn  nvoB,  ba 
cv  uoii  foflt.  Sßie  öicl  mct)r  miiffcn»  gvo§  Icutt  )cl)ii,  bie  bili  iibd  tt)Uii, 
!D;ati().24, 22Tülioii  CV  %o  f)iivtt  iiub  fliTluIicf)  vcbctt,  biT'j  er  incl))tctt,  Cv  UH'vb  fcljn  mcnid) 
s.'ii(.  1», s  jelig,  \vo  bie  tage  iiit  ucrfiut.t  Imirbeit,  inib  tvalnett  jd)iv  fetjiieu  glnluben  ^,u 
fiiibcn,  locnii  er  fomcn  toiU,  iinb  bie  auBertreletcn  foUen  üerfürct  hierbcn. 
i;ieber,  tracfjt  bifeeii  Uun-tcu  iiad),  es  finb  iiit  tnbernen  lüortt,  ^o  loirftii  finben, 
bae  C'j  grojje  leutt  jei)n  mufieit,  bie  bao  iibel  foUen  aiißridjten.  ÄBic  benii  i^t 
iBapft,  -Sifdjoff  unnb  tjljr  tjalnffe  ift.  Summa  Summarum:  äöa^  Ugt  bran, 
Inie  groß,  nicl,  l)of)e  unnb  gelcrt  fic  finb,  tocun  c-i  offenbar  ift,  ba-5  fic  Inibber 
gott  finb.  3ft  »it  flott  groffer  uiib  mel)v  bcnn  alle  bing?  3}er  iürrf  ift  aud) 
groß  unnb  medjtig,  bcnnoc^  ift  er  loibber  gott. 

Sprid)ftu  UicDtter:  "i)a  ftub  bod)  ettid)  I)el)lige  bifd)|a<l.  O^ijoff  ubir  tiiel  ftete 
gclue^cn.'  iHntluort  id):  %{[c  bcruffene  t}el)lige  bifd)offe  finb  gemelmiglid)  nur 
l)nn  eljiier  ftatt  bifdjoff  gcmcft,  alßlstjprinnu-j,  .'öilariu-j,  ^itmbro|fiuö  |,  '•^luguftinuv, 
Öireueua  .'c.  S^ie  t)aben  be5  'itpoftolö  orbnung  geiialten.  Ü.l>ol  finb  man,  bav 
ctlidjc,  alfe  'S.  S^onifaciuv  ift  gelücfjcn  Inie  IIitu-3  5.  '^.hiuIo  innr,  Iiaben  anberc 
^'ifdjoffc  eljngcfcljt  ijnn  ftettcn,  luie  ütuv  tt)ett,  aber  finb  brumb  nit  ubir  uiel 
ftett  bifc^off  gelne^cn.  Unnb  Incnn  fic  es  glet)rf)  tt)an  t)etteii,  follte  brumb  l)t)r 
ereuHicl  mcfjr  gellten  benn  gottis  Unirtt  ?  ^Aft  got  nit  niel)r  bcnn  fcl)nc  licbtigcn? 
äBic  offt  l)abcn  bie  i)cl)ligen  gcljrret  nnb  gcfunbigt^  Wott  ert)icUt  Tanicl  unter 
ben  lalnen  unb  bie  brcl)  menuer  ^^Inania,  Stjaria,  5Jh|ael  ^m  fetur  offen  lui 
^i^'abtjlonicn,  foUt  er  nit  and)  fel)n  auf^crioclctc,  ob  fie  Uorfiirct  Unirben,  Inic 
(5t)riftuÄ  fagt,  mugen  erbauten  mitten  l)nn  bc-J  teuffellv  orbnung^  (y-i  ift  nit 
auff  ber  l)cl}ligcn  tt)att,  erempell  unb  loortt  feonbcrnn  üllcl)n  auff  gotti'5  luort 
^ü  batoen,  inildjer  olleljn  ber  ift,  bcr  nit  liegen  nodj  l)rren  fan. 

3um  anbcrnn,  laft  unfj  mel)r  tibren  S.  ^^.ninlum  Hon  bifjcr  gbttlid)cn 
«iv«.  io,  i;  orbcnungeun.  5lct.  XX.  fpridjt  S.  l'ueaC':  '!;pauluc>  bcr  lief}  Hon  t^'pbefo  fobcvn 
bie  (^Utiftcn  bcr  firc^cn  gen  ''JJHlcto.  Xa  fie  tomen,  fprndj  er  ,^ü  t)t)n:  '.'pabt 
ad)tcn  auff  end)  unnb  bie  ganlicn  bcrb,  barclm  cud)  gefeljt  bat  ber  belilig  gcl)ft 
Ijii  ü3ifd}offcn,  ba-j  l)l)r  Uicbben  füllt  bie  fird)  gottiv,  bie  er  mit  fel)nem  blutt 
crttiorbcn  :^at."  äßa§  toill  l)ic  tücrben'^  ö^pbcfn'?  ^f«»-'  "i'i"  i'bnc  ftatt  unnb 
S.  ''Iniiilii?,  iicnnctt  l)l)r  cUtiftcn  allcfampt  '-IMfdniffc?  Ch'  muf?  bcr  "Inipiftcn 
fd)ul5bud)lc',  bal^ii  bie  becretall  nit  gefeljcn  b'iben.  äßic  foU  er  fonft  f5ü  fime 
jc^n,  ba5  er  ctjncr  ftatt  üil  bifrf)off  gebe  unb  alle  C?tltiften  eigner  ftatt  .'^ifdjoffc 
nennet,  bie  bod)  nit  furftcn  Umrcii  unnb  giengcn  Iju  fuffcn'^    3iMc  follt  benwnb 

1  oKcii   /r        2  inline  rt  miificn  i        -/  tteWct  /.'''  ttniitut  /'      Icincm   /.  '■'  nod)  M 

tntent  JK'K         '■>  ljot)c  fe/ill  J'      ^od^  fie  flctcrt  ieinb   /       offculoav  A          /"  iiitb  /*■/(//   /. 
/.'}  betiiff.  fe/i/l  /•'     ftcmcinglirij  /'  gcniaintlicf)  A'  gcnicinlicfj  /•'       20  g,t\ünt><:t  /■'  Mflet  '<      l)fl)iftU  /•' 

(anr), -J.y       •jno\mini'7/l/<  Umw  J,      inh      ofcii  /'/'VM'       iiMuiirbcnb /'  :.'/ uff  ftolte« 

n/mc.  noxt  F       2ß  unßl  mid^ -/'       2T\itv/'eldtI<      cvforbfcn  7-'        2!l  aäjt  J >/■'//!<  nnb  uff  bie 
fl.  f).  /•       Ijnilisf  i        S3  fcf)Uti6i'(5te  l>  fc^üpieafjltin  / 

')  Jliermit  meint  Luther  vuhl  ihn  ersten   'J'i-i!  <le.i  katwnixdien  Beehtex,  den  er  hier 
den  JJekretalien  </e(fenüher«ielU  (rril.  S.  I.Vi  Z.  H). 


SBiber  beii  fnljrf)  iitiiaiiiiteii  gciftliilicii  Staub  bf---  ^fapft-?  uiib  bev  4>ifd)iiff.  ir>22.     143 

c^n  Sifc^off  fcl)ii,  \]o  cv  iiit  l)ol)e  Ijcn^ft  vci)ttet  iiiiiib  fid)  lüt  cvicMiirv  'f)crr 
nennni  Icffit,  Unld)-5  nUcl)ne  fltnic^fam  ift,  bifrfpff  l^ü  madjeii.  9lbcv  man 
filH't  l)ii-,  bivj  S.  ''iHiiilii-:!  nlli'  bic  33ifri)offe  lUMinet,  bic  bciii  DoUf  bov  Unn-t 
mib  iacniiiiciit  vclidjeii,  ol-?  i^t  fiub  bic  pfnviTV  iiiib  (^"npcUnii.     Tvunili  id) 

s  aä)t,  §0  ftc  Quff  bie  bovff  (\el)n  ^ü  pvcbincii  ober  bic  bovff  in)c^cn  pfavvcr 
Ijabcii,  nliuniuil  (liidjoff-j  ftanb  tu'iiljeu.  SBibeviimb  bic  l)ol)cu  vciittcv  iiiib 
pcbiflcii  l)cvvini  nid)t--  uon  bifrijoülidjcm  ftanb  tiabcn  bcnn  bcn  bloffcn  nonicn 
nnnb  bic  tlel)bcv,  fllcl)d)  a\\i  Irenn  cl)n  malcv  cl)n  biid)offä  bilb  malet  unb  fdjricb 
bvnbcv:   '.Söie  ftett  '-iMirijon  c[d\},  bcv  flvobc  flnt',.'    (H'cii  fnld)  bifd;off   finb   ftc 

111  and),  on  ba-j  fic  and)  bic  pfarver  nnnb  tnipeUann  nntevbvncft,  l)l)n  bic  el)e  bov^ 
büttcn,  bas  (>^nanflclinm  bcvalnbt  nnnb  bac-  arm  bolcf  nnr  Inir  bellenn  bvod)t 
liabcn,  bic  tinbev  ber  ücrnialcbcljnnn  nnb  TicljUofecn  larbcn. 

S)vumb  fcl)cn  Uil)v  and),  ba-j  lum  iyiid)oft-5  boffcn  iljt  tcl)ii  (>liviftlid)  [tnrf 
fompt,  bao  and)  liu'Utlid)cv  fnvftcn  bofic  jdjljcv  niodjtcn  ftoftcv  c^cadjtct  Uu'vbon 

i:.  flcflcn  bor  33ifd)offcu  l)6ffc.  6'5  gel)t  nit  bac'  (fnanriclinm  bon  l)l)n  ^onbevnn 
cl)ttcl  flebcvincnftV.  Ciitation,  bannbricff,  nuivtcv  bvieff,  ftcUt  bvicff,  bnUcn  nnnb 
liiflcn,  ba  fic  l)bcrnian  mit  fd)cnbcn  unb  fd)inbcn.  OHcljd)  luic  fic  ^-iMfd)off 
finb,  §0  tft  auc^  l)l)v  Icvc,  bao  man  cljncm  (Jfcl  cl)n  lalocn  banb  anliöfic  f;o 
ift  cv  bod)  cl)ii  C^fcU,  bn§  Uicbffcn  fcljnc  iit)rcn  nnnb  (icfaiiq. 

•-•'>  ,3i'i"  brittcn,  £d)vcl)bt  S.  il>anlny  tut  bcit   pljilippcvnit  nlfjn:    '^iHiitltic; 'i;!!!!.  i,  i 

unb  2imotf)cuv,  bicner  ^sl)cfu  ßf^vifti,  allen  ()el)ligen  ijnn  Pt)vifto,  bic  ba  finb 
^ü  p()ilippcn  mit  ^^ifd)offcn  nnnb  Tiatcn,  gnab  unb  frib  Pon  gott,  nnfjcnn 
Patev  nnnb  ^U)cfu  (5t)viftü,  nitf5cvm  bcvntn  jc'  ©ifjc  ba,  pl)ilippcu  limv  aml) 
nur  el)ne  ftat  itnb  er  gruffet  alle  glctubigcn  fampt  l)l)ren  3?ifdjiiffcn.    Ta-J  finb 

nr.  gctnifjlid)  bic  C^^lltiftcn,  Unc  er  Ijnn  alteit  aitbcrnn  ftcttcn  cbittjnfcticn  pflegt. 
Saö  ift  Uli  bcv  britte  fprud;  ©.  ':|>aitli  ber  gottlidjcn  orbcniiug,  bao  aUel)n  bie 
folleu  '-iMfd)off  liel)ff[iöl.  i}ii\m  unnb  fcl)n,  bic  beü  bolrfo  Umrtteit  mit  pvebigen  iinnb 
facramcntcn  al^  ber  pfarrer  mit  l)l)rn  (S^apeUau,  tiienn  fie  ffir  i^ifdjoff  l)engft 
unb  bifd)off  rctittcv  fitnbtcn  tiit  tonten.    Xa-i  mepffct  and)  ber  itatnc  (^nfcopti-? 

:i"  ab  (vpi  et  fcopiit,  atteitbevc,  fupcviittcitbeve,  lonvttcu  unitb  limrijcit  aiiff-?  bolrf,  Inie 
ctjn  lt)ed)ter  obbcr  ^ftter  oitff  el)ner  ftatt,  S)a§  GcpifcopuS  obber  5yifd)off  aiiff 
!ried)ifd)  et)geittTid)  f)el)ft  anff  bctitfdj  el)ii  Uicd)tcv,  el)u  f)i'ittcv,  tjfi  fc()ev.  llnb 
l)nn  bev  ^cbreifd)eit  fprad)  l)cl)ft  er  uifitatov  a  bifitanbo,  (yi)u  l)el)mftid)cv,  bev 
^ü  ben  leutteti  get)t  unh  fil)ct,  tt)a§  l)I)n  gepridjt,  alfj  C?t)riftuö  H'iiec  1'.».  fagt :  ^'nr.  19,  n 

:l^  'S)u  '^aft  nit  er!ennen  linillt  bie  |et)tt  bel)ttcr  t)cl)mfitrf)ting\  ba-J  loiv  fpvedjen 

1\ii(\}t^)Vi\ä).laß)      f)odf)  I)en((ft  /       .'i  aüe  »iidjoff /•'       .-.  börffov ///       r,  x(\)lln /fK 
r  ftanb  IIVDF]  t^niib -I AW— .l/«,i      tilaffcn  A        ••<  fd&rcil)ct  «  (rijteljbct //  |ct)rl)bt  /■'        l' BÜfjl 
(lot§  al>       groeljc  «       ©tofe  L         10  Kaplan  ab         Vi  ßfjtiftcnliif)  J'         W  floUt  Ijtieff  />'(' 
IX  ^oub]  t)anb  I>J''      aiiäufl  ///  nntjUBC  K  -joge  l>         V.i  \siXat\)\tn  l<        Ja  jc^retjt'tl  (priest  /■' 
^ftilippenfctn  K  ^P^iaipctit  /'  31   S^rifto  i  -JJ  'S:\acon  h  ■>!  mit  fnm|)t  /■' 

^5  pftigt  FK  27  (oltcn  bie  S8.  JJO  28  bie  pfarrer  /  Kopcllon  /  für]  Dor  //  uor  ben  A' 
oor  ber  F  30  attcnbcro  fehli  lU'DEIIKLM  Sä  ©rier^ijd)  FK/.  x:  .^icbvaiidjcn  ///< 
^etratjfdöen   /       ein  oifitator   /         :i4  fifictf  lußt  /■'      qctraft  F       H5  wellen  eifcnnfii  /' 


144     Söiber  bct;  \aV]d)  genannten  geifttidjcn  Stniib  be-5  '^Nopfts  imb  bot  ä^ljc^öfe.  1522. 

bel)ne5  a?iid;otftt)umB,  gptjcope-j.  'älbcr  ä^tfctjoff  96^  t)Qtt  ci)it  anbev  inctiB 
crfunben,  flj^t  auff  el)m  fel)ben  polfter,  left  bic  leutt  für  fernen  official  iiiuib 
fknijdiliamf  iibiv  Ijetien  iiteDl  \ik0  laben,  miirttcvt  fic  bafclbs,  \m  cc-  t)tin 
C[\ü  biiiicft.     £1  bn-j  iicrlorne  uold'  imb  liaiuftc  bcv  ciinivn  ^luiiol 

Sjße^l  benn  offenbar  ift  auß  biegen  breljen  iprud)cn,    ba-J  bic  ä^ifcijoffe  ^ 
nit  aUeljn  larneu  uniib  goljcn  ßonbentn  and)  clin  luirmatcbcDct  uolrf  fnr  flott 
ift,  ba-j  ba  luibber  gottic'  orbnuug  fid)  ertiabcn,   bao  (VHangelinni  taniovtilgen 
itnb  bic   fcelcn  ^nucrtcrbcn ,    follt  el)n  ic^lic^  (5t)riftcn  ba^.n  licLlfcn  mit  lei)b 
ininb  ^ntt,  ba«  l)t)r  ti)Vünnci)  licrad)t  ein  enb  ncmc,  iinb  frolid)  t()uii  alleo, 
)va-i  l)l)n  nur  Inibev  ift,  gleljd}  alc-  bem   tcnffcU   jelbv,  i)l)rn   tvl)oriam  alfe  10 
teuffeU-5  gctjorfam  mit  fnffcn  trotten  llnnb  baran  fet)n,  ba-j  i)nn  iglidier  ftatt 
el)u  obbcr  mcl)r  frum  cl)elid)  man  ^l'farrer  obber  i8ifd)Dff  lunrben,  llnnb  bie,  feo 
it^t  Pfarrer  fctin,    IneijU    fie  bem  teuffeU  nnnb  nit  gott  geliorBam   gc(el)itett 
babcn  mit  Ijufagen  ber  feufd)el)tt,  fDld;en  gel)orfam  luibberruffen,   nit  anber-? 
benn    al^  menn  l)emanb   fonft   fcl)n  öcrpnutniB  mit  bem  tcuffel   luiberrieff,  1.'. 
iinb  nnr  Ijü  tro^  bem  tenffcl  unb  Iel)b  bifdjDff  golden  etilid)  toerbcnn,  anff  ba-j 
bie  gottlidj  orbnung,  burd)  o.  '-l-niul  eljngefe^t,  luibber  bic  uerbampten  Unuen 
morf}t  tüiber  auffgeric^t  locrben.    2)aö  fei)  mel)n  S).  ^ut[)er5  SButla,  bie  ba  gibt 
gotti-5  gnabcn  tju  tolin  alten,  bic  fic  fiaÜten  nnnb  l)t)r  folgen.    'Jtmcn. 

Sov  aber   nit   aUci)n  3.  '^.Hiutno   orbnnng   jei)   (3^cnn   id)  l)ore  jagen,  l>u 

Wit)n  Sec^ant  unb  Jumtjern  l^ü  'JJlabeburg  "^aben  gefagt  lui   bem  Uortrieben 

prebiger':  'iBaö  "l^anluv?  ^pauluö^  Ter '^apft  t)at  mefir  gelnallt  oon  M)rifto 

benn  5.  5:l.*autu§),  äBolicn  lül)r  au^  füld)cn  reblid)en  (5l)riftlid)eii   lentten  l}ii 

1.  Ufiti  .s.  1  liebe   tpren,  loaö  ^Vtru»  fclb§  unb   6()riftuö  bal^n   jage.     1.  ^Mr.  5.  ©agt 

S.  ^4>etrn-j  |u  aüen  CU)riften  alßo:  'Tic  (yUtiften,  bie  unter  cud)  finb,  bitt  lt. 
i^,  ber  mit  eUtift,  bac<  i)l)r  locpbet  bie  berb  b'brifti,  ber  unter  cud)  ift,  uunb 
fcl)b  i)t)rc  bifdjoffc,  nit  getilonngen  ^onbcrnn  Inillig,  nit  auf]  fd)enblid)v  genicB 
fnd)t  fjoubernu  auß  fretjem  Ijerljcn,  nit  alß  weret  l)l)r  tjcrrnn  ubir  fie  alß 
ubir  clnr  erbgutt,  foubcrnn  fcptt  et)n  ebeubilb  ber  [)crbc.  Unb  iDcnn  ba  lomcn 
loirtt  ber  er|[)irtte,  loerbct  pbr  empfatjen  bie  nnnorrnrflidjc  fron  ber  ctire.'  ::o 
^ie  fil)eftn,  ba-5  S.  ^4-^etru5  gtci)d)  Itne  o.  ^4-^aulu-3  bie  ß-Utiften  nnnb  bifri)offe 
ct)n  bing  nennctt,  ^Jicmlid)  bie  bac  uolrt  leren,  unb  mari)t  fie  alle  glcijd). 
3prid)t,  fie  foUen  nit  adjten,  ba-?  fie  al^  Ijcrrnn  fei)n  ubir  i)l)r  gütter,  llfennet 


2  f^bin  F      totftor  /  Sotftet  /.        S  martetn  o  />         1  gcbunrft  //  Bcbunit  /'        (!  »or- 
malcbicl    «  T  ergeben  /•'  ergebt  Ä  .v  tjcgtlic^ct   ß^tift  J       bojfi  J>  l>  Bcradjtct  A' 

//  9cl)orfame  A'  (viermal)  /■/  fottic^c  gcl)otfamc  A'  ;.j  luiberrieff l  l>  tDiberri'iffte  A'  iDibcr= 
riffcn  /  -ruf  6  16  trofe  FK  tru^  I  gctjen  /  17  e>)n  gcfccj  HC  IS  niocfi  »i  ntü^t  l> 
19  oUc  bie  ADHILM  ab  all  bie  F  ■>!  2eca«  /•'  2iintf)crr  F  Jinnb^erven  A'  'JJlobe 
turg  ADII  •Diabcnburg  /•'  5)lfl8bebnrg  P.C  TOagbenbiivg  A'  -jr,  bev  mit  CfUifteiin  /.  if«"  irn 
bifdftoffcn   A'  finb  jre  bijdö-   '■  il)c>it  F  fcl)t  ir  Ä.  1>  -JS  fi'ic^t]  bcjnd)  K  fiid)ct   /'  jiiAtig   /' 

29  ^etbS  .1  /;(,'  t)erb  DFIII         :i2  »old^  II 

')  KdiK/sthirf.   I.^'jl  tliirih  ilns  Jlimihipitel  rn'lriehrii. 


aBibet  ben  foljt^  genannten  geiftlidjen  Stanb  be-s  ^'npflÄ  mib  bev  4<iid)i.ifc    \h22.     14') 

fid§  felB  ct)n  ^JJitteUtiften,  luil  alle  pfavrcv  lumb  prebiöev  l)l)iii  c[U\)(i)  iimib  firij 
ben  fcübiflcit  linbbciuinb  gleljd)  I)a6cu.  SÖtiy  miigen  t)ie  iiiiBeve  (^oljeii  t^ü 
ia^m,  bic  nit  allcDii  l)crniii  tioiibcnii!  aiirf)  tt)mnncii  iifnv  iiiifeor  lin)b,  fiTl 
iiniib  gutt  fitl)  \db  cr()cbeii  luiiib  niemant  glct)cl)  \c\)u  UuUleii  ? 

.^  3"iii  bcfctjluB:  Gbriftu?'  felb  8ucc  22.  öove,  tonS  er  fngt:  'Tie  funige  i;nr. 

ber  t)el)ben  finb  i)bve  berrnn.  llnnb  bie  ba  gclralit  ubiv  fic  bnben,  nennet  man 
gnebige  bevmn,  l)bv  aber  ntrfjt  alßo,  Bonbernn  bev  groifift  nntev  enrf)  foU 
fcl)n  mie  bev  inngift.'  öinxt  bie,  nbv  lavDcn,  l)t)v  fnnb  nit  lencfen,  (*i.  (Viii|  bai^ 
ch)v  vegiment  enßevlid)  nnnb  toettlid)  oben  )ct)U)ebt  mcbt  benn  fel)ncv  tiinige  nod) 

I"  furften,  benn  \.]l)x  rcgivt  nbiv  lel)b,  feel  nnb  gntt,  nit  bnvd)  goti-j  Uuntt,  UiiU1)-3 
ba  tbut  bev  gevingft  pvebigcv,  Inie  bvobcn  inni  .v^ievemia  gejagt  ift,  jionbevnn 
burc^  euBcrüd^  tneßcn  nnb  Inerd  Inic  bie  liieUtlid)cn  furften.  Sagt  ml]r  nn, 
tnic  vcbniet  firf)  eUn- biug  tiü  bif^em  linn-t  "'v')fir  aber  nidjt  atfio ' '  4*oa-J  bebffct: 
'nidjt  alfju^    C^-?  bcilfjt:   ber  iljigen  bifdjoffcn  ftanb  bev  folt  nidjt  alfjo  feljn, 

ir.  tocnn  er  (fbrtftlid)  fet)n  foUt,  Qt  gcl)e  tnie  ev  ge{)e,  fo  nennet  endj  6l)riftu§  fetb: 
nid)t  alfjo.  I'af5  feticn,  tvac-  l)br  ,^ii  bcm  'nid)t  aIf',o'  mugt  fagen ?  i^ilelidit 
loerbct  l)br  fagen:  'nic^t  alfjo'  liclift  "'})a  alßo'  unnb  (crenn,  ba«  ber  iBapft  and) 
mebv  gelnallt  babe  benn  (^'briftnö  felb-1 

äyie  bn  nn  nioütift  met)ben  bclnien  fel)nb,  luenn  er  unter  bel)nc-?  lieben 

20  brubcr-?  larticn  ferne,  alfjo  mcbbe  bifjc  feclniovbev  and),  bic  untcv  bifd)Dff5 
lorücn  nnb  birten  nninen  fomcn.  8.  ''Iniuluy  b'it  e-J  oorfunbigt,  ba«  glei)d) 
tüie  ber  tcnffel  an  fic^  nt)mpt  el)n  larOen  be-ä  engelö  be»  liedjt»,  al^o  nct)nien 
auä)  bi§e  teuffens  apoftel  an  firf)  bie  lameu  nnb  nantcn  ber  apuftel  nnb  bieiu'r 
G^vifti,  aber  anfj  l)brn  Uun-rfen  unnb  leren  feuuen  nn)r  fie.    Tcnn  fie  prebigen 

2"'  Don  gellt  einlegen  nnnb  nit  tioui  (funngelio  ganl^  on  alte  fd)eUi  nnnb  fd)ani. 

l^ic  fuiifftc  tiigcnt  ber  CiiiKcn  tili  lioni. 

(fr  gibt  für,  bic  getübbc  tui  loaubctn  nmb  gcU-?  millcn,  bod)  auf3geiiogcn 
bie  gelübb  ,^ii  Sanct  ^^acob,  gen  ))knn,  .Söicrnfaleni  unnb  ber  fenfd)cl)tt. 

;\d)  bnb  tuiDor  Piel  Pon  ben  gehVbben  gcfd)ricbcn',  ba-s  itjt  nit  nott  ift 
„  mibbcr  ^n  t)olen.  SBcnn  id)  f)ic  frage  ben  blinbcn  fopff,  ben  Stapft,  Uia*?  für 
urfad)  er  b^ibc,  boy  cv  müge  cttlid)  gelübb  nnb  nit  alle  gelübb  t.ui  rcl)lfcn.  2io 
anttmorttet  er  nid)t>j  auber-J  bcun  bao  ettlid)  biug,  bic  gelobt  Incrben,  groß 
finb  al%  bie  fenfc^eit,  etlic^  ober  flel)n  al%  toaffer  unnb  brott  effcn  am  frcl)tag. 
Srumb  müge  er  bev  tlel)nen  unnb  nit  ber  groffcu  bing  gelübb  Urnnbellnn. 


1  tnittetften  /'          -J  a\\ä]  wiberumb  K         ö  fag  Ä         T  gvoifev  /■'  '.)  (ehemu  12) 

(ltü\txüä)  L          II   pxeitm  1       brobcn]  fehlt  F  oben  H  ^ie  oben  A'  H  folt]  Welt   F 

15  <$^x\\Un\\i)  IIK        lallT  niftgt  l<is  nic^t  ol6o  (vor  ^el)ft>  ansyefaUen  B(J  18  fleWaltS  K 

■20  bige]  bic  /         21  »crtüitbct  FJIJ         22  engel  /         25  iiieüä)  IIT  nItcS  fdjeiifien  K  nlle? 
ic^ü^en  F        211  Sije  fünffte  D        28  gcin  /        30  ^ic  fehlt  I 

')  'De  votis  monastieis"  Uns.  Ausg.  S,5TSß'.  (vgl  KöstUn-Kaxreran  I,U'>8). 

Cutfier?  aBerfc.   X,  2  10 


22.  s:. 


14()     il-Mber  bcii  ial]ä)  gcnaniifen  gciftlid)en  Staub  be§  5pnpft*  uiib  bft   2?iid)pfe.  l-">'2'2. 

SBtc  c[ax  blinb  iiiinb  gnib  liliviin  ift  bac-  larUcii  nolrf,  ba-S  bie  fielübb  lüt 
naä)  nottic'  c^cpottcn,  jionbcvnii  nad)  bcii  tncvcfcn  m-tct)lct  uunb  fcf)ci)bct.  Snc^e 
tnl)r,  ift'i  nit  al^o  Inol  el)u  el)b,  föciin  bii  utnr  bvciicn  Pfennigen  fcfjloevift  alfe 
toenn  bii  iibiv  taiiBcnt  a,\i\hm  fcf)tt)crift  ^  ^\[t'j  ein  a,k\)d)  cl)b,  Itiavumb  foüto 
beim  lüt  9lcl)d)  tjaUtcii  i)in  flel)iicu  nlfi  Dm  i^roiicn  ?  SoUt-r-  bvum  nit  lialltcn, 
ha^  tau^ent  gulbcn  ^ii  Diel  tocre  |ü  geben  ?  ZoÜ  iinnb  unfl)nnig  ift  ia'5  laröen 
öolcf.  Tarnnib  fjalltn  fcfte,  mnd)  nit  nntcvicf)clib  bev  gclnbb  iniß  unterfcf)el)b 
bev  bing  ober  UU'vcf.  C^in  gcliibb  ift  luie  boo  nnbcv,  bie  bing  feDen  groß  ubbev 
!let)n.  '£eiin  gotti-S  gcpott  iintcvfd)cl)bet  nidjt--,  fpvidjt  fd)led)t:  "JtUcS  U)a§  bii 
gelobift,  fnlltn  (lallten.  5pvid)t  nit:  Xo-5  gvof?  mngftu  Inffen  nnb  bac-  tleline 
l)alten,  ober  Uiibbcvmnb.  Xvnmb  glelub  nnr  nit  ben  Hevfnvevnn  Ijnn  l)l)rcm 
iDedjf^cU  bev  geliibbten.  Sie  miigen  tcpney  Inanbellnn  obber  niugeu  fie  el)niB 
luanbeUn,  %o  nuigftn  nnnb  l)berman  baffetb  and)  nnb  alle  geliibb  tnanbcUn. 
©cliibb  luanbeUn  mag  nit  anbev-j  fepn  benn  blitj  gcpott  gottio  anff beben: 
S^a\l\,  »ua«  bn  gelobift.  'DJung  ba-5  l)nn  cl)nem  ftnd  anffbaben  »erben,  ßo  ift-? 
gor  anffge[}aben  l)nn  allen  ftnrfen.    C^v  ift  eljii  epnfelltig  gepott  nbiv  nUe  gelnbb. 

Xenn  too  bac-  gelten  follt,  bac-  pnn  elmem  gepott  gotti-!-  bev  Stapft  bie 
utadjt  l)ette,  I511  limnbeUn  pnn  tlepncn  Inerden,  feo  nt6d)t  er  ba-3  and)  pnn 
ollen  anbernn  tl)un.  Xaran^  Irollt  benn  folgen,  \>a'j  er  l)nn  bent  erften  gepott 
inod)t  erlaloben,  gott  nit  anf?  gantient  bevkn  t?n  lieben  piin  ben  flepnen 
luerd'en,  alfj  ba  ift  effen  nnnb  trinrfen,  geben  nnnb  fteben.  ''3Ji6d)t  and) 
erletnben,  eljnen  abgott  ijü  el)rcn  mit  enfierlid)en  lüercfen.  otcrn  modjt 
crlelubcn,  ben  et)brnd)  lui  tbnn  mit  epnem  gcrpngen  luepbc.  Unnb  fo[d)ev  gvetoell 
nn^cglid;  luoUten  folgen,  ^0  man  epn  gotio  gepott  i)nn  epnem  ftnrf  loanbeUn 
unb  ^u  ret)ffen  [3BI.  5  4|  !unb.  5llfeo  fibcftn,  bac^  bie  larPen  nid)tc-  anberö  tl)nn 
benn  nmb  gellt«  Inillcn  nnr  goti-:-  gepott  Inivepffen.  Xarnnili  hutt  bid)  fiir  bem 
i8alaam.  (fr  mag  bpr  lepn  gcliibb  loanbcUnn,  obber  ift  c^nfj  Im  Uianbellnn, 
|o  fnnftn  fie  olle  fampt  felb-^  on  gellt  anf;  geben  UmnbeÜnn. 

.&ie  ioere  nn  Diel  Don  lui  fngen,  aber  bie  IjeDtt  Icpbet  c-.-  nit,  (ypn  nnbcr- 
mal  iroüen  h>Dr  ftieDttcr  baDon  rebcnn.  ^\i:,t  feD  bac-  anffc- tnrluft  gnng:  S^m 
erften  finb  ettlid;  gelnbb  ben  mcnfdjen  getl)an,  bie  l)aütcn,  ^0  lange  ber  fie 
fobbertt  obber  fobbern  biltid)  mag,  bem  fie  getl)nn  finb.  i^on  bcnen  reben  )in)r 
bie  nid)tc.  ^^nm  anbern  finb  gelnbbe,  gott  obber  feDneii  beDligen  getban,  bie 
gejd)el)en  and)  IjmeDerleD  lucljf;.  (n)"  mnl  loibber  gott  nnnb  feDn  gepott,  bie 
finb  gan^  unb  gar  nidjt«  lui  tjaHlen.  äBild)  aber  nit  toibber  feDn  gepott  finb, 
bie  finb  lui  l)allten.  ■'pie  ift  nn  ber  groffift  fnob,  loild)e  bie  gelnbb  finb,  bie 
»öiber  gott  nnnb  fei)ne  gepott  gefd;cl)en.    .spic  mn^  man  bie  lieben  gepott  eben 

2  neä)  (1.)  M  .9  nig  l»ot  /  «mlj  brclj  pfcmiin«  IHK  (cljtBtcvcft  //  fiümierft  / 
4  ubir)  uiiiti  ///  c>  giitbin  FK  (nucli  später)  finb  je  floben  /'  l<i  btlialti'ii  /■'  7.J  ouff= 
gefiobfii  DFK  is  {(el)ncn]  Icljncii  /-  /!/  iDoÜt]  tuiivb  /■'  -Ja  0116 1  »on  /'  äJi22  mhä)t 
bis  clircn  l'chll  }•  JJ  attgott  /'  fr  mörfit  /■'  21  uiitieglicö  A  Dil  («.  oben  125,  IT)  iin= 
3ef)(id)   HC  iinliflid   A'  uniäfltid^  F      loolltm]  luuvboii  F 


äBibev  bell  falfd^  genannten  gciftlidjen  Staub  beä  l'apfl-3  iinb  bcv  iBifd)bfe.  1.V22.     1  |7 

an  fefien.  lliiiib  luoUeu  au  beit  niiterftcii  aiifal)enii.  ilik'im  bii  c\clobbiit,  bcljuc-J 
iiel)ifteii  flittt  begercu,  jeljii  lv)el)b  bcgcren,  falfd)  gctfcitfliiife  loibbev  i)l)it  I511  geben, 
iel)n  glitt  fteleii  obbev  6e)d)ebigeii,  fei)ii  tuelib  fi1)cnbeii,  ieljueii  leDp  tüttcii,  lliuib 
ciiblid),  ineiiii  bit  gclobbift,  l)l)m  fel)ii  liebe  iiod;  giito  Itiivljeljgeii,  fjo  )il)el"tii  t)ie 

•'■  tlax,  bo§  fold)  gelubb  fitnbc  fei)  unnb  bet)  gottiö  uiigimbcn  tui  nicl)boii.  SaS 
muß  l)l)e  Ijebcrmnii  befeiiiien.  ä!Jei)ttev,  iDcim  bii  gclobbift,  battev  iiiib  muttev 
iingel)orfam  Im  felju  imiib  lüt  tt)un,  ma-?  fie  Uiollcn,  ift-?  lüt  aiid)  luibev  gottio 
gepott?  äüiiviimb  fiiib  tmiv  beim  f^o  bliiib  uiib  f)allten  foldjc  iiiigel)infaiii>3 
geliibb^    Sinb  lüt  loibbev  bili  gepot,   tneiin  fid)  ein   todjtev  bcrlobb  eijiiciu 

ui  fnoben   loiber  luittcv  uiib  mutet   IniEcu?     oft--'  nit  Uiiber  biti  gepot,    luenii 
tod)tev  ober  ^011  gelobb,  '4-^faff,  'JJiünd)  ober  ^ioimcii  ^11  luevbeii  tnibbev  Pattcv 
uitb  mutter  hJiKen?   .spat  nit  gott  felb  5lu.  3o.  fold)  geliibb  auff  gel)abeu  uiibJä'>'oif3o,c 
bit^  gepot  alfo  aufgelegt?    O^tcm.  hiciiu  cpn  man  ober  Inepb  gelobb,  Uiallen  lu'i 
gel)n  ]u  S.  o^itob,  bili  ober  ba-j  Iju  tl)uu,  Hub  bao  loepb  mag  be-5  mauue-j  nit 

1^  emperen.  ©oge  mt)v,  tfts  nit  luibev  gotiö  gcpott,  bev  beu  man  berpiiuben  l)Qt, 
Uiepti  iiub  ünb  üevfovgenii  niib  nit  laffenu  ?  ^Jiod)  iiiad)t  bie  ^Mipft  lavue  bifee 
gelnbb  fjo  bartt,  bay  er  fie  auß  ntjmpt  ijnn  bcn  'iMilleu,  fo  ev  fie  aEe  follt 
^iiveljfieiin  unb  Pertilgen.  9lber  bcm  iöapft  gepürtt,  hiv:-  ^utierpieten,  Inao  gott 
gcpeutt,    loibberumb  gepieten,  lna-5  gott  Perpeiitt,  unnb  Imrepffcu,  limc'  gott 

20  mad)t,  mie  modjt  ev  fonft  ä*apft  fel)n?  Öevv  gott,  baö  bie  !i!avoifdje  lavoeii 
nur  'fuv  fid)  felb  l)vreten  unnb  boßi-ö  tl)cttcii,  looUteii  lol)v  fie  borf;  f5o  l)cvtitid) 
gerne  biilben  nnb  tragen  mit  allen  et)ren.  'ii.bcx  nn  fie  nit  inel^r  beim  nur 
fechnovben  unb  gottiv  Inortt  Pevtitgen,  ift  l)l)e  fcl)n  fdjluepgen  nod;  leljben  inet)v 
^u  fobbevn.    Sage  ml)v  nur  nicmont  [)ic  Poit  gebullt  unnb  eljre.    '-iHirmalebeljet 

2i  fei)  gebullt,  bie  t)ie  fc^ti)el)gt.  33ovmalebel)et  fei)  f)ie  ef)vc,  bie  ba  Uiel)d)t  iiiiub 
fo(d)cn  movbifd)en  lavPen  raUnn  leffit  nbir  bie  armen  feeleu. 

'Übtx  lueptter,  laft  um  anff  ber  'JJiiiudje  uiiiib  ftüfter  gelübt  foiiieu,  ba 
luerben  aller  erft  ben  lavPen  bie  o^ren  fveljffen  unnb  bie  l^een  fnl}rffen.  Sage 
ml)v,  iDenn  epn  ^Mnff.  ^3hnid)  obbev  5coiiiieu  gotte  gelobbte  ben  gepftlidjcn  ftaub 

MO  obber  orben  tjuljaUten  Ijm  unglalnbeii  ober  auff  3iii>ifd)cn  glalubcn,  luie  Piel 
lücre  ber  felbige  beffcr  benn  ber  bo  gelobbte,  fel)ne>3  netiiftcn  loeljb  tiefd)laffen? 
Sßeve  bac'  nit  ben  (M]rtft(id)en  glaloben  Perleiirfet  unnb  erger  fiinb  benn  brel) 
e()brüd)?  SiJie  Piel  meljnftn  aber,  ba^  i^t  4>fnffen,  'JJiüiid),  5ionnen  Inerben, 
bie  nit  ben   6^riftlid)en  glaloben  bro6   Perlenden   unb  glel)d)  pm  ,^'\n'>ifd)en 

3f.  glaloben  gcpftlid)  ftnb?  Suncft  bid)  bas  fel|am?  Öore  ^ü  epn  loenig. 
C^t)riftlid)er  glalob  ift  ber,  feo  man  glelobt,  bnrrf)  fepn  loerd  fjonbcrnn  altepn 
burc^  6t)riftuin  ai\i  unBcrnn  mittler,  unb  bavmtjevljideptt,  iiiifi  laiittev  nmb- 

2  9Üt§  Jfl      fttlft^c  jcüglnuß  A'  äügniß  /•'        i!  Ijtjc]  ^ie  -/^         f  unge^otjoin]  gctjovjam  / 

t^ünb  F     iDÖlten  //  motten  /     ift  e§  K        13JJ4  ju  gen  ©.  3ac.  F        75  cmt>«cn  7/      ift  L 

bcm  man  F  IG  ju  bcrf.  F  23  \jiit]  ^e  L  2öl2G  unb  bie  ba  tsciifjt  folgen   / 

26  taltm]  tuw  F  (irohl  xnm,  s.  148, 18)  xaüm  D        28  fte^glen  III  fanfen  A'      tnljrirfjcn  III 

Initjdjen   I  fnat^en  A'         H2  ßfjriftenli^en   /•'       »etteljdEct  1>  »evlaiignet   /         33  cciredöcr  / 

10* 


14<S     äBibcv  bcn  fnlfd)  gciiniuiten  iieiftlidjcii  Stnub  bc-3  *}.HHiftv  iiiib  bfv  SBifdjüft'.   1522. 

(Sni.  i,4|onft  [a?(.  &  ij  gegeben,  rcrfjtfevtig  iiiinb  jelig  tut  luerbeii,  &(\l.  1.,  alßo  bciv  bev 
menid)  an  l)l)m  jclbo  unb  allein  jel^nem  tl)un  lierljage,  bloß  l)nnge  an  C?t]riftii-o  t)er= 
bieuft  aUeljii.     ,Vibiid)ev  glalube  ift,   biivd)   lin-vrf  uiinb  ielbtliiin  gottic-  gnabe 

IUI». iu,:i erlangen,  iiuib  pntieii  niuib  jelig  Inerben,  ;)ili.  li>.  1a  mit  mn{j  tninftiiS  au^= 
gefd)loJieii  lucrben  aU  bcr  ntt  nott  ober  i)l)e  nit  grofe  not  jcl).  -Jht  fil)e,  ob 
nit  ba«  inet)rer  teljl  pfaffen,  'JJiiind;  iinb  ^Jioniien  i)n  foldjem  :^\iibiid)cn  glauben 
aufat)en  l)l)v  gcl)ftlid)  leben.  Xenn  fie  jagen,  biird;  bao  jtrenge  leben  iiuiUen 
jic  l)l)V  jniib  bnjjen  nnb  jelig  merbeii,  geben  ba-s  ben  Inevcfeu  niib  gel)jtlid)eiii 
ftoiib,  baö  aüeljn  {5l)vijto  iinnb  bciu  glalubcn  el)gentt.  ÄhiS  ijt  beim  ba«? 
anbers  benii  Pl)rijturn  Deilenrfen  iinb  l)in  iiiiglaliiben  geliftlid)  Uierbeiin,  ba-j 
tft  au^  vedjten  (5l)vijteii  ^n^^'"  """b  •'öcl)ben  luerben  ^  WIelid)  Une  'S. ''|u'trn-5 
jagt,  ba-3  bie  ümuiv  rcdjt  entpflogen  jiiib  bem  i)vtl)nin  iiniib  jniibeii,  Uievben  l)ie 
biivd)  Perjilvet,  ba-?  jie  i)ni  l)rtl)nin  niiijjeii  leben. 

Xa-:-  jie  aber  ^V'beii  nnb  .S^ijbeii  jinb,  befeimen  jie  jelbev,  menn  jie 
jagen:  'Sl'avmnb  jolt  id)  ^4^fafj,  'JJhnidj,  5Jüiine  luevbeii  iinnb  mid)  ]]o  inarteienn 
1)111  orben,  Inenn  id)  nit  ba  bnrd)  jvinii,  rebii  niinb  jelig  joUt  Inerben?'  .'öbrijtit 
nit,  bac'  biJ5e  loortt  jinb,  U'ortt  eljnijj  ,^nbijd;en  glambeiii?,  ba  (^'brijtn-s  feljn 
ralnin  nod)  lucrcf  ^nncn  I)ntt?  Unb  has  jie  an  ('»Ijrifto  geinartten  joUteii, 
geUnirttcii  jie  an  l)lirein  orben  nnnb  Uiercfcii.  Sairninb  ijtv  geUnjj,  ha-i  alle 
jtijft  niib  tlüjter,  barDiiiten  ber  meljniing  gel)ftlid)  lentt  jinb,  ba-?  ber  jtaiib 
fie  frum  nnb  feiig  nuidje,  jinb  oil  erger  bcnn  bie  geineljnen  jralnenbelofier, 
tabernen  unnb  inorbgrnben.  Unb  @ott  and)  Herbengt  luim  lüar^el)d)en,  ba-?  Jic 
geinebnicflid)  alle  nnfenjd)  jinb,  llnnb  bie  U>el)U  jic  bnrd)  jold)eii  0>i>bcn  glaUibeu 
Oerrnden  bie  fenjd)cl)tt  Mjriftlid)-:-  glaloben-5,  mi'ijjen  fie  lui  lolin  and)  bie 
let)plid)e  tenjdjeljtt  Porriirfen,  loic  S.  *4>cti-"iiS  jagt,  haß  fie  reljtjcn  Ijii  begirben 
ber  nntind)t  bnrd)  l)l)r  grofj  fnrgebenn.  '.Illfio  finb  alle  orben  nnb  gel)ftlid)e 
gelubbe  gemeljuidlid)  loibber  ba-?  erfte,  aiiber  nnnb  britte  gepott  gntti-?,  ba-?  fie 
jnr  allen  bingen  joütcn  t^urljjfen,  nadjgelaffeii  nnb  anjjgel)aben  loerbeiin.  Hub 
allen  gepftlidjen  treiolid)  liii  ratten  ift,  ba-?  jie  enttiocber  ben  ^iibijdien  glalobeii 
ablegen  unnb  l)iii  (5l)rijten  glalobcn  l]l)r  gel)jtlid)  leben  oon  neloe-?  aiijal)eii  obber 
lajjen  liegen  platten  unb  tappen,  (tbjter  nnnb  altar  nnb  loerben  frei),  lüaö  fie 
luollcn.  ^Jiit  auber-5,  beim  luie  fie  tbuu  looilten,  loo  fie  bei)  Uiebbernu  l)nu 
unel)c  legen.  Senn  ba  mnjjeii  jic  bie  Uiel)ber  eiittloeber  lajjcn  obber  el)lid)en. 
Sit)e,  ba»  ift  bie  gcl)ftlicfel)tt  i^aal,  Daoon,  jjo  gott  Inill,  id)  cl)ii  digcn 
buri)lc  gefd)ricbeii  l)ab'  unb  mit  gnngjamer  jd}rifft  unb  grunb  bie  gcl)ftlid)eu 

4  jimb]   fiiiift  /.        Vicijcii   A'    tnicifeii  If  5  ob}  bnä   nit  F  0  niccv   tal)t  A' 

)(  aljgitEt  K         IJ  cinpflül)cii  A'  i-ntpflotjcii  ///,  cntfloI)Crt  Fl         14  Iictciteitcn  F  15  oin 

'•Honn  HI         AS  viim  /'  vum   /      batiniirii  A'  Jl  fr.  Ijcüji-vii   //  J2  nunbcinviiboii   /' 

■2:i  (ebenso  -JT)  Qtmain^tM)  J((F)  J.s  cuxt\)\\m  HC  jcvtcifjcii  IK  ■JH  flclifUid)  HC  tvelu= 
lid^en  ///  .TO   Cljtiftciitirfjcii  A'       iicluem  ///A'  niinjcm  F  .'il  licflcit   unb  blnttcii   /. 

■'iJ  wo]  Wann  F        H:i  uncct  F        :14  ßatjfUic^ait  /<      fto  iiott  Witt  /dUt  In   h'.rl.      nljgcä  A' 

')  Hier  meint  Luther  nickt,  mc  oben  S.  I4.'>,  seine  Schri/'t  'De  volis  iiKiiiii.stiois', 
sondern,  da  en  xich  um  die  Priestcrelic  hatuletl,  die  '%\\  ben  d)viftlid)en  ^Ibfl'  '(//.  Ihis.  Aux;/. 
0, 44V ff.;  Kosllin-Kawerau  I,  325/: 


aBibft  bell  talfd)  (loiiaiiiitcii  gcifllidjcii  Stniib  bc-i  *13npft?  imb  bcv  3<i|d)Dfc.  iri22.     ]  |0 

gcluBb  aiiff  ()c6cii,  baö  id)  Ijoff,  c-j  foll  cimnii  ivittcn  (Vlutifcii  iiiib  irblirf)cv 
uoniuiifft  brau  beilüden  Hub  ficf)  nit  ]]d  «(icrinlirf)  l)im  f\el)ftliri)iMi  ftfiibcii 
faiicieit,  betrieben  iinb  ticrtcvbfii  Inficii.  CO  irf)  aber  bcii  iiiuidcvti-ii  liniicn 
iiit   ipiug   tbiie  iinb   jie  tun-neu  loerbcii,  ba-j  irf)  bie  '^'faficii,   '•JJiiind)  iiiinb 

*  Dionnen  lo§  maä)e,  bie  üofter  itnb  ftifft  üerterbe,  ha  ligt  tnl)r  n[ä}U  nn.    Söcv 
!nit  bcn  larDen  gnug  tbini,    bie  nit  e()e  \)oxm  Umllen,   mnii  foflc  l)fiti  beim 
(luie  Scilomon  fugt),  luas  i)im  l)()rem  narveii  l)erlH'ii  ligt  ^    ÄMbbenimb,  lueiiii  ^ 
man  fic  nmb  fcf^rifft  unnb  grunb  tH)xS-  bings  fvagt,  tl)un  fie  nit  nu'l)v  beim 
linnifjenn  un-J  l)f)ren  robten  Pavnat  bntt  unb  bifrfjoff  (avlUMi:  '£if)eftn  nit,  bo-J 

'"  id)  el)u  (nivnal  bijnn?  foUt  icf)  anrf)  geleret  iel)n  baln'i  nnnb  bl)v  icf)rifft  unnb 
grunb  ^el)gen?  3Ba§  ift  ba§  tion  notten?  SBdv  babeii  nit  aüeljn  bcn  t)cl)ligen 
gel)ft,  ^onbernn  aucf)  ben  allevlicilligiften  gel)ft,  -liemlicf)  be-?  i^apft«  getift,  ber 
nit  allcl)n  bel)lig  ift,  inic  b"l)riftny  ti^nibcrnn  ber  aUerl)et)ligift.' 

^'c^  mag  nit  mef)r  Hon  ben  tollen  Hermalebeljeten   5Pcbftlid)en   Senden 

'•■•  lagen,  bif?  ba-3  fidj  bas  luirtte,  reljne  Hole!  ba^  rege.  3|it  fcl)  gniig,  baö 
Dbcrman  Unffe,  mie  er  [a?[.  Will  fcfjulbig  ift  bei)  feliner  feelen  fiet)I  nnnb  gotlicbcr 
nngnabenn,  folcf)  ;)i6mifd)e  ablaf;  bnlTen  Uerpreunen,  fdjenben  nnnb  Hertilgen. 
5)a^ii  bie  Samen,  bie  fie  nnff  ricf)ten  nit  atleljn  tierad)ten  olf}  bie  nugeleret 
grobe  töpffe,  fjonbernn  anrf)  alf;  bie   rel)ifcnbe  Hmlffe  nnb  bellifrfje  feelmörber 

•-'0  |n  meljbenn  narf;  ber  lere  bepber,  5.  5^5cter  nnb  ^Inmli. 

30  Ie|t,  ift  e§  nit  et)n  3)amer,  ba§  bie  bifd^off  öon  gotis  nngnaben, 
mel)u  nngncbige  bevrnn,  bie  armen  priefter  fabcn,  bie  firf)  pnn  ben  eblirfjeu 
ftanb  begeben?  Ä^a-ö  loill  l)ic  merben ?  l'abet  anff  enrf),  lieben  l'arocn,  lobet 
auff  cutf),  l)^r  ()abt  fcfjon  bal  gemeljn  gepet  nerloren.    (?i)n  Bnbifrf),  tjnrifcf) 

«  leben  füret  l)t)r,  t)m  blntt  unnb  fdituepf^  ber  armen  maftet  l)f)r  etur  loolliift 
unb  prangen,  mit  liegen  nnb  triegen  rambt  l)l)r  l)beriitann  fepn  gntt,  mit 
bannen  nnb  tpranncn  martert  l)f}r  bie  Uieltt  au  feel,  lepb  nnnb  gntt,  ha^i 
ßuaugelium  prcbigt  l)f)r  nit  unnb  tljntt  uit  allepu  teljn  get)ftlic^  bifrfjofflirf) 
ampt,  fjonbernn  Incret  unb  nerpietet  and)  aubernu,  lui  prcbigcu,  Periagt  nnnb 

31'  oerfolgctt  fie,  nnnb  fepb  borf)  bie  )iiel)t  nit  mcl)r  benn  f)effige,  l)eßlirf)e,  fel)nb= 
fcligc  larDen,  Inilt^e  für  untreglidjcn  tinrbeu,  tl)rannel)cn,  untugeubeu,  frfjanbeu 
unb  lafter  bie  loelt  npumier  faii  norf)  toill  tragen,  l'icben  l'arnen,  belfft  bod) 
batjii,  l)elüffet  etur  uerbienft,  legt  getroft  auff  bie  luage,  bac-  liUjr  euir  frf;ier 
lofe  loerbeu.  3Be^  le^be,  bcnctt  iat)  nit,  rtie  l)t)r  mit  libc,  fenffte,  |uc^t  unnb 
gntte  mdrf)tit  gnnft  bei)  bem  nolrf  ncrbienen,  fnrtt,  nnr  fiirtt,  lieben  SarPen, 
i)l)r  fel)b  auff  ber  redjten  bann.  Xenn  alßo  tbctten  anrf)  elure  Peter,  bie 
3uben,  ba  fie  6f)riftnm  ertobtet,  fepu  Iwort  Porpotteu,  fet)nc  ^tpoftel  Periagt 

2  Ibcniegcn  JIK      ertermtliifi  ///  cr6atmtlid^  /'  .■>  gcfongcn  ///  fnf)cn  /'        laffcn 

fehlt  D  5  loft  tnoc^cn  F  lafi  mad^c  1>  7  ^et^  Ä  9  (elenm  luj  Pavbinot  />/ 

10  bor  jü  Ifln  unb  F  12  gonbevun  au4  bcii  ollet^.  gctjft  fehlt  BC  13  lie^ligl  fltiftlii^  ' 
14  Sat)ftiid)cn  /.  l'>  reget  ///  18! W  bie  grofien  unb  ung.  f.  /•'  {iiöffc  /.  21  3uni  letften  F 
2ö  niöftent  HI  meften  F      c»ern  JIl  30  ^eilige  '^cjfigc  />  Ijctjüigc  J7  31  butbincn  F 

34  2öe9  licljc  D  (l^bc  F)      iat)]  iogt  /-        37  crtobtclen  DK  crtobtcn  /•'  toblctcn  /// 


['){)     älUbcv  bell  fnlid)  aciiniinti'u  flciftlidji'ii  Stoiib  bcc-  'ISapftv  iiiib  bor  ^ifc^bfc.  1522. 

l)ntteu,  fimbtcii  fic  iiit  ianfft  ftfjlaffcn,  fic  imiftcn  and)  bic  ))ibma  auff  fief) 
laben,  bic  fic  nufe  lüiuliclcteit  uiinb  Ucvtilgctcii.  äBic  InoUt  ca  cuc^  anhn-i 
niiftdicii  Im  t()iin  beim  al-3  bcii  redjteii  fi)iibenin  foldjer  netter^ 

■"iBeim  idj  im  fraget,  aiiß  liuv^  gnmb  bic  armen  priefter  gciangeii  nnnb 
tribuÜrt  h}crbcn  iniib  ber  cljc  luillcn,  2Bo  l)^n  ba-j  got  fcrpottcn  fjaBe,  obber  s 
Unc  fnnbiflcn  fie  baran,  'JIrfjt  idj,  fie  lucrbcn  mit  l)l)ren  fdjouen  l)ntten  nnb 
langen  jdjnumljen  erfor  tretten  nnnb  fpredjcn:  (i'o  ftc()et  imn  bco  allerl)el)ligilten 
bccvetal.'  5)a5  lucrben  bie  urfarf)  fel)n,  bie  jolrf)  [)oc^gelerete,  l)od)Uiirbigc  Icutte 
l'un  il)rcm  tfinn  unffen  tni  geben.  Ter  allerl)ei)(iglt  Imtter  i^apft  nnb  iepne 
Ijod^lüirbigifte  '4?iiUcn  norklilien  mpr^,  id)  hett  ber  ßarücn  fdjier  gcjpüttett  ijnn  w 
l)()rcm  folc^cn  tapffern,  geliftlidjem  fiirnelimen. 

!b'\(  rab  rcbttjcr  gutt.    äBarnmb  fet)cn   bic  gemcpncn  fralucn  Uiirtt  nit 
gern,  ba^  innge  fnaben  et)licf)  Inerben?  Cn  liltiepffel,  bao  \)fin  am  lünfee  abgcf)et. 
.^aficn  hod)  bie  Inidjoff  fdjicr  pn  allen  ftifften  epn  groffen  tcpl  p()ver  perlidjcij 
|iu^  Don  cpttcU  Pfaffen  l)nrti.     li^enn  Incr  epii  l)nrlin  Initl  l)aben,  ber  mn^  i» 
cpn  inr  epn  gulben  balnm  bem  iBifdjoff  geben,  llnb  ift  nntcr  plni  epn  fprid)- 
lüovt:  l'enfdje  Pfaffen  finb  bem  Sifdioff  nidjt  luitreglid)  nnb  finb  beii  feUngcn 
audf}  fepnb.    2ßie  mag   epn  repd)er  framen  fremer  fepn  pnn  ber  uu'Ut  benn 
epn  iBifd)pff?    $Ber  Inollt  im  bie  gepftlirfien  netter  uerbenrfen,  bao  fie  pnrerep 
l^n  laffcn   nmb  gellt  nnb  lebeubige  fralnen   belcte  uerfanffen  nnb  bie  el)lid)eii  -'o 
»ncpBcr  tjcrpietcn,  bie  ppnn  nid)t  geEt  tragen?   *:)Jarnng  ift  manc^cvlcp.    t5pn 
lanffman  liatt  mnrl;,  nnnb  tnrf)  fepte,  Tpe  "-i^tfdjoff  mnffen  linrnflepfd)  fepl  babeii, 
Inie  füllten  fie  fid)  fnnft  erneeren?  über  bac-  allcv,  ÄHMtn  epncm  pfoffen  fcpnc 
magb  feilet  über  ben  fd)nffeltorpp  nnnb  brid)t  pnn  ttloep  ftndt,  baö  man  epn 
tel)ll  mnft  Ijnr  tnnffc  tragen,  f;p  nied)ft  ber  hinfjc  nbir  ben  ierrigen  gnibcn,  nnnb  •.■& 
l)att  ber  33ifd)off  aber  nrfad;,  fcpne  barml)erlucfeptt  Imr  Ijcpgen,  nnnb  nerfcnfft 
bem  armen  pfaffcn  nu  cpnc  mnttcr.     3elig  finb  bie  bic  bend)c,  bic  ha  finbcr 
tragen.    C6  bic  brnfte  aud)  feiig  finb,   bie  ba  fcngcn ,  ba  fc()e  ber  irntcr  i^ii. 
Der  gepft|a?l.  (*)iiillid)c  -^ifdjoff  l)att  fepneo  Inni  bem  band)  lilnepmal  erlanget. 
5inb  ba»  nit  cble  tpcuire  fraloen  bcncfjc,  bic  man  tjUiepiiuil  be-j  iario  fcnffcn  au 
mnfe  nnnb  bic  l^luepmal  ben  gepftlid^cn  l)crren  fdjluanger  U'crben  mit  gctlt'? 

I'icbcr,  lafj  bir  bifte  nrfari)  nit  frf)(ed)t  fepn  Imbemegen  fold)  beplige 
geftlidjc  lenttc,  baC'  fie  nit  lui  laifen  epUu'pber  ben  armen  Pfaffen,  collten 
fic   nit    t)urcn   lictcr    pabcn    benn    frnmme   cl)lid)c   Incpbcr?     6pn    fd)eblid), 

1  fönfft  A'  fmifft  //  J  cuc^l  oud^  3/  5  gefiotten  F  7  ber  aUet^eit.  BC 

S  ux\aä)  fehlt  BC        '.)  iset  iSap\t  I        10  ucrjcljfljcu  A      fdöicr  bct  tatucn  F        12  tcbt^cr  BC 
lüiitbt  -///        13  boä  bie  j.  Kn.  I        14  ben  nroftcn  t.  /'        lljlö  idilid^cn  jtnfen  F  ictlidöcu 
j5ii6  /Jt/'>'         l(>  flulbin  F/IK  KSjlT  Uiri'idjluoit  /'  Iti  tcljdjcrl  tcrfjtcv  D  xe\)d)mt  K 

ttomet  K  -Ji)  6»  fehlt  F  ficidjc  1>  JI  Herbitten  J>  inanftcrlet)  F  t>>  iviiirjjen  /' 
fiemiirtj  F  ■->.')  iiiflft  />  ,511m  tauff  /  jfi  ber  tcüffc  K  ierißen  /'///  jarigeii  FK  26  3«= 
jetiflen  L       »crfnufftc  J^  :iu  ttjelnrc  fehlt  M       ftnume  beud)tc  I)       jlucljniot  (ebenso  31)  I 

32  bißc]  bic  F       34  lieticr  l^äten  F 

')  Dccrcl.  Gratlaxi  can.  lH  Dintixct.  LXXXI. 


iüMbcr  bell  fiilfd)  iiciiniiiitc-ii  flciftlirtjcii  Stniib  bfö '4-niPl'-5  imb  bi't  S^ijrtjufi'.   1522.      IM 

|rf)iniblirf)  biiui  ift  (\)n  ({)(\vc\)b,  bno  luni)  iiit  cl)neii  l)iHcv  tretet  bni  l)orf)- 
loivbiiini  l)mi  C[ott  l'ctcrit  iinub  l)crrmi.  '-iHirljcl)  iiU)i-  iiU'l)iuMi  fif)crti,  lieber 
iiu'iitd),  ber  iiit  aiife  cl)iicm  filjcrüenb  {joiibcvnu  ganlj  eiu^fttirfjcm  l)crlant  (\\:{)d 
itbir  bifjc  l)iHf)  inifi)iiiiiiu'n  minb  ticff  blinbcn  larDcn,  bic  borf;  fto  gav  finb 
■•'  biivd)  (loti-j  Ijin-ii  aller  fl)nn,  lüilj  umib  lieriiunfft  beraliibt,  biiö  fein,  odjfjeii 
iiitiib  cfcll  fü'iger  beim  fic  finb,  beiimuf)  finb  fie  gcliftlirfjc  rci^cntcn.  Tivi 
l)cl)ft,  bic  lüclit  ftrciffcit  mit  narrn  iiiiiib  finberun,  loie  3ffii'^'^  fagt.  ''3Jfel)iiftir.vi. :),  i 
aber,  ba-i  fic  aiibcr  urfad)  unb  griiiib  mugeu  aiiff  bringen  bcnn  bie  genantten, 
bcnn  ben  Idibigen  gdjli  nnb  gellt  jnd)t  ^     'ilH'nn  fie  gleljdj  nodj  griiber  beim 

w  grobe  ^fcl  lucrcit,    feo  mi'igcn    fic   l]l)e  nit  fagen,   ba§  gott  bic  el)e  üerpotten 
batic  bcn  (.iriefternn.   %\  S.  '4-Hintnv  bot  fie  elmgefelit  ben  prieftcrii,  bei  er  fagt: 
"Cnjii  priefter  ober  iMfdjoff  foll  nur  eljii  loeib  babeii  nnb  imtl)ertbaiiige,  ,ind)tigc 
Ünbcv',  1.  liiiio.  o.  unnb  lit.  1.    .'boret  l)l)rv,   l)[]r  larPcu  nnb  9}laiiIaffcuHin,ä"iV 
'^sd)  incl)ne  enrf),  loer  l)t)r  loolffe  fel)b,  bie  l)ln'  tl)raniiifirt  iibir  ba-J  imfrfjnlbige 

>•''  blutt.  Webt  antlüortt,  ''Ma-i  luollt  ober  ningt  i)br  l)ie  Ijn  5anct  ''|Hntluö  fprnd) 
fagcn:  (Sljn  pricftcr  foll  nit  inelir  bcnn  el)n  lücl)b  Ijabeu?  üBai-  loollt  l)t)r  l)ic 
ein  nicl)b  bcnttcn  ^  (vin  pf äffen  l)ure,  luilctjev  banc^  l)l)r  Ijloeljntal  l)in  iar 
oertenfft  ^  Sanct  'l'anln«  inepiict  mir  el)n  loeiib,  ba-J  er  nit  Ijtiicl}  obber  mcl)r 
lücl)ber  l)obc,  Inic  l)m  nllteii  teftnment  gefcli  nnb  geloonljcpt  luar.     'ilH'nn  beim 

2ö  nu  et)n  pricfter  bifecm  gottlid)en  fpriid)  luolt  folgen,  Mn  fct)b  t)l)r  blntt 
bnrftige  ?onicn,  bie  l)t)r  l)f)in  loollt  loeren /  '-Jini  ift  clor  grnnb?  'i'iai  bringt 
i)br  ba  loiber  anff^  'Üdaä  crl)ebt  ijljr  end)  nbir  gott  unnb  feijiic  loortt^  5oU 
man  cnd)  uugelcrctc  (Sfel  ubix  gott  anbeten? 

Ter '-yapft  l)att  e-ö  Uerpottcn.    Am«  folf  idj  fagcn?    Sieben  (yfeH,  SBcnn 

25  ber  Stapft  gepbtte,  nit  el)rcii  oatter  nnb  iiiutter  (loie  er  bcnn  tbntt)  nub  alle 
gottiö  gcpott  Pcrtilgctt,   foltct  l)l)r  nit  bic  fcl)n,   bic  fid)  l)t)m  mit  teljb  uub 
Icbcii  lunb  gotti'i  luort-j  loillcn  entgegen  fcüten?    ■'öatt  l)br  nit  getefjen  S.  ^^Vters 
fpruri)  oet.  4.:  ""^1011  iimfe  got  mcl)r  gel)orf5ain  feljn  beim  ben '•JJieiifd)en?'    So  >jip,i.  5, 20 
lüiffet  l)br,  ba-j  alle  meufrfjcn  gcpott,  loenn  fie  glel)d)  gutt  unnb  nü^lid)  loeren, 

■»"  foUcn  fic  bcnnorf)  an  ff  boren  unb  nit  iiicIh'  biiibcn,  locnn  fic  nntrcglid)  locrbcnn. 
taC'  leret  end)  clor  eigen  flebfdjlicf)  rcdjt.  9hi  fel)ct  \)))X,  hau  allen  prieftern 
numnglid)  ift  ba-5  ocrflnd)t  nienfdjeu  gefelj  ber  uerpottcn  cl)c.  'Jiod;  trel)bt  pljr 
groffen,  unfcttigcn  frartcu  luirtte  bic  armen  feclen  mit  geloattt  tjii  fniibcn 
umb  elorifj  Ocrbatnpten  gepli  loillen,  febct  imnb  grepfft,  bao  fic  cS  nit  ballten 

35  mügen  nnb  foUcii-s  bod;  b'iUten  011  alle  nott.  C  pbr  fcclmbrbcr,  tnie  ienierlid) 
macfclt  1)1)1  clor  l)cnb  l)nu  bem  nnfd)ulbigcn  blittt,  loitd)  cl)n  recf)cnfd)afft 
lücrbet  l)f)r  muffen  geben  fi'ir  bifje  tpraunel). 

'•Jhi  aber  ift  l)t)c  offenbar,  bat?  fold)  menfdjcu  gcpott  oon  ber  oerpotten 
pvicftcr  cl)C  nit  menfd)cn  Bonbcrnu  teuffclo  gcpott  fiiib.    2)a-j  belucl)Bcu  brel)  fprnd; 

1  nod^]  boc^  /  datier  FKL  trc^t  F  2  ucttct  /  .)  niciiid§cn  D  ganfe  Etnft= 
lid^cn  A'  ;  bic  fiorf)  \\n\.  F  14  wie  it  tuolffe  /'  17  bebütcu  /•'  i'J  %ai)  1  Ware  T) 
■2-i  (Sfcct  .1         J.-,  gebutc  K  gcbuttc  F         27  ictjcii  OL         2'J  glcljc^  fehlt  F        30  iDcwn  F 


152     älnbcv  bell  fiilid)  flciiaiuiteu  acifllidicii  Staub  bc-i  %^ap\ti  imb  ber  ^iidjüfc.  15'J2. 

©/^Hiiili,  bic  t.!liH'eit  nb  litum  iiimb  2imp|  tl)i'um|  broLieu  cil.iclct.  ivim  pvicftoi 
foU  mir  cl)u  lücl)b  l)nbcn,  liii  ift  emotiv  liun-t  iiiib  ovbming  biivd)  5.  "IhiuUiih. 
Xvumb  ifts  nit  müc^lid),  bao  e-?  jollt  l)einanb  anbery  beim  beo  tcuifel-j  icl)ii, 
Um«  ba  inibbcv  obbcr  anbcro  flepotten  obbcr  gcieiit  ift.  Xcuu  i^ot  vcbct  lüt 
lüibbcv  ficf)  fclb,  litgciiltrafft  niid)  fcl)iicii  mimb  lüt,  luie  baö  alle  jdirifjt  iiiiiib  ^ 
Uevmiuüt  mufj  beteunen.  |:Bl.  iy4|So  iint§  aud)  alle  bormiiifft  Betciincn,  ba» 
folrf)  iBapftsi  gcfct;  l)l)C  luibber  bic^e  gottlid)  iivbining  '^hiiiU  ift.  ,;,^sft  bitj  aUC'J 
nit  and)  Uax  gmig,  l)t)V  ftumiiieii  unb  bliiibcu  larbcii'^  Ähvo  funb  l)l)r  l)ic  lui 
milden?  5d)einen  fid)  nit  fd)ier  c\m  el)Bcvii  ftl)rnn  nnnb  grobe  fopff,  bau  l)l)v 
i}ü  tjaUtcn  bcö  tenffell-:  gepott  tuibbcv  göttlich  ovbnnng  offentlid)  bringt  nnnb  i<j 
i.  lim.  I,  :it;tinngt?  Ter  britte  fprnd)  ift  1.  Simo.  4.:  'ßs  incrben  fomen  lerer  t)iin 
gleljüiierel),  bie  ba  leren  tenffeU-5  leren,  nerpieten  bie  cl)e  iinb  fpeljfjc,  bie  gut 
gefd)affen  batt.'  5ilic,  ba  nennet  erfi  felb  teuffeU5  lere,  bie  el)e  Herpieten. 
llnnb  rebet  l)ie  nit,  loie  bao  Ingen  niani  Im  Treffen  faget,  Hon  beii  lacianer.' 
lie  iacianer  Horpotten  nit  bie  cl)e,  f5onbernn  berbanipteii  fie  alf;  fniiblid)  i^ 
bing.  5lber  Sanct  5pauluS  fagt  l)ie  non  benen,  bie  fie  nur  ticrpictcn  nnnb  nit 
verbomnen  obber  fnnblid)  adjten,  glel)d)  mic  bie  fpcl)fje  uerpieten  fie  and)  itiib 
büd)  nit  funblid)  adjten.  XHIf30  tl)utt  ber  *\ipft,  fagt  nit,  Uiic  bie  Saeianer, 
bais  cl)C  bofe  ober  funb  fei),  item  nit,  ba§  flel)fd),  cl)er,  milcf)  bofj  obber  funb 
fei),  fsonbernn  ncrpentt  fie  nur  Ijnm  fd)el)n  ber  geliftlidjeptt,  luie  bie  ©antt  -•'' 
5}.''auhiJ  fagt,  Tao  fie  l)uu  glel)f3nernel)  rebeu  anfe  tenffeÜo  leren. 

iBepll  beun  l)ie  brel)  medjtige  ftarrfe  fprnd)  ftel)eii  nnnb  unUnbberfprerfjlirf) 
ubirljengen,  baC'  bie  Perpotten  clje  fei)  tenffelifd)  bing  luibber  gottiy  orbnnng 
gcfeljt,  fotlcn  bie  pricftcr  giitt  geUnffeii  babcn,  fid)  frolid)  l)i)raiiff  Uerlaffen 
unnb  crUicgcn.  Uiuib  luer  fjonft  nit  Infi  bette,  ebn  wcbb  im  iit)emen,  follt  nur  a; 
^n  lel)b  iiuub  tro^  bcm  tcnffell  imnb  febner  lere  cpniB  nebmen.  lliuib  i)br 
larueii,  inenn  i]t)x  nit  be-?  teuffcU-J  nnnb  febner  lere  v'lpoftoll  Umlltct  fepn, 
foUtet  l)l)r  Dbn  balju  l)elffenii. 

So  aber  pmaub  anfid)tet,  bao  er  pnu  fel)ner  Uicl)t)ung  t'cnfd)el)tt  gclobb 
l)att,  oft  gnugfjam  broben  gcfagt,  bay  alle  gclnbb  luibber  gotti-j  gepott  iiiib  ■» 
ürbniing  nid)!-?  unb  bei)  gotic:  iingiuibcn  Im  laffen  finb.  '■Jin  ift  bbc  fold) 
gelnbb  auff  teiiffell;?  lere  luiber  gottiS  gepott  unb  orbuuiig  gcfet)ebeii,  loie  flerlid) 
anfj  bem  Uorigen  uerftanben  luirtt.  'ilnd)  f;o  gereben  hie  priefter  nit  gotte 
fjonbernn  bem  '-J^apft  an  tenffellJ  ftatt  unb  meitfd)en  leren  Xfyx  Eenfd)el)t.  Trnmb 
I)abcu»  aud)  menfd)eu   luiber  nacf)   lu'i  laffeii,   ba§  fold)o  gereben  bnii  tebneii  ■'■ 

I  baobcii  /•'  oCicii  /  cv,iclU-t  /'  nc,iclcl  J.  3  tjcmaiibS  A'  •'''  Uacv  /  '.'  mndtn\ 
iiiicObeii  A'  miitjcii  /■'  ma^cn  /  cljjciic  l<  cügcii  7/  njfjcii  /  10  offcitlidj  !•'/<  i:i  licfcljaffcii  A' 
;■/  Iröfcn  F  I7  funbcvtid)   /-  -Jo  goljftUdjoit  A  -JJ  bvii   /•'  -'.V  luibcv.iiificii  /' 

■Jl  flcicb  IKJ      '^ijvauffi  barauff  J/l        :'(!  tvatj  FK         -JU  eine   /         :S(i  licl   /,      bo  olicii  F 
s:i  uotigcm  M 

')  (ieiiieint  ist  liier  Einsers  'Süibcv  ba»  uiidjviftciiltdjc  liiidj  5Üi.  Siiitcv»  iiii  bi'ii  Iclutjdjcii 
Slbcl  nufigniiflrii.'  l'">21  (al.  linders,  Neudr.  deutsclicr  LitcraiHrwerkc.  Halle  JNö'J  Nr.  831^4). 


Süibct  bell  fnlid)  gcnaiiiiteii  gciftlid)cn  Slaiib  be« 'iHipft-J  mib  ta- il<i(cl)üii'.  l-">2'.'.      l.",o 

lucfl  an  rtot  iiclniigct,  bevliaU'i'n  floiil!  fcl)ii  fal)r  brniiff  ftel)t,  luciiit  i-tm 
pvicftcv  (\)n  \w\)b  miiitpt,  >'lUel)u  bic  InrUi'u  miirf)cii  fnlir  bxan]].  'i^bbcvuiiUi 
bic  l)iuxm),  bac'  djttcU  fnl)V  ift,  lierfcuffcu  fie  iimb  (\dt  iiiiiib  |trnffcii  lücninub 
biiimb.  Sinb  Cv  iiit  fcl)nc  ()oIbfeli3c  lavUcii?  Sic  (^rcul^iflcu  (^l)viftum  iiiib  Inifcu 

:■  ii'avratam  loll.  äiniic  Uicl)c,  tncl)  i)l)ii!  ^sd)  ton  iiit  incl)v,  irf)  tnaviic  fic  iiub 
alle,  bic  mit  litjn  Iinlltcn,  bov  fic  firf)  fiirfcficii,  fiott  luirtt  iiit  frfjimpffcn  lafieii 
mit  idjitcm  luortt. 

llmib  fil)c  beS  tcuffcUv  [)oßl)cl)tt:  ®Ici)cf)  )üic  er  mit  fernem  viiiiipctn  iiiib 
puUtcvii  bic  Iciitt  bctvoflcn  liat,  bao  fic  incimcii,  bic  jccicn  nmubcKii  iiub  fmficii 

I"  Ijulffc  i)nn  bcn  I)cUif3cvii,  l)att  bamit  mifj  bei  iiicffjc  cl)ii  inviiun-cft  ncmmljt, 
ol^o  (jatt  er  auct)  üiel  fjrclulid;,  fclfifjüd)  ercmpcl  lum  pfaffcn  f6d}l)im  nit= 
flerid)t,  (nB  bnS  erf;  bafjpiui  üriidjt  f)att,  bnö  clju  flcmdiu  rcbc  ift:  ÄMId)  locpli 
ci)ii  mal  mit  eijiicm  pfaifcii  jiinbiiit,  bcr  ift  injmmer  Im  rattcii,  inufj  cluiiilid) 
Pcrloreu  fel)u,  baraufe  fic  bcnn  gcfaUcu  imn  liortUocljfflutifl  iiiinb  iv'troft  aiiff= 

ir.  gclabcn  on  alle  l)offming  bcr  tieffcriitit^,  bnä  teiii  tnifjcr  »uclibi-^  Pold  ift  Unn-beii 
beim  bie  Pfaffen  mcc|b.  Ta-:-  Inolt  er  £)aBenii.  'Jluff  bifie  fdjaldeptt  beo  teiiffcll-j 
t)att  uljcmaiit  ac^tiiiig  flel)abt,  öattö  liberman  laffcn  flcfjcn  inib  bic  feclcu  alf^o 
laffcn  PcrlUiicpffcUii  iiimb  ii6ir  bie  maß  fid)  frei)  ijmi  bic  fdjaulj  flcben.'  Ja-i 
l)at  l)lim  gebicuet  batm,   bao   fcpii  gcpott    Poii   bcr    fciifd)cl)tt  befte  (jelilidjcr 

-«  gctjalltcti  luiiib  gotio  gepott  mir  bcftc  ()iif)er  luu-adjtct  Unrb.  'M)  l)crrgott,  bcr 
6linbl)cl)tt,  ber  fSSl.  ■&  1]  ftdjcrl)el)tt,  bcr  iiiilinffent)ct)t  ä^apft.:;  iiiib  bcr  a?ifd}üff. 
G-j  fiiib  bod)  larlH'it  imb  HcpBcii  larPeii,  lepbcr  mit  altiu  groffcm  forteliK 
be-i  teuffeUc'  uiuib  iiadjteijü  bcr  armen  clcnben  fcclcn. 

•Öic  tniH  i(^Ä  ilit  laffcn  tjnm  anfaiig,   bifj  id;  fel)c,  luie  fid)  bie  ifavucn 

■-'.'-  baijii  ftcKcn  Uiotlenu.  ^sd)  f)off,  fic  Uicrbenv  mit  frelicl  liuillcn  Uicrcii  nnb 
tmii  bie  afdjcn  blasen.-  Xa  l)cHff  \]i)u  gott  ip\  biird)  iierbicnft  Ijljrc  fd)enblid)e-5, 
fd)cbltd)eä,  IarPifd)e§  toefecn  nnnb  regiment.    '^liiicn. 

Vid)  Bitt  aud)  bic,  fjo  ha  >uoHcn  bic  ßarPcn  mit  fd)rifften  antafteii,  bas 
fic   bo'ä  offentlid)   iinb  reblid)   tf]nn   nad)   ber   rcgcl   bc-3   (^nangeli  nnb  lere 

M  S.  5pauli.  lliib  fd)rcl)6en  l)t)rcn  namcn  an  baS  Blatt  nniib  Bieten  fid)  mir  frifd) 
In  red)t,  toic  id)  tf)nc.  Xenn  )m)r  BaBeii  ba§  fortcl)l,  ba§  bic  larPen  nngclcrct 
fiitb,  Bernffcn  l)nn  aller  Inellt  nnb  nn  fnr  t)berman  Ini  fdjanbcn  fteticii  olo  bie 
bae  licdjt  fd)cmcn,  red)t  iiit  lel)ben  ningen,  aiiff  bcn  plan  nid)t  trettcn  moUen. 
Somit  ligt  crnl)ber  tjijx  glcl)ffen  nnub  fic  fc^mndt  fcl)n  fd)el)n  meftr,  -iU^o  baä 

:'5  man  fic  nit  Ba^  fan  marternn,   bcnn  fjo  man  pfin  mit  rcd)t  troiit  nniib 

/  iDcgc  7  fötv  J)  flcfar  K  gtor  /.  favütcit  (spiiler  forj  F  S  (c^c  /  .''  6olbctii  ///A' 
//  faljcOc  K  ^ü\ä)iüt^  I  13  fiinbct  l'lll  16  moyb  f)  23  boä)  fchU  I.  «ortcilü  / 
•23  cttcnbcn  FflK  26  afc^cn  DFK  cf^en  IJI  28  aiidj]  ücf)  (=  euch)  F  2'J  offcnlid)  K 
31  bcn  uovtnl)!  (cl))  III<(1)  32  bctüfft  FK  nu]  nur  BC  33  frf)cü()cii  II l<  id)olucn  F 
34  biunibct  A'  nibct  FIIK      fic  jd^mudt]  gibt  K        35  baS]  iiicv  F    ttn(jct  A' 

M  'ft^oii^'  aiis  frans,  chanve,  oft  veitvendet ,  vgl.  Grimm,  DWtb.  8,  2166.  ')  'in 
bic  njd)cii  Hafen';  Nicht  in  Ls.  Shj.     Bei  Woiuhr  I  s.  i:  aschc,  Grimm,  JJWlh.  I,ö7'.i. 


154     Sajiber  bcii  falfd)  gt'iiaiiitttii  gciftlidjoii  Staub  bcs  ''l'ntifts  iiiib  ber  iBijiljDfc.  1522. 

aitOciitt,  grimb  iimtb  iir)iid)  l?u  Ijörcii.  Ta  muffen  fic  fic^  l)tin  Ifyum  i\n^m 
luib  gduilfcn  idjciuni,  boo  fie  iievftiimmiMi  luib  nid)!'?  für  fiif)  aiiffbviiigru 
Hingen.  iS'^nm  fie  aber  mit  frelielev  gelmiUt,  loildje  l)t)ti  nod)  aUei)ii  übrig 
ift  eljn  !tel)ne  |el)tt,  ift  l)l)r  ungtimpff  unb  fpott  ^o  üicl  groffcr  iiiib  foiitmcii 
bn  biird)  lui  t)f)rcr  tierad)tuiig  unb  entfid)  Inir  nt)brung  befte  el)e,  bao  eo  nur  .s 
gntt  ift  unterm  tet)ll,  fjn  fie  nur  nl^  bie  tollen  (nrneu  getroft  freiieüu  unb 
inelbtgen. 

"Jluff  ha-i  Uiir  aber  nad)  ber  lere  <B.  -^nmli  nid)t  allel)nc  bie  gelinffeii 
fd)IoI)en  unnb  ftraffen,  eonberim  and)  o(e  neben  ben  Unna  Dun  bie  Uniiiben 
giffen,  ob  inUeidjt  betj  ettlid)enn  gutt()er|ugeu  bifdjuffen  bifie  fprud)  geU'irdt  '" 
unnb  l)tir  fterlj  erfdjrecft  l)etten,  muffen  Weit  bbren  fragen  ijnliortonicn  unb  l)f)n 
anttlTiin-tteu,  Inie  fie  benn  tl|un  follen,  ba-J  fie  feiig  Inerben  unnb  l)bneu  foldjer 
ftaub  niuge  unferlid)  fei)un. 

.§ic  ift  fret)lid)  tcbn  nnber  rab  nod)  troft,  benn  ba^  el)n  bifd)off  (Um  er 
felbu  nid}t  gefdjirCt  ift)  fdjaffe  gclercte  menner,  bie  l)nn  fel)ncm  biftum  {)l)n  !■■ 
unnb  l)er  bac?  (yuangetion  lanttcr  unb  rel)n  prebigen  an  febner  ftatt,  unb  ballte 
über  ben  felben,  fetje  brau  aUeC',  luaS  am  l5'naugeliLin  Im  feben  ^"Ijriftuv  leret. 
■211^0  lefeen  UUir,  baä  S.  Salcriu«,  S3ifd)off  |ii  f)bbbon,  liefe  für  fid)  prcbigeu 
Sauet  '^üiguftin,  el)e  er  bifdjnff  umrtt  unnb  bielt  über  l)bni.  'iLMld)o  and)  ber 
braud)  Umr  l)nn  oielen  fried)ifd)en  tauben,  baö  priefter  für  Ijbre  bifdjoff  ijnn  -•" 
l)t)rer  gcgentnertirfebt  prebigten.  Talju  foU  eini  foldjcr  bifd)off  mit  beten,  bicnft 
unnb  l)ulff  an  ben  armen  erftatten,  loa«  er  mit  prebigcn  nid)t  nuferidjt.  äUo 
ei)n  infdjoff  l)nn  füld;em  lue^cn  nidjt  erfnubcn  loirt,  ber  beude  nur  uid;t, 
haä  er  l)m  ftanbt  ber  felicfcl)tt  fel)n  mi'ige. 

©30  fpridjftn :  *v!)a ,  ino  InoUt  bei)  fold)cm  luefjen  el)n  fürftlid^er  ftaub  ■■::■ 
blelfben,  al-j  ibt  bie  tnfd)offe  finb?'  ''^Intloort  ieb:  'ÄU)r  rcben  nid)t,  ioie  man 
fiirft  Büubernn  loic  mau  bifdjoff  unnb  feiig  fei)n  foU.  iBer  bntt  bie  iMfdjofi 
^ü  furften  gemad)t^  C^briftn-j  l)att  l)l)u  tierpottcn,  fic  follen  nidjt  fürften  feljn, 
ha  er  fic  Oou  furften  fonbert  unb  fpridjt:  'Tic  loelltlidje  furften  finb  berrn 
unnb  üben  gcloallt  über  l)l)r  untertl)an,  bl)i'  'iber  foUt  nid)t  alfeo  feijn.'  Tifje  i» 
lüort  toirt  ber  furft  oller  furften  nmb  bcbnö  fnrftcntl)umy  ioiUcn  nit  linber= 
ruffen  nod)  fallen  laffen.  l'af;  bn  biftum  unb  fiirfteutbum  fareu,  fanftu  nidjl 
U,Mfd)offlid)  bri)nncu  fareu.  iUarnmb  luiltu  bebn  fccle  cloiglid)  Oerberbcu  umb 
|el)tlid)er  cbre  luillcn?  Man  bod)  ber  !aum  crl)alltcn  iocrben,  ber  t)m  redeten 
galten  feligcu  ftanb  ift,  loic  loiltn  benn  bid)  Oermcffen  t^ii  blel)beu  bun  ebnem  m 


1  ciifiütct  i''      uvjoc^cn  -/•'      jvciti   ///.  ivm  A'  3  fvauelcm   /■'      ludd)«  A'  lucldjö  /' 

/  uiigclimpff  IJ7  ü  cct  D  6  ftöftcn  /'  7  ((ctooltiiicii   A'   flhjnttigciib  /•'  U)  bie 

[ptiidj  /         /;  ctfttcrft   /  Vi  foldjct]  bcv  /'  /.■>'  muiofarUci)   A'  17  (ebenso  I'.l)  ubcrl 

ob  //A'         -JO  Wrirrf)ii({)tii   Fl<  fiut{)i\d)n\  I.         \>l  (icncmuiirtitcit  F        JJ  oti  bpn  oiibcrn  / 
2ii   finb  /''/(//  ]''  -jn   iünbcvct   J'K   ob(uiibcrt   ///  üljTJ   Wibcttiiffnt)   rtibcvrcljffcii   / 

3-t  bc^oltcn  /'        35  hjic  toiltii  bid)  bon  J 


2Bibcr  bcit  falfdj  getmiiiileii  geiftlidjcit  ©tiiiib  beä  SP^ipf'»  "»b  bct  33i[cl)öfi'.  1522.     155 

Ocrbomlidjcn  ftanb  ^  "Üda^  t)ulffc'  (fpvid)t  6f)vil"tu-:<),  üb  bii  bic  Q,an[i  Kullt 
flcluiiiuieft  iiiinb  bcl)iicv  fccleit  fdjaben  tliettiftT  luatm  ir„-ji; 

|3<L  .'pül  Wk  luüßteu  abcx  bic  fiivftcii  iinnb  bcv  ''äbd  l)I)ix  fiiibev  uiiub 
fvciinbt  ticrjoi-f^cn,  lucnn  bic  [liftum  iiiib  ftifftcn  iüd)t  lücren?    3)a  fil)c  iinfjev 

•"■  bliiibl)cl)t  \)n  bcutfd)cii  lanbcii.  äßcnii  bl)t  el)n  bnlnr  bcl)ncn  ^oii  crtiuivgct 
ober  fdjlüf^c  obbci"  mcdjt  bl)r  bcl)ii  tnd)tcr  ober  fd)loc)"tcr  tut  idjaiibcii,  ba  incre 
umitbcit  iiiib  liHiffcii',  ba  foUtiftu  lool  toben  iiub  rafjeii,  iinb  loeiiii  bii  el)u 
Iniib  bcrterbcii  fimbtift,  ]]o  tlicttiftii  o-j,  fjo  c\ax  (\xo^  unrcd)t  iuel)n|tii,  bnc-  bi)r 
iieidKlieii  tncrc.     \Hber   lieber,  tl)ii  bie   anc\m  nuff  uiiiib   fibe  bod),  ob  bel)ii'3 

'»  finbC'  obbcr  freimbo  ciroffcr  ntbrbcr  iiub  fcljnb  jel)ii  iiiiige,  benii  bii  bi)t.  In 
I)ilffift  l)t)m  Iwiit  biftiiin,  ba  bii  geling  bift,  ba>^  er  beS  tcuffclS  fcl)ii  miife  iiiuib 
el)it  foId)eii  ftaub  fureii,  barl)iiti  er  iiid)t  tau  jclirt  luerbeu.  Tav  locliiiiftii. 
Sngc  ml)r,  ob  bu  iiid)t  crgcr  an  bbm  tl)iift,  beim  ob  bii  taiifjciit  idjlucrb  biird) 
icl)ii  l)cr^  ftedji[t? 

'•'  3Qßcnn  ev  l)un  folrfjcu  ftnnb  geratten  lucre  itiifally  (jalbcn,  feo  ioUtiftii 

l)()ii  mit  (el)b  imiib  gutt  eraiif?  rel)lfen,  lücrc  aubcrv  el)u  glitte  obbcr  l)iui  bljv, 
ob  bu  gleid;  nur  el)ii  brob  Ijettift,  ba^J  bu  mit  bbm  tel)Ieii  fuiibtift.  ilBa-i 
tfjuftu  aber?  3tuff  hci-j  bel)n  fiirftcntljum,  bel)u  gntter  uidjt  tjur  trennet,  uid)t 
geringer  Uierben,  ^o  ftofiil'tu  i)()ii  oou  blir  Du  ber  bi'Ueu  abgrunbt  iiub  fragift 

■-'"  uid)t  bariiad),  ba^  beljn  flcijfd)  uub  bliitt  cluiglidj  ncrberbe,  bac-  bu  nur  rcid) 
uiib  groß  bldibift.  (5tt)e,  boa  ift  bcr  braud)  ilü  l)uu  ganl^cm  beutfc^cm  taub, 
^u  jotdjcm  grciulid)cu  fecl  morb  nnnb  Inürgeu  mnf]  man  alte  gtorteu  leuttcii, 
Ic  beum  laubamnfj  fingen,  ferlum  nitb  fauen  tragen  uub  allen  pradjt  ertjciigeu, 
^Tai'  e5  gleid)  ift  ben  uufi)nnigen  fonigen  >\fracl,   bie  libre  fiuber  bem  abgott 

25  5)Jolorf)  Derpranten  mit  groffem  fdjalt  uub  geböiie,  bao  fic  ber  fiuber  fdjreljeu 
unb  iamcr  iaftuic^t  l)6reten. 

'illßo  ttjut  man  andj  mit  tod)tcrn  uub  fdjlneftern.  Tic  rcljlit  mau,  iba 
man  ftoffet  fie  l)n§  floftcr,  fic  UioUen  obbcr  liuiUen  nid)t,  aEcl)n,  ba5  ber 
ftam  nnnb  ftaub  uid)t  berberbc  uub  arm  Inerbe,  Ino  mau  fic  folt  anfjfclien  \n 

■M  gleidjcm  ftaub.  ißic  luol  cv  uid)t-5  ()ilfft.  Xeiiii  gott  plagt  uufj  bod;,  bao 
i|t  fiirftcutbum  nnb  ''Jlbcl  ticrarmct,  luild|-;<  viUeid;!  nid)t  gefd)cl)e,  Uicuu 
fic  es  nic^t  mit  fold;cm  grclülidjeu  morb  an  il)rem  fleljfdj  uub  blutt  bcr- 
fd^ulbet  f)cttcn.  Xnö  uufdjulbige  blntt  fd)rel)ct  über  fie,  bao  l)örct  gott  nuub 
rechet  es. 


4   ffiffl   /              "i  tcuti^crt   D   1cütid)cii  ///A'   lütjdjcii  /•'       liaulucv    /'  ctluivcict    A' 

ö  ic^Iicge  JJ/       iiicdjtj  liröc^tc  /'       toc^tetcii  /'       Sc^möftcv  A'  frijmöi'tcicn  /  7  vojic»   / 

S  mointcft  bu  K  mo^ntcftu  ///          .'*  bocTj  fehlt  F          10  ficimbin  /          12  luaiffeft  bu  A' 

tueiftu  H  hietiftu  /  loct)ft  bu  VF         16  aber  BCDFHIK          IH  gut,  er  BV  äO  ciuiglirf) 

feltit  F        21  r)m  goncjcm  beutj(Jöcn  BC        23  foncn  /      btadjt  1>        25  get^ön  A'  gct^öne  /// 
getönc  F        27  töc^lcrcn  unb  fdjreoftctcn  F         34  xeä)tt]  vic^t  A'  tid^et  F 

')  Diese  (illiterierende  Bimluitj  wohl  loii  Luther  selbst  herrührend. 


l")(i     atUbev  bell  faljct)  aciiaiiiilcii  ijfiftlidjrit  ©toiib  bcc- *4.'npfl'>  n»''  bei  IBifdjöti'.  1522. 

■•Jhi  lil)C  bcc-  inim-v->  ci)ii  tcl)!.  (v-ö  ift  bcv  iiu1)iTV  tcl)l  bl)viicii  in  ftoitcni, 
bic  fvifd)  iiiuib  ivfuiib  fiiib  unb  vm  flott  c-jcjdiaffcit,  bn-5  fie  nicl)bcr  iel)ii  iiiib 
fiiibcv  tvacicn  fiillcii,  iH'viiii'u^cu  niicf)  iiid)t  bcii  fttiub  linlltcii  Uiillifilid),  Imn 
fciijd;cl)t  ift  ein  fliuibt'  ubcv  bic  iiatiir,  lucim  fie  öleljd)  it1)ii  U'crc.  Tnt.ui  (\o[ 
fein  gefe|  (bn  er  mau  imb  rvc\)i  fi^uff)  nitf^t  IniU  feo  gcmeljn  luidjgclaffm  •■■ 
fjnkn  unb  mit  uiiiiibcvl3ci)d)en  ftcttiglidi  niiff  ticbeu,  Sonbcru  iiiugfvamfdjiifft 
foE  fcl|nm  fclm  für  iif)m.  Ulk'iin  bii  mi  cl)u  tod)tcr  [)cttift  ober  fveuublm,  bie 
1)1111  foId)eii  ftnitb  gefallen  loere,  fnlltiftu,  loenn  bit  reblid)  unb  fvum  lucvift, 
i)l)r  cvauB  lielffeu,  od  bii  alle  bcl)n  gutt,  Iel)t)  unub  leBen  bvan  fc|cn  mnftift. 

3Hicr  nu  tt)uftu  alf^o  um6  bclinS  elenbcn  gutti-J  tuillen,  ftoffiftu  fie  beut   "' 
teuffcll  l)nn  bcn  xadjcn  on  Ijfivcu  millen.    'ilni-J  folget  benn  baranfl?    .'oiire  tut. 
^sä)  1)06  mcl)u  tag  fein  51onne  f)el)d;t  gcf)&ret,  3l£ier  icf)  Itiilly  botf)  treffen  naä) 
ber  f)el)ligen  fdirifft,  mie  e^  mit  l)f)n  gef)e,  unub  luelifj,  id)  Uiill  ni(f)t  liegen,   (nm 
bl)rne,   Ino  iiid)t  bie  l)ol)e,   felluime  guabe  bo  ift,  lau  fie  el)n>5  manf?  eben  ^o 
meuig  gevatten  alf3  effen,  trincfcn,  fc^Iaffcn  unub  anbere  natuiiid)e  notturfft.   i'' 
'iC^ibbernmb   and)   alfjo   el)n   man   tan  eljuv  Inelibc-  uid)t  gerntten.     Uvfad)  ift 
bie:   iS-i  ift  eben  fjo  tieff  el)ngepflant}t  ber  natur,  finber  liengen  alfi  effen  unb 
trindien.     Tarumb  batt  gott  bcm  lebb  bie  gelibc,  obbern,  fliife  unb  allc§,  Inas 
batiu  bieuet,  geben  unub  elmgefelU.    -IBer  nu  bifjwn  Ineren  luill  unub  uid)t  laffcu 
gcl)eu,  mie  natur  Inil  unub  mufe,  JlBao  tl)utt  ber  anbere-,  benn  er  Unit  tueren,  -'" 
baä  natur   uid)t  natur  fei),   baä  felor  nid)t  brenne,   Ipaffcr  nit^t  nelK',  ber 
meufrf)  nid)t  effe  nod)  triurte  nod)  fd)Iaff  ? 

1*1.  •iMii]  '^luc'  bem  fd)lief3  id)  nu,  Tay  fold)e 'Jinunen  i)nn  tliiftern  muffen 
unlüillig  feufd)  fcl)n  unb  ungerue  mcuuer  cmberen.  Sinb  fie  aber  uulnillig 
brl)nncn,  ^o  ücrliercn  fie  bits  unb  if)cney  leben,  miiffeu  auff  erben  bie  t)elle  l)ahm  -'^ 
unb  bort  aud).  Sil)e,  ba  bringftu  fie  bbuu  umb  bebno  Ucrfludjten  gutt-5  Uiillcu. 
Tao  ift  bie  frud)t  ettlirfjer  toller,  unfbuniger  fiirfteu,  bie  f^o  tl)rauiiifdj  l)art  l)alteu 
ob  ben  lu-rfdjloffenen  üöftern,  lool'len  ber  natur  loeren,  Ijabeu  gutt  fagcu  batju. 
Sie  liegen  bei)  loel)bern,  loenn  fie  loollen,  unb  geben  bbver  natur  Infft  unub 
valum  gnug,    aber    ber   arm   Ijouff  mufj  i)nn  feiiuer   l)elleu    brob  oerberbeu.  m 

älVbtter,  loo  unlv)illigc  !eufd)cl)tt  ift,  ba  leffit  bie  natur  l)l)r  loerd:  uid)t, 
bac-  fleljfd)  famet  fiel),  loic  a-  got  gcfd)affeu  b^itt,  So  gebu  bie  obbern  aud) 
i)l)rcr  artt  nad).  xa  bebt  fid)  benn  bao  flieffcu  unub  bie  Ijebmlidje  funb,  bie 
S.  ^Pmilii^'  nennet  uurel)nicfel)tt  unub  loel)if)ebt.  llnb  baS  xd)5  grob  eraufj  fage 
um  ber  elenben  iiott  millen:  fleuffet  cä  uid)t  b"»  boy  fleifd),  fjo  fleuffet  c»  ss 
l)nf5    l)embt.     ®old;§  fdjemet  fid)  benn  bao  ooirt   tjn   flagen   iiunb   befenneu. 

J  bljrncnl  bov  innen  /        :;  ftift   /      jciiib   /  /  niiteüjc^cit  /  :>  i)l)v  /t/ili  Ji<' 

IV  cllrnben  /'7/A'  //  in  xaäjcn  F  bcnu  fehll  liL'lll  12  niDitc  tan  /'  'Jionncn  bc^djt  / 
14  bictii  /  /<  .liicgcii  /  IH  glib  (fltljbc)  obct  flu§  IHF)  gctib  II l<  abbevn  Wt'abctn  UlKM 
•20  bnatuv  F  -JS  bc^d^lcüf!  A'  b\ä)lü\i  F  \ä)Unk  I  -'/  finOeien  l>  Jd  bcljuä)  bcä  A' 
.W  rnmni]  nliu  /■'  bcrob  //  :>J  juiimct  ///  (antcli  A'  beirtjnffcn  A'  nbhrvn  /.'('abcvit  /'// 
ubcvcn  -/''A'         .V.j  cllcnbcn   l'K         'in  l)nfi  lienilitl  nnbcvfi  uuiliiu   A 


Wibtx  ben  folf(^  genannten  getfilid)en  ©tanb  !)C5  ^Sopils  unb  bct  i8ifd)6fe.  1522.     l')7 

Samact)  folget  beim,  ba-j  fie  i)m  l)eiijcn  bid]  unb  gott  lefteritii,  ueifliidien 
l)f)veu  ftaiib  unb  finb  fcpnb  allen,  bie  t)f)n  ba|tu  getiolffcn  (jnbcn,  unb  nclinii- 
mol  ein  fnUfjc  ot)u  l)irttcn  fuabcn  luir  cl)c  linn  foUlKv  nott,  bic  fonft  liillelnl)! 
fanni  eljniMt  giafcn  genomcn  t)ctt.     3il)C,  ba-J  InoUt  bev  tcuffcU  Ijabcn,  ba  ev 

5  bic^  leret,  bic  natur  bempffcn,  tüningen,  bie  ungcijtrungen  fcliu  luill. 

2lMe  liuillrn  \v\n  bcnn  bcu  iad)cu  tliiin,  bie  guter  leDbcu  nid)t  gteitfie 
ouBtet)lung?  l'luttUHut:  "ilHiniinb  tl)ut  uuin  uid)t,  mic  tjm  nolcf  ^sixad  gejd)ad), 
ha  nur  el)ner  l)nicr  !6nig  6Iet)ti?  eetjncn  6rubern  gab  man  cttina-j  unb  lieK 
fie  ben  anbcrn  l)ui  uoit!  gleid)  fei)u.    '•J-Iiüffen-?  benn  alle  fiirften  nnnb  cbbel 

'"  blcDbeu,  bic  fiirften  nnnb  cbtc  gcporn  fiub  ^  äl^a-j  fdjattec',  el)n  fürft  neliuie  ei)u 
burgcrijun  unnb  ließ  i)(im  beuugen  an  cl)nc'  l^l)mlid)en  burger-3  gutt?  äl^bberuinb 
el)n  eble  ntagb  netime  aud)  el)nen  burger.  iH  luirt-?  botf)  bie  lenge  uidjt 
tragen,  cl)ttel  abel  mit  abel  heDratten.  Üb  luljr  fnr  ber  luellt  ungleid)  finb, 
feo  finb  \xi\)x  hod)  für  gott  alle  gleid)  '.JtbaniC'  tinber,  gotti-ö  Cüeatur,  nnnb  ift 

"'•  l)f)e  cljn  menfd)  be-?  anbern  Inerb. 

Unnb  fif)e,  fjo  bei)u  tiub  ober  freunbin  ilit  i)m  flofter  inol  gerne  nclinic, 
luaS'  il)r  loerben  fuubt  l)un  foldjer  angft  unnb  nott,  ba-^  fie  nur  t)nu  ei)uen 
feiigen  ftanb  modjt  fomcn,  SÜarumb  l)ilffiftn  benn  l)l)r  ntd)t  bat^ü,  ct)e  benn 
fie  l)nn  folc^eu  iauu'r  fouipt,  unb  gibft  l)f)r,  lua->  got  gibt,  e§  fei)  ebbet  obber 

-"  nnebbel^  '^Id)  Ijcrrgott,  loie  lucnig  forgen  luir  fiir  bie  elenbe  feelen  unb  fiub 
Bo  gar  l)in  gel)^  crfoffeu. 

W]o  fagc  id)  nu,  ba-?  beffer  ift,  biftum  uiiiib  alle  fidfie  faren  faffcu  unb 
cl)n  armer  burger  ober  batrr  fci)n,  benii  bifdjofflidj  aiupt  nidjt  trei)beu  ober 
niri)t  fd)affcn,    has   trieben   locrbe.    Senn  bo  lüirtt    fci)n    mittel    uod)    ent= 

2-''  fd)nlbigung  fidj  finben  laffenn.  &oü\-i  tnortt  muß  bteijben  unb  uirfjt  alleim 
bifd)offlid}er  ftanb,  fjoubern  and)  fipiuel  nnnb  erben  uergeljen.  Ta  magftu  bid) 
nad)  rid}teu. 

SBillS  aber  ber  ib'apft  unb  bie  feljnen  uidjt  Iel)beii  (loie  er  benn  itjt 
tf)utt),  ba§  (fuangetiüu  prebigen,  fjo  baftu  aber  befte  met)r  nrfarf),  bao  biftnm 

■A"  obbcr  ftanb  ^u  laffcn.  "iJian  niufj  gott  inel)r  gel)ord)en  beim  beii  meufdjeu, 
barffift  ni^t  benctcn,  bae  bu  bel)n  bifd)offücf)en  ftaiib  bamit  gnüg  ttjucft  unb 
eiitfd)ulbigt  fel)ft,  locnn  bii  umbfierl^itieft  unb  prebigft,  inie  neiulid)  el)n  '-Bifd^off 
tl)an  l)att. '  Xic  clenbcn  lent  Ijabcn  hai  (niangelion  gefd;ioiegen  iiiib  i)l)re 
feelen  für  bas  Dolcf  ^li  pfanb  fc^en  trollen  unnb  bamit  bie  gctuiffenn  fitreuu. 

3s  ^d)  fprerf)   ^11  foldjem   4*ifd)off:    fc^  beljnc  feele  l)iin   ei)nen  tcbigcii  liniirtel. 


4  grajfen  -ff         •>  tcmmeii  A'  bcmmcn  F        7  geti^eftc  ^         *■'  l"*"^   '''         ■'  '^'•'f  ' 
10  jd^uebe  eS  /■'         //  lieg  fic^   /      Ourgc-j  .1  IJ  mogct  A'        2o  cUenbcu  /'/<         Jl  cv 

tvunicn  l'K        JD  i'ctfloitb  /■'        -V"  gctjovd^cu]  lofen  F  gc^oviom  jcin  A'      g.  m.  fiitd)tcn  bann 
bell  meni^eii  //        .«  cUenben  7-'A'        .ö  iptäd^  /•'      jü  jotrfjen  Siidiofif"   '• 

')    Es  könnte  der    ron   Mersehiirt/  oilei-  der  von  Meißen  sein;   lealirsclieinlidi    iM 
letzterer  gemeint:  s.  Luther  tiii  Jhiuytniuin  den  3.  Auyust  irrJJ  (ryl.  EtuUm,  Briefw.  H,-i:i9}. 


lös     Söiber  ben  fotjc^  gcnonnlcn  gciftltdjcn  Slniib  be-?  3-5a()ftc.  imb  bct  3?iid)bfc.  1522. 

äl>etin  fie  bcv  teiiffd  Incg  liolct,  tim  blieb  id),  luenii  td)  mirf}  brauff  Derlaffen 
l]ctt?  ^s^  tüill  el)ncn  folc^cn  bifi^on  t)abcu,  bcr  uicf)t  jcljne  feele  ml)v  luim 
c^ninb  lei^c,  bic  id)  iiirfjt  lrcl)B  locv  fie  ift,  Sonbcnui  bcv  iul)v  bn-j  (aiittev 
(iunngcUon  prcbige  uiib  |a*(.  ii4|  (>l)riftu-j  fcclc  für  mid;  uiib  mljv  ^iim  flvuiib  Icfic. 
2^a  bl)nn  id)  gclütfe,  iro  id)  bleljbc.  5 

Xcnn  idj  rcbc  i|t  nid)t  Oon  bcit  3;^cpftifd)en  tnfdjoffcn,  Itia-S  bic  tfimt 
foUeii,  fie  IcDbcnS  aud)  md)t,  Sonberun  ob  Drscnt  dincr  were,  ber  el]ii  6t)viftlid) 
bifdjoff  lui  fel)u  bcgevb,  fcl)u  fclbc-  feclc  fampt  fcpu-J  üoltf?'  |ü  Beloarcii.  S)er 
foU  uiubbcrtjitjcn,  iud)t  mcufdieii  lere  ^oiibevii  c^otti-:-  movt  laiitter  prcbicten 
obbev  pvcbif\en  laffeii.  iUni  bcu  .Farben  aber  iinb  '-J^ifdioffo  c\6l',cii  ift  bvobeii  m 
C[,mic[  gefaxt.  Wott  c\ebe  iiiiß  fel)n  gimbc  iinnb  fenbe  tuibbcr  Diin  fepne  eriibteii 
OT Ulli.  22,7  red)te  crbeljtter  iinnb  ftvaff  bie  morbev  iiniib  lumb  l)t)rc  ftatt  011,  bic  fcpiie 
fned)te  iinb  fcptien  feon  cin%  beut  Uielinberiie  ftnifen  uiib  tobten  011  uiitcvlafe. 
Linien. 


7  Weift  D  ti(et)6  7  Bftl)6  A'  ■/  P^viftiim  T.  r.  frclcl)6  A'  r,  tiiäjf  />/<//  i?(' 

7  tjtgcut]  icnan  /•'  >s'    fefln  fcete  ampt  lH'  i'   iimd  ftediiacn  /.  10   ba  oisn  V<' 

;;  eevnbtoii  //  cviicn  /'  crnb  A'        l-j  arficitcv  fiFHK        Vi  weingaiten  A' 


a:pi\tü  über  Uutcvridjt  Hon  bcii  .s!>ciliAcu 
an  bic  f\Vixd)i  511  (!tr|iirt. 

(Sc^on  am  28.  Wdx^  1522  I)attc  l'utI)oi-  in  einem  SLHicfc  nn  iSoIjaiin  Saiu^ 
bie  9lbfid)t  auggefprodieii,  einmal,  luenn  cv  ^eit  fänbe,  einen  iBvief  ad  Eri)}iürdiensciu 
ecclesiam  3U  fcf)iciDcn.  6v  nennt  feinen  Stoff,  bev  if)n  bvänge:  bieönial  luQv  e§ 
i{)m  Don  SBcrt,  an  eine  gan^'  .fiircfjgenieinbe  „in  Oiott  üerfaminclt "  firij  ,^n  menben. 
9tm  2H.  ^ffioi  (i^vief  au  3ol;-  '^'ang)  Ijatte  er  bann  ben  Stofl  gcfnnben:  .Dociiltu 
Sanctoriim. .  .  Vellem  enim  sopiri  hanc  quaestionem.  .  ."  (ßnbetö,  SBrieftt).  3,  380). 
5Im  26.  SSuni  niclbet  er  bcmfelben:  .Epistolam  nd  vos  meditnr  et  veniet  slaliin,  si 
Ciiristus  volet.  .'  Unfere  £c{)rift  rourbe  bann  mit  einem  gteictj^eitigen  33riefe  an 
Cang  am  10.  3uli  abgefenbct.'  Snt^er  muß  beni  (^reunbe  gegenüber  ttagen,  bie? 
Senbfd^rciben  fei  .ox  teni|)ore  cfTusam";  l^abe  er  einmal  mcl)r  ^Sc't  fo  n.'olIe  er 
eine  Scf)riftftelle  öornel^men  nnb  über  biefelbe  an  bie  (Erfurter  etmas  richten.  :^u= 
gleid)  ertjült  (f.  9lnm.)  Sang  bie  l*oI(matf)t,  bie  ©piftcl,  wenn  fie  ifjni  ,}um  Srnif 
geeignet  fd^iene,  in  ^joffenbe  3lbfcf)nittc  (paragraphos)  ,5U  5erlegen;  unter  bie  ^«1)1 
bcrer,  meldje  Sutl^er  am  £cf)lufte  ber  (fpiftel  grüben  liefe,  foUtc  Sang  nocf)  einige 
anfnel^nien,  bod)  babei  nidjt  über  bie  ßefamtjnbl  1"  l)inau§geT|en.  9lm  lt'>.  ^nli 
fd^reibt  ^'ntljcr  bann  weiter  an  i?ang  i^bc  SBettc  2,  234  r.  „Cactcnim  credo  e[)istolaiii 
raeam  vrbis  redditarn  esse  fideliter." 

S>ie  in  Erfurt  borbanbenen  6cgenfä|c  3)t)ifd)en  ben  gutgläubigen  uub  ber 
reformatorift^cn  iKidjtung,  bie  fid)  in  leibenfi^aftliriten  lumulteu  unb  litcrarifd)en 
.fiämpfen  tunbgcgeben  Italien,  berüljrt  bas  Senbfdjreiben  uid)t  Uieiter.  i^ui  einem  an 
ben  9lpoftel  '^.^aulnS  erinuernben  l)er,5lid)cn  lone  wcnbet  fid)  ber  „(vcdefiaft  .pi 
aSittenberg"  an  bie  iyreunbe  allein.  Safj  er  bei  feiner  Maqc  über  biejenigcn,  lueldje 
Urfad)  ,)nm  9lufrubr  geben,  nnb  über  bie  „el^rgei^igen  Sonberlinge",  ireldje  meinen, 
fie  lüären  nic^t  rcdjte  iprebiger,  wo  fie  nic^t  über  bie  fd)lid)te  Einfalt  ber  ^prcbigt 
öon  Gbrifto  l)inau§  gingen,  ancb  einige  feiner  (ärfurter  3lnt)änger  treffen  wollte, 
ift  bcutlid)  :^eraue,^ulefen.  Sic  llJafjnnng,  uic^t*  im  föutbünfel  anjufangen,  fonbern 
betenb  alle§  @ott  ant)eimjnftellcn,  flingt  an  bie  Slnefü^rungen  in  ben  ad)t  (Eermonen 
imb  „bon  beibcr  ©eftalt  be§  Satrament§"  an;  öon  bem  Sd)onen  ber  Sc^wadjcu 
wirb  auä)  Ifiix  mit  fitttidjem  Prüfte  gerebet.    Sie  3}erebrnng  ber  ^''fi'igeu  fei  nid)t 


•)  enbeti  3,429  (be  äBette  2,  219):  .Habes  en  epistolam  ex  tempore  effusam:  solve 
sigilliim  et  lego.  (piara  si  visum  e.st  excudi,  fac  nt  in  paragrapho.')  digne  distinguatur." 


ino  @piftel  ober  Uiitenidjt  uon  bcii  .ricilicieii.    iri'22. 

iiota'cnbig  für  einen,  bev  nllein  nn  Glivifto  ^ange;  nnebevnni  fei  ober  bcv  £d)iuad)cn 
p  |d)onen,  ba§  fie  aümQ()lic6  auc^  ^u  ßljvifto  gefütjrt  univben. ' 

t'ong  t)atte  atfo,  »nie  iniv  faTjen,  'Jluftvng  er^nlten,  bie  (Jpiftel  in  3)vurf  jit 
geben.  Wix  I)nben  and)  benicntfpvedjenb  eine  in  C^vfnvt  bei  ^J3iatt[)C5  fllaler  er= 
fd)iencnc  X'hi^gnbe.  Cv?  fragt  fid)  aber  bod),  ob  fie  ober  eine  ber  beiben  6)runen= 
bergid)en  bev  Urbrutf  ift.  Sie  iüerfdjiebenficiten  ,5miid)cn  bem  Erfurter  unb  beni 
2Bittenbcrgcr  Srncfe  finb  freiüd)  nid)t  fo  erlieblid),  ba^  biefer  (Vrage  tiiet  6)eiind)t 
.yifänie.  (VÜr  bcn  'i'or,ing  ber  'JUiSgabe  iion  Waler  tonnte  es  fpred)en,  baf;  nad) 
bent  nnteii  S.  löo  gegebenen  iertüertjältniffe  feiner  ber  'Jiadjbrude  unmittelbar 
an']  ben  2Bittcu6crger  Sruif  ,^nrücfgel;t,  ferner,  ba|  ber  ©vfuvter  Srucf  bcn  2cjt  in 
lucnigcv  '.'Ibfdjnitte  jerlegt  al§  ber  äBittcnbergcr;  ^ntfjer  ^atte  bie-i  Wefdjiift  bein 
p-rfurter  y-reunbe  anüertraut;  foHte  biefer  e-i  nidit  genügcnb  getl)an  unb  Sntl)er 
bann  für  ben  ©rnnenbcrgfcEjen  S)rucf  eine  beffcre  (Einteilung  gemacht  t)aben'?  3lbrr 
in  biefcm  ^afle  bürften  mir  einige  fad)tid)e  3[nbcrungen  evicarten,  tüie  fie  Sutber 
ftetC'  an.yibriugen  pflegte;  biefe  fefjlen.  ^Inbrerfeitö  fdjcint  un§  bie  au§  anbern 
2)rnrfen  '■^JalerS  befanute  Crtljograpljie  Ijier  .inmeiten  bnrel)  bcn  SBittenberger  Trncf 
beeinflujit  ^n  fein,  aber  freilid)  tuiire  ortt)ograpl)ifd)c  'i^eeiuflnffung  audj  li'oljl  ber 
galt,  wenn  ber  Criginalbvief  *)Jialer  üorgetegeu  I;ätte. 

S!ie  ituSgabeu  ergeben  fidj  pnädjft  folgcnberniafeeu : 

A  „P'ptftet  obter  t)ntcr=  j|  rid|t  Pnn  ben  t)el)tigen,  an  bie ,  ftref)  ^u  ßrffurbt  l)nn 
gott  I  öerfjandet.  ,  S).  5Jlartin  l'ntljer  ecclefiaftes  l^u  2i)ittent=  bergt.  " 
Wd  liteleinfaffung,  Sitetrndfcitc  bebrudt.  4  33Iättcr  in  Cuavt,  lefete 
Seite  teer.     3lm  (J-nbe:  „(Sebnuft  Iju  2Bittembevg.  jj  ^JJl.  S).  i-jij.  jj" 

Srucf  uoit  3wl)nini  Öinnicnk'rfl  in  aBittciilieviv  —  ,ßitantejd)e  ©Icj.,  SBetlin, 
(Söttingcn,  ijninbiirc!,  Sttaijbiirg,  Stuttflnrt  iioiibcob.,  älMttfitberg ,  aBolffU: 
biittcl,  3>i''ffa",  .Kupenljagen  u.;  n.  Tommci  *Jit. '284. 

7/  litet  ufw.  tuie  bei  A,  bod)  „obber"  (S-  1).  '^Ini  6ube:  „©ebrucft  i.ut 
SBittemberg.  [j  1V22.  jj" 

Stiirf  Uon  ^oljnnn  ßStimcnbcvg  in  äl'iitciibfvg.  —  finanti'frf)c  ©Ig.,  Scvliii, 
2nn,iig,  Sve^ben,  ®ott)n,  .(iiiiiiinitg,  Voipiig,  i.'ülH'tf,  '•Jiüiiibetg  (^55)1.  unb  ©t., 
SllH'inmi-,  älSetnigetobc,  il>ittenbcrg  l*.,  3Bolffnbiittcl,  ,Uo).ient)ngcii,  l'onbon; 
ü.  Sommer  ')lx.2!<:>,  ijsanjer  li,  1341. 

(.'  „6'piftel  obbev  bntter=  i|  ric^t  Pou  ben  tjel)tigcu,  an  bie  |  fird}  t^u  (h'ffnrbt 
i)nn  il  gott  tier^anilet.  ||  3).  ^JJJartiu.  |i  Sutt"l§er.  jj  (Scclefiaftcg  ;  tin  SÖitteni^ 
bcvg.  "  "JJlit  liteletnfaffnng.  iitelrürffcite  bebrndt.  4  ilMätter  in 
Quart,  Icljtcä  slMntt  leer.  ".'Im  («-nbc:  „(ücbnuft  IjU  (*rffurbt  i^uni  || 
Sd;iDar^en  .^om.  ||" 

txud  Don  Di(itt)es  ITJnler  in  ffrfiivt  (U.  Tommet  ©.  2r.9  <«r.  1301?!.  — 
.(hinnfeftljc  ©Ig.,  9Iviiftabt,  ?liig--bnrg,  ä^nmhcvg,  S3crlin,  SBreslnii  IL,  ©ifennd), 
ötfurt,  ©ollja,  .'iiielmftebt,  .Hoiiigjbeig  11.,  Lüneburg,  *DJiinrf)en  .^St.  iinb  lt., 
©tuttgnvt  (i.'nnbe'5b.),  SBolfenbiittel,  .ftopeiiljagen ,  üonbon  etc.;  *4-(nnjei-'  II,  i:!45. 

I)  „Uonn  |i  bcn  Ijeiligen.  f,  dpiftcl  ober  Pnttcv=  ||  rid)t  Poun  bcn  ||  (^eilige,  an 
bie  li  Fird)    ,^u  (*rt=      furbt    iun       got  ber=  [  faui=  ji  Ict.   ;,  ^'~-|k 

')  Äöfllin,  «utbev  l,r.l4;  .Uolbe,  l'iitljev  11,  1.  .^7.  SSergl.  Uieitct  (Jiibcv.<,  ^'iill)et.3 
iyiicftDcdjfcl  3,  430 ff.,  luo  bcfonbetÄ  bie  'lU-vfonnlien  bev  nm  Sd)Inffe  be?  93riefe>5  genannten 
Wniinor  leljonbclt  nierbon. 


©piftcl  ober  Untcrridjt  Don  ben  .gieiligen.    1522.  161 

S).  maxün.  Sutl^ev.  ;;  gccIefiafteS  ,511  1  Söittcnitcvg.  ||  53J.  S.  irii.  1]" 
?(ii  ber  rechten  iinb  Unten  Seite  je  eine  Sknbfcifte.  Titetvütfleite  5c^ 
biurft.     4  Slättev  in  Ciiavt,  le^teS  iMatt  leer. 

Sturf  iBoljl  Uoii  (Sgibiii?  Seflenfürft  in  itobiitg,  ba  bic  3;t)pen  mit  bcncn 
„Son  bcl)betlcl)  ÖJcfialt"  'MiiSg.  C-'  auf'3  rijarnttetiftijc^fte  ftimmcn.  (Cbct  Keoxg 
t^tlingct  in  Bamberg,  bcr  mit  5-id)t"  2t)peu  brucftc?) 

D^:  Sie  üeibeii  i)fiinb[eiften  finb  qIä  cinonbev  etgönjenbc  Öiegenftiicfe  gebndjt, 
nnb  [teilen  eine  niif  einem  Surfet  ftcl)enbc  SSafe  mit  SBlättermevt  bnv.  Skni  bieiev 
hjirb  ber  litel  geroiifermajien  eingefafjt.  So  in  bem  einen  ber  .Snaafeictjen  6);. 
(L  1522  70),  aJtündjen  ilSt.  (4"  Tli.  U.  103  VII,  ,5)  unb  U.,  Sarmftabt,  treiben, 
ftönigsbetg  11.,  .ijnüc  U.,  Jüitnbcvg  St.,  Stnttgavt,  äöeimnv  u\m. 
Xiinn  aber  bencijte  man  nod)  folgenbe  Spietarten  Uon  D»: 

D»':  St. 'K  ij>'  3-25:  „ünnb  Inficf  ba-:-  Ininottige,  Unnoftige,  ble>)benn 
unnb  Uerfdjonet  ber  |1  •  ■  ."  (io  ÜJüindjen  ■fiSt.,  'Ji'ürnberg  St.,  Stuttgart, 
aßolfenbüttet). 

l)'»-:  5BI.  31  ijii  3- 20:  „unnb  lafjet  bnc-  Dnnuttige,  Unnottig,  bleijbenn 
bnnb  beric^onen  ber  ||  .  .  ."  (jü  9)iünd)en  11.,  9Jürnberg  St.,  Stuttgart). 
D'':  3nh)eilen  ober  finb  biefe  beiben  'JJnubleiften  nmgemenbet,  jo  baft  bio  nn^ 
cinonbor  gehörigen  glatten  Seiten  narf)  anfjen  ftel)cn.  ©0  in  bem  2  ten  .(tnaatejdjcn 
feemplarc  (L  1522  02  li),  ^Berlin  il.uth.  2:«i9i,  DJiiinc^en  .giSt.  (4»  roleni.  1853;, 
öireifÄiDnlb  jc,  5iürnberg  ®ÜJ!.,  aüolfenbiittel.  »(.  9liii'  3.25  ifl  bei  3)b  mit 
1  )•>  -  übereinftimmenb. 

Sgl.  *Pan3er  II,  1?42;  ßncjincfi,  Thesaurus  9lr.  1513. 

F^  „Uoii  ben  l^oitgen  (fpiftet  ober  onbeiTtd^t  33on  ben  j]  Ijailgcn,  au  bic 
üxä)  3Ü  6rt=  I  fuvbt  in  got  Ocr)ainIet.  j.  S>.  9.1fartin.  2uÜ)n  (vccleficiftfÄ 
iü  »ittcmbevg.  iWJ  2.  .\'i£ii.  ;'  liteUücffette  Bcbnicft.  4  Blattei- 
in  Quart  (ftgnirt  aij;  aiij),  te^tei  Slatt  leer. 

Srnd  Don  5Jield)iDr  Sinmminger  in  9tugsburg.  —  Cfrtangen,  ÜJiündjcu  .ipSt. 
unb  U.,  ajiünficr  i.SIÖ.,  SBeimnr,  Ä>ittcnherg  8.  ',3|t  luol)l  i^nnjer  1343. 

S3I.  Q  üjb  3.  2  t).  n.:  „SJBittemberg  nm  3el)enbe  |1  tag  bcs  §eümoimtS.  Ü)i  2 
X-^ij.  !!" 

F'^  „Uoii  ben  fjailgen  \\  (fpiftct  ober  önbevjic^t  SJon  ben  i|  l^ailgen ,  an  bie 
fird)  3Ü  6rt=  ||  furbt  in  got  ücvianilct.  ||  S).  gjJartin.  S!utl)er  ]|  (icclcliaftc-ö 
3ü  ;|  toittemberg.  i|  m.  3).  XXii.  "  litetvüdtfeite  dcbrncft.  4  S^liitter 
in  Quart;  tc^te§  58Iatt  leer. 

flnnnfeidje  Stg ,  Sfflolfenbüttel,  ßonbon. 

331.  a  iij''  3-  2  ü.  u. :  ...  „SIBitemberg  am  3c')enben  i|  tag^  be§  .fioümonatS. 
Tl  ®  Oij.  !l" 

F  „Uon  ben  t)aügen  ][  C^piftei  ober  bnbevridjt  '.l'on  ben  |I  fjaitgcn :  an  bie 
fird)  ju  grt=  ij  furbt  in  got  üerfameÜ.  Ij  2).  ''JJlartin.  ^'uttjer.  i;  (iccleliaftes 
ju  II  toittemberg  |i  9K.  S.  l'.^ii.  "  litetriidfeitc  bcbrndt.  4  Blätter 
in  Cuort  (Sig.:  Slij;  9liijj. 

Irucf  Don  Siluan  Ctmar  in  Jlngjbntg.  —  flnaatcidjc  SIg.,  9lng;>burg, 
Sorlin,  (frlaugcu,  9Jhinc^en  .ijSt.  unb  lt.,  i'oiibou;  aBctler  2141;  biejer  nennt 
als  eine  onbere  bei  ilianäcr  notierte  SluSgabc  besfelben  Irurfeä  *4>Qn3er  'Jir.  1342. 
Sicfe  ob«  ift  nnjcr  D,  bie  »on  Sffiellet  be.jeidjnete  foU  h)ol)I  il^anjer  1343  fein. 

G  „ATi  bie  ,^ir  i^  d)e  311  6rbtfurt    in  gott  üer|"am(et,  6pi    fte(  önnb  ünber= 
ridjt  üon  ben  jj  I;el)ligen.      ^.  9JJartin  yut[;er  !  6cc(e|iafte§  ,y'i  ;  SBitte 
fiut^cr§  SBerte.    X,  2  11 


1(52  Pptftd  obcv  lliitcrrid)t  ucii  bi-n  .Söeiliflcn.    1-V22. 

faevg.    "     'D.Hit    Jitelcinfafluiig.     Üitclrüitkitc  bebriidft.     4  3?Uittev   in 
Cuatt,  Ic^tc  Seite  teer. 

Srurf  Bon  91bnni  5>efrt  in  SSaiet.  -  fiiinatcfc^e  Slg. ,  3lugäburg,  SBevUn, 
.'peibelbctg,  3)iünd)cn  .'pSt.  iinb  11,  3?Qiel,  Sonboii,  St.  ©aüeii  (Stiftsb.),  6(i)aff= 
()nuieii  ©t.,  3ütid);  2BcIlcr  214:^. 

//  .EPISTEL  ODER  ';  ünbcricEit  Houn  bett  ]^cl)li=  ;|  gen,  ?(n  bic  tird)  ,yi 
(Srffurbt  in  |i  (Sott  lierfamlet.  jl  ®.  5Jlart.  i^nf^ev  gcctefiaftcS  |i  ju  Jtiittcni 
berg.  H"    Sitelvüctieite  iicbvuc!t.    4  Stöttev  in  Cuart,  leijte  Seite  lecv. 

Sntä  boii  3of).  .giecriuagcn  in  Strnßbiirg  (und)  31.  ®d^c).  —  9lugÄbutg, 
sPafcl,  ,ffupcnl)ngcii,  ®d)Qfft)auien  i,5Jfiii.),  äütid)  (fiaittonäb.).;  SBcIIex  214'2. 

I  „5)on  ben  '^Qtilige  ©^.liftet  ober  I  önbcrnc^t.  9.«on  ben  Tint) "  tigcn.  9(n  bic 
firc^en  ||  31:  (vrtffurt  in  got  \  Dcvfanielt.  i,  S.  iVJavtin  iwüjtx  |i  ßcctc-- 
fiaftea  ,511  ';  iVvjttenfierg.  |  93t.  ®.  XXII.  |l"  3  33Iätter  in  Cuart,'  (cljte-S 
leer  ober  fel^Ienb. 

©tiittgotter  Snicfci:  (?).  —  (Siinind),  ©tuttgort. 

K  „23on  ben  l^ailigen  ||  gpiftcl  ober  ünberricf)t  Uon  ben  H'^aitgen:  an  bie 
firi^  ju  grt-  II  fnrbt  in  got  Ucrtamett.  ||  3).  Wartin.  !i'utT)er.  ||  (^cclefin- 
l"te^  jn  !'  tnittemberg.  i;  5Jt.  S.  XXn.  Ij"  Sitelriicffeite  bebrncft.  4  ''MaiUx 
in  Cimvt;  te^teS  SSIatt  leer. 

Snirf  öon  Sorg  9tabtcv  in  9Ing§Burg.  —  33evlin,  t^ttangen,  ÜJiünc^en  lt.,  2Bien. 
»l.  ?n''  ,^.1:  „3f)eiuä.  II  ÜJkttinnä  Sntljev  (fccic)inftc.J  [jo!]  ^u  li  äßitt™^ 
bevg".  —  £cv  iejt  aii  foldjev  jdjlicfet  fidj  jflaüild)  an  /•'  an. 

3)ie  „C^^piftcl  nn  bic  .^irdje  ,^ii  Erfurt"  ift  aucf)  ntigehrnrft  in  ber  Sdjrift: 
„l>(n  bie  ßf)riftc=  ||  lic^  fircl)  Bertanilung  nineni  ji  (Srfamcn  ^Kabt  Inib  ge  ||  nmin 
ber  Stat  SBeljt.  .^eri  ||  2^eopaIben  üon  IBelü-  ||  con  ©enbbrteff.  ||  2fm 
3or  gjl  S)  X.Vii.  I'"  [.£-)ot.ifd)nitt,  ben  tl.  a'etruä  barftettcnb  =  ij.  Sommer 
9}v.  48"|.  Wit  liteteiufafiung,  Xitelrütffeite  ticbrurft,  10  SSlätter  in 
Quart,  bae  te^te  58Iatt  leer. 

«etlin,  Sonbon,  aBolfcnbiittel.  —  V).  u.  ScIIiton  ift  lifHolb  ßcvlad)(ev) 
öon  a3inigl)cim. 

331.  S8  iij''  3-  1  beginnt  Sutl)cv-J  (5-piftct  uon  ben  ."pciligcn;  „l'iai-tinnÄ  i.'iitt)er. 
(^cctefiaftc.?  3»  II  äBitcnbcrg  alten  (^l)tiftfn  jil  (h-fntbt/  .  .  ."  nnb  cnbct  oljnc  ben 
£d)lnf{fatj  ber  ftrüfte  an  ^sof).  Vinng  ujtu.  ^l.  6  2''-  3.  1:  „•  ■  ■  3»  "i^''"  fet)««!! 
3!nb  inifcrin  liatct  bct  gcbencbrt)ct  fei;  in  cungfaitt.  ?lnicn.  ]]"  SJainntcr  ein  ©djnöttel. 

Unfere  Schrift  fte'^t  tat.  bei  Cbfopoeu§  «t.  3  6  unb  (abwcidjenb)  bei  Sluri= 
faBer  11,80";  beutfcfi  aSittcnberg  «,  422''— 24 •■^;  ^ena  2,  105''— 07";  mten-- 
6urg  2,  löPff-;  ^eipjig  18,  192 ff.;  SBatc^  19,  1194-1200;  erlangen  53,  139-44; 
bc  aöette  2,  220. 

3BaI)rfcf)einlid)  ift  .  I  mit  feinen  ®rurffeT)Tern  bod)  ber  Urbrudf,  B  .^toeite  9luf= 
läge,  C  au5  li  gefloffen.  SÜIe  fpiiteren  S)rude  gelten  auf  C  3urücf,  ]I  anfetjeincnb 
unmittelbar,  bie  übrigen  burd;  SSermitttuug  cinel  berlorenen  C^;  FGIK  jeigen 
Übereinftimmungen  gegenüber  (',  bie  beftimmt  auf  ein  ^^-'i^^i^nötieb  Ijinlrcifen, 
aud;  ])  InBt  fid)  am  (eid)teften  auf  ein  fo(d)e^  ^urürffüljren;  ba  E  58efonbert)eiten 
mit  (l  folDo{;(  al§  mit  C^  gemeinfam  .jeigt,  I)at  ber  ^Erncfer  (ber  aud)  F  Ijer= 
ftelltc)  neben  (^^  aud}  ('  bcnütjt  ober  ein  jtoifdjen  ('  nnb  r^  licgenbcS  r'>  allein. 


@pi{tcl  ober  llnterrid^t  öon  ben  .^eiligen.    15-22. 


163 


äufeerüd)  .^eigcn  bic  näf)eve  3iilo'"n'fn9cf)öi-'9fc't  -^BCIl  cinerfciti,  {C'')T>EFGIK 
QiibevfcitS  (litct,  Xejrtabfä^e),  inncvlirf)  6cfonbcv§  FCIK  in  öiclen  ScÄnvtcii. 
Sai  58eil)ältni#  bev  Siiicfc  bihfte  benmad)  baä  folöcnbc  fei": 

A 


K   ah. 


G  I         K 

3n    bev   Sprac^form    unb   9ic(^tf(j^iei6img   toeic^cu    6efonbev§    E- 
Sufamnicnfaficnb  fei  f)icr  bemeiEt: 

1.  Scr  Umlaut  c  >•  ä  tnglic^  (,'H,  faret  7,  befcf)äbigen  (aud)  baftieu) 
FGI,  fdügfait  FI,  cbenfo  0  lUmlaiit  tion  ä)>  d  f  cf)Wär  FCJf,  fcömnfjen  FGI, 
e]>6  ermotet,  looren  FI;  ber  Umlaut  iiiitcrblfibt  tu  faret  FGK,  ainfattig 
FCtI,  txla\i{n'\%  FGIK;  u>ü  abgvüntlicl),  gelüftet,  überf glittet  i,.FC;/A', 
fünbe  H,  fülle  I)EI1  (bafüv  ttblU  FGI),  o>6  nötig  EFGI,  fordeten  G, 
tobtet  EFGI,  gotlid)  HI.  ö  fel)lt  gan.j  7);  u  (alt  uo)  >  i'i  futen  FGI,  tüfft 
EFGI,  brüber//;  au^eu  (eüi  reücE)t  EFGI,  aber  glewben>  glauben  T)—K. 

2.  S)ic  älteren  Sautöerl^ältniffe  finb  j.  2.  loieberl^ergeftcllt;  fo  trennen  ei :  ai 
EFI;  u:  ü  EFGHI,  ü  :  ü  biefetbeu,  boc^  nidfjt  regelmäBig;  bic  alten  J.'äugcu 
ftel^en  üereinjelt:  bertrurocu  FG,  toff  GIl,  fin  (einmal)  G;  unechte?  ie ";,  i  üil, 
bifcr  uff.  BEFGIK. 

3.  i>e  in  meldte  T)^://^  (h5öld)eFG/),  xothex  DEFGHI;  o  >  u  (ü) 
fürchten  EFI  (hod)  ouc^  umgefcl)rt),  fun  EGIIK,  abfünbert  EFGHI, 
gettjunnen  DEFGHI ,  funber  H,  tummen  FGHI,  antraurt  EH,  (knU 
runbung:  ü^i  bemietig  B,  miebe  G,  umgcfetjrt  toürbet  (—wirb)  /,  tuüv, 
würfen  BII;  o>a  Xoa.  EFGI,  pfatten  FG. 

4.  3)el^nungi  =  !^  fe^lt  bei  jn,  jr,  \nix[  EFGHI,  t)r,  l)U  />;  ftccu,  gern 
BEIH,  mccr  EFI,  leeren  EFI,  eren  B,  mcr  BGH. 

5.  3fn  ber  i8et)anbtung  auelaut,  c  finb  BE  bie  S^ifc^enftufe  ,5iüifd)en  bcn 
e  =  reichen  A  —  CH  unb  ben  faft  burdjWeg  bertür.^ten  FGIK. 

G.  ßonfonanten  p>b  gebet  7-7,  gcbeet  7),  gebett  G,  gebott  FGK, 
brel)fen  FK;  b  >  p  plut  7),  pringen  7'A';  l^äufigcr  ift  t  >  b  nur  in  H: 
feljben,  Ujiberwerbig,  fd)nel)ben,  geraben,  wel)bcr,  unber;  unbcr  audj 
B—K,  fc^nei)ben  (.Ifc^ne^tten)  aud^  BFGIK;  l|>d)  in  fedjt  B,  fidjt  EEG. 

7.  SBorfilben  a"- >  a"-  (aetfd^ne^tten  uff.)  BFGIK,  ein-,  ouf- 
>  in-,  öff-  G,  l-'^'bt-  (l)eliben)7';  g- >  ge  geleid;eu,  genab  7)6',  genüg  G. 

5lad^filben  nife  >  nul  EFIKy  nüß  //. 

11* 


164  (Jptftcl  ober  Untertid()t  uon  bcit  .ficiligen.    1522. 

8.  fvlfiionsfoniieii:  bei  fd)mQd)en  S3ev6is  trivh  im  ^•■axt.  5ptät.  -tet^t 
übcvfdjütt,  au§gerid)t,  flclcift  DEFir  (tuecf)fc(nh);  ge-  im  *}.nn-ti)i.  wirb  ,iitgo^ 
fügt  in  gctI;Dn  F(rIK,  getobt  FdlK,  gegeben  FGIK,  nmgctel^rt  geben ebel)ct 

>  Bcnebeljet  77;  in  b.  1.,  2.  *pluv.  -et  >  -cnt  (merbcnti  EG;  jv  fuvcfitet 
>iüvd)ten  7/,  fi"^  >  ft'inb  77^t'7;  uioUcn  ^  lODÜen  (im  gongen  5|>rii|.i 
75 — K;  mügen  ^  mögen  If. 

9.  @in3etne  Söortformen  ifotueit  nod)  nidjt  oben  bcv^eid^net) :   fonbcvn 

>  fonber  EFGIK    funbcr  77,     nict)t  >  ntt  (toec^fetnb)    EFGIK,    benn 

>  bann  BFGIK,  ha.  in  3ufanimcnfefeungen  >■  bar  EFGIK,  ipo-  >■  toar 
■  toarmit)  7)7V,  toamit  £",  brDber>barob  EFIK  hax  ob  G,  bcftc>bcfter 
D EFGIK,  b  a  r  i  n  n  e  n  >  b  a  r  i  n  n  EFGIK,  f  c  r  n  >  f  e  t  r  i^ö  e  r  r )  EFGIK,  g  c  g  e  n= 
anber>  gegen  anbern  DEGIK  qet^en  einanber  77  an  oinanber  E,  f)in= 
fürt  y  [)infürD  7^77v'  fiinfür  G;  gutbundel  "  ~  gntbunrfen  DF — K, 
eergi|ig  ^,>  eergelj^ig  BFGIK,  jtoitradjt  ^>  ,5Uiel)trad)t  CI),  vvcbig(e)tcn 
(Subft.)  >  prebigen  BFGIK;  ba§  erfentntS,  bie  ertantni^  FGIK.  ba^ 
in  E  (einige  Wate)  ift  tiiclleid)!  med^anifdje  Stuflijfung  bon  b,5. 

10.  ;Kein  orttjograpfjifd)  ift  f>ö  (öotgen,  bevr,  Dertig)  BEFGIK,   ein 
paarmal  ij  >■  .5c  C,  fdilagen       flagen  C. 

11.  2ßortüertaufd)ungen :     crfoffen  p-  ertrnnten     EFGIK,     geleljftet 

>  get^on  E,  {jinbcrc  >  eer^iubcre  FGIK;  ]^at§ftarrig  > -ftard  E. 


"JJlartiniiv  ,yutl)cv,  6cctciiaftc-5  |;it  3i^ittenIbcr(^f•,  nlUMi 
6^rtfteit  Int  (vvffurbt  fampt  ben  prebiflcvnn  unb  biciieni  c^nab 
iinb  fribt  l)nn  (^()riftii  ^MuM"  nnficvni  Ijerrun. 

;)ott  icl)  (-(cUibt  iiiib  i-(cbciicbcl)et,  bcv  nnrf)  abiirmtblirfiein  vclidjtiimb  •, 
li'lliicr  bnrntl)erl!ifel)tt  Ijii  bicf^en  lici)ttcmi  luibbcv  aiiffvidjtct  icl)n 
licljliflcc'  (viiniuidion  lum  fcpnem  \\on  iinfeerin  ()errn  yfyi\Vi 
b'ljrifto,  biird)  Inildjni  \v\)x  luim  vcdjtcii  crfmtniv  bc«  liottcr§ 
aller  barntl)erljifct)t  fonieii,  bic  er  biird)  l)l)U  nutf  imo,  bie  lin)r 
glelübcn,  rel)($nd)  ubcridjiittet  lintt  und)  bem  c^reUiIid)en  finftcrni'S  ininb  l)rtl)uni  w 
bcc'  Cntbtd)rifts ,  barl)niicn  luljr  nUc  erfoffcn  gclücBcn  finb  bifjlier  iinb  bcm 
flott  bifjer  Inellt  fnUiren  unb  fd)>iiercu  bietift  fleteliftet  linbcii  mit  fiinbeii  iinb 
allerlei)  unflottlid)em  liu'tjeii- 

Sarumb  ^0  it^  erfnrcn  l)nbe,   \>(ii  aud)  bei)  euc^,  lieben  bruberu,  bo-? 
tl)eh3rc  ned)t  bcr  ftimbcii  auff(\nncvii  ift,  bl)n  id)  fro  iinb  bitte  ben  felben  batcv  ir. 
aller  barml)ert5idci)tt,  ber  )old)-j  bei)  end)  aniiefoiuv"  l)ntt,  luoUt  end)  lueljtter 

.?6rtf.  i^'ffitbtf.  O'/Ä  ■l\>n\txnJI  .<  bcncbcljct //  7  ßuaiiflcli  /V/ZA'  //cvjoffonl 
erttimJcn  KFGIK  feinb  EG  feljen  FIK  J>  gctcljftet]  fletl)oii  /•-'  /■/  l.  brucbrv  /'  bn'ibrt 
F<tlK        10  woUc  Fd/K      locljbrv  // 


(Spiftet  ober  llutecti^t  Uoii  bcii  i^iciUgeii.    1-V22.  105 

fampt  uns  begaben  mit  aUcvlel)  fülle  bev  tucljfjljeijtt  imb  cvtentnk-,  bn-ö  i)l)i- 
gehJiB  tncrbet  ijim  eluveii  l)ev^cu  unnb  öotliglid)  evtennct,  toie  bcv  felb  gcljft, 
bcr  iinücni  lievvn  ouffcvUiecfet  f)at,  and)  mit  glel)cf}ev  madji  unb  !vafft  Imii 
eiicf;  mircfe  an  cUnem  gloliVbeii,  ba  biivd)  niid]  \vi]x  uoim  beu  tobten  au\i- 
5  erftaubcn  finb  nad)  fetjnev  almedjtigen  ftcvrfe,  bie  ijnn  un-j  roircEt  burc^  fei)« 
f)el)liges  liuivtt,  nnb  gebe  eiid)  bie  liebe  gegen  anbev  t.ui  bienen  nnnb  eimo  fljnnec- 
^u  fet)n  i)nn  (5l)vifto,  unfeerm  Ijcvvn,  nnb  bno  i)l)v  cnd)  nidjt  fnrdjt  fui  bem 
hjibberrtievttigen,  für  bem  gvljm  bec'  brnnbfdjUiant)-?,  bev  nod)  el)n  tiienig  randjt  3t>- '' ^ 
unb  nu  an  fel)n  enbe  tomen  ift,  bem  limllt  gott  bev  Imtter  mercn,  bao  feijne  lift 

lü  nt(^t  ftab  fijnbe  an  eiu[a?i.  'Oiii]vem  reimen  glalnben,  üunbernn  ftercfe  enrf)  im  beliben 

fcl)tten,  ba-?  eluer  ßreulje  nnnb  lei)ben  gerabte  tmr  feiigen  unnb  fcftcn  lioffnung 

bcr  tiutunfft  unBer-5  l]el)Ianbo  3t)efu  C5l)rifti,  bes  \v\)x  teglic^  inartten.    5tmcn. 

G-j  ift  aud)  für  mid)  tomen,  lieben  brnber,  Inie  untT)er  cnd)  ^ancf  nnnb 

^tt)l)trad)t    entfprnngen    fei)   anfj   ettlidjen  prebigeten   Don  nnnottigen   fadjen, 

15  nemlid^  Pon  bev  bepligen  bienft.  äBtc  iDoI  aber  ba»  toort  ber  gnaben  burd) 
tstüptvadjt  nnb  allevleli  loibevioevttid'ept  aU  ba^  gollt  bnrd)  ba-?  felur  mn^ 
Pcrfudjt  luerben,  bao  feijn  glanli  nnb  fiafft  befte  mel)r  frud;t  bring  nnnb  nieten 
nu|  tüerbe  ^ur  fterde  bcr  fd)lüad)en  nnb  beffernng  ber  ftarden,  bcrtjaüben  auä) 
nic^t  tsufordjten  ift,  baä  fid;  bev  fd)alnm  brobev  felb  abfonbevt  nnb  mit  falfdjcnt 

20  glel)fBeu  picl  evgcrt  unb  ücrfuvct,  S.^o  ift  nnC'  bod;  l)l)e  mit  alter  forge  unb 
Ple^fe  bc>5  ttartiunelimen ,  bas  Mjx  alle  ^cl)t  mit  cpnerlel)  munb  unb  fpn  gott 
ben  tiater  prebigen  unb  prcpffen,  'Knff  i>av  unfeer  Ijerli  geruft  unb  gelrarnet 
fei),  l)mev  bem  epnigen  antsubangen,  bac'  ba  not  ift,  )r)ild)C'  'IJiaria  erloclet  ()att, 
unnb  un-j  uon  ben  mand}erlei)  fragen  unnb  bcfumevniv  luenben,  bie  ber  ^J{avtl)a 

25  biet  |u  fc^offen  geben  on  nott. 

Sarnmb  bitt  id)  t)nn  (5l)vifto,  cloev  prebiger  UioUten  fid)  ber  fragen  Pon 
ben  tjcpligcn  pm  l)i)met  unb  wn  ben  tobten  entfd)lal)en  nnb  ba»  Pold  bannen 
tDcnbcn,  ongcfef)cn,  ba§  be§  fragen§  fepu  enbe  fepn  linirbt,  ino  t)t)r  epnc  |ulaffet, 
311«  aud)  S.  ^Hinluc-  lerct  l.ümo.  1.,  nnb  borf)  loiber  nnb  nod)  nott  ift  Ijnv  i. stm.  i,  i 

30  felicfeptt.  Xalui  and)  gott  nuy  nid^t-j  l)att  mollen  miffen  laffen,  lüic  evfe  mit 
ben  tobten  madje,  benn  C5  t^ut  p'^e  bcr  fepn  funbt,  ber  fepnen  l^eptigen  anrufft, 
^onbern  nur  feft  an  bem  epnigen  mittetev  ^\f)efn  (<[)rifto  r)el(t.  ^n  cl)n  folc^er 
feret  ftdjcr  unb  ift  gemiB.  iÜJavumb  moUt  i)t)v  benn  endj  non  bem  fiebern 
unb  gertiffeu  Inenben  nnb  bemnben  mit  bem,  bas  luibbev  nott  nod)  gepott  ift^ 

35  ^Jlepnet  p[)r,  baä  pt)r  lui  loenig  lui  fd)affen  babt,  rtenn  p^r  nur  beg 

c^nigenn  toarttet,  ba§  pt)r  6l)viftnm  mol  Icvct  nnb  levnet  ?  .söuttet  mä).  2atana§ 


4  ou^  f'eldt  DFOK  5  jeinb  A'  fe^eii  FdIK  (i  gegen  anberii  DFGIK  an  ainanbei:  E 
9  toölle  FOK  iDoU  /  13  auc^  fehlt  FGIK  14  jmc^trac^t  CD  (16  nur  D)  iirebigetctt  11 
prebigenn  DFGl  prebigen  K  19  oBfünbett  EFGIK  20  ijge  .-1  l^ie  H  22  bem  »atet  H 
6re^?en  /'  i>.5  gcfien  fehlt  DFGIK  26  Wotten  FGIK  28  W^rbt  C  würbet  FIK 
toirl  K  29  «ibbet  C  Weber  DEFOK  32  millet  F  33  ben  fi^erit  H  35J36  bo§  A 
beä  einigen  DFGIK    36  ^^r  fehlt  O 


166  C^t-iiflcl  i'bcT  lliUciviäjt  Unit  beii  ■^^eiligen.    Iö22. 

()atto  l}m  jijiui,  boä  cv  ciirf)  mit  htm  iiimottiöcit  aufihaUtc  luib  bno  iiotttge 
bn  mit  ^t)nbcre,  iinb  tvcnii  er  ci)n  fjaiibtivcljt  511  cuc^  etjit  6nc^t,  toljl  er  bar= 
naä)  ben  ganzen  cörpcr  mit  fccfcu  not  uiututjcr  fragen  cl)iitureu,  lüie  er  bißf^er 
l)un  bell  l)ot)en  fdjulcii  biircf)  bie  pl)itpiopf)in  tl)au  l)att.  Xarumfi  iei)tt  fur= 
fidjtig,  bas  tfi^x  bei)  ber  eljiifeUtigen  lere  (5l)rifti,  am  lauttcrii  glambeit  uiiitb 
rcd^tcr  liebe  Blcijbt,  bag  fei)ne  lifte  bißc  et)nfeüti(fet)t  elüvö  fljnnes  nidjt  oerrude, 
i.3}foj.3,Gt''ie  er  öcua  tlian  £)att. 

3Bo  t)f)r  aber  an  bifeer  el)nfelti(fet)t  bteljtit  iiub  eud)  bcbinget,  ba-3  l)t)r 
unnottiger  facfjen  unb  fragen  nic^t  luoltet  gelnarttcu,  Inirt  er  üon  l)lim  fclb 
ablaffen  unb  be-;  frogenc'  mube  luerben.  Cümtembtn-?  franget  enm.  Cbferliatio 
inflnbit  eiim.  y)l)r  Ijabt  mein'  benn  übrig  l;ii  uiel  geinünnen,  wenn  man  eucf) 
l^n  lafßeun  muß,  baö  fel}n  nott  fei),  t)el)ligcn  ef)ren,  funbcrnn  über  rcl)cf)lid)  gnug 
fei),  ba-J  man  nüclju  an  Gf)rifto  f)ange.  SBer  Uiel)tter  unnottig  fcf)affeit  mill, 
ben  laffet  fd)affcn,  er  mirt-^  liml  mube  lucrben,  lucnn  er  fibet  fcijnn  bing  md)t 
gca(f)t  lücrben. 

ä'Oibberiimb  ift  hen  anbern  gnug  Im  gelafBeu,  baö  man  fte  nicl)t  lier= 
acf)tet  l)nn  l)brcr  fil)iuacf)el)t ,  laft  fte  bie  namen  ber  bcl)ttgeu  aurnffen,  Inenu 
fic  i^a  tuoUen,  ^0  fern  bas  fie  InifBen  unnb  ficf)  bütteu  bafur,  bac-  fte  l)f)re 
luitierficf)t  nnnb  Hertralnen  auff  !el)nen  bebligen  ftellen  bcun  atlel)n  anff  Cibriftum. 
Senn  tjufcrfidjt  ift  bie  bobift  ebre,  bie  gott  allebne  gepürtt  aU  bem,  ber  bie 
tr)arl)cl)t  felbs  ift.  Sl>l)r  fiub  fid;er,  baö  bie  bei)ligen  alle  i)nn  (^"brifto  finb, 
fic  leben  ober  fc^cn  tobt. 
.f«i)i.  11,1  ('■•5  lebte  für  l)()m  ''^Ibel  ftercfer  nad)  bem  tobt  bcun  l)m  lebenii,  brnniB 

wie  tt)ol  es  an  uott  ift,  bie  l)ei)ligenn  Im  ebrcn,  ad)t  id)  bod)  benu  nid;t 
l3ubcrbamnen ,  ber  fie  nod)  c[)ret,  ^0  er  ni(^t  feljn  Pertratnen  auff  fic  fc|c, 
benn  Wa«  er  1)1)"  tbntt,  baö  t[)ntt  er  (>briftD  nnb  muf]  aitd)  Gbriftum 
treffen,  |3<l. 'Jl  iijl  inenn  er  l)l)rcn  namen  trifft,  Xie  mel)!  fie  i)nn  (ibvifto  unnb 
ßt)riftu§  l)un  i)t)neit,  unb  l)l)r  name  ^nn  (?l)riftu-?  name,  unb  6^riftu§  uame 
bnn  l)t)rcm  namen  ift,  luo  fic  auiT)  finb.  Tarumb  fd)onct  ber  fd^lnadjcn  unb 
füret  fie  fcubcrlid),  ba§  fie  ba:-  unnottige  laffen  unb  ben  ebuigcn  (5bi'iftum 
al§  nottig  ergrel)ffeu,  ben  lül)r  muffeen  bocf)  enblid)  bie  bcl)ligen  unnb  uns 
felb  laffen,  ba§  lril)r  Pon  nicf)t§  benn  Pon  (51)rifto  loiffen,  unb  alleö  anber 
^a'cfesi'ie' '  n'^faÜC'  ^Dtofeg  unnb  Gliac-  Perfd)liiinbe  nnb  niibbcr  'Jlbrabam  nad)  ,Afrael  nn-? 
mcl)r  tenne. 

Sll^o,  mcl)n  bruber,  treibt  auff  ßbriftnm  allcpne  unb  ftrafft  ben  abcr= 
glatoben    unb    laffet   ba«    unnottige   unnottige    bleljben    nnb    Perfdjonet    ber 


1  bmn  «nnöttiocn  //  2  iicvtjinbcrc  FGIK  einer  tjanbit.  FOIK  4  ^lo^cnfc^üleii  Fi! 
.5  am  lauttcrm  //  7  Sua  DFOIK  8  SBa  EFGIK  <J  fclbä  DFOIK  10  (ebenso  14) 
micb  G  II  übctig  FGIK  14  ttürbl  (Witt)  FGIK  Werben  fehlt  FOIK  IT  lag  J/ 
18  Jo  ferne  J)  ]o  fcr  F  fotier  /'  foferr  GK  iouerj  f  20  ^oiä^ftc  D  Ijoc^cft  /'  Iwc^ft  FGIK 
22  lebt  EFGIK  26  äüöcrboninicn  Gl      (cfjct  EFGl  2H  l)iten  I  32  jclbä  VFGI 

35  btueber  CD  bri'ibcr  EFG      trcljB  K        36  unnötige  unnötig  DFQ(K) 


tepiftel  übet  Uiitcvvidjt  Uüit  bcit  .ficiliacii.    1522.  Ig7 

fdjttiacfjcn.  @5  tnivtt  bcr  Satan  l)l)iinfiivt  luid)  Incl  bcv  alci)c()cii  iiiiiiottii^c 
facfjcn  iinb  fvaiv'ii  aiiffh-iiiflcii,  auff  baö  n  bic  cliitigc,  notticic  eiinfclltifl 
cvfcntiii^  (5l)vil'ti  ncvbcrbe,  uitb  cc-  lücrbeii  ijljiii  iülgcii  bie  Icijd^tfcitigeu,  unfiii^ 
fidjtigc  gcljfter  unnb  üiel  fetten  anvidjten,  toic  fdjon   an  allen  ovttcvn  Iel)bci; 

■•  bcv  iamcr  anflft)et.  Trnmd  tet)tt  \w\)^y,  tcl)tct  bic  pfottcn',  Set)tt  eljnfcitig  Ijni 
guttcn,  fluii  i)m  bößen.  IBai-  nidjt  nott  ift,  ba§  laffeet  farn,  fjo  lucrbcn  bic 
tonid)tcn  f vagen  cud)  mit  friben  laffen. 

Xenn  Wa-i  iftv,  bao  i)l)r  end)  begebt,  bie  t)al[tai-ricien  foptjiftcn  tsuidjlucljgcn 
obbev  nbciiüinbcn  ^    ^iniib  bod)  b"t)viftnv  fcIb-5  mit  allen  '^(pofteln  fe^nc  ^^nben 

10  md)t  nbeirebcn.    2f)utt,  une 'l^anlu-j  fagt:  '(>-\)n  balftairigen  menjdjen  mciibe,  211. :i,  lu 
toenn  er  el)n§  unb  abevmal  öevmanet  ift,   nnnb  luifBe,  ba§  er  öerferet  ift." 
Seret  elmfelltiglid)  iinb  gebt  anttliuivtt  von  clin-eni  gtatubcn  fenfftiglidj.    3Ser  1. -jictris.is.  u-, 
md)t  folget,  ben  laft  nid)t  folgenii,  iiu'r  lu-vfnret,  bcv  Dcrfuvc,  lucr  ftinctt,  bevoffcut.w.n 
ftinde  ttiel)tter,    tnev  (iet)tigct,    ber    l)Cl)(igc    lueljtter,  l)r)r  fel)bt   cntfd)nlbiget. 

15  @t)tt  loirtt-3  nml  vid)tcn.    'J}la\i  Tan  nicmanbt  on  fe>)n  bancf  geben. 

^\d;  bitte  andj,  meljn  lieben  bruber,  luoUt  baran  fel)n,  bac<  !el)n  anff= 
rut)r  burd)  iinfe  erregt,  nod;  urf ad)  bat^u  geben  »uerbc.  @§  finb  ötel  Iel)d)t= 
fertige  teut,  bie  mel)nen  bcv  fadjen  bc-i  (ynnngeli  mit  bem  fdjluerbt  nnb  bcr 
fauft  luljctffcn  nnb  luollenö  luol  au|gcricl)t  l)aben,  iDcii  fic  Pfaffen  nnb  münd) 

20  fc^mel)en  abbev  befd;ebigen.     ©ie  loiffen  aber  nid;t,  baS  unfjev  ftreljtt  ntdjt 

mibber  flel)fd)  nnb  blntt  fid)t  ^onbcvn  loibber  bie  fc^alctl)cl)tt  Ijnn  ben  Infften.  üpi). .;,  la 
©atana-5  ift  el)nn  gcl}ft,  bcv  l)att  tuibber  flepfd)  noc^  Beljnc,  brnmb  Irirt  mann 
Ijl^m  nid)tC'  mit  elj^en  aber  mit  ber  fanft  tt)nn.     3Bt)v  miiffcn  l]t)m  bie  bcrtien 
^utoor  a6rel)ffcu  burd)?  tnortt  ber  n)art)el)tt,  bai  ift  nn^cr  fc^toerbt  nnb  fanft, 

i;5  bcr  nicmant  Unbcrftel)en  tan,   bamit  luitclilcn   bie  fvennbt  6l)rifti  ben  5?el)e=  ^moi;  iu,  10 
motf)  unb  ^ufd)net)tten  i)l)n. 

(2cl}et,  tno  mit  iä)  ba§  58apftnm  nnb  geliftücf)  regiment  gcfdjlagen  Ijab, 
bac'  PorliPn  aller'  IncUt  fd)rcdlid)  gclucfecn  ift,  ba  man  Ijlim  fang:  SBer  tan 
mit  ber  bcfticn  ftrcl)ttcn,  benn  fic  Ijattc  madjt,  and)  bie  l)et)ligcn  luibcftveljttcnDücnb.  13,4.7 

:iu  unb  uberliiinben?    lUod)  [)ab  id)  nlje  fet}n  fl)nger  lüibber  fic  geregt  nnb  ^"l)riftny 

[)att  fic  mit  bem  fdjtucvbt  fcljn  mnnbv  tobtet.  •...  sikü.  a,  s 

i^i  finb  cttlidje  prebigev,  bie  mcl)ncn,  fic  mngen  nidjt  prebiger  fetjn,  mo 
fie  nidjt  ettuia-5  mel)r  benn  6f)riftnm  unnb  u6er  unf3er  prebiget  leren.  2)a5 
finb  bie  cl)rgiljigc  fonbcrlinge,  bie  un^er  el)nfcltirtcl)tt  laffen  unb  faren  baf)er 

3:.  Ijnn  ßonberlidjcr  Uiel)Bl)el)tt,  ba-:;  man  fic  mit  augenn  Inerffen  foUe  nnb  fagen: 
boä  ift  el)n  prebiger.  3old)c  follt  man  gen  *Jltl)en  fenbcn,  ba  man  aUtag 
nettie  bing   Ijorcu   toolt,  fic  fudjen  l)t)re  el)re  nnnb  nic^t  6f)rifti.     Srumb  s(|,(,.  i?,  n 

/  l^infiit  '/  '^infüto  /'/  ^^nfüro  A'  314  uiifitrfidötifleit  (D)FGIK  5  prallen  FGIK 
7  toiid^lcn  ßC/*  totccfjtcn  EFGIK  8  (ebenso  10)  ^atftatdten  E  9  %po^UUn  G  If!  au$l 
cüd^  O  17  tuetbeii  DFGIK  29  fiottc  ABC  fiat  DEFOIK  33  un§  prebiget  J/ 

34  fonbettidö  E        35  fott  DFGIK        3ti  aUe  tag  DFGIK  aü  tag  E 

')   Vgl  Bd.  14, 650,  39  und  051,  5. 


168  (^-pifti'l  über  Untt'ividjt  noii  bi'ii  .ficiligcii.    1522. 

lDt}tbt  l)f)V  eiibc  aiid)  mit  jdjaiibcii  auf}  ijcl)cii.    .'öwt  ciidj  fuv  bcn  fclbcn  imb 
I.  sioc.  2, 2 Hel)bt    mit   '^Wilo,    bcv    lüdjtÄ   linifen    UioUt,   beim    ^^t)cfüm   dljviitum   bcii 
cjecrcuWgtcn. 

3d)  iovge  aud),  baS  linder  fdjulbt  Picl  ^u  allem  uticll  C)elffc,  S)a§  hJljv 
öicl  ))rebigcn,  tote  on  gottiS  giiabe  tol)r  iüc^t5  tl)un  mögen,  unb  tol)r  bod)  r, 
allerlei)  felljs  anfallen  nnb  fdjaffen  toollen,  el)e  tol)v  gott  mit  bemntigem  gepet 
ev)nd)cn,  ba-i  erfj  anfal)e  nnb  )rf)aüe  bnvd)  fel)nen  gel)ft.  Su  gel)et  eo  beii, 
scvtm.  42ba§  tol)r  l)nn  (Sgl)pten  favenn  nnnb  fallen  ba-3  toivdcn  an  |5^i.  %  i]  hnxä)  cljgenn 
ge^ft  nnnb  fragen  feljnen  munb  nid)t  tniiuir  brnmb. 

Xarnmti,   mel)n  licbflcnn,  mie  lulir  leren,  Bi'  Inft  i">-'  mict)  tl)»"-  bai?  i„ 
unir  altes  gott   liel)mftellen,  nnb  on  unterlaß  bitten,  ba§  l)cr  un§  vcgtre,  er 
unö  rabte  nnb  f)elffe  belibe  i)n  groffen  nnb   flel)neii  fad)en  nnb  nid)t  geftattc, 
bab  toijr  anf5  nnfeerm  guttbnndJell  nnb  ucrnnnfft  etttoa-j  anfallen.     Tenn  bas 
loiirtt  fel)u  glncf  tiaBen  nodj  gott  gcfaEcn  mngen. 

?[6cr  nnfecr  licrr  .jlicfn«  (?liriftus  ftercl  cnd)  fampt  luw  i)nn  aller  fntlc   ir. 
feljncr  fclby  erlentni«  ,^n  cl)ren  fclinem  nnb  nnfjerm  Hater,  ber  gebenebcl)et  fei; 
l)nn  etoicfeljtt.    Slmen. 

©rnffct  3o')fi""cnt  £ange,  Weorgiitm  9>ordiel)m,  ;,uil)anncm  (^"nljjamer, 
'^Intoninm  "Jlhtfam,  (Sgibinm  'D3{ed)lcrinnt ,  -IVlrnm  'j^amberger'  fampt  allen 
elnerenn.      Ch'   gruffct   end)    -4>()ilippnC'    nnb    '^sona-i    nnb   alle    bie    niif^ernn.  •.•„ 
Wotti'j  gnabe  fcl)  mit  euc§  allen.    ''.Jtmen.    älUttembergc  am  |clienben  tag  bes 
.Öeumonts.     .1522. 


■I  l)Mä  />  ')■  bicmutigem  A'  bcmutigem  <1  bcmietiflcm  /'  /"  im:iii  oKcriicfiftcit  Dh'dlK 
/.■>'  fiutbundcrt  D  gutbundtcn  Ff  gütbundEcii  (;  14  gotte  CE  is  Vnugc  //  19  ^Bicldjcrium  7/ 
'JJlcIc^lEriitm  (/  -'O  (StJ  65  Ed  22  .ficinnonbcS  O  fieüiiionotä  EFUl  Dan  1522  lüscn 
/'(//  in  Worte  auf,  während  nie  jeficnbcil  mit  j.  und  X.  i/eben. 

'J    Vgl.  Enders,  M.  Luthers  Brie/ Wechsel  3,  131  f. 


mmmmmmmmmmmm 


8d)reit)cu  an  bic  33öl)mi)d)cn  yttubftäubc 

15.  Suli  152a. 

unter  bie  Scfiviftcn  l'utfjcv^,  iiidjt  in  bic  SH-irfe  tft  nnf.inneTniten  fein 
©einreiben  an  bic  l'anbftänbc  iBöI)!ncn5:  eä  ift  jlimr  uicljt  q15  5t"9fcf)vift  gcbrucft 
»porben,  tvögt  aber  !eiu  pviüate§  fonbcrn  ijffentlid^cs  ©epi-ngc.  2!cv  ©tiangclift  öon 
SBitteuBerg  tat  einen  tird^enjjotitifrfjen  ©cfjvitt,  luenn  er  fiel),  burd)  ben  Wang  bcr 
2)ingc  üevonla^t,  an  bic  Uttaquiften  i^ütjnieng  tuanbtc. 

Sev  9üisfij()n«ng  mit  JRom  Waren  nanient(id)  in  ben  Dicifien  be^  Älerue 
büinalä  roieber  üiete  ^erjcn  geneigt,  nnb  ouf  einer  Si)nDbe  ,511  ^^vrag  1521  luaren 
fc^arfe  SScfrfjlüffe  gegen  bie  *)}euenmgcn  gefaxt  toorben.  9hin  iroEte  man  auf  bcm 
iJanbtage  .^u  '^'rag,  ben  ber  gro§jä()rig  gcH'orbene  Äönig  i.'ubung  für  3uni  1522 
einberufen  f)atte,  an  ber  Sßicbcrüereinignng  mit  ))tom  tueiter  arbeiten.  Slud)  ab9e= 
fe^en  öon  feiner  Seilnoljme  für  ^us  unb  bie  33of)men  I^ätte  nun  Sut^er  SIntafj 
gehabt,  bie  33öf)men  öor  ber  UnterlDcrfung  unter  iKcmi  ,^u  marnen,  weil  ein  (?^rfo(g 
ber  piipftlidjcn  4>otitif  bort  einen  iUürffdjIog  auf  bie  l'age  in  2)cutfd)lanb  üben 
mufete.  3lber  er  l^at  wof)l  aud^  no($  eine  äußere  9lnregung  erI)o(ten,  nomlic^  burdj 
bicjcnigcn  Utraquiften ,  tticldje  ber  3lugfi^t)"U"9  abgeneigt  luarcn;  in  einem  »weiter 
unten  p  erttjäbnenben  Söriefe  rebet  er  üon  einem  „Oiefaubten",  ben  biefe  l'eute  bei 
il^m  Ijätten.^ 

j£)ie  Scf)rift  ift  uns  tateinifcf)  unb  bentf^,  aber  troljbcm  fel)r  unfidjer  übet= 
liefert.     SBir  befi|cn  brci  (ateinifd^e  unb  eine  bcutfdje  2ej-tgeftolt : 

A.  3ni  2!rcäbener  3trd)iö  liegt  (unter  9lcteu  „9}iartin  Sut^cr  unb  5lnbere§ 
1518—33"  fiocat  10300  »latt  54)  eine  für  Cier.jog  ©corg  ü.  Sadjfen  nidjt  fel}r 
öiet  fpätcr  md)  üjin  Slnfunft  in  *Prag  toou  bort  gefenbete  3lbfd)rift.  ©ie  Ijat 
Diele  Slbbrctiiaturen,  ift  aber  febr  forgföUig  Oerglid)cn,  tnic  bie  .iitürretturen  üon 
ber  .£ianb  beS  £ct)rciber5  bezeugen.  Sie  iurriantcn  b'cranö  bei  Scibemanu  in 
be  SBette  VI,  475  gjote  1  mitgeteilt.     S)atnm:  15.  3iuli. 

B.  S)er  tateinifdbc  2ert  in  Am-ifabor,  episl.  Lutli.  II,  fol.  84''.  Slbgebrucft 
bei  be  aBette  II,  228.     2)a§  Saturn  aui^  Ijier  ber  15.  :3uli. 

C.  5Der  2ert  ber  aßittcnberger  3lu§gabe  üou  1546,  Op.  Latin.  II,  328"-''. 
2)atum:  29.  3uti. 

D.  6ine  beutfd^e  Überfe^ung  fielet  in  ber  SBittenb.  9(uägabe  ber  beutfdjen 
Sd)riftcn  IX  (1557),  154»'— 155^  S5atum:  10.  Suti.  —  6ic  fteljt  ferner  ^en. 
II  (1555),  130>'-132'';  9lltenb.  II,  187ff.;  2tm.  XVllI,  JilSff.;  SSald)  XXI,  21ff. 
unb  bei  be  SQ3ette  II,  225 ff.;  grl.  53,  144-48  (baju  enbcrä  DI,  432 f.). 

•)  Sgl.  toeitcr  ßöftlin,  Sebcn  8utf)cti ',  S3b.  1  ©.629  ff.  —  ^aladX),  ©cfdjidjtc  von 
»ö'^mcn,  S8b.  V.    3:ie  übrige  Sitetatut  in  Unf.  Slugg.  12, 163. 


170  ©djtcibcii  nii  bie  iBM)iiit|d)cit  yaubfiönbe.    1522. 

2ßie  üeridjicben  bic  2crte  finb,  erfief)t  inoit  f($üit  aus  bcv  Satimiiig;  Ali  bcii 
15.  3iiU,  C  bell  29.  Suli,  7>  gor  bcii  10.  3iili  1522.  iiidfadj  lint  man  gemeint,  bic 
Inteinif^cn  2cjte  BC  feien  nur  Müiiübcvietjnngeii  ans  bem  Tcutfdjen,  nnb  ba  Seibe- 
mann  auäj  bie  ^Ibfdjtift  .1  al§  nic^t  genau  genug  ouggcfallen  bejeid^nete,  fo  I;at 
Gnbevg,  Sviefm.  III,  432  ^Jr.  558  aii\  .Spetftellnng  bes  lateiniid)cn  2crte§  uev,iid}tet. 

S;ie  .ffxitit  f)at  Bon  A  ans^ugeljcn.  ,;J,uiiäd)ft  ift  bod)  Ijbd)ft  lual)rfd)cinlid), 
ba^  Sntfiev  fic^  an  bie  ©täube  eine«  jipeitpradjigcn  X'anbcö,  iiod)  ba^n  in  einem 
iiffcntti($en  Sdjveiben,  nidjt  bev  beutfd)en  fonbeni  bcv  lateinifcfjen  ©pradje  bebient 
I)aten  n^ivb.  '•Jlud)  luärc,  fatl-J  ein  beutfc^cs  original  üorlag,  bie  Ijalbamtlidje 
2ltifd)vift  für  ben  beiitfd)fn  .'per\5og  (>ieovg  in  bentfdjcr  ©pvadje  gcmad)t  morbcii. 
.1  ift  eine  aüc  5U'id)rift,  gefertigt,  elje  mau  an  bie  Sammlung  üim  Sutljerbvicfcn 
bad)tc.  Ser  ßopift  für  einen  .f>ei-'3Dg  mii^  genügcnbe  @cfd)icElid)teit  befeffen  Ijaben; 
jebenfnitg,  mie  bie  .<?orreftuvcn  ,V'igf",  luaubtc  er  Sorgfalt  an;  in  *J>rag  mar  c§  iTjm 
Icidjt  möglid),  ba*  Criginal  ju  erlangen.  Ser  jiemlid)  Ijäufige  'Jetjler  o  für  a  tonnte 
auf  ba§  Original  beuten.  @r  Ijot  fogar  bie  Slbreffe  mitgeteilt:  'lllustribus  Generosis 
prudentibus  princii>ibus  Domiiiis  Magistrat ibus  in  coinicijs  boliemie  congrcgatis 
Domiiiis  suis  in  cliristo  siiscipiendis  K.'  2)a  A  anä)  meift  ober  ftct»  bie  fd)Unerigcrcii 
S^cäarten  bietet,  fo  inerbcn  mir  in  ibm  bcn  beftcn  2e,rt  aiicrfcnnen  muffen,  f^rcilid; 
ift  er  nid)t  ot)ne  5el)ler.  So  ift  üielteid)t  ba5  S)atuni  bnrd)  'üluflöfung  üon  leria 
3.  divisionis  aposlolorum  gclnonuen,  roenn  bic  ^Ibfdjrift  in  bcmfelben  Saljre  gemacht 
lüurbc.  Sdjreibfe'^Ier  mie  credere  ftatt  cedere,  unciani  ftatt  uiigiiem,  inanuni  ftatt 
niisuricordiam   alS  fal|d)e  9luflöfung   üon  iniam  änbcrn  iiidjt-:'   oni  SBertc   t)on   .1. 

3(ucf|  B  berul)t  auf  einer  bireüen,  nidjt  übet  geratenen  9Ui)d)rift  öoni  Original. 
SaS  jeigen  bie  fadjlii^cn  Übercinftimmungen,  mie  bic  9lbmeid}nngen.  f^^ür  bic 
Ie|tercu  inufj  al§  ©runb  entlocber  ein  Vefefetjlcr,  eine  5T-(üd)tigt'cit  ober  eine 
bcabfid)tigtc  'Dtadjbcfferung  angenommen  merbcn.  Saß  B  nid)t  anä  .1  flo^,  mc(d)C5 
üljueljin  im  9lrd)iü  wol)l  bcr  3?cnu|iung  entrüdt  mar,  .u'igcn  bie  ri(^tigeren  Vefungcn 
credure,  ungucni,  misericordiani.  öerabe  bic  ridjtige  5luflöfuiig  beS  (eljtgcnauntcu 
SBortcs  bürgt  bafür,  ba^  II  lobcr  feine  5i>orlagci  auf  baö  Criginal  .yiriirfging:  l)iittc 
er  nianinu  in  ,1  gelcfen,  fo  mürbe  er  cS  ot)ne  S3eanftanbung  abgefd^ricben  (jaben. 
t'efefeiyter  in  B  finb  nomine — offensus  172,  14f.,  nolim  ftatt  noiui   173,  (i. 

(^Ind)tigtcitcn  uuircn  ,^n  nennen  veslnim  für  vci-inn  172,  15.  9llä  beabfidjtigtc 
iBcrbefferuug  ober  gemagte  iiermntnng  erfd)cinen  dclicialis  172,  13  nnb  cmisistatis 
174,15,  Pragau  172,4,  üielleid;t  aucl)  parlos  aiil  ordincs  173,19;  insaliatiiles 
173,  27  ift  ©c^vetb=  ober  2)rucffel)ler  «du  B,  connn  sectis  aber  grainmatifcljc 
9Jad)bcfferung  1 73,  24  f. 

('  nnb  I)  meidjen  in  ^inbernngcn  unb  ;)Ufät3en  fo  ftarf  nun  AI!  ab  nnb 
finb  miteinanber  fo  eng  Dcrmaiibt,  bafj  eö  fidj  nur  fragt,  meldjeü  uon  beibeii  bie 
iBorlagc  für  ba§  anbcre  abgegeben  T)abe.  .'pierbet  l;anbelt  eä  fid)  nic^t  baruiii,  ob 
'"ober  7)  eliev  gebriirft  morbeu  fei:  bas  fpätcr  ßebrucfte  tonnte  el)er  Ijanbfd)riftlid) 
Uortjanben  fein.  C  iiinf}  Don  D  abl>ingig  fein.  172,  17  mürbe  ('  oljiic  baö  bentfdjc 
I)  üielleid)t  feine  grofec  6vmcitcrung  l^aben,  aber  bod)  bic  latcinifdjen  ^eirmeu  be§ 
Originals  rusplendcscerc  cocpil  ober  ros[)lender(;  l'acit  beibcljalten;  bafür  fteljt 
dcus  iminensa  sua  bonilate  hoc  pciiculoso  et  cxtrcino  tempore  bicem  iMiaiigelii 
sui  rursus  accendit,  mie  7)  gibt  „ß^riftnä,  unfcr  lieber  .Oerv,  fein  fclige>5  2üort 
ju  biefer  gränlid;en  letzten   •^nt   niiä   gnäbiglid;    nnb  reidjlid}  micbernmb   fdjeinen 


S^teifacn  nit  bie  5BöI)iiiiic^cii  üoiibftönbc.    1622.  171 

läfel".  Shmlirf)  174,21,  luo  scicnliae  burc^  i)  mit  „(ärteiiiitnis"  tuicbagcgcbcn  ift, 
utib  C  baraiiä  auf  agnitionis  fcOtie^t.  2ÖD  nlfc  T)  bas  gramiiuitifcfje  f^cfügc  Qii^ev 
adjt  (n^t,  ttjic  173,  10,  ift  C  awä)  bereit,  oii  bev  Äonftruftioii  511  anberii. 

2>ie  SSortage  (.<;)  für  bie  Sicrbeutfc^ung  1)  ftanb  Ji  nä'^er  alö  .(,  o(;nc  bafj 
man  fie  mit  /.' gteii^fetien  büvfte.  173,  5  f.  ift  in  B  nnb  Z>  ein  gnnjev  Sali  nu3= 
getaffcn;  namentlid)  gefd)ic{)t  hai  3(n5(affeu  an  ©teilen,  beren  ©inn  bnnfet  ober  bie 
fd)tiier  ju  lefen  rcaren.  9tucf)  im  3ücd)fcl  bev  2.  pers.  plur.  172,  13  unb  174,  15 
gel^t  I)x  mit  B.    ^m  5UiÄ[afien  fd^raevcr  Stellen  ging  ./;  noc^  meitcr  atsS  i>  172,  Iß. 

C  (lat  D  fleißig  fienufet  unb  bnvd)  'Kiicfübevfeijung  ort  feinen  Seyt  nad)  l> 
geformt.  Stber  er  gel^t  bod)  aud)  nnd)  einer  latcinifdjen  i'ortage.  ?(nd)  bicfe  i)at 
jebenfüUä  ber  Sei^e  x  B  na^egeftanben,  ging  alfo  uii^t  auf  bas  Criginot  jurüd. 
Sie  beteiligt  fid^  an  ben  3tu§Iaffungen  tjon  B:  172,  1;  Ijat  mie  B  logo  ftatt  ego 
173,2;  wogt  Äonjefturen:  necessitas  imo  maiestas  172,8;  Ijat  gegen  .(  mit  C 
neque — neqne  (boc^  concorciiae)  172,13;  nomini  —  infensiis  172,  14  f. 

Sobanu  "^at  C  redjt  tapfer  auf  eigene  ^auft  evtlärenb  nnb  ermeiternb  gefdjaltet. 
173, 10  fe^t  erft  ü  (nid)t  fdion  D)  für  ,niei  ipsius"  ein  „Liitlicri"  ein;  174, 1-5  fügt  erft 
C  bem  diaholi  uerfcf)ärfenb  ,et  eins  Vicarii"  bei.  ©otd;e  Slnbernngen  beS  Criginalä 
finb  entfd)iebcn  erft  mit  JJütdfidjt  auf  bie  Seröffentlidjung  bcä  33riefe3  üou  ben  3Bittcu= 
berger  .'perau^gcbcru  uorgenommen  loorbcn.  ©sj  ift  t)ierau§  ju  erfefjcn,  bag  Slnrifafacr 
in  ber  Sörieffammlung  nic^t  ]o  gctualttcitig  mit  ben  Sutfjerterten  nmgefprungcu  ift, 
ülä  er  es  anbcrmcitig  3U  tun  pflegte. 

2i)ir  merben  atfo  jufammenfaffenb  fagcu  bürfen:  3(u5  bem  Crigiiwi  flog  bie 
tiert)ältni§mä6ig  treue  3lbfc^rift  A,  floß  aud)  B.  6inc  auf  f>  .jurücfge'^enbe  dlaäy 
fdirift  (x)  hjurbe  Bei  .ficrftcHung  ber  3>erbeutfd)ung  D  .^ugrunbc  gelegt;  hie  Überfe^ung 
ift  mit  ber  ju  jener  3fit  üblid)en  Aveifjeit  gcmadjt.  C  benn^te  eine  ber  iKei^e  Bx 
angel^örige  aibfd)rift,  baneben  1)  unb  eigene  ^üublein. 

^abm  unr  bie  beffere  Überlieferung  in  Ali  gefnnben,  fo  lä§t  fid;  hie 
Unfic^er'^eit  im  Saturn  ebenfalls  juguuftcn  Oon  AB  entfct)eiben.  58on  l)oruI)erein 
liegt  bie  ',!lnnaf)me  na'^e,  t'utlier  tücrbc  fein  Scijreiben  an  bie  Sanbftänbe  bem  i^oten 
mitgegeben  ^aben,  ber  ben  Srief  an  ben  ©rafen  Schlief  i'Sßibmung  ber  Sdjrift  coulra 
Henriciim  regem  Angliae  öom  15.  Sfuli)  mitnaljm.  ©oü  bicS  aber  nid)t  gelten,  lucil 
biefe  Söibmung  erft  gcbrncEt  unb  mit  ber  Scf)rtft  contra  Ilenricuni  jngleid)  bem  (trafen 
jugeftellt  morben  fei,  fo  fann  man  jn  ber  Pinf^riintung  greifen:  L'utf;er  t)Qt  an  bem= 
felben  2age  an  ©d^lid  unb  an  bie  Sanbftänbc  gefd)rieben,  in  beiben  ^Briefen  einen  guten 
2eil  berfelben  6ebanfen  auägefprod)en,  bei  ber  ^(bfaffuug  be§  einen  5J3riefe§  fid)  an 
bie  i'erpflic^tung,  auc^  ben  anbern  ju  Pollcnben,  erinnert.  ,3nbeä  mir  tonnen  Piel 
©enauereS  miffen!  Sutl^er  fdjreibt  an  Vang  in  Erfurt  am  16.  Sfuti  1522:  ,Ad  blas- 
pliemos  (|uoiiiie  unam  lepistolamj  iiiisi,  (|ui  apud  ine  legatuni  liabuerc."  Sturifabev 
Ijat  ^mcifelloä  falfd)  gelefen  (bai  Criginal  beS  93riefe§  ift  nidjt  erl^altenj:  ftatt 
,blasplieinos'  mufe  es  „Bolieuios-  f;ei|en.'  Sonft  lie^e  fid)  l)lasphemos  etma  nur 
ironifd^,  au§  bem  Sinne  ber  ©egner  l)crau»,  anffaffen.  2tber  tonnte  fcang  toirflid) 
ol^ne  ^lenuung' eines  6igennamen§  ba§  üerfteljen?  S)al  apud  me  legatum  liabueie  ift 
erfic^tlid)  in  f)umDriftifd)er  ®ctragenf)eit  ber  iWebe  gefagt.  Sod)  ift  aus  bem  9lu§bru(f  ju 
entnehmen,  ba|  einige  lUraquiften,  bie  nid)t  mit  iKom  il)ren  Jiieben  madjen  moUten, 


')  ®ic  ©d^riftaüge  bphemos  unb  Bohemos  ermöglichen  bie  Scttocd^flung  di)ne  tocilctc». 


172 


sdjvcil'cii  mi  bic  iöö^iiiifcEjeii  l'Qiibftnnbe.    1522, 


ftc^  nad)  9öitteut)cvg  getuaiibt  uiib  ein  if)ven  SBibcvftaub  gut^ci^cnbes  gvmuntciungi^ 
fd^rcitien  öettangt  I)Qtten.  ^iiv  51ot  gäbe  unam  misi  bcii  Sinn:  ein  %eniptav 
incinc§  Scubbrtcfä  „öon  ben  .^eitigcn"  '^abe  iä)  (gcbnicft  über  I)Qnbid)vi|tlt(^)  aud) 
an  bic  S8öf)nien  gefc^icft.  ?lbcr  baä  toäve  leine  tuid^tigc  5iQd)vid^t,  überbiei  fogt 
Si'ut^cr  aud)  fonft  epistolam  mittere  ftatt  dare,  man  beodjte  aud),  ba§  ad  Boheiuos, 
iiid)t  Boheniis  baftcl)t.  'Jhin  Id&veibt  Cuttjev  am  16.  3uli  Q"  Saug  uub  t)attc  cijt 
am  10.  3uli  au  bcnfelben  gcfc^rieben;  bcv  ^vief  an  bie  S'anbftänbe  niu^  alfo  in 
bic  3>^'if<i)cn,5cit  fallen  nnb  AB  haben  mit  beut  2)atum  bc§  15.  3u(i  ved)t.  3im 
•Original  t)nt  tt'aljvfdieinüd)  nid)t  15.  3inli,  fonberu  feria  3.  divisionis  a|iostoloruiii 
geftanbcn,  uia§  A  auflüftc. 

aSir  geben  ben  2;ert  nad)  A  nnb  ücvjeid)ueu  bie  X.'e5avten  Don  JiC  fämtlid), 
UDu  D  geben  n.nv  nuv  ba§  für  bic  fritifd)e  5Peuvtei(ung  bvand)barc  'OJtateiial. 


lesus. 

Maitiiiu.s  Liilhor  Ecclc'siiifjte.-^  Wittenbergeiisi  s  Illustrihus 
Gen ei'fi.si.s  et  priuleutibus  ])rincij)il)us  Domiui,s  Magistrat  ibii.s 
et  (1111  n  ihn  s  viris  Coniicia  Boiiemiae  agcutibn.s, 

ratia   et  jiax   a    Deo   Patre   et  Domino   iio.stro  Ihesu  Christo,    s 
Amen.     Illustres,  generosi,   prudent€s  et  optimi  viri,  quan- 
(jnani  ego  uuus  homnncio  indignior  sini,  quam  ut  tantos  viros 
adire  et  alloqui  andere  debuerini,  Tanien  ipsa  causae  maiestas 
oogit    o]itimo  iure  et  dignitatis  ve.strae   et  indignitatis  ineao 
millam  rationeiii    interim  habere,    dum,   quod  in  animo  est,   m 
exposnero. 
Fama  ad  uns  perveiiit  nioliri  ajiud  ve.stros  aliquot,  ut  deiiuo  ad  sedem 
illam  jienlitionis  Roinuni  tyranni  deficiaut,  cansantes  alio  reniedio  iie(|ue  paci 
neque  saluti  oonsultum  esse  posse.    Ego  sane  etsi  aliquando  uomiui  Bohemico 
satis  infen.su.s  fuerim.  anteqnam  scirem  Pa]>am  Aiiticiiristuin  esse,   et  verum    ir. 
bonnmque  Bohemorum    Hominis    odium    cum    ])erditis    Ulis   crederem,   tamen 
interim,  dum  Christus  coepit  rcsplendescerc  per  Euangelium  sniim,  eredo  ad 
vestrara   Exc[ellentiam |   pervenisse   sie   me   vestram  inobedientiam    probasse 

;— ■/  Die  Adresse  in  A  s.  JCinleitun;/  1  Jesus  fehlt  BVD  3  Geiierosis  fehlt  BC 
4    liolieniiae  fehlt  C  l'ragae  B  S    iiecessitas   imo   maiestas  C  11   expostiorim  BC 

;■)  Komanae  tyraiinidis  BC      deficiatis  B         14  saluti]  coucoidiae  C  nur  rem.  |)aci  cons.  B 
cons.  iri   iioii   posse  B    pussc  fehlt  C       nomine  B  15  offensus  B  161 16   vestrum 

rioineii  cum  illis  pcrdituiu  crederem  B  et  verum  Ina  crederem  fehlt  CD  17  Chr.  respleii- 
dere  facit  Euarig.  suum  B  dum  deus  imniensa  sna  bonitnte  hoc  pericuUiso  et  extremo  tempore 
lucem  Euang.  sui  nirsus  .ipcpiidit  C  (ähnlich  V)         IS  Excellentiam  vestram  BV 


©d^teibcn  nu  bic  Söt)inijd^en  Sanbftätibo.    l-'i2'_'.  ]73 

ac  tuituni  essn  adversus  Papisfcis,  iit  odium  Llciii  iHtmiiiis  vcstri  milliis  vcstnim 
t-iinto  onere,  quanto  ego,  iinf|uam  portarit.  (iiii)ties  (ȟo  'P.oIk'iuus  natiis,' 
qiioties  'fug-ani  in  Bohemiain  niolitiis'  adliuc  liodiu  ci'iininor.'  Et  cortc, 
venissem  aliquando  ad  Bohoniiaiti  iiüii  f'iigae  gratia,  .sod  desiderio  et  vidondi 
•'■  vestri  ac  fidei  vestrae  cupidine,  neqiie  in  iioo  tiinuissem  obprohrimn  vcstri 
nominis,  ipiod  ferre  cogor  sive  fugiens  sive  nianens.  Sed  haue  gioriain  noini 
cedere  adversario  adversus  Euangeliou,  ut  dieerent  sese  vicisse,  nie  signa 
deseniisse.  Quanquani  nun«'  per  gratiara  Dei  nomen  vestrum  apnd  Proceres 
Gerraauiac    optimos  non    male  andiat.  et  ajiud  possimos  mitius  audiat  quam 

in  iiK'i  ipsin^  nomen,  nt  mihi  spes  sit  bi'evi  tempore  fore,  nt  (^t  Boiienii  et  (iermani 
per  Euangeliou  in  iiiuim  sensuin  et  nomen  convcniant,  modo  interim  patientes 
sinins,  misericordiam  Domini  expeetenms  et,  si  qnid  alterntri  desit,  inxieom 
toiieremiis.  Non  possnnt  omnia  subito  aut  vi  mutari,  sensini  et  per  bonos 
Euangelistas   trahemus   populos  hos  in  nnnni  Christum  donantes  invieem  et 

i!i   niiiil  ad  iinguem  qnod  aiunt  exigentes. 

Sectac  sunt  inter  vos,  esto:  prohibet  eas  Apostoius,  seinius:  sed  tantum  i- fluv.  i,  lu 
abest,   ut   eas   defectione  ad  Romanam  sedem  tollere  possitis,  ut  niisqnam 
plnribus  sectis  discindi  possit  Bohemia,  (piam  si  sub  Papae  tyrannide  regitur. 
Nonne  sunt  apud  nos  sectae?  soli  Mendicantes  scissi  sunt  in  Septem  ordincs, 

2"  et  hi  rursus  ut  Miuoritae  in  alios  septujilices  Minoritas,  et  has  seetas  etiani 
alit  et  fovet  sanctissimus  ille  metuens,  ne  qiiando  unum  tiant.  Kadem  ilü 
cura  est,  ut  profanos  Prineipes  teneat  discordissimos :  neque  enini  regnuiii 
eins  nisi  dissensione  populorum  stare  potest. 

Itaque    nulla    comparatione    sectae    Bohemorum    cum    Papistis   et    suis 

2s   sectis    comparari   possunt.     Itaque   cavendum    vestris  E.xcellentiis  est,   ne  de 

parvis  sectis,  quae  paulatini  redintegrari  possunt,  ad  eas  seetas,  quas  Petrus  2. -Vetn  j.i 
perditionis    vocat,    lelabamini,   (piae   sunt  insanabiles,   ex  quibus  vos  nianns 
Domini  iamdudum  eripuit  et  nos  quottidie  eripi  laljoramus  et  feliciter  coepimns. 
Quare  non  est,  ut  dixi,  sectis  alio  cousilio  consultum,  quam  ut  pastores,  (pii 

1  ac  tuitum  fehlt  BC(D)  Idem  fehU  BC  2  ego]  rogo  BC  -1  in  Holiemos  C 
ad  Boliemos  B  Et  fe/Ul  B  4  ad]  in  BC  visendi  BC  ö  ac]  et  BC  5j6  neque 
bU   nianens  fehlt  BC(D)  0   nolini  B  7   eiedere   .)  adversariis    et  adv.  Euang.   Jl 

adversariis  Euangelii  C  meinen  geinbcn,  ben  Spapiftcn,  Wiber  bn^  goltUctjc  SBott  D  sese]  se  HC 
S  Quanquam  nunc]  Nunc  autem  cum  ''  10  luei  ipsius]  Lutlieri  C  (nicht  I>)  ut  hk  sit] 
mihi   spes  est  [aU  Xachxal::]  C   bin  id)  gittev  Hoffnung  J>  12  simus  fehlt  JiC  mit  ©cbntt 

/patienter?/  D  misericoidiam]  manum  /miam  im  Originaiy  A  alterutris  JIC  13  tole- 
remus  BC;  tollerare  häufig  bei  Luther  Non  enini  C  14  tractemus  (et  erudiamus)  populuui 
ohne  hos  B(C)  15  unciam  quod  aguiit  A  16  oos  Apostolos  A  17  eas]  ea  A  18  regatur  BC 
19  Nonne]  Noii  A  apud  nos]  et  in  |)apatu  C(D)  in  septem  scissi  (scissae)  sunt  partes 
aut  ordines  B(C)         20  ut  fehlt  BC      alios  fehlt  BC      septduplices  A  22  est  fehlt  B 

24125  Papistis  et  eorum  sectis  B  et  ror  eorum  fehlt  C  25  Itaque  Quare  C  est  fehlt  BC 
27  insatiabiles  B  2S  iamd.  m.  dom.  BC  29  Quare  non  cst|  Non  est  igitur  C  consilio 
fehlt  B  remedio  C        29jlT4,l  pastores  pure  euangelisent,  <(uia  i)uruin  Euang.  sohim  facit  B(J 

')   Vgl.  S.  180,  soff.  —  Kösllln-Kauerdu  1,  'UH. 


174  ©c^reibcu  an  bic  SBöfjmifdjfit  Sanbftänbe.    1522. 

l)iinini  Euanu-elion  popiilis  tnulaut,  provideatis,  enangelion  soliim   lacit  niinm 
%,"■  j' populum  et  solus  Christus  est,  qui  unaniioes  liabitare  lacit  iu  domo. 

Qnod  si  omuiiio  retineri  dod  possit  popiilus  ab  hac  defectioue,  siiiitc 
quaeso  me  hoc  impetrari,  ut  resistatis,  ne  utraque  species  Sacramenti  vobis 
daninetur.  Deinde,  ne  sanguiuem  itmoceutem  lohaunis  Huss  et  Hioionyiiii 
vestri  damnetis  cum  suis  dogmatibus.  Nam  haec  duo  sedes  illa  blas- 
sffciH).  17,  ephemiarum,  et  ebria  sancto  sanguiue  meretrix  vehemeuter  a  vobis  exiget 
neque  suscipiet  neque  suscipere  (salva  sua  tyraonide)  vos  poterit,  nisi  haec 
abiuraveritis.  Et  haec  abiurantes  sciant  me  teste  coram  Deo  et  homiuibus 
Soll.  17,  lä  Christum  dominum  abiuraro  et  tilium  sese  perditionis  esse.  Gerte  ego  cum 
nostris  lohannem  Hiiss  asseremus,  etiam  (quod  Deus  avertat)  si  tota  Bohemia 
negarit:  noster  erit,  qui  occidimus  eum,  si  vos  repudiaveritis  eiiiu,  qui 
dei'eudistis. 

Ita  rogo  vestram  Excellentiam  iam  breviter,  alio  tempore  latius  scrip- 
turus,  ut  consistant  in  ea  innbedieutia  Diaboli,  qua  iiacteuus  per  multum 
sanguiuem  stetistis,  et  ne  nostro  iam  denuo  rcflorente  Euangelio  coutumeliam 
tautam  inferatis.  Nolite  timere,  si  non  omnia  apud  vos,  ut  esse  debeant, 
I'uerint.  Si  Gahitae  estis,  erit  alitjuis  PauKis,  qui  revocet  vos  et  sanet,  quod 
aegrum,  modo  ne  in  totum  deficiatis  et  manus  impiae  tyrannidi  detis. 

Oro  autem  Dominum  Ihesum  Christum,  ut  corda  vestra  ilhiminare  et 
regere  diguetur  in  omnein  plenitudinem  scientiae^suae,  qui  est  benedictus  in 
saecuhi,  Amen.  Ignoscant  raeae  temeritati  Excellentiae  vestrac  in  Christo. 
Witteubergae  15.  lulii  1522. 

Servus  Y:  Ex:  in  Christo 

Martinns  Lutiieriis. 


2  domo  domini  BC(D)        3  popiilus  non  possit  BC  l  iiic  fehlt  Bü      hoc]  liao  A 

resistatis  et  ne  BC         415  patiamini   utranque  speciem  Sacramenti  vobis  a  pcstileiiti  sedo 
danniari  C(.D)  0/7  Ijlaspliemaruin  C  7  et  fehlt  BC       vehementer]    peculiariter  C 

erufttia^  D  9  At  liaec  BC(D)  sciant  sese  C  10  filios  BC  sose  fehlt  V  11  asso- 
rennis  lohannem  lluss  BC  llll'J  etiam  si  tota  Boh.,  qtiod  D.  avertat,  enin  negarit,  tanicn  f' 

12  qui  occidimus]  quin  oociditis  B  quin  cligiinus  C  eum  fehlt  BC  qui|  quem  liactonus  C 
14   Itaque  V.  Hxc.  rogo  li  It^iquc  v.  cxc.  nunc  hrevibus  rogo  C       lalius]  l)roli.\ius  C  15  cou- 

sistatis  /-'  constanter(-s)  porseveretis  CfDJ  ea  fehlt  BC  diaboli  et  eins  Vicarii  C  in  qua  BC 
16  stetistis]  perdnrastis  C  et  fehlt  C  reflorenti  B  rofloresceiiti  C  IfijlT  tautam  cont.  B 
insignem  cont.  C  17  imleratis  A         ITjlS  Ne  solliciti  sitis,  Dominus  prope  est.     Si  non 

omnia  apud  vos  intcgra  sunt,  ut  quidem  debcrent,  hoc  est,  si  Galatae  C  19  aegrum  est  C 
•JO    Ora    B  21    scicntiae]    agnitionis    C  ben.    cum    Patre    et   Spiritu    Sancto    in   (' 

22  Iguoscant  l/ix  (.'hristo  /'e/iU  C  23  Wittcinijcrgae  15.  lulii  i'eria  .3.  divisionis  Apostolornm 
anno  MDXXII  B  aßittcmOerg  nm  10.  lag  3utii  Sliiiio  22  J)  Wittobergae  29.  lulii,  Anno 
MIJXXII  C        24J25  Servus  usw.  fehlt  C  V.  Excellcntiarnm  sorvns  in  Chr.  iM;irtinns  Lnlhcrus  11 


Contra  Heiiricuni  Kegem  Aiigliae.  1522. 

•^^lutiüort  bcutfd) 
auf  Äöuiß  .s!»cinrid)rt  «ou  (intt^laub  iBuri)»  ir)32. 

Unfeve  ^Jhisgabc  Ijnt  bereite  i«b.  (3,  494—95)  ba§  yhiftveten   be§  .ßbuisi 

öon  ßnglanb  gegen  i'utf)ev$ '  £cf)rift  de  captivitate  Rabylonica  bcfprodjen  imb  bcii 

UrbruriE  ber  tönigtid^en  Assertio  iie|d)riel)en. 

®Qju   tft  nadjjutragen ,   ba^   ate&alb   in  Oiom  ^cinrid)?:  Schrift,   bie  ;Kebi' 

feines  Cratoiä  ^ofin  Giert  unb  bev  igricf  Seo  X.   an  ben  .ffönig  mit  beni  ?lbla{{ 

für  bie  Sefer  gebrucft  ttmrben: 

,ASSERTI(J  SE=  pte  Sacrametoc  ad=  '  uerfus  Marti.  Lu=  ,  liier,  ii-dita 
ab  in=  ||  uictiffimo  An=  !'  gli»  A;  Fräcia^  [1  rege,  &  do.  ji  Hyberniie  Henrico  || 
eius  Hominis  ,  octavo.  | "  iitet  in  ßinfaffung.  3luf  SS(.  x5'':  ,ii  Roma', 
opera  Stephani  Guillireti,  '•'  menfe  deccmbri.  M.  D.  XXI.  apoftolica  ||  Sede 
vacan=  ||  te.  ||'  Sal^inter  naä)  einem  leeren  93latt  auf  Sogen  y  unb  z  ^o"^" 
6tcr!i  ;i{ebe  nebft  bcr  päpfttic^en  Grunbernng;  bor  S^ogcn  a  mit  befonbercm 
Slitclbfatt  bie  SlbloBberoilligung  für  bie  Siefer  be§  58ucf;§,  5  Siftid)cn  (>[erE§ 
unb  ßeoS  SBrebe  an  .'öeinri(^.  (SBreMou,  U.) 
9(uf  bem  i^efttanb  erfc^ien  bann  ein  5{a(^brucf  ^nnnd)ft   in  9fnttt)crpcn.     (*r 

fc^(ie|t  1  auf  Sogen  t  3" : 

»Apud  inclytam  vrbem  Antuerpiam  in  a-dibiis  .Mi^  j|  chaelis  Hillenij.    Anno. 
M.  D.  XXII.  II  Kaien.  Aprilis.  f 
3fernev: 

„ASSERTIO  I  SEPTEM  SAGRAMENTORVM  ADVER=  j  fus  Marlinü  Lutheni 
«dita  ab  inuictiffimo  Angli§  |]  &  Franci»  rege,  &  dno  Hybernie  beinrico 
eius  II  Hominis  octauo,  cü  regiftro  nuper  addi=  ||  to,  at^  D.  Erafmi  Rolhc. 
epla  II  huius  operis  cömendaticia.  ||  [ßnglifc^es  Sßappen,  Worüber  benricus 
Rex  Anglie]  E'mc  Icctor  dolos  Luthei'i  [iepreboiil'unis.  "  Srfjlul:  „^imprcffnm 
argentine  per  .s>Dncftuni  öirn  ^oanneni  ||  Sjieninger  3n  öigilia  fancti  Vou= 
rentij  3(nno  il  fatutig  noftre  lölitlefimo  quingentcfimo  ||  Piccfimo  fecunbo.  ||" 
;Sann  folgt  mit  neuem  Xitel  ba-S  ;){egifter.- 
3lui  berfelben  SQöertftatt  ging  bann  I;erPor: 

[.ffopfteifte.]  , ASSERTIO  ||  SEPTEM  SAGRAMENTORVM  jj  aduerfus  Mar- 
tinum  Lutherfi,  sedita  ab  ||  inuictiffimo  Angliw  &  Franciie  Rege,  jj  et  Do. 
Hyberniae   Henrico   eius   nomi=  ||  nis   octauo  .  • .  ||  ^  ANNO.    M.  D.  XXIII.  || 

')  ©remptar  o^ne  litet  in  Scrtiu.        -)  aJortjanbcit  in  flrioafe,  Slg.  fliiq^nofi  990. 


17G  Coutra  Heni-icum  Regem  Angliao.    1522. 

[Siai  englifc^c  Söappen]  j|"  S(.  .14'^:  ,^  Improffnm  eft  hoc  opus  egTegium 
roreniffimi  Anglia-  regis,  contra  Lii  [j  tlieranam  perlitiiam  ,  liih  liiiperio  illii- 
ririffinii  at(j.  innictiffim  [sie]  princi  .||  pis  Garoli,  regis  atqiio  Imperatoris 
fomper  Augiisti.  Anno.  |j  a  nataii  Chrifliano.  M.  D.  XXIII.  |j"  4«.  (93vc§tail,  U.) 
•pintov  bicfen  bciben  SrucEcn  fdjeint  lllurncr  ,^u  ftc^cn.  (*v  itbcrfeijtc  bie 
Scf)i'ift  iinb  gab  fie  bei  (''h-icningev  ^cvau§: 

„^ctcnnug   ber  fü-  H  ben   ©acramcnte  loibcr  -33{nrtiiuiin  SutljciTi,   ge=  ||  inad)t 

bon  betn  ünübertinntltii)cn  tüiiig  ,511 ;'  P-ngcKnnb  bnb  in  S^vanefrcicfi  eine  fyx^  \\ 

reu  ,^ü  iiibernicn,   .Oein^'ico  öe§  [j  immen'j  bcm  ac£)teftfn.  je.  1|  [£)a§  eiigli|el)e 

aBnppeu]  II  Doctor  Munier  hat  es  vertütscht.  |"     9(iif  'j^ogcn  3-  4:   „®etnitft 

,5Ü  Stvalburg  tion  So^nnei  @rieni=  ]|  ger  bff   bc  abct   b'  geburt  9]lavie, 

\Hnno  .1522.  |j"     Sem  ©d)Iuf|e  gelten  bie  jlcei  SSviefe  bei  6rQimu§  toovan. 

■Jim   meiftcn   freute  fid)   ©epvg  Don   ©arf)fen  über   ben  föniglidjen  i^unbeä-- 

genoffen.    l'luf  fein  Setvcibcn  mad)te  fidj  and)  (Jnifer  an  bie  übcrfeijung  bev  ©d)viit 

unb  gnb  fie  mit  einer  äßibmung  an  .'per.jDgin  ^Barbara  bom  28.  Suni  1522  ^crauä: 

„£cf)ulj  tinb  l^anbt  ||  "^abung  ber  Sibcnn  Sncrament  [|  SBiber  ':)Jiartinum  .Vutcr, 

öü  bcm  aller  ünubfrmint=  ||  lid)iften  Äonig   ,]u  Sngelanbt  ün  tyrnnffrel)d).  Un 

t}ern  ||  in  .tiibernia,   '^ern   4'"^'"^'''$^   ^^^^  ad^ten   bi§  nl^ameS  ||  ouf,5gangenn.  || 

|3)a§  cnglifd)e  Söappen]  |j"     82  SSIott  4«;  le^te  Seite  .fforreftur. 

„©d)ut5  ünb  Ijanbt  ||  ^abung  ber  fiben  ©actament  ||  äöiber  93}avtinum  Suttjer, 

öS  bem   aller  bnüberiDintlid)t=  jj  ften  .fi'ünig   311    (Sngelanbt   bnb  J^rQnrfrei)d). 

ünnb  Ijerrn  in  ||  .öibernia,   f)evrn  .s^ainric^en  bcm  ad^ten   big  nomen§  anf,^=  |j 

gangen.  |1  W:  CCCCICXXII.  ||  [S)n§  cnglifd)e  äßappen]  ||"     68  4^.  4". 

2)0^  <&cr,]og  ©eorg  :§ierbet  bie  treibenbc  Äraft  iDor,  fagt  er  felbft  in  einem 

5Sriefe  au  .<Tönig  .fieinrid)  (f.  u.j:  Quantum  autem  probaverim  tuam  lucubrationcni 

atque  utilcni  cunctis  censuerim,   vel  hinc  satis  Hquet,    quod  eam  ex  Latino  ser- 

mone   in   Germanicum   translcrri   atque    per    ditionis   meae  Typographos    denuo 

excudi  procuravi. 

Sie  Assertio  erlebte  bann  nod)  biete  9Iuflagcn,  3.  S.  Serben  1561,  ^^.Sarli 
1562,  9JeabcI  1728.  i8gl.  tjier^n:  il'eefenmcyer ,  Sitterargefd).  b.  iörieffamml. 
iBnün,  1821  ©.  144.  9lud;  iu  B/.ovii  Annal.  (toui.  XIX)  ju  1521  p.  16.  Sentfd) 
in  mala)  »b.  XIX,  158 ff. 

j.'ntl)er  t)attc  )ic^  juniid)ft  um  ben  Eingriff  nid)t  gefümmert.  (5^rft  fein  i^rief 
an  ilang  Uoiu  26.  3lu"'  1522  bevrät  eine  AJcuntniiS  beä  33nd)eä,  unb  bejcidjnenb 
ift  cS,  ba§  er  öon  ber  Sötrfung  beifelbcn  rebet,  bie  e§  in  3!Jleiffen,  im  ©ebict 
@eorg§  Ijabc.  „Georgiaui  in  Misnia  ....  lactant  lihollum  RegFs  Angliae  sed  liOiun 
iiiuni  .suspicor  sul)  pello  tccluni"  (6ubcr§  3,  <B.  403).  3)a  er  ben  3;itel  ber  assei-lio 
nicf)t  nennt,  »uet^  man  ni($t,  ob  er  bie  ©djrift  mirtlid)  fd)ou  in  .£)nuben  gel)nbt 
l)attc.  Xic  ä'ermntnng,  58ifd)of  6broarb  l'ec  Ijnbe  für  .f)ciurid)  gearbeitet,  fLinntc 
!i;utl)er  and)  o'^ne  .ftcnntnil  ber  9Jnsfüt)rnngen  fdjbpfen.  Üon  einer  Kegcnfdjrift 
rebet  er  nod)  nidjt;  (<^mferss  Ukrbeutfdjnng  war  nod)  nid;t  fertig  gebrudt.  '•HU 
biefelbc  nad)  bem  28.  3uni  erfd)ien,  meinte  i.'utl)er  3unnd)ft  ben  ©treit  in  ber 
Sd^rift  „toiber  ben  fa(fd)  genannten  gciftlid)en  ©tanb  be§  iBapftS  unb  ber  9?ifd)bfe" 
mit  ertebigcn  ju  fbnuen;  er  fd)reibt  am  4.3luti  n"  ©palatiu:  ,Gogor  virulenlissinio 
Leo,    (]ui    sose    in    Angliae    regeln    transforniavil,    rcspondere;   ignorantia  quidein 


Contra  Henricum  Regem  Angliae.  1522.  177 

rege  digna  est  in  eo  libio  sed  virulentia  et  inendacitas  nullius  nisi  Lei  est. 
Quam  furil  Satan.  Sed  ego  quoqiie  euni  irritabo  de  die  in  dieni  niagis,  ati]ue 
id  coepi  lihcllo  isto  adversus  Episcoporuin  larvas.'  ((Jnbcv§  3,  42().)  5)Jit  eogor 
respondere  !Qnn  fvcilid)  an  eine  befonbevc  Stveitfcf)iift  gegen  .Cieinrid)  gcbadjt  fein 
unb  in  bcv  2l^cnbnng  irrilalio  ....  cocpi  an  eine  allgemeine  gegen  Satonö  Sollten. 
9lbev  bev  *4«lnn  fte{)t  tuol;!  nod)  nid;t  Uax  Uov  Vlngen.  Tmn  cv)d;ien  Cv-nifer*  Üev- 
beutfdjnng  unb  jicang  Üutljer  jnr  (Entgegnung.  3'"  ©ingange  iSlbja^  2i  .^uv 
„'JlntUHirt  bentfd)"  fagt  ^'ut()ev,  oljne  (ynifev  and)  nur  ja  nennen:  „2)ae  ift  nn 
ouc^  üevbeut)d)et  in  l'Unfien,  unb  ba  meinen  fie,  bcni  iiutlier  fei  geraten".  Slod) 
geftefjt  er:  „um  ber  jvommen  P[;iiftcn  luillen  nui^  id)  bavanf  ontuiüvtcn,  and) 
Inteinifd)  unb  beutf^."  (ys  ift  atfo  bie  „5(ntUiovt  bentfd)"  nid)t  eine  freiere 
Überfefenng  au§  beut  Soteinifd)cn,  wie  bie  .£)eran§gebcr  ber  O'rlanger  ?üi§gabc 
meinten,  fonbcrn  bie  (ateinifd)e  nne  bie  bentfd)e  ©treitfd)rift  ift  g(eid),icitig  geplant. 

5ür  bie  Iateinifd)e  ^J(n-jgabe,  bie  üon  iiDrn()crein  ja  gelel)rter  unb  iimfaffeubcr 
fein  nuifete,  l^at  2utt)er  einen  Unterbau  gefd)affen,  bcn  er  bann  für  bie  tiott§tümUd)e 
\'(u5gabe  ebenfattä  benüljt,  fo  bafi  in  ber  bentfd)en  ?(u§gabe  Slnsfüfjrnngen  flel)en, 
bie  fel)len  mürben,  wenn  er  juerft  nur  fd)nell  eine  beutfd)e  ^Jtbfertigung  bingciuürfen 
l)ntte.  (So  begann  Vutl)er  alfo  tuot)t  mit  ber  (ateinifd)en  2d)rift,  arbeitete  bann  fri)ncll 
an  ber  beutfdjen  ?ln5gabe  unb  ging  nad)  beren  l'oflenbung  roieber  jnr  crficn 
ytrbeit  ,^nriirf.  -Oicranf  fönnte  feine  iHufievung  nm  (£d)Iuffe  ber  beutfd)eu  Vlntmort 
fielen:  er  icotle  fid)  nid)t  lange  mit  liijnig  ^nn^  aiif()a[ten  fonbern  lieber  bie 
58ibel  öcrbeutfd)en;  luoHe  ee  Sott,  tuerbe  er  fpäter  fid)  bie  ,-}eit  nct)men,  beni 
Äijnig  DoEenbg  ju  anttuorteu.  Sieä  ^ättc  bann  l'utl^er  bod)  balb  getl)an.  ÜTer 
SBibmungäbrief  au  Sebaftian  Sd)lid  (nur  für  bie  (ateinifd)e  Sfusgabe)  ift  gcftellt 
auf  bcn  15.  3(nti  1522,  bamals  begann  U)D{)t  bie  Sdjln^arbeit,  eben  bie  VIuä= 
arbeitung  ber  lateinifd)cn  XHntluort. 

2lm  20.  3iuü  ift  nod)  nid)tS  erfcbienen,  bie  SBittcnberger  luiffen  nur,  bafj 
2ut1)er  an  ber  9trbeit  ift.  fyelii'  lllfceniuä  fd)reibt  an  bicfcm  2age:  „Mailinus 
niirabiliter  incessil  Kegeni  Angliae"  (.fiolbe,  Analecta  <B.  37).  Sßenu  l'ut^er  fclbft 
im  33riefe  an  ©palatin  am  26.  3fuli  fagt:  ,Libellum  meum  episcopos  larvales 
invadenlem  ex  proposito  volui  tarn  acrem  esse,  sed  et  in  Regern  Angliae  niliil 
ero  blandior"  ("©nbcrs  3,  435),  fo  taun  bama(§  red)t  gut  bie  bcntfcf)c  9(ntroort  fdjon 
unter  ber  ^^preffe  fein,  l'ut^er  meint,  bie  Sd)rift  werbe,  menn  fie  Spalatin  üor  bie  Vlngen 
fomme,  i^m  fet)r  fi^arf  erfr^einen.  S)ie  93e,5eic^nung  „©cctefiafteä"  gibt  fic^  8utt)er  in 
jener  ^dl:  er  rcdjtfertigt  fie  am  Slnfang  ber  £d)rift  luibcr  beu  falfd)  genannten  geift= 
liefen  Staub,  gebraucht  fie  in  ber  „Vlntmort  bcutfd)"  unb  im  Senbbricf  nac^  (vifiivt, 
im  SÖibmungebricf  an  @raf  Sd)liif  unb  lä^t  fie  bann  lieber  fallen.  3)anad)  loirb 
bie  3f't  ^fi-"  9lvbeit  i'ut'f)er§  an  unfever  Streitfd)rift  im  allgemeinen  feft^utegen  fein. 

Cv-rfd)icnen  ift  bie  „^Intiuort  bentfd)"  um  bcn  1.  ^luguft.  yim  6.  Vlngnft 
tuar  fie  fd)ou  in  bcn  .'pänben  6corg4  toon  (Sad))'en,  ber  fie  all  eine  Sd)nuil)nng 
eines  i^erbünbeten  be»  Äaifers  beui  !)feid)5rcgimente  tiorlegte.  Vlm  17.  lUugnft  tjat 
Papito  in  'DJiain^  fie  gclefen  unb  berid)tet  barüber  on  6raSmu§.'  Sic  Iateiuifd)e 
Schrift  faubte  (Üeorg  crft  am  3.  ^Joüember  an  bai  9{cid)§regiment.-    Scr  Sluguftiuer 

')  fifötfiomnnn=®iint^et,  abriefe  nn  Sefib.  eta-5inii-3  ®.  11.  '-)  ?ltd)iu  f.  öfictt.  ®cfd)id)t-f-= 
tunbc,  Dtotiiciiblatt  1852  £.24  uiib  54;  Jcl.  65cfi,  Slftcii  unb  SJ<riffc  .jiir  flitd)Ciipolitif  .ipcrjog 
©corg«  uon  Sodjfcn  1,  336.  378  f;  flolbc,  «Di.  l'iitl)cr  2,  570. 

Üutl)CtS  aiWrte.    X,  2  12 


178  Contra  Henricum  Rejjem  Angliae.    1522. 

iKoie  l)at  bic  beutid^e  Slntoovt  in  '•Jiünibcrg  imdE)  bcm  ">.  Ttoünnbcv.'  Cr  tiov= 
jenbet  (.ffolbe,  Analecta  ©.40)  diio  opiiscula:  Contra  pontificc^^  [U'ibev  bcn  fcilfrf) 
genannten  gciftlid)cn  Stonb],  Contra  regem  Angliae.  S)as  nin^  bic  beutfc^e  Vln-!- 
gäbe  fein.  Senn  iiienn  cv  einige  3''''''"  fpätcr  fdjreibt:  ,Martinus  vornacula  et 
latina  lingua  in  regem  Anglornin  scrihit',  fo  Ueniit  ev,  bn§  eine  'von  beiben  ?(ng= 
gaben  nod)  nici)t  fertig  ift.  9Jlan  I)at  etn^a  ^n  fe^en  vernamla  scripsit,  latina 
scribit.  ©r  tDürbe  fonft  Uiot)t  auc^  tria  opiiscula  jn  fd)ic!en  "^aben.  4"»"n'"fl'-'fi'9 
erbietet  ftd)  gegen  3li'i"9li  nnter  bcni  2.  5loöeniber:  ,Lilie11nin  Lnthori  in  Analum 
Latine  scriptum  si  non  lialies,  faciani  te  eins  leelionis  paiticipem'  (Zwinglii  op. 
VII,  241).  So  iperben  nur  ba«  grfd^einen  bcv  lateinifdjen  'Jluigabc  auf  §nbe 
September  fe^cn  muffen. 

S^cr  fd)nrfe  Ion,  and)  gerabe  in  bcr  bentfd)en  3lnttiiort,  madjte  bie  f^rennbe 
t'nt()er^  bcforgt,  ja  beftür^.  Sc^on  am  28.  'Jlnfluft  begriinbet  !L'nt()er  in  einem 
Srief  an  einen  Ungenannten  -  fein  in-rfahrcn  mit  ben  Vügen  «nb  Väfterungen  ber 
(Siegner,  bie  in  fo  grofjev  ^aiil  if)n,  ben  einen,  anfielen.  „Sönrumb  id)  fo  bart 
bin,  foll  ^n  feiner  ^eit  irot)!  ftar  mcrben."  Wd  bemfelben  Sd)ln|iuorte  befrini'id)^ 
tigtc  er  am  4.  September  Spalatin:  ,Scicbani  ninltus  oll'ensinnin,  (piicquiil  in 
Regern  Angliae  scriberem  ....  Sed  iil  iilarnit  mihi  atipie  adeo  niiülis  cansis 
necossarinm  fnil;  (piod  facio,  nescitnr  modo,  scietiir  postea'  (©nberS  4,  1  i.  ^}l\ld] 
(nipito  luar  über  ben  Ion  entfe^t.-' 

•öcinrid)  Vlll.  iimnbte  fid)  befdjluerbefübrenb  an  bie  fäd)ftfd)cn  ^üi'ften:  er 
fctber  ad)te  bie  2i?elcibigungen  für  nidjtS,  aber  Sntt)cr  I)abc  .ffaifer  nnb  ;ii'cid)g= 
fürften  üerbäd)tigt;  bcr  j?e^er  fünbigc  eine  SBibelnberfe^nng  an,  hiefc  folle  man 
nntcrbrücfen.  l'üt  biefcm  Sdjreiben  fanb  fid)  ein  englifrijer  •C'>cn)lb  bei  bem  ;Keid)'5= 
tage  in  yiürnberg  ein,  Don  bort  geleitete  il)n  ber  turfäd)fifd)e  Wcfanbte  jn  feinem 
.^■)crrn  nad)  dotbi^  (27.  5J!oi  152.3).  S)ev  GJcfanbte  ritt  bann  ju  ^er^og  ©eorg 
nad)  .l'eip,)ig,  bcr  \i)n  aber  nnr  bnrd)  feine  3icite  abfertigte,  ^rtcbrid)  ber  SBeife 
nnb  3ul)ünn  empfingen  ben  .i^ierolb  auf  ber  ;Kürfrcife  l)öd)ft  frennblid)  .'.^lltenbnrg 
4.  5Jtaij,  antworteten  aber:  fic  luarteten  auf  ein  freiem  (Joncil,  l)ielten  fid)  gegen  l'ntber 
neutral,  c§  täte  il)ncn  leib,  luenn  berfelbc  bcm  fi'önig  llniicmnd)eS  gefd)rieben  ufRi,-* 
ttnifer  aber  gab  bie  ?Utenftücfe  I)icrüber,  offenbar  auf  bc^  .'per.iog«  ä^etreiben 
alebalb  I)cran5: 

„SEREM.SSIMl  AC  jj  POTENTISSIMI  RECKS  ANGLIE,  j|  Christiane  fidoi 
defensoris  inuictissimi,  ||  ad  illuftriffimos  ac  clariffimos  Saxo=  |]  nie;  prin- 
cipcs,  de  coerecnda  abi=  [[  gendafiJ  Lnthoran.a  facti=||one,  &  Lutliero  ipfu  jj 
Epiflola.  ii  ITEM  ILLVSTRISSIMI  FRINCIFIS  [|  Dneis  Georgii  ad  eunduni 
Re- II  gern  refcriplio.  ||"  Dl^nc  litclcinf.  IG  i^Iatt.  4".  ©d)Iu^:  ,«  Lipsie 
exciiKil   Vvolffgangns  Monaccnlis.  ||" 


')  eiibcti  4,  2;i  5«.  3.  ')  (Sri.  ?tiiga  53,  S.  149.  i^i  ift  uid^t  )»al)tid)tinlid),  in  i>m 
„criöfotcn  Iniiict",  luftd)«  bic  'Jlnfraiie  bf*  llulirfanntcii  oii  i.'iitl)cr  brndjtc,  Snful'  'l'vovft  jii 
fcl)cn;  bicfet  fjnltc  fvcilid)  Sviq'o  miloebrndjt,  bic  l'iit()cv  nn  Spiilntiii  liicitcvciibl.  ainivc  al'cr 
jene  *Jlnfrnge  bnlici  (iciucfcn,  fo  Ijöttc  Viitljct  fid)  tuoI)l  cl)cr  bei  Slialntiii  enlidjiitbiiil  aU  niii 
4.  ©cpicmbcr.  3ft  nbet  bod)  bcr  Uiibcfnnntc  in  ben  *Jiitbcrlnnbcn  311  jiid)Cit,  fo  miifjtc  bic 
^ntmort  bciilfd)  ein  pnnt  läge  ftiil)cr  nii-i-gcgaiigcn  fein.  ')  (i:ijtftcin(inn:65iintl)cr  n.  a.  C 
*)  görfiriiinnn,  '•Jicnc-s  Urfunbcnt«.  .fininbiirg,  1842  S.  25;  flalucrnii,  .^licv.  (finfcr,  .^inllr  1898,  S.  41. 


Contra  Henricum  Regem  Angliae.    1522.  179 

3;nt)olt:    (^iiifeve  33vict  oii   3ot)ann  ü.  Scfjtciiiiij,  iMfctjof    Doii   iUciffcii, 

S^cip^ig  X.  Kaleiuias  luiiias  1523;  ^pcinvid)  Vlll.   oii   bic  fnd)iifd;cii  (^ihitoii, 

©vccnttjid)  20.  ;3amiQV  1523;   C'>f'-'3''9  ©covg  an  .^iciiuicf) ,  Cucbliiibuvi]  Sr|i- 

limo  Kliis  Maij   1523.' 

?liicf]  l'hiviu'v  rul)tc  iiidjt.     £d)on  1522  cifd)teii  Don   il;m  „£b  bcv  yUniifl 

aus  (fiiglanb  ein  Lügner  fei  ober  bcr  5^ut()ev".     .Oicrgegcii  bic  QnüiU)mc  „Vlntuiuvt 

bcm   3Jluvncr   auf  feine  Srage,   o6  bev  ßönig  üoii   ©nglaiib   ein  ^'ügiicv  fei  ober 

bev  göttlidjc  Soctov  lliavtiiuis  £utf)cr.  1523".     5-iiv   feinen   Sanbeol;cvvn   tvnt  bev 

513ifc^of  ÜDU  ;)iOcf)eftee,  ^olj'i  ö'if'jcv  ein:    „Dcf'fiisio  Itegie  assurlioni.s  conlia  Cip- 

tivilaleni   Babylonicam   per   Reverendum   loannem   IvoiTensein    Episco|)uin"  -   unb 

„Assertionis   Lutlieranae  Gonfutatio''.3      5pfe«bonl}ni   cvfdjien:     „Ei-uiiilissimi    viri 

G.  Hossei  opus,  quo  refellit  LuÜieri  caluinnias,  (|uil)us  .Angliae   legeiii  lleiiiicuni 

oclavuni  insectalur  ....  4°.  s.  1.   1523."     S)cv  Streit   lüurbe    bann   Hon  2)ieten= 

bcvgev  unb  C^üdjlnnö  nod)  un-iter  geführt,  »uiv  tonnen  bavauf  nid}t  uieiter  cin^jcljen. 

■,'hi§galicii. 
A  .COJN'TRA  HENIUCVM  II  1U;GEM  ANGUAE    MAP.TINVS  IA=    TilEP.-  ]] 
VV1TTE.M15EHGAE-  |j  1522.  ||"     «Dlit    litcleinfaffnng.     litclviirffeitc 
kbvuctt.     24  iBIätter  in  Cuavt,  Icljte  Seite  (ecv. 

S^tiirf  Boii  3oI)Qi"i  ©tiinciibcvg  in  äBittonbcvg.  —  .ÜiinaU'fdjc  Slg.,  9lviiftiibl, 
Söcrüit,  93omi,  ätrcilnii  11.,  Sanjig,  ^vcsbcit,  Cirfiitt  kc^l,  tyicfjcii,  C'^orlilj,  Kotljn, 
©tcifslunlb,  ^ininbutg,  3ciin,  flniicl,  ÄLiiiigäbcrg  St.  unb  11.,  Vcipjig  11.,  l'übfrt, 
lüüiieburg,  Dfüiidjcu  iQQt,  ^Jüirnbcrg  (^TO.  unb  St.,  Striifjbuvg,  Stuttgart,  ÄH'iuiav, 
äBcrnigcvobe,  2Bittciibfvg  S.,  äöolfeubütict,  äBoriuä,  ftupenljngcii,  ilonbou,  älUeu; 
l).  Sommer  9!r.  292,  '4!au3cr  IX  82  9ir.  137. 

B  , CONTRA  HEN  '  RICVM  RE-  GEM  ANGLIAE  |  MARTINVS  ;;  LVTHER.  || 
Longe  alius  eft  hie  ]ii)er  cg  ille  (|uein  [j  ANTE  HYNG  ucniaciila  jl 
liiigiia  fcripfit.  i;  VVITTE.MBERGAE.  jl  M.  D.  XXII.  , "  Sitelviirffeite 
bebrnrft.     32  SBIättev  in  Cnavt,  letjtcä  5>3latt  teer. 

2rurf  üou  Slbaui  i^U'tri  in  3*ajc[  (uiid)  Äiinnfc).  —  ftnnnfcfdje  Slg.,  !I3nmbcrg, 
SBcrtin,  ii^onii,  öijcnad),  3ciia,  l'Jlüudjcu  .S^iSt.  unb  U. ,  illüuftcr,  Stuttgnrl, 
äßittenberg  ».,  »nfet,  sPern,  Utrcdjt,  äLMen. 

C  , CONTRA  HENR1=  ;!  CVM  REGEM  AN=  ||  GLLAE  MARTI-  |1  NVS 
LVTIIER.  II  VERBVM  DOMINI  „  MANET  IN  AETER  ||  NVM.  |i« 
mit  liteteinfaffung,  litclvücffcitc  liebrurft.  28  33(nttcr  in  Cuart,  Iel)tc 
Seite  leer. 

3;tHcf  bon  S^eoboricii?  bc  SJorne  in  ScDnitcr.  —  iftrliii,  ßoubon. 

Sic  Iateinifd)c  Sdjvift  ift  abgebrnrft:  Vilob.  op.  lat.  II  (154G),  355»— 372"'; 
Ion.  op.  lat.  II  (1557),  54Ü''  -504'';  Erlang,  op.  varii  arg.  VI,  385  —  448.  Sev 
aöibmungelnicf  an  Sd^lirf  Bei  bc  aSettc  II,  231  (tjgl.  6nberä  III,  433). 


')  Sgl.  midi  gd.  ©efe  n.  q.  0.  I,  S.  499f.  504ff.       ')  Siöln,  Üuciitct  1525.      ')  s.  I.  ü  a. 
1523.    2ann  fiöln,  Üncntel  1525.    Slntwerpcn,  Stctlfiii-ä  15:i7.    «ntmcrpfu  1545.    Sibln  1558. 


12* 


180  C'oiitia  Heiirirum  Regem  An-jliae.    1522. 


IHESVS. 

GENER080  P:T  NOBTLI  VIRO  D.  Sebastian..  R.lilik, 
coiiiiti  in  Passiin,  Doinino  in  ]%lbogen  i^'c.  .sno  in  ('liristu  Mainri 
Martinas  Liitlier  Ecclcsiastes  YVittenil)er<>ensis. 


G 


Katia  et  ]iax  in  CiuMsto.  Tertiiis  et  amplins  annns  anitnr,  Generose  •'■ 
jr  Comes,  qnod  furiosiis  Papistarnni  iKij.nhis  nie  insinuilat  t'ngae  ad 
Bohemiani  idque  niiruni  in  niodnm  sitit  andir(>,  seil,  lioniines  belli  liae  sdla 
fania  trinniitliatnri ,  gloriatiiri  et  elaniatnri:  Vicinins,  liaeretiens  fngit  ad 
liaeretieos.  Sie  enim  veoors  illa  et  indoetissiina  Papistiei  eorporis  Belna, 
postqnam  videt  sese  ermlitione  et  veritate  \ietani,  nee  posse  stare  tutani  'i' 
ciilhnieni  siioi'uni  asinonnn  adversus  uniim  Lntlieruni,  t(a(|netnr  et  nritnr, 
unieinii    lioe    respiraculiim    suspirans,    nt    fngiam    in    Boliemiani ,    nt    salleni 

TOofc  2,  lu  opprobrio  alieni  nominis  sese  solentnr  et  terribiles  Eniini  sese  lingant,  <|ni 
prae  sua  inscitia  et  mala  conscientia  nullnbi  aiident  coniparere.  Appariii  ego 
iam  tertio  coram  eis,  denique  Worniaeiam  ingressiis  sum,  etiani  enni  seireni  i^ 
mihi  violatam  esse  a  Caesare  fidem  publieani.'  (Nam  didieerunt  j)rineii)es 
(Jerinaniac,  olim  de  fide  landatissimae  gentis,  nuue  in  obsecpiium  idoli  Romani, 
nihil   magis  qnam  Hdem  eontemnere  in   perpetuam  nationis  ignominiam.)     Sic 

•tMob-ti, ;,  aiisiis  est  fngitivns  ille  et  nieticulosns  Lutheriis  in  gyrum  dentinm  Beheni<)th 

in.silirc.    At    iJli   tri'niendi  (ivgantes  quid?    Toto  hoe  triennio  ncm  est  invcntus    20 
nnus,  (pii  ad  nos  \'itten)i)ergani  coneederet  et  eorani  nobis  etiani  staret,  cum 
et   «H'rtissimi    sint  de  fide  et  tulela  (nenii)e  siib  Caesaris  sni  praesidio  acturi 
omnia),    adliue    aiidcnt    hoinines    ctTocniinati    et    e.xeordes    spei'ai'e   (riuni|ilnim 
mea  fnga,  t'oedissimain  .suam  ignoniiniain  honestaturi,  qua  toto  orbe  ceicbrantur 
sese  jirae  rudilate  et  |)avore  animi   iion  andere  in  conspectum  unius  Lntlicri    2.') 
proilirc.     (Jiiiil   pulas   iuie   fragiles   Bullae  facerent,   si  et  ipsi  cogercntur  coram 
adversario  ( 'aesarc   et   hostibus    praevalentibus    sistereV    Seil,  in    niille  diver- 
tienla   l'ngerent    mi.seri,   qui    nunc   in    cuniculis   suis   .sicnt  sorices    mussitant: 
TiUtherus    meditatur    fngam.      Si(^    et    rex    Angliae    hoc    libro    niulta    saliva 
blaetcrat  de  fuga  mea  in  Boheniiain.  Iionio  sapiens  seil.,  qui  credit  ideo  suum    :iü 
libriim  esse  victoriosum  et  digne  scriptum,    si  ad  ]ioemos  Lntherns  fugerit : 
Iam   vecors  et  muliebris  est   stolidi   reuis  invidia. 


;  IHKSVS  /'e/ill  ('  7  si'.il.]  seil  ('  21  VitlPiiil]iT<,':iin  ('  ■>(!  e"j,'orciitnr  sc  cnam 
Vit.  Irn.         30  Boemiam   (' 

')  Luthir  be:ielil  sich  ituf  (hat  Scquexlrutitmsrdih-I.  vom  10.  Mär.:  1:'>21,  das  am 
27.  März  öffentlich  ausgerii/eu  wurde  (Fiirslcinun>i,  Nciie.i  J'rkuiidcidjiich,  S.  Gl).  Hiifler. 
Papst  Adrian  VI.,  S.  ö:i,  erklär!,  mit  Unrecht  oltiije  Aiißernni/  Luthers  für  eine  unwür- 
dige lAii/e. 


Contra   lleniicimi  Kcijcin  AnjifliiH'.    1522.  ]81 


•m 


[SSt.  Aij|  Kti"  vcni,  (|iianivis  ardiat  aiiiinus  vidcre  Bolicmiaiii  et  icli^ioiici 
l'apisticis  nioiistiis  tani  Ddiosaiii,  tamt'ii  liactentis  ah.^tiniii  et  alistineho.  nun 
(|iio(l  o|>prol)i'iiiiii  lUHiiinis  inetuam,  <|ii()(!  ('clc'hprrimae  iiationi  viüssiiiia 
liomiiHiin    fcx,    I'apistao,   cum    smiiina    pcrficlia    et  iniuria    iiiiisscniiit.     Naiii 

5  iustissima  causa  Bolicnii  lioraicidas  istos  et  Aiitichristos  Papistas  descrueruni, 
])üstr|uaiii  inuDW'iiteni  viruui  lohaniiem  Htis/,  ipsi  septies  liaeretici,  exusscruiit 
et  utrauique  sj)ecietn  a  Cliristu  institutam  saerilegc  daniiiaveruiit.  Hae  enini 
causae  odii  Papistici  in  hanc  geutein,  nee  aliquando  purpuratao  istius 
nieretrieis    spurii    agnoscunt   feralc  suuin    liomieidium   et    daiiinati    Euangelii  sJiifui'  n,  4 

10  sacrilegiuni,  quin  pergunt  furoren»  suuni  tueri  et  opprohrium,  quo  ipsi  eorani 
deo  insignes  sunt,  aiienae  et  innocenti  nationi  imponere.  Non  ergo  oppri)- 
briuni  Bohemici  nominis  metuo,  quae  gloria  est  corani  deo,  sed  iptod  Christus 
nie  iiie  posuit,  ut  torqueam  Papistiea  nionstra,  dum  niiiil  inveuire  in  nie 
possunt,    (juod    iactare    vellent    in    sua(>    ineredibilis    invidiae    respiraciiiuin, 

lä   eruoiuri   eos   vuit  Christus    sua    ipsoruni    invidia  et  diruuqii   |)ni[)i'ia  malicia. 
Expeeto  igitur  eos  hie  et  expeetaljo,  impoteiitissimani  eoruiii  invidiani  egregie 
irritaturus  et  torturus,  donec  vixero.    Si  autem  mc  oceiderint,  niulto  maxinie 
cruciatunis.     Sic  enim  datus  suni  iliis  in  porlentum  a  domino  nieo  Clu'isto,  öcf  12,6 
ut    sivc   itie    vivilicent  sive   occidant,   niiiil   gratiae,   niliil  pacis,    nihil  solaeii 

20   habitura   sit  furialis  eorum  couscientia,   ut  duplici  eontritioiie  eonterautur  et 
praescntis  invidiae  cruce  aeternam  niereantur  geennae  torturam.    Iiistat  enim 
mors  Papatus  abominabilis,  urget  euni  iiieluetabiie  suuni  fatum  '  et  (ut  Daniel  Tan.  n.is 
ait)    ad    finem   sui   venit  et  nemo  auxiliabitur  ei.     Tta  coucurrinius  utrincpie: 
illi  extremo  furore,  ego  sumnio  contemptu,  et  vincet  audaeia  mea  in  Christo 

■-■'   novissiniam  illorum  et  iam  palleutem  furiam. 

Aliani    vero    fugara    in   Bohemiam    meditor,    iie  nihil    veri    vatieinentnr 
sibi   Pa])istiei    Pythones,   sed    de   (pia   maiorem    eonipunetionis   spiritum    sint 
passuri,  haec  est  iuxta  iUud  Mosi:    'provocabo  eos  in  non  gentc  et  in  gente  r.wfoic:i2,:'i 
stulta    irritabo    illos.'      Nam    tantuni    nieis    libellis    brevi    (i)ropitio    Christo) 

30  efficiani,  ut  ]3ohenii  a  suo  opprobrio  liberi,  soli  autem  Paiiistae  sint  nomen 
abominationis  in  orbe  terrarum,  ut  nialedictuni  et  anathema  sit  esse  Papistam. 
Non  (juod  oninia  Boheniorum  probem,  cum  eorum  res  ignorem  et  sectas  esse 
inter  eos  audiani,  sed  ipiod  Papistiea  turba  illis  comparata  fetor  et  nausea 
futura    sit    in    toto   mundo,    quia  nihil  uisi  sectae  sunt  ipsi^,  adeo  ut  soli 

35  Franciscani  inter  sese  fernie  sex  sectis  scissi  sint. 

Haec  autem  ad  te  scribo,  Heros  Generose,  ut  mihi  inieiuni  huius  fugae 
capteni  ajiud  te,  qui  regnas  in  Boheiiiiae  initio  confinis  Germaniae,  ut  per 
to  tuanique  ditioneni  procedani  in  totam  Bohemiam.  Rex  laieus  scripsit  ad 
sacerrimum    suum    Pnntificem.     Ego,    quondani    miscratione   Papae    clericus, 


TjS  enim  .sunt  causae  Vit.  Jen.         21  gelienae  C         24  audalia  A         34  quia]  qui  A 
')   Vergil.  Aen.  S,  334.        ')   Vrjl.  S.  173  Z.  i'Jff. 


182 


C'oiitia   llriirirnui  lirncui  AiiLrliao.    1-W2. 


J-itCMti.   17,  4 

i)!(il)iim  3, :, 


scrihcrc  (Ifl)ui  :ul  Cliri>tiaiu.-^.-imuni  laicuin.  Audio  eniiii  to  incivililiili  sludiu 
fcrvorc  in  [luraiii  Eunngolii  vcritatcin  ai  ahominatioiics  et  scamlala  Koniaiiae 
])('stilentiao  undique  et  tuo  doniinio  profliij;are.  Macte  virtiitc,  claiTssime 
Heros,  sie  abolcbitiir  opprobrium  ])olieniiei  Hominis  et  redibit  nieretrlei  in 
sinuni  snnm  sentiiia  illa  mcndaciorinn  et  foinieationiini  suaruni,  nt  rcvelentur 
|)iidenda  eins  orbi  terrarum  ad  scmpiternain  igiioniiniani.  Hoc  sit  initimii 
liigae  nicne,  liaec  s|)es  optiiiii  exenipli,  quod  imitentur  reliqiii  Jjoiieniiac 
Herocs  et  niagi.stratu.s.  Sic  non  modo  in  Bohemiani  fiigero,  scd  et  babitavero 
in  ea,  etiani  si  bic  rae  exusserit  ilhuubitae  nieietricis  tnror.  Fnvidiam  tarnen 
eins  simul  et  .sucecndero  et  vieero  in  Cluüsto.  Nibil  erit  illi  amplius  prospeinm. 
Cbristus  sie  statnit.  Amen.  Gracia  domini  nostri  Ibcsii  Cliristi  servet  et 
angeat  te,  optinie  Heros,  in  aeternnni.    Amen.     Wiltembergae.    15.  Inlii  l'i^^ 


(»1.  Aii.ii  f^^^=jösg^||  :l  <'aceita(e  et  anienlia  percnssil  dominus  noster  Jiiesus  Cbristns 

Universum    isliul    regnum   al)omiualionis  l'apisticae,    ut  iam 

totum  (rienninm  i'um  uno  Lutliero  ipsi  infinili  vulgi  (yelopes    n 

belligcrantes    needum    inlelligere    possint,    jiro    tpia   re  mihi 

eum    ipsis    belbini    sit,    frnstra   tot    libellis  a  nie  aeditis  et 

jialam  testaiitibus  iioe  solnm  a  nie  (piaeri,  ut  diviuae  litterae 

solae  regncnt,   sieut    dignnm    et    iustiim  est,   humanae  veru 

inveutiones   et    traditiones   e   medio   tollautur  eeu  nocentissima  seaiulala,  aiit   20 

exeeto  vencuo  et   eviilso  aeulco,  id  est,  vi  cogendi  et  imperaiidi  et  eonseientias 

illaipieaiidi  erep(a,  liberae  et  iiidiflf'ereiites  tolerentiir  eeu  (piaelibel  alia  peslis 

aut   inf'oebcilas    mundi.     Nani    ipsi    perpetna    insania  pereiti  contra  me  niiiil 

movent  nisi  statuta  homimiiii,  glossas  patrum  et  facta  seu  ritus  saeeulonim, 

ea  i[)sa  seil.,   (piae  nego  et  impugno,   (piae  et   ii)siinet  eonfilentur  inlida  esse   2s 

et    frequeiiter    erronea    l'uisse.     Kgo   de    iure   dis|)uto,   et   i|isi  de  f'aeio   miiii 

respondeiit.     Ego    causam    quacro,    ipsi    o])iis   cxbibent.      Ego    interrogo:    in 

(jua  potcstate  liaec  l'acilis,  ipsi  dicnut:    <|uia  sie  fiicimus  et  sie  fecimus.     Sit 

])ro   ratioiic   vohiiitas ',   pro    autiioritale  ritus,   pro  iure  consuetudo,  idque  in 

rebus  dei.     Est  a])ud  eos  ipsos  in  sebolis  suis  vieiosissimum  genus  disputaudi,   m 

ipiod    voeant   ])etitioiiem    prinripii.     Hoc   discunt  et  docent    us<(ue  ad  cauos, 

iisque  ad  sepuleiirum  tot  sudoribus,    tot  snmptibns  miserrimi  iiomines.      Ubi 

vero   ad   usuiii    doetriiiae   siiae  veiiiunt,   nihil  aliud  po.ssunt  ni.si  vieiosissinie 

priueipium  peterc.    Ita  fit,  ut  ego  clamem:  Euaiigelioii,  Euangelioii,  Christus, 

Christus,  ipsi  respondeani :    Patres,  Patres,  usus,  usus,  statuta,  statuta,  ubi   ;(', 

vero   dico   jiatrcs,    usnni,    s(atu(a   sepiiis   errasse,   oportcrc  eiusmodi  ürmiore 

et  certiorc  authoritato  muiiirc,  Christum  vero  non  po.ssc  errare,  hie  [)iscibus 


3  (loinino  A         piulligjiri  C' 
Aiuio  .M.  1).  XXII.  .Meiise  hilij.  0 
')  luvcmil.  0,  223. 


0  uius  C'l  fis  .clZ)'  Ja  ungKi  A  15.  lulii   1522] 


Contra  Henricum  Regem  Angliac.    1522.  18;j 

niagis   niiiti    (.■(,    iit    scriptura  tlioit,   '.sit-iit  a.spides  siirdae  obturarit   aiiros,  iio'Pi.  ^s,^.c 
aiuiiant    xocem    iiicaiitantis,'   atit   hoc   deiiiio,    (|ti()cl  .sompor  in  suiimui  iiatat 
saliva,  mihi   rcdiiiint:    'xVnihrosius  j^ic  dicit,  Tu  uu  doctior  es  Ambio.'^io'?    'l"ii 
solus    sapis?''    ac   praeteroa    iiiiiii,    (|uasi    disputatio   uostra   sit   de  doctiina 

5  Aiiibro.sii  et  inea,  aiit  (piasi  et  vj^o  nun  po.^tiim  dicere:  Tu  Amljrosium  inah' 
iiiteliigis  et  depravas.  übsecro,  quis  fluis  est  cum  caecis  istis  et  iuriosis  et 
amentibtis  disputandi  ? 

Talis   est   et  liic    über  regis    Angliae,    qui   pcrpetno   textu   aliud    nihil 
agit,    quam    ut    traditionibus    honiiiium  et  glossis  patrum  et  usu  saeculunim 

lu  urgeat.  Hie  furit,  hie  maledicit,  hie  totus  convieia  et  virus  est,  quod  Ulis 
doctior,  sanctior,  maior  haberi  velim.  Nou  eouteiitus,  quotl  talia  illis 
peraiitto,  ut  libera  liabeantur,  scd  neccssarios  nol)is  artieulos  fidei  Deus  ille 
novus  statuit,  quiequid  ex  honiinibus  dictum  aut  factum  invencrit,  quos  iiisi 
credam,   quantis   furiis  agitur,    ut  haereticuni  et  uescio  quot  portenta  ex  me 

15  faciat?  Obsecro,  uiide  uobis  ille  uüvu.s  deus  Kex  Augliae,  Creator  uovoruui 
articulorum  fidei?  Uiuim  ego  haeteuus  deum  uovi,  cui  ius  esset  articulos 
fidei  condere  et  fidem  exigere. 

A^erum  prae  ceteris  furiosis  Deus  iste  novus  aliqnid  uovi  furoris  advehit. 
Uli  enim  scripturas   a   me  inductas  coiiali   sunt  uteuuque  torquere  et  a  suo 

•ju  seusu  alienas  facere,  absque  scripturae  saltem  nomine  et  iactantia  niiiil  ausi, 
hie  vero  deus  uova  sua  divinitate  mirum  in  modum  insolescens  ac  certus, 
(juicquid  dixerit,  fieri  oportere  aut  factum  esse,  id  ex  professo  etiam  testatur 
velle  sese  dimittere  capitale  fuudamentum  meum  et  aliis  relinquerc  expug- 
nandum  ac  solum  edificium  labefactare,  id  est,  stipula  et  feno  contra  rupem  i.  Soi.  3, 12 

•j.s  verbi  dci  puguare,  ut  nescias,  an  ipsa  mania  sie  insanire  possit,  aut  ipsa 
stoliditas  tarn  stolida  sit,  (piani  est  caput  hoc  Ileurici  nostri,  forte  ut  verum 
faciat  proverbium:  'aut  regem  aut  fatuum  nasci  oportuit."-  Quis  morio  enim 
sie  diceret:  Ego  asseram  Septem  sacramenta,  sed  intactum  rclinquam  principalc 
robur  adversarii?     C'rederes   ab   insigni    hoste   regis   hunc  iibrum  aeditum   in 

so  regis  perpetuam  iguorainiam. 

Sed   uc  contemptum   a   me  videatur   tanti   regis  nomen   et  stulto  iuxta  spi  i«,  & 
stulticiam  suam  respondeatur,  brevi  libello  stulticiam  eins  revelabo,  quantum 
per  occupationes  meas  fieri  potest,  latius  alio  tempore  blasphemum  et  malc- 
dicum  hoc  regis  os  et  pro  dignitate  tractaturus.    Nam  (juod  ferme  nemo  credit 

35  Kegis  hunc  esse  Iibrum,  mc  uon  movet,  volo  enim  regis  esse,  cuius.  titulo 
vulgatur,  et  impetum  meum  in  stolidum  regem  vertere,  qui  passus  est  nomine 
suo  sophisticos  nebulones  abuti  et  tantis  nieudaciis  et  virulentia  totum  Iibrum 
iniplere,  ut  nuHa  imaginc  praesentius  sit  expressus  Leus  ille  vel  I^ei  homousius  ^, 
aliquis  seil,  gravcdinosus  et  frigida  pituita  sojjhista,  qualem  in  grege  suo  alereut 

4a  crassi  Uli  porci  Thomistae,  ne  et  Angliae  Pharaoui  sui  desint  lannes  et  lambres.  -'.  lim  3.  p 

//  liabere  ABC        33  lacius  A 

')  .-.  B.  ÄsseHio,  Eomae  152 J,  Bl.  hi^f.;    Wukh  XIX,  208.  ')    V,jl  S.  l'J6,  7. 

')   Vgl.  S.  176. 


1,S4  Contiii  lleuricum  lü'^em  Aiigüae.    1-V22. 

Nun   inilii  igitiii',  seil  ^ibi  iinputt't  Rex  Henricuis,  si  diirius  et  afiperius 
a  nie  tnietatus  fiierit.    Nou  eiiiiii  regio  animo  aut  ulla  venu   regii   sanguinis, 
seil   servili   et   plane   impudenti   et  meretricia   inipotentia   et  vecorilia  prodit, 
onniia  non  nisi   maledictis  probans  et,  qnod  tnrpissiranm   in  iioniine,  nedniu 
in  suniniis  viris  est,  pa[93I.  A  4]lam   et  ex  proposito  mentitur,  nt  sophistam  ex    •"> 
inseitia   et    virnlentia   conflatum    agnoscere   possis.     Indnlgendum   erat  ei,   si 
luinianii    modo    erraret.     Nunc   cum    prudeus    et    sciens    mcndacia    componat 
adver.-iis  niei  regis  maiestateni    in  eoelis,  damnabilis  pntredo   ista  et  verniis, 
ins   miiii    erit    pro    nieo    rege   et   maiestatcm  Anglicam    Into    suo    et   stercore 
eonspergere   et  coroiiam  istam  blaspliemam    in  Christum  pedibus  eonculcarc.    lo 
J)einde    cum    Tliuniistas    coustet    esse    tam    stnpidnm    et    plane    lethargicnm 
sophistaruni  genus,  ut  nihil  orassius  et  ignavins  genuerit  hduiinum  natura,  et 
Rex   noster  Henricns   optet    hoc   libro  videri   egregius  Thomista,   dum    inter    .. 
caetera    de   charactere    et  vi    sacramentali    in    aqnis   somniat  et  stertit,   quae 
portenta  ipsi  in  Aeademiis  socii  sophistae  aiuplius  ferre  non  possinit,    visus    is 
est  t)])ns  habere,  nt  asperis  verbis  vellicetur,  si  qua  de  profundissimo  lethargo 
exeitari  possit  et  audire  sua  somnia  et  lethargii  sni  vanas  species.    Nam  nulla 
causa  et  nostris  viciuis  sophistis  is  liber  adeo  placet,  quam  qnod  est  cgregie 
Thomisticus,  et  liabent  suas  labra  lachtucas. 

Si  idolum  Romanae  abominationis  propter  Christum  conculcavi,   qnod   •io 

sesc  in  locuni  dei  statuerat  magistrumqne  regum  et  totius  mundi  fecerat,  quis 

est  iste  Henricns  novns  Thomista,   discipulus  dumtaxat  tarn  ignavi  monstri, 

nt  virnlentas  blasphcmias    eins   honorem?     Sit  ipse  'defensor  Ecclcsiae',   sed 

Cficiti).  n,4if.  eins   Ecciesiae,    quam  tanto  libro  iactat   et  tuctur,    nempc    purpuratae    mcre- 

tricis   et  aebriae  et  fornicaliomun  matris.     Ego   et  Ecclcsiam   eins   et  'defeii-   2.'. 
Sorem'  ipsum   ])ro  eodem  dncens  utrosqno  eodem  impetu  invadani  et  Christo 
duce  conticiam.     Certns  enim    sum  dogmata  mea  habere  me   d(>  cocio,    (juae 
etiam  adversns  cum  trinnqihavi,  qui  in  ungue  novissiino  plus  iial)et  virtutis 
et  ast\itiae  (juam  onuies  Papae  et  reges  et  doctores,  ut  nihil  agant,  (|ni  bnllas 
noniinum  et  titnlorum  contra  mc  iactaiit  et  libellos  snb  regiis  inscriptionibus   30 
vcuililant.     Dogmata    mea    stabunt,   et    Piqta    cadet    invitis    oninibus   portis 
■"'"iljjj,; ''j''*infeii    et    potestatibns   aeris   et  terrae   et    maris.     Ipsi    me  provocaverunt    ad 
bellum,  bellum  igitur  habebunt,  pacem  oblatani  contempsernnt,  pacem  igitur 
non  habebunt.     Dens  viderit,  uter  primo  fessns  defecerit,  Papa  an  Lutherns. 
Sic  placet  in  Christo  indies  magis  ac  magis  snperbire  adversns  insulsos  islos  :i,') 
et  inc])tos  J>asiliscos,  (juo  magis  ipsi  furiunt. 

Priusqnam  vero  ad  rem   i|)sam  veniamus,  piMnium  diluani  diio  crimina, 
quae    tnihi  Thomisticus    rex    prae  irnpotentia    sna   nuiliciiri   inqxtnit,    quornm 
allci'um    est:    Esse    videlicet    me    mihi    ipsi    sepins    contrarium.     Hoc  suuni 
inMiu<l('ns    nicndacium    etiam    contra    ]iropriam    conscientiani    sie    per    (ntnm    m 
librnni  urget  et  clcvat,   ut  satis  appareat   non  scripsisse   cum  Jibellnni  hunc 

J8  sopliisticis    Vit.  len.  l'J  lactucas  0  äl  tocivis  A  32  provocaverunt  A 

30  l'urunt   17«.  Icn. 


Contra  Henriciim  Kcgom  Aiipfliae.    1522.  135 

studio  doceijdi  ;iut  (ut  ipso  Hugit)  asseroiuii  .sopteiii  sarraiiicnta,  scd  mcirlio 
viniit'iitissimo  aiiimi  .sui,  (|iio  cuiii  iiiferius  iioii  possot  ooncoptmii  vii'ii8  et 
piis  iiividiac  et  iiialitiae  cgererc  iiec  digcrero,  superius  per  os  piitidiim  evo- 
mendi  occacionem  iuveniret,  uiliil  spectans,  iiisi  ut  ineiidaoiis  (Miiinmn  os 
s  üblinirct  et  mihi  iiividiam  moveret,  foedissimnm  sane  sit,  quamvis  sordidain 
mcrctriceni  tain  iinpiidenti  fronte  et  iiiipotenti  animo  sie  nientiri  et  insaiiire, 
Regiuni  aniiiiiiin  et  sangninem  alia  decuissent.  Alterutu  est,  quod  coiivieiis 
itisectatus  suni  Pontificem  et  Ecclesiara,  hoc  est  leoonem  et  lenani  et  sedem 
Satanae,  cuius  ipse  Mefensor'  dechiratus  est  nuper  cum  indulgentiis. 
Kl  Ut   ergo  impudens   eins   mendacium  traducani  per  orhem,   dignuni   est 

hie  ordine  receusere   res,    de  quibiis   ego  scripsi,   quarum    sunt    diio   geuera. 
Primum  est  de  iis,  (piae  in  sacris  literis  docentur,  uempe 
De  fide.  De  peccatis. 

De  charitatc.  De  lege. 

15  De  spe.  De  morte. 

De  operibus.  De  Christo. 

De  passionibus.  De  deo. 

De  coelo.  De  li[bero]  arb|ilri()]. 

De  infcrno.  De  gratia. 

io  De  poenitentia.  De  baptismo, 

De  coena  dominica. 
Et  iis  simihbus.  Nam  hacc  sunt  demum  reruni  capita,  (pias  ( 'iu-istianum 
seire  oportet,  (juao  et  sunt  ad  salutcin  necessariae.  Has  sie  tractavi,  ut  nulius 
mihi  possit  impiiigere  unquam  aliter  sapuisse,  quam  ai)  ipso  scribendi  principio 
25  seusi.  Nuuquam  milii  contradixi,  sed  eodem  sensu  ab  inicio,  mihiquo  simiMs 
semper  perseveravi.  Testes  sunt  et  libri  extantes  et  universi,  qui  logerunt, 
testis  et  ipsa  mendacis  regis  damnata  eonscientia. 

Proiude,  (piis  crederet  tantum  regem  non  solum  lioc  andere  mcutiri, 
quod  contrarium  mihi  nie  iactat,  scd  et  pahuu  asserero  mc  sie  doeuisse  fidciu, 
30  ut  et  opera  bona  vacare  et  mala  liccre  volucrim,  quasi  non  sint  superetites 
homines,  qui  mea  legerunt  et  siumi  impudens  mendacium  argucrc  possint, 
cum  et  ipsum  sua  eonscientia  rcdarguat,  ut  qui  satis  testetur  sese  mea  ex 
magna  parte  legisse,  ut  indigiium  plane  sit  iiuic  Regi  mendaciis  tantum  auso 
|3?l.BlJrcspondere,  Cui  id  fuerat  imprimis  curandum  ad  versus  haerescs  scriptiu'o, 
M  ut  ue  suspitio  quidem  falsi  in  co  depraelicndi  possit,  nunc  vero  totum  sese 
mendaciis  involvit.  Quis  crcdat  ulli  parti  scriptionis  eins,  qui  per  totum 
librura  tantum  mendacium  toties  repetit  et  inculcat? 

Progenics   ista    viperae   ingenium    naturac    rcfcrt    et   parentum   suorum 
exempUun  imitatur.    Sic  enim  et  Paulo,  cum  docuissct  sola  fide  sine  operibus 

2  virulentissiini  C  3  pusj  püs  AC  5  obliiieiet    Vit.  Icn.  13ff.    Vit.  u.  len. 

ordnen   die   Lehrstücke  teilweise   anders   und  fiyen  noch  hinzu   Ue  iiulicio  novissimo  sowie 
De  ecclesia  und  zahlen  daher  mit  Kt  liis  siinilibus  vu>i  1 — 20. 


186  Contra  Heiiiiciim  Regem  Augliae.    1522. 

9iinii  3, s  iuslificari  oiiinis'  filio.s  Adam,  inipoiiebant,  ut  scriblt  Rom.  ;i. '(jui  (liciiiit  uos 
tldcere:  faciaiiuis  mala,  ut  veiiiaüt  l)oua\  Sed  (jiiod  luanot  illus  iiulicium? 
'Quorum  (iuquit)  dainnatio  iusta  est.'  Quid  et  ego  meo  Basiliseo  dieain  de 
suo  mendacio  nisi  idem  damnatiouis  iudicium? 

Altorum  geuus  de  iis  rebus  est,  quae  suut  extra  scrlptiirani,  nempe         s 

De  Papatu.  De  concilioram  decretis. 

De  doctoribus.  De  iudulgentiis. 

De  Purgatorio  De  Missa. 

De  Academiis.  De  Votis  luona.sticis. 

De  Episcopis  idolis.  De  traditiunibus  lioniiuum.  lo 

De  cultu  sanctorum.  De  sacramentis  uovis. 

Et  si  (|ua  sunt  similia,  .seil.  Zizauia  per  Satanam  prineipatu  idoli  sui 
Komaui  per  agruiu  doniini  scmiuata,  quibus  Ecclesia  iion  modo  potest 
sahiljerrime  carere,  verum  cliam  iic  e()n^^istit  (juidem,  ni,-i  careat  aut  ])ro 
libero  arbitrio  utatur.  Nihil  euiiu  pestilentiu.s  in  Ecclesia  doceri  ])otcst  (juatn  is 
si  ea,  <|uae  neccssaria  nou  sunt,  necessaria  tiant.  Hac  enim  tyraimitle  conscicn- 
tiae  illa(jneantur  et  libertas  fidei  extinguitur,  mcndaciuni  pro  verilate,  iduUun 
pro  deo,  abominatio  pro  sauctitate  colitur. 

Cum  itaque  de  iis  rebus  nihil  habeat  scriptura  sancta,  ccpcruul  t'uriusi 
Papistae,  niendaciorum  magistri  et  idolorum  |)lastae,  .sibi  negociiun  scsedignum,  uo 
seil,  universam  scripturain  tonjucre  et  de[)ravare  in  sna  veneiia  et  meudacia, 
ut  eos  locos,  qui  de  fide  docebant,  oportuerit  illis  Papatuin  creare,  qui 
humilitatem  ])raescribebant,  pompani  tyraunidis  statuere,  donec  onuiia  sumtni.s 
niendacii.s  confusissima  reddidere  et  totam  .scripturam  abolovcre,  rcgnante  in 
loco  eins,  scrinio  pectoris  Romani  Satana  ne(juiciosissimo  obsessi.  Sic  Petrani  ss 
Siotiii.  16, 18 fidei  invi(;tae,  Matt.  10.,  fecerunt  Papatum  et  Papain,  (pii  uou  modo  victi 
.sunt  fedissimis  erroribus  et  peccati.s,  sed  quottidianis  abominatioiunn  exeniplis 
obruuntin-  et  absorbentur.  Sie,  ubi  Christus  docet  nulluin  esse  magiium  in 
TOotii).  20,27  sua  Ecclesia,  nisi  sit  onuiiuni  serviis,  fecerunt  Imic  scntentiae  aliuni  iiasum, 

ut  nihil   nisi  maguum  in  Ecclesia  dei  .statnereiit.  so 

Furentibns  autem  his  portentis  aboiniiiatlonuin  rapuit  me  dominus 
imprudcnteni  in  medias  lias  turbas  et  occasione  fallaciuni  indulgciiciaruMi 
dcdit  miiii  aliquot  scrijjturae  locos  satanac;  cwtonpierc  ceii  clavain  de  manu 
Hercnli  et  germano  scnsui  sj)iritus  restituere.  Ilii-,  dcum  vivum,  <|uantn 
aestu  spumaro  cocpit  fnror  cornm,  pai'atus  coeliun  terrae  et  ignem  nuiri  n 
miscere,  seil,  ferre  non  |)otens  corniculae  suae  detrahi  aliena.s  plumas,  (jiiibus 
illam  egrcgie  in   Vicarium  Christi  adornaverat. 

Ego  vero  corniculam  istam  prinuim  satis  modeste  et  rcverenter  tractabam, 
hoc  ip.suni  maxime  agcns,  ut  Papatus  non  niiiil  esset,  ignarus  ipsum  ex 
diametro   pugnare   toti   .scripturae.      Contontus   auteni    cram    .solas   scripturas   40 

13  per]  super  C         38  tractjibniit  Ji 

')  omuis  =  omnes  (accus.)  hei  Luther  nicht  selten. 


Contra  Heuiicuui  Kegciii  Augliiie.    1522.  187 

expurgare,  Papatiun   tale  aliijuid  duccns,   (|iialia    siiul,  regiia   tt   piiiK'ipatii.s, 
Iiuiniuiiin.    At  illi  longae  tyranuidis  iisii  indiirati  et  hactemis  siiccessii  fraiulis 
(iuxta  Dauielcm)  elati  conteiuuebant  niodestiam  et  revereutiam  nieam,  in  locmii  Xou.  11,33 
dci  suum  idoliini  statuere  praesumentcs  et  niediis  sciiptiiris  niisucie. 

5  Chiistus  auteni  iiiilii  spiritimi  suppeditabnt  insignem  couteuiptorein  tain 

fraiidis  quam  fiiroris  Papistici  fcc'it<iue,  iit  quo  niagis  scripturas  pui-garciu, 
eo  certius  aboiuinatiouem  implieitam  iuvenirem,  donec  eo  res  per  luauuin 
poteutis  lacob  pervcnerit,  ut  evideutibus  et  puris  scriptun's  convictuin  sit, 
Papam,   episcopos,   Saccrdotes,   Mouachos,    Moniales,    Älissas  et  Universum 

w  regnum  istud  cum  suis  dogmatibus  et  ministeriis  esse  aliud  niiiil  quam  mere 

portenta,  idola,  larvas,  meudacia  et  ipsissimam  abominationem  in  loco  sauctosiaiii).  24,15 
stautem,  titulis  verorum  Episeoppruni  et  Ecdesiae  sese  prostituentcni,  Mere- Dncitb  n,  3 ff. 
tricem  seil,  ilhuu  purpuratam  super  bestiam  nuilticipitem  sedentem,  aebriam 
sauguine  testiimi  Christi  et  inebriautem  reges  terrae  calice  fornicationum  et  cffcns.  17, 2 

15   aliomiuationnm  suarum.    De  quibus  omnibus  Petrus  praedixit:  'falsi  doctoress.  tsctni',  i(f. 

iuxta  iutroduceut  sectas  perditionis,  dominuni,  qui  eos  mereatus  est,  negautes» 

viam  veritatis  blasphemantes  et  fictis  verbis  de  nobis  iu  avaricia  cauponautes.' 

Nam  unus  furor  est  luiius  sacrilegi  populi:  A'^elle  per  opera  eoram  deo 

agere,  nou   sola  tide,   unde  uecesse  est  Christum    negari  et  fidem   exinaniri, 

■20  crescere  autem  lucra  et  absorberi  totius  muudi  opes  pro  Missis  et  vigiliis  suis. 
Sic  enim  perversissimum  hoc  abomiuatiouis  vulgus  oninia  pervertit:  Opera, 
quibus  erga  homincs  utcndum  est,  offerunt  deo,  fidem,  qua  sola  deo  ser- 
vitur,  tribuunt  [^l.  Bij|  hominibus.  Nam  omuibus  humanis  doctrinis  creduiit, 
deo  uou  creduut.     ßursum  nulli  homiui  benefaciunt,  deo  aiitem  benefaciunt. 

25  Hac   itaque    veritate   agnita   coactus    sum  quaedani  nieoriun  retractare, 

sicubi  bona  de  Papatu  et  de  iis,  quae  extra  scripturam  docentur,  scripsi. 
Denique  adhuc  revooo  et  ex  auimo  doleo,  sicpiam  syllabam  pro  bono  Papatus 
et  regni  sui  uuqiKim  scripsi.  Rogoque  ineos  lectores,  dignentur  prudcnter 
nieos  eiusmodi  errores  cavere.   lusuper  (juod  regem  istum  larvatum  Thomistam 

3u  iusanum  fecit  in  libello  'de  captivitate  Babilonica,'  etiam  revoco  et  minus, 
quam  oportuit,  me  dixisso  confiteor.  Niraium  enim  honoris  est  et  gloriae 
dicere '  Papatum  esse  robustani  venationem  Ro|mauiJ  Episcopi.  Nam  id 
exempli  Nimrod  omuibus  princi[)atibus  prophauis  quoque  conveuit,  (juibus 
tarnen  nos  deus-  vult  subdi,  houorare,  benedicere  et  pro  eis  orare. 

3:,  Verius  autem  sie  de  Papatu  dico:  Papatus  est  Priucipis  Satanac  pesti- 

lentissima  abominatio,  quae  sub  coelo  fuit  aut  f'utura  est.  Sic  revoco  libeiluiu 
meum  'de  captivitate  Babylonica'  in  gratiam  domini  Henrici,  novi  Thoniistae, 
ne  ira  ruiupatur  tanta  Thomistici  Hominis  maicstas.  Haue  cniin  revocatioiiein 
a  me  extorquet  tam  doctus  et  terribilis  Thomista.    Nam  ne  luilla  suo  libollo 

2  longe  AB  long^  C  7  cercius  A  9  Papam,  C'anlinales,  Episcopos   Vit.  Ten. 

17  nobis]  Tobis  Ift.  Ten. 

>)  Uns.  Ausg.  6,  S.  4<J8.    Vgl  dazu  Assertio,  Boime  1521,  Bl.  13;  Walcli  XIX,  166. 


188  Cuntia  llenriciuii  licgeni  Augliiie.    1522. 

vis  iiidvt'iKli  Lutlieri  inesset,  adiecit  iiiinas  consiilens  plane  exureiuluin  esse 
limiu  iiaeieticiini,  iiisi  resipuerit.^  Va  lioe  plane  Thoniistacissiine.  Nam  istis 
miiiis  certuin  est  Lutlierum  territuni  iri  et  sequuturiim,  quicqnid  Tlioniistiea 
saliva  in  hoc  libello  regis  nientitiir  et  hlaetcrat.  Haee  sunt  arma,  i|uil)n,s  haeretiei 
vincuntnr  liodic:  ignis  et  furor  iusulslssimonim  asinoruiii  et  Tliomistieorum  s 
pureorum.  Sed  pergant  porci  illi  et,  si  audent,  exurant  me.  Hie  suiii  et  exfiectalio 
eos :  eineribus  solis  post  mortem  ctiam  in  mille  niaria  proieetis  jjersecpuir 
et  fatigabo  hoc  abominabile  vulgiis.  Summa,  vivens  Papatus  hostis  ei'o, 
exnstiis  bis  hostis  ero,  facite,  porci  Thoniistac,  (piod  potestis:  Lntherum 
^»i- ''•  "■  habebitis  ursani  in  via  et  leenam  in  seniita,  undique  vobis  occurret  et  pacem  iü 
habere  non  sinet,  donec  ferreas  vestras  cervices  et  aereas  frontes  contriverit, 
vel  in  salutem  vel  in  pcrditionem.  Haeteuus  satis  fnerit  pacieutiam  perdi- 
disse,  deiuceps  cum  pergatis  indurati  et  occaecati  cornna  erigere  et  sponte 
facti  sitis  incorrigibiles  et  indomiti,  nemo  a  me  expectet  quicciuam  dici  in  vos 
deplorata  portenta,  snavc  aut  blandnm.  Irritatos  enim  volo  magis  ac  magis,  is 
donec  efl'usis  omnibus  viribus  et  furoribns  concidatis  in  vobisipsis.  Qui 
priraus    alterum   compescuerit,   sit   ipse   victor:    sicnt   vultis,    sie   fiat  vobis. 

Ut  igitur  redeam  ad  egregiam  iilam  regis  Thoraistitateni ,  qua  me 
damnat  ut  pngnantia  scribentem  et  mihi  ipsi  nnlla  parte  eonstantcm,  nbi 
iiiiseraliilis  librifex,  inopia  rernm  laborans,  verl)i.s  vinileiitis  nmltuni  pajnri  :'u 
sc  posse  perdere  monstravit,  Kegium  plane  o|ius.  (^ua  tide  antem  hoc  tacial, 
hinc  aestimabit  bonus  Icctor,  (piod  iarvatus  Thomisla  ne  unum  (|nid('m  locnni 
profert,  saltcm  exenipli  gratia,  ipio  meam  incon>tanliam  convincat.  Suluni 
rhetoricatur  gloriosus  Rex  hoc  modo:  Lutherus  .-ii)i  pugiiat,  (piis  ei  credat"? 
iSii;  dixissc  satis  fuit  dclensori  novo  Elcclesiae  et  nuinini  recens  in  Anglia  -'S 
uato,  caeteruni  ostendisse  exenipluni  non  fuit  opus,  ue  daretnr  Luthero 
occasio  sese   pnrgandi   et  stnltnm   regem  pro  dignitatc  Thomistica  tractandi. 

Quando  ergo  Larvam  verbis  larvatis  sine  excmplo  ludere  libiiit  in  rc 
(am  seria  et  sacra,  ego  sine  larva,  sed  apertc  dico  Regem  Angliae  llenricnni 
istnni  plane  mentiri  et  scurram  levissinuun  mendaciis  suis  magis  referre  m 
(juam  regem.  Hoc  crimine  ego  Lutherus  Thomistani  hinic  virulentum  palam 
aecn.so  et  tostibus  tum  übcllis  tum  loctoribus  mcis  ])er  orbem  couviuco. 
Faeessat  mihi  in  hac  re  maiestas  regia  et  nua  Innnilitas,  cum  mendace 
scurra  loquor  regiis  titulis  velato  de  rebus  divinis,  (|uarnm  ininriani  acKcrsns 
mendacia  tueri  pcrtinct  ad  (|Uendibct  Christianum.  Si  stultus  Ivex  sie  regiae  :h5 
maiestalis  (il)liviscitur,  ut  mendaciis  apcrtis  in  publicum  audeat  jirodire  idque, 
dum  sacra  ti'aclat,  cur  mihi  nun  pulciu'um  ^it  mendacia  sua  i'iu'sus  in  os 
eins  i'cgcrere,  nt  siipiani  vnhmlatem  concepit  adversus  divinani  maiestatcm 
uieutiendü,  eani  amittut  veritatem  adversus  suam  uiaiestatcui  audiendo. 


:i  miiiis]  itiiiiinms   .1 

>)  Asscrtio  lU.al^';    Wnkh  XIX,  l(>3. 


Contra  Henricum  Regem  Angliae.    1522.  189 

Neque  enini  liic  mihi  paintMiliae  haliciula  ratio  est,  iibi  niendaeiis  suis 
scurra  levis  iion  nie  iioc  vitani  meam  (qiiod  utique  sustiiuiisscm),  scd 
doctriuam  ipsain  impctit,  quam  certissimus  sum  meam  non  esse  sed  Christi. 
Sibi    itaque    iiuputet    suisque    mendaciis,    si    indig-na   eogatur    audire   Regio 

'•>  nomine.  IToc  nioriiit  os  eins  impiiruni,  quod  Kogem  meum,  qui  est  Rex 
gloriae,  iiiasplieniii.s  suis  consjmicavit.  Xon  enim  mea  doetrina  sil)i  ulla 
parte  pugnat  nee  pugnare  potest,  cum  sit  Christi,  et  orbi  toto  iam  con.stet 
me  de  fide,  de  cliaritate,  de  o]K'ribus  et  de  iis,  quae  sacris  literis  spiritus 
Christi   nos   docuit,  semper   fuisse  eodem   sensu,   semper  eadem  docnisse  et 

10  scripsisse,  licet  usu  et  studio  de  die  in  diem  magis  ae  niagis  proficerem  et  eas- 

dem  res  nunc  sie,  nunc  sie  tradiderim,  aliquando  clarius,  alibi  loeupletins,  alibi 

eopiosius  et  varie  traetarem,  quo  modo  et  ipsac  saerae  literae  easdem  res  tractant. 

[SI.  Biij]  Quod  si  volet  me  in  hiis  rebus  mihi  non  coustare,  quae  extra 

.seripturas  traetavi,  nempe  Papatu,  indulgentiis,  Missis  et  eins  generis  Zizaniis, 

15  quibus  a  principio  niodeste  dissensi,  postea  peuitus  damuavi  (ut  regi  tanto 
nieudacium  hoc  iguoseam,  quod  adversus  hominem  Lutherum  raentitur  in 
rebus  humanis),  quis  non  vidct  stultitiam  et  hebetudinem  eins  Thomisticam? 
qui  in  imiversa  'riiomistitate  sna  nee  dum  eo  promovit,  ut  seiret,  quae  sint 
puguantia  et  non  pugnantia  dogniata.    Aeeede,  gloriose  Thoniista,  ad  ferulam, 

wu   docebo  te,  quid  sit  pugnare  dogmata. 

Si  hoc  est  sibi  non  eonstare  in  dogmatibus,  ut  Rex  Thomistieus 
definit,  si  quis  aliter  sentiat  cognita  vcritate  et  errore  revocato,  quam  antca 
senserat,  obsecro,  quis  vel  sapientissimorum  vel  sanctissimorum  virorum  sibi 
iinquam  constitit?    Daninabimiis  Pauli  Epistolas  universas,  quod  ille  pacnitus 

2.1   stercora  nunc  vocat,  (piae  antea  sibi  luera  fuerant.    Damnenms  et  Augustinum,-i!iiii.  s,  tj. 
qui  singulari  libro  niulta  retractavit  et  louge  contraria  primis  docuit.    Quin 
iuxta  huius  Kegis  sapientiam  inaestimabilem  peccatores  desinant  paenitere  et 
ecntentiam  in  melius  mutare,   ne  Rex  Angliae  iratus  libro  edito  damnet  eos 
inconstanliae  et   disseusionis    jiropriae.      Et   cur    non    sese   quoque   Rex   sua 

30  sapientia  metitur  et  nunc  vinuni  bibit,  tjui  olim  lac  nutricis  sugebat?  Cur 
nunc  armatnr  ferro,  qui  olim  |)ueriles  caligas  induebat?  Dcnique  cur  in  me 
damnal,  quod  ipse  facit?  Xam  hoc  ipso  libro  laudat  mc,  quod  papatum 
jirius  ])robarim,  et  rursus  damnat,  (piod  postea  reprobaverim.  (iuur  igitur 
et  mihi    non    lieebat    aliter   de    papatu    sentire   quam    sensi,   et    meos   errores 

s.'i  mutare  .sententia  meliore?  Quis  vero  crederet  regem  tantuni  adeo  inepte 
j)otuisse  delvrare?  Nisi  Thoniista  esset  et  virulentis  aliis  mendaciis  serium 
deeJarasset,  poterat  videri  iocatus  een  in  diebus  larvarum. 

Haec  pocius  sunt  pugnantia  dogmata,  ubi  simul  docueris  contraria, 
simul  defenderis  et  asserueris,  et  neutrum  revocaris  aut  damnaris,  quo  modo 

40  papistarum    insaniae    pugnant,   ubi    Matt.  IG.    Petram    faciunt    Christum    etajiattti.  is.ia 

14  nempe  de  Papatu  Vit.  Jen.  •24liii  ille  post  conversionem  penitus  stercora  vocat, 
quae  autea  in  ludaismo  sibi    Vit.  hn.  -JS  iratu  A  irato  B  iratg  C  33  Qunr]  Qur  A 


lf)0  Contra  Honricuni  Rejjem  Aiigliae.    1522. 

Papam,  cum  Christus  sit   sanotiis,   Papa   autcm  impiiis,  et  sanctitudiiii  cmu 

2  Sor.c.ut.  impictato  convcniat  ccii  luci  cum  tcnohri.s  et  Christo  cum  P>ciiai.     >Sic  cniui 

Pa|iatus  non  uisi  incoiistantil)Us,  puLiuantissimis,   meudacissimis  constat  (scmi 

piitius    corruit)    dogmatilnis ,    (juac    utraijue    siuiul    ilocet,    assorit    et    tnctur. 

Viileat     itaque    lector    ex    uno    lioc    argumcnto,    quam    asinina    ruditas    sit     r. 

Tiiomistaruui  vcl  pucriiis  aninii  impotentia,  quae  non  sinat  cos  sua  ipsoruui 

vcrlia    iutelligere,    et    audent    tamen    assertioncs    sacranieiitoriiiu    scriljcre    et 

inaguifieas    anipulhis    suac    incrcdihiHs    inseitiae    testes  iactaie.     In  hoc  enim 

huuc    libelhim    Kegis    seriptuiu    arhitror,    ue    Stupor    et  iuscilia  sophistanun, 

praesertini  porcellorum  istoruiu  (Thomistas  dieo),  falso  a  me  traduci  t-rcderet   m 

nuuidus:  fuit  enim  mcmn   indicium   tali  ipsorum  met  oporc  et  sigiilo  eompro- 

haiiihuii  et  confirmaudum. 

Ad  aherum  vitium,  nempe  mordaeitatis,  quo  nie  sugillat  Rex,  rcsponch'u, 

Priuuun  ei  prohandum  fnisse  iiiicpiam  ineam  mordacitatcm  et  papatum  inno- 

"'^^."'i/-'Yi'^"  ceiiteni  esse.     Alioqui,  cur  Clnistus  ipse  Älatt.  28.  tanta  vehementia  scribas    l^ 

et  [)iiarisaeos  mordet  et  hypocritas,  eaeoos,  stuitos,  plenos  imnuuiditia,  hypocrisi, 

^iMjii. 3. 2 homicidas   eriminatur?    Et  Paulus   (luotiens  vehemens  est  in  concisiones  (nt 
2.  Sor.  2,  n;  .  ,  ,  ,   , 

11,13;     voeat  ipse)  suas  et  pseudoapostohis,  (pios  adulterantes  et  eauponantcs  verhnm 

zu.  i,'io;  doi ,   canes,   dolosos  oiiorarios,  Anostolos  Sataiiae,  filios  diaholi,  nlenos  doh) 

et   malitia,  dcc<'plorcs,  vaiuloquos,  fascuiatores  et  cu'cuiatores  vocal.     An  et    -m 
iios  Tliomista  larvatus  meeuiu  aecusal)it  invidiae  et  superhiaeV 

(l\\\n  ut  plene  Tin)misticuni  cerehrum  et  plelieium  repraesentet  ingcniuni, 
quasi  in  scaena  liistrionem  agat,  sie  nudedictis,  eonvieiis  et  niendaeiis  in  me 
insanit  per  totnm  lii)cihnn  et  nihil  eorum  de  nie  aiilea  probat,  nt  nuUa 
causa  meam  videatur  mordacitateni  damuare,  (juam  ut  rabiem  maledieendi  2^ 
apud  sordi<los  snos  Tiioniistas  iustifiect  et  anreolam  Tliomisticam  niercadir. 
Stolidnm  seil,  caput ,  (jiiod  abunde  cognovit  Papatum  apud  me  jiio  Anti- 
iiiob  3, 8  christi    regno    liaberi,   cui    etiam    Job  maledici  maudat,  per   cos,    (pii    parali 

Soll.  IG,  81.  snnt  snseitarc  Ix'vialhaii.     Et  ubitiue  spiritus  praccipit   munduni  argnere  de 

])eccato   inipictatis   et   onniino    sanctam    et    instani    haue   mordacitatcm    tum   3o 
huidat,  tum  exigit.     Hex    voro   tanquam   obtinuisset  Papatum    sanelum  esse, 
])lanstris  virnlcntiae  et  malediecnfiac  suae  debaehatur  in  meam  mordacitniem. 
seil,    ut    dixi ,    '1  liomistarum    li\  |iociilam    e(    larvam  agerc  voluit,   apud  qiio.s 
extrenia  iierlidia  et   summa  haeresis    est,  'Magistros  nostros',  etiam    si   ])estes 
sini   orbis  tcnarum,  cen  angelos  dei  non  adorassc.     Mutisse  advcrsus  riulnni   '■'■'■' 
eoiiini,    lioc    dcmnui  crinicn    est    nnllo    satis    igne    cxpiabile.     Ego  vero,    (pii 
hacleniis  i'anio  Cui   mis<'rieoi'djor  in  |iortcnla  Papistiea  sub  spe  rcsipiscenliac 
31ÜII1. 1, 28eornni,  Nunc  <'nm  eos,  (pii  einsmodi  sunt,  videam   in  reprolium  sensiim  dalos 
et  dcplorata  pertinacia   in   lofuni   snuiii  cum  ducc  sno  l'liaraoiw  abiisse,  nuila 
ami)lins  modestia,  nulla  miscricordia  in  cos  ntar.    IS'eqiic  amplins  amicis  meis    lo 
frena  calanii  \i<l.  1!4|  permillani,  sed  tacens  eos  conlcnuiam  vel,  si  agcndum  est 

11  ipsoruiiict  V        35  siiitj  sunt  '.'        :tT  l'.'uilo  Al:<' 


Contra  Henricuin  Regem  Angliae.    1522.  191 

Clin)  illis,  (|nanti>  possim  iiiiiictii  in  eos  ferar,  irritatiinis  satis,  provocatiiiii.-i 
tain  stn|)i(liis  tiiiiicds,  tain  nidcs  asiiuis,  fam  ciasso.s  purco^;,  ciiiii  iligiii  alio 
ülTlicio  iion  siiit,  iiisi  iit  provocontnr  in  pooiiani  siiani.  Idque  faeiam  in  gloriaiii 
Henrioianae  Ecclesiae   et    ipsiiis    Ilcnrici,   ogregii    defensoris   Tiidiiiistac,    lu; 

5   frnstra  nieaiii  nionlacitatem  sacerrinia  siia  inaleilicoiitia  danmasse  niK'i'i  possit. 

Veiiianiiis  aiitem  niiuc  ad  rem  ij).sani  et  inure  Aristotelis,  (jni  Tlionii- 

staruni  deus  est,  priino  generaliter,  deinde  specialiter  de  causis  istis  dispiitc- 

mus.     Suinniuii),  generale   et   uniciim    rohnr   Henricianae   sapicntiao   in    taui 

regio  lihello  est  luilla  scripturae  antoritas,  iiiillu  ratio  urgeus,  scd  Tlioniistiea 

10  illa  disputandi  forma:  'Mihi  sie  videtiir,  Ego  sie  sentio,  Ego  sie  orcdo.'  Et 
iit  hie  mei  Amsdorifii  recorder,  sie  di.sputat  .stolidus  Kex,  sicut  ille  reeitaro 
solet  disjiutasse  Lipscnses  Tiieologistas.  L'bi  cum  respondeiis  negasset 
as.snmptum  oppoiieuti,  probahat  idem  opjjoiiens  lioc  modo:  'Oportet  sie  esse.' 
lUo  iterum  negante  denuo  et  ille:  'Et  quomodo  potest  aliter  esse?  oportet  sie 

!.'•   esse.'    Piilclierrime  et  Tiiomisticissime,  quin  et  Lipsicissinie  et  Ilenrieissime. 

Sie  cnm  ego  in  meo  lihello  'de  Cap[tivitate|'  hoc   Thoniistietun  generale 

principinni  maxinie  inqx'liisseni  et   divinas  scriptiiras    adversus  ritiini,  usnm, 

eonsuetndinem,  autoritatem  hoininnni  statiiissem,  Doniinns  nosler   Hex  iiihilo- 

miuuä   pro  sua  Thomistica   sapientia   aliud    nihil    reddit   quam:   'Oportet  sie 

20  esse,  usus  sie  habet,  liaec  est  longa  consiictudo,  Ego  sie  credo,  Patres  sie 
seripserunt,  Ecelesia  sie  ordinavit  &c.'  Qnod  si  iterum  scripsero  mille  libros 
et  probavero  per  scripturas  usum  et  autoritatem  hominum  in  rebus  fidei 
niliil  esse,  facile  erit  et  regi  Thomistico  mille  libris  respondere  et  omissis 
sciipturis   a   me  inductis    semper   iterare:  'Oportet  sie  esse,  usus  sie  habet, 

ii  Autoritas  hominum  sie  dicit,' atque  aliud  nihil.  Si  autem  dixero :  unde  probas 
usuni  et  autoritatem  humanam  valere?,  respondet :  'Oportet  sie  esse,  mihi  sie 
videtur,  Sic  credo,  nunquid  tu  doctior  es  nnus  omnibus?' 

lutelligis  ergo,  Leetor,  stipites  istos  iiitractabiles  hoc  tantum  quaerere, 
ut  sibi  solis  eredatur.     Ego  postulo    nou  mihi,  sed  apertis  dei   verbis  eredi, 

30  illi  postulant  praeraucidis  et  veternosis  sui  cerebri  visionibus  credi  conteuiptis 
verbis  dei.  Neque  euim  ego  vel  usum  vel  autoritatem  hominunj  in  totum 
negavi,  sed  libera  esse  volo  et  indifVerentia,  quaecunque  extra  scripturas 
sanctas  scripta  sunt,  tantum  articulos  fidei  necessarios  fieri  recuso  e.x  homi- 
num verbis.     Tolerari  volo,  quae  bene  dieuntur  et  geruntur  citra  scripturae 

35  testimonium.  Tolerari  autem  libere.  At  trunci  isti  uobis  articulos  fidei 
faciunt  ex  omni  verbo  patrum,  (piod  lautum  abest,  ut  saucti  voluerint  suis 
scrij)tis  tribui,  ut  nulla  niaiore  blasphemia  ofleudi  possint,  quam  dum  per 
letliargicos  Thoniistas  eorum  libera  verba  et  facta  iu  necessarios  articulos, 
hoc  est  laqueos  meudaces,  in  pernicicm  animarum  vcrtuntur. 

4t)  Sit  ergo  raea  haee  generalis  responsio  ad  omnes  sentinas  insulsissimac 

huius  larvae  Thomistarum,  cjuas    in  libello  suo  corrivat.     Et  partior  eas  in 

12  Lipsenscs]  N.    Vit.  Jen.         7.5  et  Lipsicissiiiie  fehlt    Vit.  hu. 


192  Contra  Henricum  Regem  Angliae.    1522. 

diio  geuera  hoc  motlo:  Si  iisuni  vcl  aiitörilatem  liominum  talem  alleijat,  (jiiae 
manifeste  coutra  .scriptmas  piigiuit,  Aiiatlieiua  .sit  usus,  autoritas,  Kex, 
Thomista,  sophista,  Satan,  iino  et  angolus  de  ooelo.  Xani  nihil  contra,  sed 
ouiuia  pi'o  scripturis  valore  debent.  Tale  est,  quod  de  altera  paite  sacra- 
nionti  Res  stolidus  producit,  ubi  prae  Thoniistiea  insania  etiam  conteiidit '  s 
usum  valere  in  articnlum  fidei  adversus  apertissimuni  textuin  Euangelii, 
sicuti  videbiuius,  (jua  amentia  nnlli  unquaiu  haeretici  laboravenuit.  Hactenus 
enim  haeretici  scripturis,  saltem  in  speciem,  usi  sunt,  uulli  ea»  aperte  dam- 
uaverunt.  Soli  Papistae  et  Thoniistae,  fex  uovissima  aboniiuationuni,  eam 
uieretriciö  frontem  sumpserunt,  ut  et  scripturas  sauctas  sie  habere  confiteantur  lo 
et  tarnen  sie  seutiri  uon  licere  veliut.  Xeque  ipse  Satan  tarn  aperte  et  recta 
in  OS  et  in  faciem  divinaoi  maiestatem  blasphemat  et  mendacii  arguit. 

Si  auteoi  enm  usum  vel  autoritatem  hominuni  allegat,  qnae  non 
pugnent  scripturis,  uon  damuo,  sed  tolerari  volo,  hoc  tantum  adiecto,  ut 
libert;is  Christiana  salva  sit  et  in  arbitrio  nostro  sit  ea  sequi,  teuere,  nuitare,  is 
qnaudo,  ubi,  quo  modo  placuerit.  Quod  si  haue  libertatem  nobis  captivare 
voleut  et  necessarios  articulos  fidei  statnere  tentarint,  iterum  dico:  Anatheuia 
sit,  qui  hoc  praesumpserit,  sive  sit  iiisulsus  Thomista,  vel  stupidus  papista, 
sive  Hex  sive  Papa.  Tale  est,  quod  dominus  uoster  Rex  urget  pro  articulis 
fidei:  sua  sacrameuta  confirmationis,  niatrimonii,  ordinis,  uuctionis  et  mix-  20 
turam  aquae  in  vinum  Äc. 

Sed  nobis  adversus  has  stipulas  et  stuppas  Thomisticas  plusquam 
aRaiii).  i5,9uimis  potentia  sunt  divina  fulmina,  ubi  Christus  Matt.  15.  deceruit  su()er 
omnes  hominum  traditioues  dicens:  'Sine  causa  colnnt  me  doctrinis  et  man- 
datis  hominum'.  C^uid  est  universa  fex  hniiis  larvati  Thomistae  adversus  unam  -'s 
hanc  vocem  Chi'isti,  ut  jdia  plurima  transeam  alias-  memorata?  Si  frustra- 
neum  est,  quicquid  [231.  C  l]  hominum  mandatuni  est,  qua  fronte  stolidus  rex 
nobis  articulos  fidei  ex  eo  facief?  Itaque  hac  sola  voce  Christi  prostratus 
iacet  int'oelix  et  miserabilis  defensor  Ecclcsiae  Ilenriciauae  cum  toto  suo  libello. 

Ubi  estis,  domine  Henrice?  producite  vestrum  egregium  contra  Lutherum  so 
libcllnm.  Quid  asserit  domiuatio  vestra  ?  Septem  sacrameuta?  (iuibiis 
doctrinis?  Dei  an  hominum?  Audiat  ergo  Thomistica  vestra  dominatio 
indicinni  uon  Lutheri  sed  eius,  quem  trenumt  cardines  orbis:  'Frustra  colunl 
nie  doctrinis  hominum.'  Kat  dominatio  vestra  et  doceat  dominationes  papales 
hanc  irustraneam  lidem  et  rcligionem  camque,  sicut  optime  novit,  strcnnue  31 
defcndat.  Verum  ab  Ecclesia  dei  os  vestrac  domiuationis  inipunini  et 
sacrilegum  abstinele,  ijuae  non  nisi  verbum  dei  admittil. 

Dcnitjue    adeo    stultum    est    hoc    Regis    propositum,    ut    et    couuiumi 
hominum  seusui  repuguet.     Quis  euim  non  rideat  pro  fide  nostra  Christiana 


9  novis»iin.irü  C 

')  Asseitio  Bl.  d;  ^^'alch  XIX,  170.        -j  'Soii  TOcnjc^eil  Sc^rc  jii  mcibcn'  oben  .S.  Tiff. 


Contra  Heuricum  Regem  Angliae.    1522.  103 

niliil  atVcrri  roboris  per  tantos  Samsoiias  nisi  longitiicliiiom  tcinixirum  et 
miiltoniiu  litninmim  ii.siim?  Qua  ratioiiu  probabimus  Turcanmi  fidora  esse 
erroiieam,  (jiiae  iani  ail  millcsimuiii  fere  aiuuini  diirat,  ante  orta  (juam  fJcr- 
maiiia  ad  fidein  eoiivcrsa  est?     An   Iioc   satis   est    qiiod,  dum  j)er  iiitervalla 

5  terrarum  semoti  non  co(;;inuu'  euni  illis  disputare,  interiin  in  nostris  angulis, 
((uic-cjuid  visuiii  fiierit,  lieet  iniirari?  Sic  et  ludaeos  quis  non  nieiito  iiistilicet 
luiius  invicti  Thomistae  excmplo,  cum  taiita  nos  supereiit  longitudiiie  leni- 
jioruni?  Et  cur  gentes  per  orbeni  novam  Ciiristi  fidem  non  dicentur  antore 
Henrieo  Angliae  merito  fnisse  persccutas,  cum  idolatria  eorum  lioe  pulcheniino 

111  et  Thomistieissimo  argumento  rccta  et  Sana  fides  censeri  debuerit,  quod  tdt 
niilibus  annorum,  tot  regionibiis  populorura,  tani  constanti  nsu  firniabatur? 
Atque'  eodem  Henrico  Magistro  etiam  uum  asseranuis  iiiipionnn  homimun 
errores  esse  sanain  fidem,  qiiod  ab  iiiitio  mnndi  illonim  superarit  nuiltitudo 
et  diuturnitas  et   potentia   piorum    paucitatem  et  ignobilitatem.     fSumnia,   Wi 

if.  hominum  dicta  valent  articulos  fidei,  cur  non  et  mea  verba  faciunt  articulos 
fidei?  An  non  suni  homo?  Quin  nova  regis  sapientia  omnes  bomiiies 
omnium  houiinuiii  verbis  crcderc  cogamus.  Et  ipse  Rex  quoqiie,  ut  levetiir 
cnra  scribendi,  sequatnr  siium  principiuin  et  dicat:  Homo  suiii,  ((ui  si<> 
loquor,  ergo  oj>ortet  sie  esse,  non  potest  aliter  esse. 

20  Stulta,  ridicula  et  verissime  Henriciana  et  Thoraistica  sunt  haec,  (juasi 

res  spiritualis  nietienda  sit  praescriptiouibus  tempornm  et  usu  aut  iure 
lioniinnm,  ceu  fundus  aut  pratum  aliqnod  sit.  Quod  si  dixerint  suam  prae- 
scriptionem  in  hoc  differre  ab  illoruiu  praescriptione ,  (piod  papistarum  sit 
ex  spiritu  sancto,  iliorum  ex  hominibus,    ridebit  Turca   iioc   futiie   cavilliim 

25  et  dicet:  Cum  tu  hoc  asseras  sine  scripturis  et  sine  signis,  mera  iiominiiin 
autoritate,  nihil  magis  efficit,  quam  si  ego  meam  quoque  fidem  esse  ex  deo 
dixero.  Et  qua  facilitate  tu  rae  coutemnis,  et  ego  tuam  conteiuno ,  qua 
autoritate  probas  tuam,  et  ego  pi'obo  mcaiii.  Quid  hie  fiet?  uisi  ut  raoriones 
etiam    intelligant    Henriciauos    Thomistas    prac    sua    insigni    inscitia    fidem 

30  nostrain  hidibrio  exposuisse  et  omnium  gentium  impietatem  stabiiivissc 
diguos,  quibus  os,  lingua  et  manus  praecidcrentur ,  ne  in  aeternum  ah(piid 
aut  dieerent  aut  scriberont. 

Sed  hoc  agit  inquietus  Satan,  ut  nos  a  scripturis  avocet  per  seeleratos 
Henricos  et  sacrilegos  Thomistas,  et  fidem  uostram  super  iiominum  mendaeia 

:iÄ   eoUocet.    Neque  enim  iain  seriptura  sancta  opus  est,  si  sufficit  novis  iiomiiuim 
dietis   extra  scripturam  roborari.     Xos  autcm,  ut  favemus  dignissimos   istos 
defensores   Papisticae  Ecclesiae,   ita   dicimns   anatliema    et   nialedictum   esse, 
(|ni  nostrae   fidei   aliud  fundamentuin    posuerit,   quam    id,  quod   positum   est.  i.  sov.  3,  u 
Paulus  enim   1.  Cor.  2.  magna   saneit   autoritate   fidem  nostram   oportere   niti  i.ifor.  2, 4 

40  iu   verbis   dei,   ubi   dicit:    'Seruio  mens   et  praedicatio  mea    non    in    persiia- 


1  .Samsoiics  C        9  persecutae  T7(.  Ten.        15  valent  a<l  articulos  iiilci  coiiilemlüs  VU.  /«». 
Sut^erä  S&ntt.    X,  2  13 


194  Contra  Henrieuin  Regem  Angliae.    1522. 

sibililjiis  liumanae  f^apiciitiae  verV)i.-:,  sed  in  ostensicine  Spiritus  et  virtutis  f'uit, 
iit  fides  vestra  non  sit  in  sapieutia  hominiim,  sed  iu  virtiite  dei.' 

Hoc  fulmine  et  tonitru  coelesti  quatit  et  dispergit,  sicut  ventiis  pulverem, 
universas  larvas  liuius  Henrici  iu  suo  insulsissimo  libello.  Quid  eniin  seribit 
stolidns  Heuricus  nisi  persuasibilia  liumanae  sapientiae  verl)a,  dum  niiiil  s 
Spiritus,  niliil  virtutis  ostendit,  sed  longitudinera  temporurn,  dicta  et  facta 
iiominuni  causatur?  ausus  etiam  impudenti  ore  exigere,  ut  tideni  nostrani 
super  iiaec  liumana  figamus,  palam  in  os  hoc  tüvinuni  Pauli  insanieiis. 
Maledictuni  itaque  sit  et  iterum  nialedictuni  non  soliun,  quod  stolidns 
$ioi>  40, 10  Plenricus  tentat,  sed  et  Universum  corpus  istius  Iiehemotli,  rcgnnni  Papao  lo 
cum  universis  dograatibns  suis,  quibns  nos  a  deo  nostro  abdncere  moliuntur 
et  verbum  eins  e  cordibus  nostris  evellere. 

Proiude  nos  nostrae  Ecelesiac  defensori  adliaerenius,  qui   dirit  Matt.  1(1.: 

ss.'aitii.  ifi,  is'Aedificabo  Ecclesiam  meam'  non  super  lougitudinem  tempornm  ne(|ue  super 

innltitudinem  liominum  neque  super  'Oportet  sie  esse^  ueque  super  usnm  aiit  i.'. 
dictum  sanctorum,  denicjue  nee  super  lohanneni  Baptistam,  nee  super  Eliani, 
nee  super  leremiam  aut  ullum  ex  prophetis,  sed  'super  solam  et  solidam 
petram',  super  Christum  filium  dei.  Hoc  est  robur  uostrae  fidei,  hie  tuti 
suHuis  adversus  portas  inferi.  Hie  mentiri  et  fallere  non  potest.  'ümnis 
'<ii.  ur.,  u  honio  mendax.'  Et  sancti,  cum  extra  hanc  rnpem  aguut  aut  dieuut,  homines  so 
sunt.    Purissimum  et  soluni  ac  certum  verbum  dei  uostrae  fidei  supponendnm 

1. 1Jetvi4, 11  est.     'Si  quis  (iuquit),  loquitur,  quasi   sermones  dei\  et  'omnis  prophctia  sit 
iKöm.  12, 7  analoga  fidei',  Rom.  12. 

Haec  sunt  robora  nostra,  adversus  fjuae  obmutescere  coguntur  Hen- 
[S?I.  C'ij|rici,  Thomistae,  Papistae  et  (jniecjuid  est  feeis,  sentinae  et  latrinae  as 
impiornm  et  sacrilcgonim  eiusmodi,  necpic  habeiit,  quod  possint  hie  respondere, 
sed  confusi  et  jirostrati  iacent  a  f'aeie  verbornm  istius  touitrui,  et  expectamus 
qiKHjue,  quid  adversus  haec  mutire  aiideat  Kex  migigerulus  iste  cum  omnibus 
suis  sopliistis.     Stat  cnim  fixa  sententia,  fidem   nou   deberi   uisi   certo  verbo 

3!üin.  10, 17  dei,  sicut  dicit  Rom.  10.:  'fides  ex  auditu,  auditus  autem  per  verbum  Christi',  so 
jiroindc  quiequid  ultra  verbum    dei  produeitur,    hoc   nostri   sit   arbitrii,   cen 
doininoruin,   eredere,    non    eredere,    damnare,    probare,    sicut   scriptum    est: 

..«Ol.  3,221. 'Omnia  vestra,   sive  Apollo,   sive  Cephas,  sive  Paulus,   vos   autem   Christi.' 
Si   solins    Christi   sumus,    (juis    est   iste    stolidns    Rex,    qui    suis   mendaciis 
nos  Papae    facere   molitur?     Nos    non  sumus  Papao,    sed   Papa   noster   est.  m 
Nostrum  est,    non  iudicari    ab    ipso,   sed    ipsiiin    iudicare.     'Spiritualis    cnim 

I.  sor.  2, 1.'.  a  neniine  iudicatnr  et  ipse  indicat  omnes',  qnia  verum  est:  'Omuia  vestra', 
etiam  Papa,  qiianio  magis  sordes  istae  et  lalies  linminum,  'riioiiiistae  et 
Heiiriei. 


Il'i  17  i:il;iiTi,   Ksai.-iiii   iiei,'   Iciciiii.-iiii    l'il.  Ich.  18  IIch-]  llit'    Vit.  Ten,  2.3  aii.a- 

lugia  A  lirl. 


Contra  Ilenricuin  Regem  Angliao.    1522.  195 

Quanquain  ego  qiioque  stultus  siini  ot  satis  ineptus,  qui  amentihiis 
istis  et  deploratis  cerebris  totics  frnstni  iiiculco  et  simlis  iiKlui'utisqtie  capi- 
tibiis  sine  fructu  semper  canto:  Traditioncs  lioniimmi  seil  diutumum  ii.simi  in 
rebus  fidei  nihil  valere.  Quoties  enini  dixi,  etiam  Aiigiistiui  scntentia  ^  solis 
r,  Cauonici.s  libris  cum  deberi  iionorem,  ut  firmissime  credatur  uiliil  erroris  in 
illis  esse,  eaeteros,  quantalibet  sanctitate  doctriuaqiie  praepolleaiit,  iion  aequo 
iiouore  dignos  esse.  At  si  etiam  Aiig[ustiuiis]  id  non  dixisset,  Scriptura  tarnen 
exigit  iiuili  nisi  soli  sibi  credi.  Frustra,  iuqnam,  surdis  aspidibiis  iiaeo -Pi.  is,  r, 
cecini   semper,   qui  sine  fine   suas   nenias    iterant   et   garrinnt:    'Anibro|sius|, 

10  Aiig|ustiniis],  Hieronv[miis]  sie  dixit,  ergo  Lutlicrus  est  haerctieiis,  (|uia 
Aug[nstini|j  Ambro[sii]  dicta  sunt  articuli  fidei',  cum  saueti  Uli  viii  nihil  minus 
voltierint  quam  hunc  saerileguni  Henrieorum  et  asiiKinim  cultum,  ut  dicta 
eoruni  articulis  fidei  aecjuarentur,  sed  libera  et  siib  iiidioium  cuiiiS(|ue  fidelis 
voluerunt    posita    esse    sua    dicta    omuia.      Quin    et    ipsi    porci    Thomistae 

15  eoguntui-  eoneedere  sae[)ius  Sfanctos]  vires  errasse,  ut  eorum  antoritas  pro 
stai)iii('iida  fide  et  fulcieuda  conseientia  etiam  communis  seiisus  iudicio  satis 
esse  non  possit. 

Haec  sit  itaque  generalis  mea  rcsponsio  adversus  regia  illa  Thomistanim 
principia,   quibus  regiiis   hie   in  totum  libellus  nititur:    longitudinem  inquam 

20  temporura    et    multitudinem    hominum.      Forte    adliuc    angelos    sanctos    ex 
daemonibus  facient  subtilissimi  isti  Henrici,  cum  longitudo  temporis  ab  initio 
mundi    illis   patrocinetur,   ut   priucipium   Thomisticissiniiini    veritatis,    doinde 
adeo  praecellit  Satan  multitudine  hominum  adhaerentium,  ut  etiam  a  Christo  ^o^-^i'Y'l 
'princeps  mundi'  et  a  Paulo  'deiis  huius  saeculi'  et  'rector  harum  tenebranim  ^v^>-  "■  "'^ 

25  appelletur.  Qnalia  ergo  sunt  Henriciana  principia  et  articuli,  talis  est  et  tides 
et  veritas.  Qualis  fides,  tales  et  sancti,  hoc  est,  Babylon  et  abominatio 
novissimis  temporibus  digna. 

Veniamiis  nunc  ad  particularia  Henrici  nostri  et  videanius,  quam  foeli- 
citer  aptet  principia  sua  conclusionibus  Thomistica  illa  sapientia.    Sed  veniani 

30  prius  peto  a  pio  et  candido  Ijcctore,  si  molestus  fuero  toties  iterando  eadem 
de  traditioriibus  et  usu  hominum  refutandis.  Quid  enim  aliud  possim,  cum 
Thomisticus  Rex  perpetuo  libro  nihil  afferat  quam  doctrinas  et  usus  hominum? 
Vix  unain  eamqiie  depravatc  adducit  scripturam,  seil,  ad  sacrameutiim  ordinis 
stabiliendum^,  ut  videbiraus.  Si  molestum  non  est  assiduc  legere  apud  stolidum 

35  Regem  'oportet  sie  esse',  'sie  sentio',  'sie  habet  usus',  'sie  docet  Ecclesia', 
'Tu  solus  sapis?'  &c.,  non  sit,  obsecro,  molestum  etiam  toties  legere:  Hoc 
scntire  nihil  est,  hie  usus  nihil  probat,  iioc  'oportet  esse'  est  nihil  esse,  ea 
Ecclesia  non  est  Christi  Ecclesia,  non  ego  sapio,  sed  ( 'iiristus  solus  sapit  et 


10  dixit]  dixcrunt   Vit.  Ten. 

')  Migiic  Patrol.  curs.  Itit.  33,  286;  44,  282.        =)  Asseylio  Bl.  s;   Wulch  XIX,  2tl$. 

13* 


196  Contra  Heuricum  Regem  Angliae.    1522. 

caetera.     Neeessitas   cogit  nie   stulido   regi   sie   per   singula   rcspondere,   <pii 
per  singula  sie  argumcntatur. 

Prinium  iudulgentias  a])prehenclit  Rex  defensor,  quas  ego  asserueram 
esse  irapostnras  Romanae  nefinitiae."^  Has  defendit  hoc  modo:  si  indulgentiae 
snnt  impostnrae,  impostores  non  solum  erunt  praecedeiites  pontifices  sed  et  5 
ipse  Leo  X.,  qnem  tarnen  Lutheriis  exiniie  laudat.-  O  reginm  et  Thomisticum 
acumeo!  Iterura  seil,  nobis  proverbium  illud  coramendat:  'Aut  regem  ant 
fatunm  uasci  oportuit.'^  Si  Liitherus  tantum  habet  autoritatis,  ut  tantus  Rex 
ei  credat  Leonem  X.  landanti,  cur  uon  credit  eidem  indulgentias  daiiinanti? 
praesertim  cum  hie  munitus  sit  scripturis,  rationibus  et  faetis,  iljic  nntem  10 
obsequium  sit  benevolentiae  erga  personam?  Sed  decori  suo  inservire  voluit 
larva  Thoniistiea.  qui  statuit  sequi  non  scri|)tnras,  non  rationes,  sed  liominuni, 
nuda  dicta. 

Itacjue   nihil    respondet    niilii    Rex  Thomisticus    iudulgentias    damnauti 
praeter  hoc  verbnra:   Indulgentiae    non   sunt   imposturac,   quia   Leo  X.   est    15 
honus   vir,   ergo   'oportet  sie  esse',  non   potest  aliter  esse.     Hoc  argumeuto 
Regio   et  Thomistico   usus   potes   dicere:    Romae   in  Curia  papae  nihil  mali 
agitur,  qnia  I^o  X.  bonus  vir  est.     Et  sie  Magistro  uostro  exiniio  Henrico 
Rege    Angliae    autore    iustificabis    omnem    illam    abominationem    Romanae 
perditionis.     Eodem  argumento  et  ante  eiun  Sylvester  mens  usus  est*,   quia   20 
et  ipsa  Thoraista  fuit.    Xara  si  hoc  loco  argutiam  illam  tractem,  quod  aliud 
sit   esse  boninn    viruni,   aliud   bonuni    civem  et   aliud   boiium  ]n'iueipem,   ut 
Aristoteles   eoruin    docct,    frustra    tractavero    coi'am    tani    stupidis   et  crassis 
truucis,  quanto  minus  caperent,  si  seciuidnm  divinas  literas  de  hac  re  dispu- 
tarem.     Xam  revera,  bonus  vir  non  est,  ipii  bonus  princcps  esse  non  potest.  25 
Spiritus  enim  Christi  (quo  solo  boni  sunnis)  reddit  hoininem  pert'ectum,  ad 
s.  lim.  3, 17  omne  opus  bonum  instructum,    ut  Paulus  ad  Timotheon  docet.     Td  (piod  et 
historiae  probant  scripturarum.    Coram  hominibus  locuni  habet  argutia  ista: 
Aliud  [58t.  Cii.j]  est  esse  bonum  virum,  nempe  in  .speciem,  et  aliud  bonum  priu- 
cipem,  aequo  in  speciem.    At  Saul,  ut  desiit  esse  bonus  vir,  simul  desiit  esse  30 
bonus  princeps.      Itaque  nihil  facit  hoc  contra  me,  quod  Lcofnis]  X.  personam 
laudavi  et  iudulgentias   damnavi.     Duplex   est   hie  iudicium:    Homiuem   non 
licet   iudicare,    etiam    si   pessimus   sit  coram   deo,   donec    foris   sine  crimine 
vivit,  hoc  enim  iudicium  ad  euni  pertinet,  qui  scrutator  est  cordis  et  renum. 
Aliud  est  de   indulgentiis   iudicare,    quod  ad  doctrinam  pertinet,    in  qua  ut   3i 
errare  po.ssunt  tam  boni  et  mali  (sive  sint  vere  aut  ficte  boni),  imo  et  electi, 
ita  pertinaces  in  errore  non  sunt  nisi  manifeste  impii.    Hoc  iudicimn  ad  omnes 
Csoft.  10,  i  et  singulos  pertinet,  ut  vocem  jiastoris  et  alienorum  discernamus.    Do  Leone 


IS  Migistro  A         -JT  Timuteoii   .1  Tiluiii   \'il.  len.         'J'J  Ijoimni  {'J.)  fehlt  C 

•)  Bd.6,l9T.  »)  Asseiiio  Bl.  b'>;   mikh  XIX,  Kl.  ')  Oben  S.  1SS,2T 

«)  Bd.  1,  678 f.  (Ad  dialogitm  Sihestri  Jfrieriith  ,lr.) 


Contiii  llenricum  Kegein  Angliae.    1522.  ]f)7 


auU'in  i])sii  adliiic  lioilie  inecrdis  .siim,  ijiiiil  senserit  apud  sese,  ut  an  pcrliiiax 
fiiorit  in  eirorc.  Ncquc  ouim  latet,  (|iii.s  sit  autor  biillae  Leoniiiae  Dovi.-s^imac' 
Seil  quid  ista  s|iiritualia  et  praeciosa  ante  poreos  istos  proiicio?  Quid  eapiat 
liai'um  rei'uiii ,  (|ui  luine  syllogisniuin  iioii  eapit  louge  insulsissimum  esse: 
5   Leo  boiius  est,  ergo  indulgentiae  sunt  verae? 

Veniamus  ad  aliud,  de  papatu,  (jueni  ego  potcutibus  scripturi.s  convulsi. 
Defensor  autera  eius,  ad  scripttiras  meas  magis  mutiis  quam  piscis,  regia 
fidueia  praesumit  Lutheruni  ad  sohim  eius  initum  scripturas  deserturuni  cl 
suis  mendaciis  aecessurum.    Probat  auteni  ])apatinu  hoc  modo:  'Opoiiet  sie 

10  esse',  quia  audivi  etiam  Indiam  sese  l\o[mauoJ  Pontifici  subdere,  item  Graeciam, 
item  S.  Hierony[mus]  agnoscit  Ro[manam]  Ecclesiam  jiro  matre.^  Quid  iiic 
Lutherns  dieere  aiidebit  adversus  tam  egregia  et  tam  Tliomistica? 

Respondeo:  Si  ideo  stabit  papatus,  (piia  Kex  Angliae  audivit  Indiam 
et  Graeciam  sese  subdidisse,  eadem  ratione  non  staliit,  quia  Lutherus  audivi  1 

IS  et  certus  est  netpie  Indiam  neque  Graeciam  sub  Ro|man()|  Pont|ificeJ  uncpiam 
f'uisse  aut  esse  voluisse.  Deiude  gloriosus  dominus  Rex  pro  suo  more  satis 
fortiter  mcntitur,  dum  Hierony[mum|  facil  assertorem  papatus,  cum  vir  ille 
Pjcdesiam  Jio[manamJ  suam  duutaxat,  non  orbis  matrem  appellet  et  prae 
caeteris    acerrinie  adversus    ambitionem   inonarchiae  istius  scribit.     Sed  Rex 

20  decoris  sui  magis  quam  causae  rationeni  habet,  ideo  ut  larvam  Thoniisticam 
decet,  scriptm-as  omittit,  quibus  opus  est  in  rebus  fidei  assereudis,  et  Interim 
nobis  narrat,  (piid  audicrit,  ut  in  auditum  suum  suspendat  fidem  et  sahUcin 
animarum  nostrariun. 

Hactenus    videatiu'    iocatus    Ußx   Angliae    tanquam    rudis    et    indoctus 

25  laicus  (si  plaeet).  Nunc  serium  dueit  et  suscepto  sese  aocingil  argumento, 
Septem  sacramenta  asserturus,  et  primo  sacramentum  altaris.  Li  quo  ego 
tres  tyranuides  reprehendi^:  Unam,  quod  altera  jxirs  Cliristianis  esset  ablata, 
Seeundam,  quod  articulo  fidei  necessario  urgentur  eredcre  panem  et  vimnn 
desiliere    post  cousecratiouem,    Terciani,    quod    opus   et    sacriticium  ex  ipso 

30  f'ecerint.  Hie  mihi  iam  non  cum  inscitia  et  hebetudiue,  sed  cum  obstinata 
et  impudenti  nequitia  Henrici  agenduiii.  Non  hie  mentitnr  modo  sicut 
scurra  Icvissimus,  sed  in  rebus  his  seriis  nunc  audet,  nunc  fngit,  nunc  simulat, 
nunc  depravat,  nunc  torquet,  prorsus  orania  pro  mera  libidine  dicit  et  tacel, 
nt  nequissimum  iiebulonera  si  non  superat,  certe  egregie  aequat.    Lege  meum 

35  libcllum  'de  Cap(tivitate|  Babv|lonica|',  Charissirae  Lcctor,  et  vera  nie  dieere 
videbis.  Robustius  enim  seripsi,  cjuam  nunc  scribere  possim,  quod  virnlentuiii, 
et  nequam  hunc  Thomistam  sensisse  hoc  argumentum  est,  quod  meas  optiraas 
et   potentissimas   tum   scripturas   tum    rationes   rcliquit  iutactas,  Interim  suo 


20  decori  alle  Ausgg.,  aber  r;jl.  S.  196,  11         34  aequet    Vit.  len.  Erl. 

')  Die  Ahlaßbnlh'  für  die  Leser  der  Asscrlio'^        ■)  Assertio  bl.  h4f.;   Widch  XIX, 
168  f.         ')  Bd.  6,  507 ff: 


198  Coiitiii  HLMiricuni  Rogeia  Angliap.    1522. 

iiisiikissiuio  libello  pio.s  lectores  occupatiirus,  ue  int'Uin  libelluui  Icgaut  et 
siias  ueijuitias  deprehendaut.  Coafiteor  plane  ine  fuisse  non  uihil  comuiotiim, 
dum  collatis  meo  et  illius  lihellis  depreliendi,  quam  uequiter  trausicrit  robora 
inea  et  tiuita  bucca  iactaret  as:<ertionem  sacramentorum  coutra  Lutlieruui. 
Seil,  hoe  reguum  Papistieum  e  inendaciis  uatuui  nihil  potest  prae  ingenio  5 
suü  ni«i  perpetuo  nientiri,  fallere,  simulare,  illudere,  super  arista.s  iucedere, 
et  in  bis  oiunibus  gloriari  et  triumpho.s  iaetare. 

Sed  age,  revelemus  seeleratam  lianc  et  regiam  nequitiam  in  prima 
tvrauuide,  seil,  una  parte  sacramenti.  Ego  alteram  partem  esse  impie 
C'hristiauo  jxipulo  ablutam  Septem  argumentis  probavi,  quae  et  tuiic  me  lo 
vincebaut,  nunc  autem  et  triumphaut,  posttjuam  assertor  Papistarum  glori- 
usii-simus  regia  t'ortitudine  illa  trausit  intacta.  Priraum  ^  erat  autoritas 
Euaugelistarura  uarrantium  constauti  et  uno  sermone,  Christum  iustituisse 
utramque  speciem  iis,  qui  memoriam  sui  essent  faetuii,  et  sigiiauter  ad  calicem 

OTatii).  26,27  adieeit:  'Bibite  ex  eo  omnes.'  Ad  hoc  nihil  dicit  Rex  defensor  Ecclcsiae.  n 
Secundum  ^  erat,  si  soli.s  presbyteris  dedisset  Christus  in  caena  sacramentum, 
non  licere  uUam  partem  laicis  dare,  cum  non  liceat  institutum  et  exemplani 
Christi  mutare.  Hie  tacet  gloriosus  defensor  Rex  Angliae.  Tercium^:  Si 
potest  una  pars  huius  sacramenti  laicLs  tolli,  poterit  et  pars  baptismi  et 
poenitcntiae  eadem  autoritate  tolli,  Et  quicquid  Christus  uuquum  statuit,  'm 
potest  partim  tolli,  Si  non  potest,  nee  illa  pars  tolli  potest.  Ad  hoc 
obmutcscit  gloriosus  assertor  sacramentorum.    Quartum*,  quod  Christus  dicit 

a)!ouö.26,2ssaiiguinein  suuni  fundi  pro  remissione  pecoatorum  nostrorum,  ideo  (juibus 
remissio  datur  peceatorum,  eis  uon  posse  negari  signum  remis.sionis,  quod 
illis  Christus  dederit.  Ad  hoc  mutus  est  larvatus  Thomista  Angloruiu.  -'s 
Quintum'':  Si  potuit  viuum  tollere,  poterit  et  panem,  ac  per  hoc  totum  sacra- 
mentum tollere  et  institutum  Christi  penitus  evacuare:  si  tutum  non  potest, 
nee  partem  potest.  Hie  invictus  Rex  forte  recordatus  j)r()verbii :  'Silentio 
rcs[)ondetur  nniltis^  et  ipse  mihi  silcndo  omnia  |33l.C4|  dissolvit.  Septinumi  ^  est 

stör.  11, 2uff.  Paulus  omnium  obstruens  ora,  (|ui  1.  Cor.  11.  non  presbyteri-s,  sed  Ecclesiae  m 
et    Omnibus    fidolibus    tradit    totum    sacramentum.      Hoc    argumentum    dixit 
Assertori  sacramentorum:   Noli  me  tangere. 

Satis  ne  vidisti  nequitiam  huius  assertoris?    Tu  nunc  vide,  an  in  tali 
corpore   ulla  sit   gutta  regii  sanguinis,  aut  in  animo  eins  scintilla  boni  viri. 
Quem,  rogo,  non  urat  haec  plusquam  sophistica  malitia  et  impudeutia,  quae  :<■• 
ex   auimo   et   de   industria  adversus   agnitam   vcritatem   sie   insanit,   ut  uon 


28  Ilic)  Et  i>  'J'J  Vor  Septinium  schalten  Vit.  u.  Jen.  ein:  Sextum,  quae  iiecessitiis 
iitr.iiKiue  speciem  negari  Laicis,  cum  tarnen  rem  ipsara  omnes  concedant,  ita,  ut  iios  doceant 
tantura  .sul)  una,  quantum  sub  utraquo  specic  donariV  Si  rem,  quae  maior  est,  conceduut. 
Cur  signum  alterum  rei  (ut  labulantur)  eiusdcm  denegant?  Sed  hoc  argumentum  tarn  insigiii 
defcnsori  fidei  tacicbat  uegocium  molcstissimnm  (vyl.  Jid.  6,  504  Z.  20  ff.) 

>)  Bd.  6,  .j03.        =)  ebd.        ')  ebd.        ')  ebd.  604.        <■)  ebd.        »)  ebd.  505. 


Contra  Henricuni  Regem  Angliaf.    1522.  ];|f( 

modo  sibi  sed  et  orbi  toto  velit  extiuctam  et  sepultam?  Plane  vas  clectio- 
nis  iste  est  Sataiiae  et  dignissiimis  defensor  Ecelesiae  Papisticae.  Eo  studio 
et  pleraque  alia  molitiir  per  totum  siiiini  blasj)lieimira  et  sacrileguin  libelhini, 
et  pius  lector  hoc  siguo  discat  euin  cavere  ceu  seutiaaiu  mortis,  et  siispectuni 
5  babeat  per  .singiilos  apiee.s,  nulla  venia  dignus  est,  qiiia  nnlbis  error  liic  est, 
sed  mera  nequitia  et  indurata  mabtia  ad  lueutienduin  et  blasplicnuuiduiii 
inteuta. 

Verum  elinguis  iste  defensor  in  rebus  necessariis  videamns  quam 
liuguax  sit  in  suis  uugis.    Ventrem  distende,  leetor,  magnalia  ista  Thoniistica 

1«  ut  capere  possis.  Probaturus  licuisse  alteram  partem  tollere  i|uam  regaliter 
incedit,  quasi  esset  Rex.  Ecelesia  (incpiit)!  maue  communicat  saeraniento, 
qnod  Christus  fecit  vesperi,  deinde  nos  acjuam  vino  niiscenius,  de  quo  tainen 
nihil  raeminit  scriptura.  Quare  si  Ecclesia  hie  potuit  aliud  facere  aut 
instituere,  potuit    et    partem   sacramenti    tollere.      Sic  rotari    et   l'erri   debet 

15  pi-aeceps  et  insana  nientiendi  libido  adversus  dominum  gloriae.  Quam  velleui, 
modo  possint  asini  et  porci  loqui,  ut  inter  me  et  Heuricum  iudicarent,  sed 
accipiam  alios  asinos  et  porcos,  qui  nimis  possunt  loqui.  ludicate  ergo  vos 
ipsi,  Sophistae  PaiThisienses,  Lovanienses,  Colonienses,  Lipsenses  quoque 
et  vestri    similes,   ubi   ubi    sint,    qua    dialectica   valeat   ista  Henricissima  et 

20  Thomisticissima  consequentia.  Kam  et  vos  ad  marginem  signastis-  libelli 
huius:  'Hie  iacet  Lutherus  prostratus',  et  Heuricum  vestrum  approbastis. 
Dicite  ergo,  unde  locus,  unde  regida  istius  consequentiae?  Aliquid  fit  extra 
scripturam,  ergo  contra  scripturam  est  sentiendum?  "\'inum  miscetur  acjua 
extra   testimonium   scripturae,  ergo   scriptura   alteram    partem    statuens    est 

25  damnanda,  pro  haeresi  habenda  et  aliis  rabidis  blasphemiis  vestris  conspur- 
canda?  Pudescit  ne  tua  frons,  Henrice,  non  iam  Rex,  sed  sacrilegus  latro 
in  divina  et  sancta  verba  Christi?  Nonduni  sudatis ,  virulenti  sophistae? 
Ecce  quam  iacet  miser  Lutherus  prostratus.  Vos  miserabiles  tnmci  sie 
estis    in   reprobum   sensum   versi,    ut  hoc   principale  robur  affirmetis   huius 

30  regii  libelli,  quod  ipsa  saxa  clamant  esse  summam  blasphemiam. 

Fingam  hie  aliquot  genera  stultorum  vel  furiosorum,  ut  Regem  nieum 
suis  plenius  pingam  uoloribus.  Siquis  sie  disputarct,  ut  contrarium  scripturae 
fieri  probaret,  ideo  scripturam  debere  cedere,  ut:  Adulterium  fit,  ergo  lex 
prohibens   adulterium    est  haeretica,   credo   huuc    etiam  meo  Regi,   quam  vis 

3.S  sit  furiosissimus ,  f'uriosum  videri.  At  ((uanto  tainen  hie  sapientius  dis- 
putarct, quam  hie  meus  Henricus  disputat?  Siquidem  si  omnino  est 
scriptura  per  factum  aliquod  abroganda,  nullo  melius  quam  contrario 
facto    abrogatur.      At  meus    Rex,   ut    superet   omuem   l'uriam,   probat   facto 


16  possent  C        18  Lipsenses  geiiltjt  Vit.  len. 

')  Assertio  Bl.  d;    Waich  XIX,  1T6.  ■)  Assertio  Bl.  d  am  Bande:   .Luther 

prostratus." 


2()0  ('oiitra  Honricuni  Ri_',ü;imii  Aiicliuc.    1522. 

iinj)ertiiieiiti  .sciiptiiram  abrogaiulam  esse.  Natu  misccri  aijiiain  viuo  niliil 
luagis  coutrariatur  iitriciue  j)arti  sacraiucntoriini,  quam  creationi  aul  Tialivitati 
Christi.  Si  ergo  recte  argiiit  Rex:  Yiuuiu  a(jiia  iniseetiir  sine  scrijitiira,  ergo 
scriptura  est  deserenda  de  uua  parte  sacramcnti,  valebit  etiam  istc  Syllogis- 
mus: Vinum  miscetur  aqua  siue  scripturis,  ergo  scriptura  de  ereatione,  de  s 
uativitate  Christi  est  abrogaiida.  Doeet  ergo  iios  Kex  gloriosus  seripturas 
et  verbuin  dei  tollere  debere  iiou  modo  ])er  factum  contrarium,  sed  et  per 
impertiuens  et,  uisi  ei  conseutiauuis,  solus  vult  esse  Christianus,  imo  dcfcusor 
et  assertor  Ecclesiae,  nos  omnes  haereticos.  Et  hanc  quidem  mercedein 
erroris  sui,  sicut  opovtuit,  Eex  meus  recepit  iu  semetipso.  m 

Sed    et    alium    fingam    stultum.      Si    quis   conteuderet    unum    alicjuem 

locum    scripturae   esse   haereticum,    quia  alius  eiusdem  scripturae  locus  jiro- 

duceretur,  nihil  pugnans,  sed  tantummodo  impcrtinens,  ut  si  diceret:  lohanuem 

.  TOok  is,i9ff.  baptistam    non    esse  praecursorem ,  quia  lethro  consuluit  Mosi  civilem  poli- 

fiani  instituerc,  forte  etiam  Kex  meus  hie  vel  rideret  vel  misereretur  hominis    is 
maniam.     Sed  nulla  est  comparatio  huius  maniae  ad  regiam  maniam.     Nam 
si    impertineutia    ])otest    aliquid    de    scripturis    mutare,    rectius    hoc    faciet 
impertiuens  scriptura  ad  seipsani,  quam  impcrtinens  factum  extra  scri])turam. 
jSam  vinum  misceri  aqua  est  factum  prorsus  extra  scri[)turam  et  impertiuens 
ad  partem  sacramcnti.    Et  tarnen  meus  Rex,  testibus  sophistis,  hoc  syllogismo   w 
prostravit  Lutherum  misernm  et  indulgentias  '  meruit  donare,  dignissima  certe 
retributione  pro  tali  sapientia.     Igitur  uihil  peccaris  deiuceps,  si  sie  argueris: 
Hcnricus  est  rex  Aogliae,  et  tamen  nee  deus  cogaovit,  nee  scriptura  meminit, 
ergo  Christus  nee  est  natus  nee  passus,  imo  tota  scriptura  nihil  est.    Verum 
cgo  hie  ad  marginem  mihi  signari  noio:    'Hie  iacet  ])rostratus  Rex  Angliae\   '^^ 
quia  verbis  nolo  prostratum,  sed  rei  evideutia. 

Quid  igitur  ex  iis  omnibus  colligemus?  Hoc  seil.,  (piod  cogitationes 
2iit  2,  :)4t-im])iorum  cordium  revclantur  hoc  signo  contradictionis.  Nam  ideo  cecide- 
rnnt  in  haec  barathra  absurditatis  et  liorribilia  monstra,  quod  divinam 
.scripturam  ex  animo  habent  pro  re  quadam  humana,  (piale  est  mixtio  aquae  30 
et  vini,  nee  ei  ullum  habent  maiorem  honorem,  ideo  [iSt.  Ü  1]  sie  ipsa  cmifundit 
eos,   qui    eam    non  honoraverunt   et  glorificaverunt  sicut  divinam  scripturam. 

Verum  (|uid  porcis  istis  cum  scripturis?  Descendamus  ad  ipsorummet 
diafriliam  et  sua  etiam  ignorare  cos  couvincanuis.  Dicat  ergo  nobis  gloriosus 
assertor  sacrameutorum,  uude  probatur  Riissam  neeessario  manc  celebraudam  as 
esse,  aut  »luomodo  hoc  sit  contra  Christi  institutum,  si  mane  celebretur, 
(juod  ille  vcsiieri  f'ecit?  Idem  <|uaero  de  misccnda  aqua  iu  viuo.  Quis 
fccit  hunc  articulmu  fidci?  quis  audet  dieere  peccatum  cs.se,  si  sine  aqua 
cclebret?  An  Henricus?  dum  dicit  'Oportet  sie  esse'' et  non  credit  Lutherum 


1  nihilo   Vit.  Jen.  Jirl.        21  iluiiarc]  üb  iloiiuii? 

')  Die  den  Lesern  seines  Buclies  vom  Papst  beinilligtcn  Ablässe. 


Contra  Homiciim  Kfgrni  Aiigliai;.    1522.  201 

sine  aqua  celebrare.  Consuetiulo  (iiuiuit)  Iiahel  \iiu  legis,  lu'spoiidco : 
haheat  vini  legis  in  civililms  causis,  seil  nos  in  libcrtatcm  voeati  suinus, 
(juae  nee  legem  nee  eonsuetudinem  ferre  potest  aiit  debet,  cum  aganuis  in 
spiritualibus  rebus.     Qiiare  dominatio  et  regalitas  Henrici  siiani  dialectieani 

5  male  didicit  et  hoc  loco  vitiosissinie  pctit  principium,  arripiens  lioc  pro 
certo,  probato,  diviuo,  necessario  articulo  Hdei,  quod  est  mere  liberum  et 
humanuni  inventum.  Nihil  ergo  miruni,  si  rnina  libelli  eius  sit  magna,  quem 
suj)er  talem  hareuam  edificat. 

Quarc  nos  Papistis  et  Henricistis  istis  sanctis  libenter  favemus  magni- 

10  ficos  illos  fidei  suae  articulos,  qua  credunt  esse  tantum  mane  communican- 
dum,  esse  tantum  in  loco  sacro  aut  portatili  (quod  vocant)  celebrandum,  esse 
acpiam  vino  miscendam  et  alios  gravissimos  et  his  sanctissimis  sanctis 
dignissimos  articulos.  Nos  autem  tales  (ideles  mere  fatuos  et  stolidos  al'fir- 
mamus   et  communioncm   sacramenti   liberam  habemus,  sive  per  dieni,  wive 

IS   per  noctem,  sive  mane,  sive  vcsperi.    I^ibera  sunt  tem))ora,  liorae,  loci,  vestes, 
ritus.     Apud  nos  non  {)eccat,  (jui  modeste  ederit  et  biljerit  ante  communioncm, 
quod  et  Paulus  coufirmat  1.  Cor.  11.  dicens:   'Siquis  esurit,  dorai  manducetjisior.  11,34 
ut  non  in  indiciuni  conveniatis  ad  eoenam  doniinicam.'     Ita  Christus  vcsperi 
instituens  communioncm  non  instituit  vcsperam    pro  communione  nee  matu- 

20  tinum,  neque  enim  verbum  de  tempore,  personis,  locis,  vestibus  memiuit, 
alioqui  si  exemplum  tcmporis  articulum  facit,  faciet  etiam  articulos  exem])lum 
actatis,  loci,  personarum,  vestium,  et  non  licebit  aliis  (piani  virilis  actatis 
homiuibus,  ut  Apostoli  erant,  caena  ista  participare,  deinde  non  nisi  in 
vestibus  laicis.     Denique  nuUis  mulieribus  dare  licebit,  ue  virginibus  quidem, 

25  cum  uon  dicat  scriptnra  fuisse  eas  tum  participatas.  Et  quis  numeret 
omnia  absurda,  quac  Regem  istum  exactoreni  tantum  se([uentur? 

At  longe  aliud  est  utraque  pars  sacramenti.  Nam  eam  Christus  non 
reliquit  liberam,  sed  ipsam  et  usum  eius  certis  et  apertis  verbis  instituit.  Et 
meo   sensu   melius   et   tutius   foret   aquam   non   niisceri    vino,   cum    sit  mere 

30  tigmentum  humanuni  et  sinistram,  imo  pessimam  habeat  significationem.    Non 
enim  significat  nostrani  in  Christo  incori)orationem,  cum  simile  signum  non 
habeat   scriptum,  sed  illud,  quod  Isa.  1.  dicitur:    'Vinum  tuuni  mixtum  est  3ii.  1.32 
aqua',    hoc   est,    pui'issima  dei    scriptura   vitiata    est    humanis   traditionibus. 
Et   quod    impletur    quam    niaxime    in    hoc   sacraniento,    imo    vinum    hie   iu 

35  aquam  totuni  est  mutatum,  nihil  enim  rcliquum  est  verborum  dei  in  hoc 
sacraniento. 

Non  quod  damnem  usum  manc  et  locis  sacris  communicandi ,  sed 
necessitatem  repudianius.  Volumus  enim,  si  (piis  ieiunare  non  possit  aut 
reuniate  vel  gravedine  levari  ieiunus  non  possit,  ante  coniedat  et  bibat,  quam 

4u  participet  mensae  domini,  et  hoc  libere  agat,  quo  corpore  et  animo  sit  conipo- 


11  portal!  C        17  l.  Cor.  ij  C        26  tantumj  tandem   Vit.  Jen. 


202  Contra  Hfiiriciim  Regem  Augliae.    1522. 

sitissiuius.  Nani  ((uod  Henricus  Ecclesiam  vocat,  nos  (liciiniis  ineretricoin 
purpuratam  esse.  Ecclesia  enim  etsi  ritibus  et  ceremouiis  carere  uou  possit, 
uon  tarnen  leges  et  laqueos  animarum  ex  ipsis  facit.  Faciunt  autem  hoc,  qui 
Eeclesiae  noineu  iactaut  ])om  illi  et  asini,  Henricistae,  Papistae,  sophistae, 
Thoraistae  et  sui  geueris  deceptores  et  Autichristi. 

Habes  itaque,  Lector,  quid  de  sapientia  Regis  Angliae  sentire  debeas, 
quem  vides,  quam  stolide  et  ridicule  contendat  valero  in  artieuluni  tidei 
consuetudinem  incertae  originis,  tum  lil)eram  et  rautabilem,  adversus  apertum, 
concessum  et  iramutabilera  sermonem  Euangelii.  Quo  simul  discis,  quam 
contemptum  babuerit  sermonem  dei,  dum  libelluni  suum  t'onciperet  iuHatus 
nomine  et  maiestate  Coronae  s^uae  adversus  inopcm  et  pauperem  Lutheruni. 
Sed  Christi  iudicium  ex  parte  vidisti,  quam  nihil  metuat  Reges  superbos  et 
1  |"|,""''3'',9'''''*P'*^''^'-'^'  ^^^  potius  montes  transfert,  autequam  coguüscant,  et  'apprehcndit 
astutos  in  astutia  sua'.  Confirrao  itaque  libeHum  meum  'de  Captivitate 
Bab[vlonicaJ*Christiauissinumi,  ut  cuius  robora  nou  tetigit  meticulosusThomista 
Rex  et  contra  meas  rupes  vagis  et  aridis  stipulis  ludens  egregium  praebuit 
orbi  spectacuhmi,  ut  pueri  et  moriones  intelligant  eins  iusignem  inscitiam, 
hebetiidinem,  malitiam  et  nequitiam. 


TRANSEAMVS    AD    ALIVD. 

QUARTO,    cum    ego    demonstrasscm    nou    esse    necessarium    crcdero   jo 
panem    et    vinum   traussubstantiari,    insurgit    in    me  Tiiomista   Rex    duabus 
macliinis.      Quarum   prima   est   Ambrosii    verbum,    altera    Tbomisticus    illo 
aries,  qui  voeatur  'Oportet  sie  esse'.     Ambrosium  induoit^  assereutem,  nihil 
remanere  nisi  corpus  et  sanguinem  po.st  consecrationem.    Quid  ego  respoudeam 
tarn    iu.sulsis   et   ineptis    stultis?     Si  hie  quaeram,   an  Ambrosii  verbum   sit    •_>■, 
articulus  fidei  necessarius,  dicet  Rex:  'Oportet  sie  esse.'    Si  dixcro:  Quis  dcdil 
Ambrosio  ius  condendi  articulos  fidei,  dicet:  'Oportet  sie  esse.'    Et  non  videt 
stolidum  Caput  |33I.  Dij)  tale  esse  Ambrosii  verbum,  (juod  seipsum  devorat,  cum 
impossibile  sit  nihil  remanere  nisi  corpus  et  sanguinem  post  consecrationem, 
nisi   (|Uod   a))ud   Thomistas   subtilissimos   viros   forma,   calor,    frigus  et   aliu   so 
accidentia  nihil  esse  dicuutm-.    Xaui  haec  vere,  ut  non  sunt  nihil,  ita  vidcmus 
ea  remanere,  nt  Ambrosium  hie  errassc  ])a]am   ])a]pemus  etiam. 

Sed  esto,  Ambro[sius|  voluerit  nou  remauere  panem  et  vinum,  dicaiu: 
Ambrosium    suo    sensu    abundarc    permitto,    ne(pie    sanctus    vir    hoc    vcrlio 
conscientiam  ullius   ccu  articulo  fidei  voluit  obstringere,    cum   id    uon  possit   ;is 
e  scripturis  demonstrare,   sed   sicut   ipse   libcrc  iioc    modo   est    opiuatus,  ita 


7  ridiculnc  C         15  t'liiisti;iiiisiniiin   -IC         30  (leinuiistiaiet  A 
')  Amrlio  Bl.c2*>;  Wakh  XIX,  172. 


Contra  Henricum  Kegeiu  ADgliae.    15'.'2.  203 

permisit  aliis  aliter  opinari,  exceptis  Thomistis,  quos  etiam  veteniosi.s  soinuiis 
suis,  ceu  articiilis  fiilci,  iustuni  est  illaqueari  et  vexari. 

lani  aliud  regis  robiir,  qiiod  oporteat  sie  esse,  quia  clara  sunt  (inquit) 
verba  Christi  dicentis:  'Hoc  est  corpus  meum',  non  dicit:  Cum  hoc  aut  iu  hoc; 
i  est  corpus  meum.'  Hie  iterum  uon  tum  Icthargum  regis  quam  ucquitiam 
accuso.  Sic  enim  detrimcat  latro  verba  Christi  et  meum  argumcutum  rega- 
liter  trausilit,  ac  si  ius  haberet  verba  dei  rapere  et  ponere  pro  libidiue.  Ipse 
iuxta  rudissimam  et  asininam  Thomistarum  philosophiam  aptat  pronomen 
'Hoc'  ad  praedicatum  'Corpus  meum'.    Deiude  mox,  quasi  id  evicissct,  chimat: 

lu  aperta  sunt  verba:  hoc  est  corpus  meum.'^  Sed  interim  totum  poudus,  (juo 
larvalem  illam  philosophiam  urgebam*,  tacet  subdolus  sopliista.  Hoc  eoim 
tota  disputatione  egi,  ne  pronomeu  'Hoc'  ad  'corpus  meum'  aptari  possit  in 
CO  loco.  Ncque  enim  opus  mihi  erat  tarn  crassis  porcis,  qui  mihi  dicerent 
nihil  esse  nisi  corpus  ibi,  si  pronomen  'Hoc'  non  nisi  corpus  demonstraret. 

15  Sed   vitiosissimus    petitor  principii,    ut   est  mos    omnium  sophistarum, 

debebat  primum  ostendere  pronomen  'Hoc'  ad  praedicatum  pertinere  et  mcas 
rationes  diluere.  Horum  nihil  facit  et  garrit  ridicule  Christum  non  dixisse: 
in  hoc  vel  cum  hoc,  sed:  Hoc  est  corpus  meum.  Nonne  et  ego  ista  subti- 
lissima   subtilitate  Thomistarum   possem   dicere:    Christus  non   dixit:    l'auis 

20  transsubstantiatur   in   corpus,    ut  vos  fabularum   magistri    fingitis.      Sed  hie 
fuerat  Regi   laborandum,   ubi   ex  filo   sermonis   ostendi   pronomen  'Hoc'  ad 
panem  aptari  et  sie  sonare  aperte  verba:  Hoc  est  corpus  meum,  id  est,  hie 
panis  est  corpus  meum.     Nam  textus  sie  habet:  'Accepit  panem,  beuedixit,Watii).  36,2c 
f'regit  et  di.xit:  Hoc  est  &c.'    Vides  hie,  ut  oninia  illa  verba:  'accepit',  'bene- 

25  dixit',  'f'regit'  de  paue  dicantur.  Et  eundem  demonstrat  pronomen  'Hoc',  quia 
illud  ipsum,  quod  accepit,  benedixit,  fregit.  Hoc  (inquam)  acceptum  et  bene- 
dictum  et  fractum  siguificatur,  cum  dicitur:  'Hoc  est  corpus  meum',  non 
praedicatum,  sed  subiectuiii  demonstratur.  Non  enim  corpus  suum  accepit, 
benedLxit  et  fregit,  sed  panem,  ideo  non  demonstrat  corpus,  sed  paucm.    Haec 

30  sunt  clara  verba,  quae  Rex  nequitiosus  occulit  et  nudam  illam  pro})ositiouem 
urget:  'Hoc  est  corpus  meum',  et  pronomen  'Hoc'  ad  corpus  temeritate 
propria  aptat. 

Sed  et  hoc  insigne  est  sapientiae  Thomistieae,  quod  postulatus  iiitioncm 
huius   articuli   fidei,   cum   nulluni   articulum   sciat   a  me  admitti  nisi  apcrtis 

35  scripturis  munitum,  ipse  tamen  nihil  aliud  affert  quam  'Oportet  sie  esse', 
'verba  sunt  clara  et  aperta'.  Quis  autem  tarn  insanus  est  grannnaticus,  qui 
ex  hoc  sermone  'Hoc  est  corpus  meum'  intelligat  aut  colligat,  id  quod  est, 
panem  transsubstantiari,  nisi  Thomistarum  fex,  quae  etjam  grammaticam  nos 


32  aperta  Vit.  len.         24  &c.]  corpus  meum  it.  C 

')  Ässertio  Bh  c  2^;   Walch  XIX,  172.        -)  B1.d4^f.;   Walch  182 f.        ')  Bd.  6, 
510  f. 


204  Coutra  Heuricum  Hegern  Aiigliae.    1522. 

declocuere?  Cur  iiou  et  eatlem  facultate  dicit  traassubstautiationem  etiain 
illo  sermone  osteiidi,  cjuando  dicitur  'Apocalypsis  beati  lohauuis'.  Si  enim 
?atis  est  pro  articulo  fidei  regaliter  dicerc:  Verba  sunt  clara,  nulla  erunt 
verba,  quae  uou  possiut  omuiuin  omnia  probare,  niaxime  cum  audiat  stolidum 
Caput  verba  ista  a  ine  in  alium  sensum  clara  appellari  et  pro  suo  seusu  5 
alieua,  uedum  obscura. 

(iuin  exiruius  nostralis  Rex  Henricus  stropha  Thomistica  ausus  est  etiarn 
a  me  exigere,  ut  probeiu  non  transsubstantiari.  Seil,  iusulsissimus  Thoinista 
doeeudus  etiam  est  eleiuenta  disputationis,  qui  cum  afBrmativam  debeat 
probare,  coutondat  ab  adversario,  ut  negativam  probet.  Hos  doctissiraos  i" 
viros  ad  haereticos  mittamus  et  ad  Turcam,  ut  fidem  nostram  defeudant  sie, 
ut  nou  sit  uecesse  rationom  fidei  reddere  sed  solum  dicere:  proba  negativam. 
O  porcos  et  asiuos  Tliomistas,  quauquam  (ut  dixi)  mea  tbrtiter  ex  ipso 
Euangelio  probavi,  seil,  quod  id  asserendum  sit  in  rebus  fidei,  quod  scriptura 
asserit,  quod  ipsa  non  asserit,  non  esse  asserendum,  sed  liberum  habendum.  i5 
At  sacramentum  ipsum  aperte  vocat  panem. 

Sed  hactenus  philosophatus  sit  Thomista  noster  rcgius,  iam  videre 
dignum  est,  quam  Thomistice  et  Theologisetur  adversus  meas  rationes.  Cum 
ego    adversus    Thomisticum    illum   fidei    articulum   posuissem^   fulmcn   illud 

i.fiDv.  10,  i6coeleste,  Pauli  verbum  1.  Corin.  12.,  nbi  tam  aperte  paueni  appellat  hoc  20 
sacramentum,  ut  iiec  regis  ruditas  nee  Thomistae  nequitia  ulluiu  meutiendi 
et  ludendi  etiugiuni  invonire  jiosset,  cum  stent  verba  Pauli  luce  clariora: 
Panis,  (juem  frangimus,  nonne  partici])atio  corporis  domiui  est?'  Non  ait: 
'Corpus,  quod  frangimus,'  non  ait:  'Xihil  illud  coiisecrationis  reliquuni,  ipiod 
frangimus,'  aut:  'Accidentia,  quae  frangimus,'  sed:  'Panis,  quem  frangimus,'  2: 
utiquc    iam    benedictus    et    consccratus.      Hie    igitur    j)anis    benedictus    est 

1.  Sot.ii,27participatio  corporis  doniini  &c.  Simile  est  1.  Cor.  11:  'Qui  manducat  bunc 
panem  &c.'  Hie-  bonus  et  suavis  Thomista  nihil  neque  scripturarum  ne(pie 
ratiouum  afferens  sed  ex  mero  suo  'Oportet  sie  esse'  dicit-'  JScripturam  sanctam 

•i.  Bioic  7, 12  [!B(.  D  iijl  solere  aliquando  id  a])pellare,  quod  fuit  vel  quod  simile  sit,  ut  Exod.  7 :   3^ 
'Dcvoravit  virga  Aaron  virgas  Magorum',  i.  e.  l^raco,  ipii  fuit  virga  Aaroii. 
Haec  ille. 

Rectc  in  caput  tuum  mentiris,  Rex  stolide  et  sacrilege,  (pii  fronte 
im])ndenti  ausus  es  verbis  dei  infallibilis  tribuere,  ut  aliud  souent  quam 
siguificent.  Quantam,  obsecro,  foncstram  blasphemandi  aperuerit  furor  iste  35 
Regis  uoiversis  haereticis  et  fidei  hostibus?  Si  semel  admissum  fuerit 
scripturae  auctoritatem  lubricis  et  fallacibus  verbis  niti,  (|ui<l  tum  imn 
probare,    improbare,   tueri  et   defendere    poterunt  onmes  omniuni  <ic>gmatuni 


2.'. 


27  \.  Cor.  ij   C         3J  infallibilibus    V{1.  len.  Erl. 

')  liä.  i>,  511.         -)  Bei  Hie  beginnt  der  Nachsatz  :u  dem  unterbrochenen  Vorder- 
satz Cum  ego  — .        ')  Assertio  Bl.  b  i^  u.  c2;  Wakh  XIX,  182  u.  1S4. 


Contr.a  Henricutn  Regem  Angliae.    1522.  205 

Magi.striV  (iiiaiito  rcotiiis  S.  Aiig[ii.stiiuisJ  iie  iocosiini  cjuidem  nicnclacium  nco 
officiosiiin  in  .sacris  litotis  recipcio  vuliiit.'  Hie  vero  Rcx  nohis  copiaui  facit, 
sicubi  scripturae  nos  urget  autoritär,  liuleiulae  eius  et  sie  interpretaudae,  nv. 
possit  nos  urgere. 

i  SchI  csto,  Rex  Thomisticus  iion  dignettir  creatorom  suum  tanto  honoro, 

iit  sensuni  suum  in  verba  eius  eaptivet,  fassus  sesc  potius  nescire,  quoniodo 
virga  virgani  vorarit,  quam  temere  ea  depravet.  Sitque  verum,  quod  virga 
dicatiu"  Draco,  qui  fuit  virga,  qua  couscquentia  scquetur  et  hie  panem  dici, 
qui    panis    non    sit,    sed    fiierit?    An   lioc   est   sine   scriptura  omnibus  locis 

10   scripturae  aptandum,  quod  uuo  loco  reperitnr?  Scilicet  hac  Thomistica  sa])ientia 

fretus  sie  argues:   Scriptura  scniel  dicit  virginem  esse  matrem,  ergo  oportet 

multas  alias  quoquc  virgincs  esse  matres,  licet  scriptura  de  iis  nihil  dicat,  quem- 

adniodinu  hie  faeit:  Panem  non  esse  panem  oportet,  quia  virga  non  est  virga. 

Sic    sescenta    exempla    monstri    huius    similia    e    scripturis    produces. 

15  Nimirum  Arrianam  feeem  et  sentinam  ölet  hie  larvatus  Thomista.  Nam  et 
illi,  cum  urgerentur  scripturis  evidentibus  Christum  esse  deum,  hac  regia  et 
Anglica  acutie  tanto  ante  tempore  dixerunt:  Clu'istus  nuncnpative  est  deus, 
sed  non  vere,  hoc  est,  dicitur  seu  voeatur  deus,  sed  non  nascitur  dous,  quo 
modo   et  hie    novus  Arrianus   audet   blasphemare,  apud  l'aulum  diei  panem 

20  sed  non  esse  panem.    Sic  et  Manicheos  f'aeile  tuebitur  hie  gloriosus  assertor 

sacraraentorum,    (|ui    verbis   dei  rem  subtraxeruut  et  fantasma  substituerunt. 

Deni(]ue    et   ego   itegis    arte   utar   in   eum   et   dieam :    Thomistica   tua 

transsubstautiatio  uou  est,  sed  dicitur  transsubstantiatio,  seu  est  simiiis  trans- 

substantiationi.     Quomodo   me   prohibebit?    An    non   mihi   sie  licebit  in  suo 

25  veterno  nugari,  ut  ipse  nugatur  in  synecrissimis  verbis  dei?  Probo  autem 
sie:  Quia  semel  legitur  in  scripturis  virga  voeari,  quod  virga  uou  est,  ergo 
mihi  licet,  ubi  volucro,  intus  et  extra  scripturas  autoritate  propria  alieuius 
negarc  substantiam  et  asserere  solam  nuneupationcni,  uisi  tanti  Kegis  tam 
Thomistici,  tam  subtilis,   tam  gloriosi  et  gloriabuiKÜ  assertoris  exenqilum  et 

30  autoritas  nihil  valeat.  "Vides  ergo,  Lector,  (]uam  simiiis  sit  sibi  ul)i((ue  et 
tindiquc  Thomistica  sapientia,  rudissima  ilia  et  asinina  ruditas?  Perpetuiun 
est  cnim  insulsissimorum  sophistarum  vitium,  ut  priucipium  petant  et  (piod 
probare  debent,  probatum  esse  praesupponant,  deinde  ex  auro  domini  imagines 
sibi   eonflent    masculiuas,   ut   Ezeehiel    dieit,   et   suis    somniis    diviua    verba  tici.  le,  i? 

35  aptent,  tum  dieant:  'Oportet  sie  esse,  (piod  ego  dico,  quia  sie  est,  quod 
scriptura   dieit.'     O  dignos  Papisticis   indulgenciis   et  sacraraentis  assertores. 

Sed    haec   est    illa  germana  Satanae  machiua,   qua  sesc  transfigurat  in2.  flov.  ii,i 
angelum    lucis    et   «t   ab   initio    simiiis   esse    voluit  altissimo,  ita  non  eessat 
similia  tam  verbis  quam  faetis  divinis  moliri  .semper,  in  deeeptionem  (llioriun 


3  Indendac]  eludendae   Vit.  Ten. 

')  De  memUwio  5,  Miyne.,  rairol.  4i>,  -HUß'.;  Contra  menducinm  lii,  Miyne.  40,L>H:iff. 


206  Contra  Hfiniieiiin  Regeln  Angliae.    1522. 

incredulitatis.  Sic  in  Papa  siio  liulit,  uIm,  cum  sibi  ins  arrogaret  voti  sol- 
vcncli,  iiiagun  bucca  in  Decretalibns  .suis  ^  satis  coufiilenter  evoniit  haue 
2.ii((ifn3,i3sin)ilitudineni:  Primogeuituui  asini  niutabatur  ove,  ergo  ego  votuni  nuitabo 
alio  opere,  (piasi  primogeuituui  asini  sit  votum.  Ita  hie  Rex  blatterat:  Virga 
dicitur  virga,  et  tarnen  neu  est  virga,  ergo  Paulus  panem  vocat,  quod  non  s 
est  panis,  quasi  virga  et  pauis  idem  siut.  Qnae  harathra  non  iuundaret 
Satan  in  Ecclesiam ,  postquam  sophistae  in  cathedras  recepti  Jiac  forma 
doeeudi  et  disputaudi  uti  coepernnt? 

Sed  et  aliam  snam  Rex  ostendit  dexteritateui  in  hac  re,  nt  niiiil  nisi 
Thomista  a  quoquam  credi  possit.  Si  (inquit)  '■'  Lutherus  tarn  rigide  cajitat  iii 
verba  seriptnrae,  dicet  et  Christum  esse  panem  triticeum  in  coelo,  dum  dicit: 
^°J'j^'j^'''Ego  snm  panis,  qui  de  coelo  descendi,'  item  naturalem  vitem,  ubi  dicit:  'Ego 
sum  vitis  vera  &c.'  Dixi  antea  nihil  crassius  et  insulsins  esse  sub  sole  natuni 
Tlunnisticis  raoustris.  Quis  euim  pueroruni  hnnc  delyruni  Regem  liic  non 
rideat,  nisi  (piod  prae  insigni  ncquitia  et  rabie  blasphemandi  niagis  odio  aut  is 
lachrymis  dignus  est.  Tantum  non  est  in  ipso  aut  sensus  aut  vigiliao,  ut 
videat,  (piid  intersit  inter  sua  sonniia  et  haec  verba  Christi.  Ipsa  cnim 
couscquentia  verborum,  absurditas  reruni,  pugnautia  iutelligentiarum,  tum 
5oi).  G,  61  ipsiusniet  interprctatio  coguut  cum  de  pane  spirituali  loqui,  sicut  dicit:  'Verba, 

mea  Spiritus  et  vita  sunt.'    Quorum  nihil  est  in  verbo  Pauli  de  pane  sacra-  20 
nienti  loquentis,  imo  oniuia  urgent  Panlum  de  jiaue  triticeo  intelligi.    Adliuc 
audet  truucus  iste  imniobilis  similitudinem  phrasis  hie  asserere,  quam  iiullus 
morio  hie  posset  fingere. 

Sed  tanien  pro  dignitate  Thoinistica  hoe  facit  Rex,  quorum  est  ouiit- 
tere  canonem  intelligendac  seriptnrae  (qui  est  consequentiam ,  cireunstautiam  25 
et  pugnautiani  observarc]  et  qiiovis  arrepto  et  detorto  verbo  quodvis  asserere. 
Quare  hie  vide,  rogo,  Lector,  quid  sentu'e  debeas  de  hoe  iusulsissimo  ineptis- 
simocpie  libcllo  tam  stupidi  et  stoli|a^I.  D4|di  Rcgis,  siinul  quam  nihil  iiidicii, 
nihil  observationis,  niiiil  diligeutiae  sit  in  toto  corpore  'riioniistico,  sed  omnia 
temeritate  et  praesumptione  et  oscitantia  incrcdibili  diei  et  geri  et  lieri ,  ut  :io 
tcdio  possiut  cnecare  tam  Icetores  quam  spectatorcs  suos. 

Stat  ergo  mens  Paulus  adversus  transsiibstaiitiatores  istos  lutiles 
iiivicttis  et  dicit:  'Pauis,  (jiicni  fraiiginins,^  et  diiplici  eornu  illos  (crit.  Pri- 
murii,  (jiiod  sua  asserere  nulla  ratioue  neque  autoritate  possunt.  Deiudc, 
quod  fi'igidis  suis  solntionibus  aliud  non  faeiimt,  quam  (piod  prineipium  s:, 
vitiosissimc  petunt,  ae  siimmum,  quod  efficiuut,  est,  quod  possit  sie  esse,  sicut 
finguut,  cum  jirobarc  debuerint  et  factum  et  ius,  qiiod  ita  sit  et  oportcat  sii^ 
esse.  Nemo  cnim  diibitat,  (piin  dcus  possit  transsubstantiarc  ])aucm,  sed 
quod  id  faciat,  non  possuiit  osteuderc. 


13  cr.assus  Ä         17  inter  s!t.  A 

')  c.  T  X  IJI  34  (Friedhertj  IT,  092  f.).  ^)  yl.sxcri/o  Bl.  c3;    Wukh  XIX,  isn. 


Contra  Henricum  Regem  Angliae.    1522.  207 

Et  miror  sapicntissiniuin  luiiic  Tlioini.stani,  cur  non  et  accidentia 
traiissiibstaiitit't ,  cum  vcrl)a  ista  transsiihstantiationis  iuxta  siiiini  coroliriini 
soluiii  corpus  Clii'i.sti  soneut:  'Hoo  est  corpus  mcuni.'  Ert^o  nihil  ibi  iiisi 
corpus  Cliristi  erit  teste  suo  Ambroslo,  (juarc  ncc  albodo    ibi  crit  cum  aliis 

ft  accideutibiis.  Aut  cur  uou  disscrit,  (|uid  nam  obstet,  ue  panis  il)i  maricat, 
(piomodo  accideutia  mauent'.'  C^uac  nccessitas  periuiendae  suljstautiac  et 
servandorum  accidentiuui?     An  solum  illa  Tiiomistica  'Oportet  sie  esse'? 

Practerco  hie  rlietoricissimnm  illum  contemptuni,  dum  duas  urirentissi- 
mas  similitudines  ap])osui '  de  ferro  ignito  et  deo  iucarnato,   ubi  ncque  igni 

10  Ferrum  neque  divinitati  homincm  uecesse  est  cedere.  Mihi  enim  etiam  si 
non  necesse  sit  mea  assei'ere,  taraeu  satis  negooii  feeero  assertori,  si  suum 
figincntum  aliter  se  posse  habere  demonstravero.  Itaque  possum  dicere, 
corpus  Cliristi  sie  salvo  panc  in  saerameuto  esse,  sicut  est  iguis  in  ferro 
salva   ferri   substantia   et    deus    in   homine   salva  luimanitate,    utrobique  sie 

1.')  mixtis  substantiis,  ut  sua  cuiijuc  operatio  et  natura  propria  maneat,  et 
tarnen  unum  ali(|Uod  constituant.  Sic  dicere,  inquam,  potero,  donec  Papistae 
lianc  similitudiiiem  non  contemptu  Thomistico,  sed  assei'tione  fideli  sustule- 
rint.  Ipsorum  est  enim  affinnativam  probare,  quam  ego  una  particulari 
possim  labefactare.     Non    enim  est  hoc  assertionom  sacranientorum  scribere, 

20  adversarii  argumenta  transilire  et  coutemnere,  ut  liii'  f'acit  insuLsus  Thomista, 
sed  demonstrare  ea  esse  nulla  et  inania,  aliocjui  ea  pro  invictis  haberi  cogit 
ipse  assertor  sua  ridicula  dissimulatione  et  mcticulosa  fuga. 

Optimum  vero  et  pulcherrime  Thomisticum  est,  quod  ultimo  et  digne 
memorandum  est,    ubi  domimis  Heuricus,  Magister  nostralis,   eam  causatnr 

25  rationem,  ne  panis  mauere  dicatur:  Neaipe  quod  nulla  substantia  digna  sit 
misceri  illi  snbstantiae,  quae  creavit  omnia. ^  Hie,  Lector,  scrael  admirare 
Thomisticae  sapientiae  magnalia.  Primum  dominus  Heuricus  sentit  in  saera- 
mento  divinitatem  Christi  succederc  pani  ideoque  pancm  ccderc  deberc,  ne 
misceatur    tarn    indigna    substantia    Creafrici    substatitiae.      Obsecro,    (juis 

30  haereticus  sie  iiisanivit  iinquam,  ut  doceret  paiiem  in  divinitatem  couverli? 
Nonne  et  ipse  Heuricus  cum  suis  ])orcis  et  asiuis  docucrunt  hactenus  pancm 
in  corpus  mutari,  non  in  divinitatem?  Aut  nuncjuid  tribuent  corpori  et 
sanguini  Christi  tantum,  ut  creatrix  substantia  dici  possit?  Vide,  (juorsum 
rötet  furor  impius  mentes  sacriiegas,  poslquam  semel  mendaciis  iiiti  coepcrunt. 

35  Deinde  et  hoc  festivissinnmi  genus  argnmenti  merito  Lutherum  moveret: 

Substantia  est  indigna,  ergo  uon  potest  misceri  digniori,  seil,  in  bis  rebus 
fidcs  nostra  pendet  in  dignitatc  et  iudignitate  substantiarum.  Concludamus 
ergo  autoribus  Thomistis  Deum  non  esse  honn'nem,  quod  humana  substantia 
indigna  sit  tantac  maiestatis  dignitati  copulari.     Negemus   spiritum  sanctum 

40  diffimdi  in  corda  etiam  iustorum  (ut  taceam  impiorum  iustificandorum),  quod 


>)  Bd.  6,  510.        2)  Assertio  lil.  fj;    Wukh  XIX,  JUJ. 


208  Contra  Henricum  Regem  Angliae.    1522. 

cor  hominis  nimio  sit  iiicligmini  maiestate  Spiritus.  Ita  et  liic  Henriciaiia 
sapieutia:  Panis  non  e.st  corpus  Cliristi,  quia  corpus  Christi  creatri.x  sul)- 
staniia  dignior  est,  quam  ut  misceri  possit  tarn  vili  suljstantiac.  Belle, 
puk'hre,  Tiiomisticissime  et  Heuricissimel  Si  panis  indignitas  non  sinit,  ut 
sit  corpus  Christi,  tarnen  istius  rationis  dignitas  dignissima  est,  quae  in  -^ 
nullis  nisi  Thomisticis  cerebris  et  asinis  istis  habitet  et  valeat. 

Si  autem  interrogavero :  Panis  substantia  est  iudigna  misceri  corpori 
Creatrici  substantiae,  cur  ergo  accideutia  digua  sunt  misceri  et  manere,  cum 
deus  Thomistarum  decernat  substantiam  esse  potiorem  accidentibus  omnibus 
niodis,  praeterquam  via  cognitionis,  quod  ex  parte  nostri  defectus  contingit?  lo 
Quid  hie  dicet  dominus  Henricus,  assertor  subtilissimus?  Absque  dubio 
nihil  aliud  quam:  'Oportet  sie  esse',  Ego  sum  Rex  et,  si  hoc  parum  est,  Ego 
sum  Thomista,  ergo  est  verum,  hoc  est  quod  dignum  dicunt  seipsis.  Sic 
euim  porcis  convenit  exhaustis  medullis  tritici  fm-furem  et  siliquas  comedere 
et  pro  substantia  panis  accideutia  iactare.  Imo  Christus  verax  iiic  invenitur,  is 
Hilf.  21,  J5  qui  dixit:  'Dabo  vobis  os  et  sapieutiam,  cui  non  poterunt  resistere  et  contra- 
dicere  omnes  adversai-ii  ^Tstri.'  ]S'am  satis  vides,  Lector,  (juam  furiosis 
mendaciis  seipsos  lacerant  sacrilegi  Papistae,  dum  mihi  contradicere  conantur. 
Potentia  est  haec  veritatis,  qua  niendaces  ostendit,  qui  sese  maculant,  et 
inob  5, 13  'comprehendit  astutos  in  suamet  astutia.'  20 

Habemus  itaque  hunc  articuluni,  quamvis  non  auxie  a  me  csactum  antea, 
nunc  multo  coufirmatissimum  propriis  Papistarum  assertionibus,  id  est  men- 
daciis et  stultieiis  et  blasphemiis,  ut  iam  tutissimi  simus  [Ü31.  E  l]  merissimuui 
esse  impiorum  et  caecorura  Thomistarum  figmentum  ,  quicquid  blatterant  de 
transsubstantiatione  ista,  essequc  firmiter  fidelibus  verbis  dei  nitendum,  ubi  2.^ 
i.Sor.io.iG;iii  Paulo  simpliciter  et  pure  dicit,  pauem  esse  corpus  Christi,  quem  frangi- 
nuis  et  manducamus.  Quare  ne  ingratus  sim  Magisterio  domini  Henrici, 
nunc  nnito  et  transsubstantiare  volo  meam  sententiam  et  dico:  Antea  posui^ 
nihil  referre,  sie  sive  sie  seutias  de  transsubstantiatione,  nunc  autem  visis 
rationibus  et  argumentis  assertoris  sacramentorum  pulcherrimis  decerno  30 
inq)ium  esse  et  blasphenuim,  sicpiis  dicat  pauem  traussubstaiitiari,  Catholi- 
cuui  autem  et  pium,  siquis  cum  Paulo  dicat:  Panis,  quem  iiangimus,  est 
corpus  Christi.  Anathema  sit,  qui  aliter  dixerit  et  iota  aut  apicem  uuuin 
mutarit,  etiam  si  sit  dominus  Henricus,  novus  et  cxiraius  Thomista. 

QVINTVM  adest  capitale,  summum  et  augulare  assertionis  Hcuricianae   i-, 
opus:    Missam    esse    opus    et    sacrificium.-     Hie   deuuim   domimis   Henricus 
est    dominus    Hein-icus   et  Thomista    est  Thomista.     Ac  primum   ex  u!ii|ui) 
semirhetore  forte  audivit,   sicubi   adversarii   senserit   robora   nimium  iuvicta, 
oportere  rugato  naso   illum   rideri    et    contemni,   ut  stupidus  lector  credat 


JS  l.iccri'iit   Vil.  Jen.        37'ßS  .nliqua  seniiilieloro  -1 

>)  Bd.  6,  508.  512.        ')  A!<sertio  Bl.  f.tß'.;    Wakh  XIX,  192 /f. 


Contra  Henriouui  Regem  Augliae.    1522.  20!) 

antea  viotuni  adversarium,  quam  impiignetiir  a  tanto  rhetore.  Sic  et  dominus 
noster  Kex  inagiiificis  aiiipiilii»  praefatiir,  ut  scsc  belle  fiugat  tedere  coufu- 
tationis  tarn  stiilti  et  iiidocti  Lntiieri  negaotis  WLssam  esse  opus  et  saeri- 
fi<-iuiu,  seil.  Satanas  vnlnns  sentit,  ideo  prae  niorbo  aninii  incertus,  quid 
5  agat,  niera  aegritudine  et  inipotentia  rae  teutat  irrLsione  et  eoutemptu  initare. 
Sed  ilie,  qui  dedit  nobis  seire  cogitationes  Satanae,  dabit  etiam  nobis  2. sov. 
irrisorcni  irridere  et  conteuiptorein  eontemnere,  suaecpie  iusipientiae  fragiles 
ampnllas  cum  fiducia  traducere. 

Itaque   si    verba  niinantia   et   ridentia    eajites,   Lutlienini    septics    vicit 

10  Rex  assertor,  porro  si  rem  i]isani  spectes,  eae  sunt  nugae,  qnas  nobis  iani 
tres  anuos  frnstra  eeeinerunt  vicini  nostri  soeiique  Papistae,  scilicet  Missam 
esse  opus  et  sacrificium,  quia  ^ie  liabet  diuturnus  usus  multorum,  sie 
Ecelesia  (id  est  meretrix  IJabvloniae)  sentit,  sie  o|iortet  esse,  Älagistri 
nostrales    sie    doeuerunt,    et    Patres   sie    dixerunt.     Hie  est   ille  fnror,  quo 

15  insanit  et  olamat  hoc  loeo  iratus  Kex  et  spumat  certe  uon  beue  propitius 
Luthero,  siquid  iioe  ad  assertionem  sacraniontorum  valet  et  Lutiierum  terrere 
potest.  Caeterum,  ut  luuic  tarn  reeeptum ,  tam  vulgatum,  tarn  probatum, 
adde  et  opulentuni  et  voluptuarium  artieulum  saltem  uno  apiculo  scrip- 
tnrae  sanctae  aut   verbis   dei  firniaret,   aut   meas  scripturas  dissolveret,   hoc 

20  non  oportet  esse,  hoc  non  iiabet  diuturnus  nsns,  hoc  uon  sentit  Ecelesia, 
hoc  non  docent  magistri  nostrales,  hoc  non  pertinebat  ad  assertoi'em  sacra- 
mentorum. 

Tamen  ne  nihil  dicat  tam  insignis  assertor,  unam  affert  ratiouem  plane 
potentissimani ,  qua  hactenus  omnibus  satisfactum  est,  Missam  esse  opus  et 

2r.  sacrificium.  Ea  est  eiusmodi':  'Si  Missa  non  esset  opus  bonum,  laici  certe 
nihil  pro  ea  tribuerent  clerieis  temporalis  beneficii.'  Obstupesce,  Ix'ctor, 
Regia  et  Thomistica  est  haec  ratio  et,  nt  dixi,  plane  potentissima,  nani 
plurimos  permovit  hactenus  et  pcrmovet  hodie.  Hie  iacet  Lutherus  prostraliis, 
et   nemo   tam   dextrc   eum   confecit  atquc   Rex  Anglorum   in   hoc   libro    hac 

30  ipsa  ratione.  Xam  ut  nolim,  cogor  tamen  confiteri  haec  ita  habere.  Vere, 
iiKpiam,  Missa  ideo  est  sacrificium  et  opus  bonum,  quod  (ut  Rex  dieit)  laiii 
tribnunt  opes  saeerdotibus  pro  ea. 

Rursns  eadem  ratione  verum  esse  oportet  invito  Luthero,  Missam  non 
esse   opus    bonum,    si    laici    non    tribuerent   suas    in    illam    opes.      Id   quod 

35  probatiuMis  erat  eventus,  si  desiissent  laici  suas  opes  perdere  (tribucro 
inquam)  pro  missis,  et  futurum,  ut  missa  fieret,  quicqnid  nununus  vellet. 
Recle  et  optime  Rex  hac  ratione  dixit.  et  dignissima  tanto  assertore  ratione 
Missam  asseruit.  Ttaqnc  in  largitione  laicornm  et  arbitrio  pecuniae  est, 
Missam    es.se   opus    et   quicquid    esse    sacerdutibus    utile    fuerit.      Memento 


21$  coiifiitationis]  rcfiitatioiirs    17/.  len, 
')  Assertio  Big;   Waldi  XIX,  I9r,f. 
£utf(evä  Sßcvle.   X,  2  14 


210  Contra  Henvicum  Resrom  Aiigliae.    1522. 

itaque,    Lector,    :\h   assortorc  Kego   nullaiii  aliani  afterri   ratioixiu  j>ro  Mi.ssa 
sua  f|iiaiii  istani. 

Tu  nunc  indica,  rjnisqnis  es  Lector,  quid  nam  digne  responderi  possit 
tani  furiosis,  amcntibus  et  deploratao  pcrversitatis  nionstris.  Quac  nieretiix 
tani  inipudenter  suas  ignominias  ausa  fnorit  iaetavc,  atquo  lioe  iinj)uden-  5 
tissimum  Regis  os  palam  avaritias  et  iiiipo.sturas  sacerdotum  iaetat  atquo  eas 
nobis  pro  ratione  tantae  suae  fidei  obieetaf?  Sed  toties  nos  tcrret  divini 
indieii  furor,  qni  liis  horrendis  i'rae  exemplis  nionet  humiliter  sapere  in  rebus 
saeris,  dum  tarn  praesentibus  insaniae  poenis  percutit  eos,  qui  adversus 
sanam  doctrinani  et  apevtani  veritatem  feruntur.  Noque  enim  ego  ]\egein  m 
hunc  miserabilem  omnibus  viribus  poteraui  toti  orbi  tani  foedum  et  aboniina- 
bile  spectaculum  facere,  quam  ipse  faeit  sese  liac  insania  sua.  Diseite,  obsecro, 
miseri  Papistae,  vel  vestris  turpitndinibus  nioti  alifjuando  tiinere  iudiciuni 
tlei.     Quid   erit    in   futuro,    si   in    hoc  tempore   tarn   severiter  vos    confundit'.' 

Non  minor   est    ameutia,    quae  sequitur,    ubi,    cum    nuiltis  verl)is    nie   ir, 
contempsisset  (hoc  enim  in  Rhetorica  potissimum  didicit),  taudem  jirotestatur 
sese  relicturum  iutac'tum    id,    quod  maxime    onminm  confutandum    ei    fuerat, 
nenipe    robur    meum    priucipale    et     argumentum     <'api(ale,    ubi    ex    verbis 
Christi  probavi,  Missam  esse  testamentum  et  promissionem,  i<lio    non  posse 
opus    aut   sacrificium    dici.      Hie    infoelix    assertor,    victus    fortitudine    iuiius   20 
roboris,    misere  dissimulata   couscientia   non  tautiuii    transit,   sed    protestatur 
efiam    sese  transiturum  et   aliis  dimissurum'.     ()  assertorem  sacramcntorum, 
o  defensorem  Ecclesiae   Romanae   bis  Thomisticum    et  oniuihus    indulgeutiis 
Papae  longe  dignissimum!     Ignosci   poterat,   si   transisset   lioc   robur   meum 
silens,  at  pro[5Sl.  Eij]testari  sese  transiturum,   (jui  audiat  in  hoc  mc  unice  et  2', 
maxime  fidere   et   iude   oninia  illius   ])rofligari,   iioc   sie  ridiculum   et  stulfum 
est,  ut  nihil  supra. 

Jgitur  de  dementia  Regis  asscrtoris  speciali  (ne  iterum  sim  ingratus) 
assero  et  pronuncio  Missam  neque  opus  ne(|uc  sacrificium  esse,  donec  alins 
veniat  et  proliet  testamentum  et  ])romissionem  dei  esse  opus  aut  sacrificium  :iii 
posse.  At  (juando  is  vcniet?  Rcx  i[)se  saue  vidit  ventunun  esse  ad  calendas 
graecas,  ideo  securus  reliipiit  inlactum,  miserrime  couficiendus  et  coutereu(his, 
si  tetigisset.  Crederes  hie  Regem  taut  um,  aut  verissime,  lacso  cerebro  iusanii'c, 
aut  liostem  aliquem  in  eins  ignominiam  hunc  lili<llum  sub  Regio  nomine 
edidisse.  Quis  enim  liac  insania  maiorem  vidit,  (piam  haec  est,  ubi  Regia  :•■:> 
iactantia  adversus  Lutiierum  scribitur,  et  in  ipso  opere  robora  ae  firmamenta 
eins  non  modo  dissiniulantur,  sed  apertis  verbis  sinenda  sibi  esse  pronuuciatur? 

Postquam    vcro    dominus    Hem-ieus   Thomista   noster   hac   argentea   et 
aurea  ratione   probaraf    Missam  esse   opus,   pergil    in    fortitudine   sua   etiani 


37  (lisslmulatcr  C 

')  Assertio  131.  t/  2;    Wtikh   XIX,  197. 


Contra  Heiiricuui  Regem  Angliae.    1522.  211 

Lutlicri  rationes  diluerc,  et  priino  Thomisticatur  in  liiinc  moiliini':  Qui  ligiiiim 
("U'dit,  fac'it  opus,  ergo  qui  coiisocrat,  facit  opus,  ijuare  Missa  otiaiu  0]>us 
crit.  Si  autcm  est  opus,  iion  est  nialuni,  ergo  bonum.  Haco  ille  gloriosus 
assertor  sacramentorum.     Ilic  iacct  quotpie  Lutlierus  prostratus. 

Fateor  iilane  nie  sii|)erari  'l^lioniistieae  liebetudiuis  immaiiitale  et 
laboro  sie  ]o((ui,  ut  mo  alitpia  parte  iiitelligaut  miserabiles  liomiues.  Dien 
ergo  Missain  accipi  iluplicitcr:  Uno  modo  Iliuriealiter  et  Thomistiealiter,  lioe 
modo,  ut  hie  vides  in  libello  Regis:  Missa  est  idcm  quod  consecrare  seu 
proferre  verba  consecrationis.    Hoe  autcm  esse  uostrum  opus  ne  Thomistaium 

1»  quidem  iiebotudo  negare  potest,  tantum  abest,  ut  liic  vieisse  Hinrioum 
nostralem  Magistrum  uegeni.  Verum  iiaee  nova  est  Missae  diffinitio  n(i\um(]ue 
exenipluni,  neque  euiiu  ego  vel  per  febrem  vel  per  piirenesin  sie  de  Missa 
eogitare  nnquam  jiotiiissein.  Et  miror  eopiosissimos  'riiomistas  nou  eonlir- 
niassc   iiane   ratioueni    festivam  aliis  (|uinque  rationibus.     Nani  si  eonseerare 

i.'i  est  Missa,  ])otest  etiam  eiamare,  eantare,  tiiurificare,  cereolos  inccndt're, 
caiicem  numdare,  hostiam  levare,  forte  et  steruutare  et  excreare  et  (juid  non 
possit  hac  Henricissima  prudeutia  Missa  diei?  Quin  eoncedimus  novo  is(i 
verbonun  et  rerum  inventori,  ut  caput  asini  vel  porci  niissam  vocet.  Quid 
enim    refcrt   quodvis    diei    illis,    cui    voeabula   et   res  stantque  cadantqiie  ;id 

20   placitum  iuxta  suum  Aristotelem. 

Confitemur  itaque  hoc  modo  Missam  esse  opus  et  palinodiam  eaninuis, 
penitetqtie  nos  tarn  insiguis  erroris,  quo  ignoi'abamus  fore,  ut  id  Kex  Angliae; 
appellaret  Missam,  aiioquiu  non  defuisset  nobis  tanta  eruditio,  qua  liunc 
errorem    cavissemus   et   causam    seribendi   tauti   libelii    praecidissemus.     Sed 

25  hoc  male  vexabit  assertorem,  ((uod  hae  rationc  Missa  non  erit  bonum  opus, 
nisi  bonus  sit  eonsecrator.  Malus  enim  male  facit  consecrando,  id  est 
missando,  ut  Rex  dicit.  Itaque  non  lieebit  malo  sacerdoti  consecrare,  imo 
ne(jue  poterit,  cum  Missam  velint  uecessario  bonum  opus  esse,  p(>ril)it(|ue 
simul  illa  maguifiea  Theologia,  qua  diffinifnm  est  Missam  etiam  mali  saeer- 

30  dotis  esse  semper  opus  bonum  virtute  operis  operati,  licet  nou  virtute  operis 
operantis.  Nam  dominus  Hem-icus  opus  operantis  pro  missa  accipit,  non 
opus  operatum.  Sed  forte  Rex  est  pluribus  occupatus,  quam  ut  vel  disceret 
vel  recordaretur  istius  Theologiae  de  opere  operati  et  operautis.  Sic  debent 
hostes    veritatis   seipsos    coufundere  et   irridere    pro    mercede  blaspiicmiarum 

3r,   siiarum. 

Alio  modo  Missa  est  vere  et  proprio,  sicut  nos  de  ea  loquinnn-,  ipsum 
verbnm  promissionis  cum  signo  adiecto  panis  et  vini.  Nam  si  caetera  oninia 
desiut,   et    credideris  his  verbis  Cliristi:    'Hoc  est   corpus  nieum,    quod  proyut.  22,  i» 


19  c.idiintquo  C  Vit.  Ten.         2.9  ;ilioqiii   ('         H3  operati]  die  jimterun;/  in  operato  ist 
nicht  notventlig,  vgl.  Bd.  f>,  522,  27. 

>)  Asm-lio  m.(/.3^;   Walch  XIX,  199. 

14* 


212  Contra  Henriouni  Rfgem  Angliae.    1522. 

vobis  datiir',  vere  missain  iiitooraiii  lialio«,  tlcinde  si  afcejif'i'is  sigiumi  eaili'in 
fide,  iisuni  et  fmctum  niissae  acocpisti.  Uiule  manifestis.simum  o.^t,  Missain 
non  esse  aliquid  nostri  opcris  aiit  verbi,  sed  soliiis  Christi  dautis  tani  verhum 
promissionis  (jiiaui  signuni  in  paiie  et  vino,  atque  nsiim  eins  non  posse  in 
offerendo  aut  operaudo,  sed  soluni  in  rccijiiondo  et  paticndn  ronsistere.  Sed  -, 
quoniodo  haee  nostra  niiser  assertor  sciret,  qui  sua  propiia  ignorat  de  opcre 
operato  et,  dum  nos  impngnat,  seipsum  foedissinio  conf'utat? 

Deinde  pro  sacrificio  Missae  defendendo  sie  Tiionii^tieatnr ' :  Esto  (in(iiiit) 
Missa  sit  proniissio,  non  liinc  seqnitur  non  esse  simnl  sacrificinni,  quando 
in  veteri  lege  erant  saerificia,  qnac  siniul  erant  proniissiones.  Respoudeo:  lo 
Huius  Thomisticae  assertionis  debuit  Rex  vel  nnum  exeniplnm  ):)rodncero. 
Nune  vero  pro  more  suo  satis  esse  pntat,  si  tantnm  scribat,  in  veteri  lege 
sacrifioia  fuisse  promissiones,  tum  niox  '0]>ortet  sie  esse'.  Sed  tani  stolido 
assertori  (ut  video)  proponendus  esset  aliquis  vocabnlarius,  ipio  discerot 
priminn,  (piid  significet  tam  sacrificinni  quam  proniissio.  Siqnideni  proniissio  i'. 
e.st  verbuni,  sacrificinni  est  res,  nt  etiani  pueri  infantes  intelligaiit  inipossibiie 
esse,  ut  proniissio  sacrificinni  aut  verbuni  res  sit.  Mc  niisernni,  qni  cum 
talibns  stultitiae  nioustris  tenipus  perdere  cogor  nee  dignns  suni,  ut  iiigcnio 
aut  ernditione  jiraestantes  niccnni  certent. 

Error  itaque  maniiestarins  est  dicere,  in  veteri  lege  i'uisse  saerificia  '..'o 
]ironiissiones,  nisi  Ro'x  assertor  lubricitate  Thomistica  fignrate  voincrit  loqni, 
([uod  saerificia  promittcbant,  id  est  signifieal)ant  futin-a  in  Ciu'isto.  Verum 
hoc  non  est  asserere  sacramenta,  sed  Indcre  et  nngari  verbis,  siqnideni  lioc 
modo  proniissio  est  signuni  seu  res,  non  xi'rl'i^l.  Kiij|buni.  At  nos  in  Missa 
potissimnm  voeamus  promissionein  ipsa  seil,  verba  Chiirtli,  sine  (|nibiis  panis  -jh 
et  vinum  essent  nequc  signum  neque  sacrainentiun  ncrpie  missa.  Nani  (juod  per 
saerificia  in  fide  oblata  promissiones  impetrabanlnr,  aliud  est.  Non  enim 
hie  vel  de  fnietu  vel  signifieatione  sacrificiorum  disputainns,  sed  de  i|)sa 
snbstantia,  ut  sciamus,  quid  sit  et  quid  non  sit  sacrifieium. 

Miratur  etiam  dominus  Hcnricus^,  qualesnani  cgo  eoncionatores  andieiiin,  30 
(|nod  scripserim  nihil  esse  in  concionibns  de  proniissionibus  bis  unqnain 
<lictum,  ipso  vero  ad  tediuin  usque  audicn-it  de  testamcnto,  de  ])roniissioniiHis, 
de  tcstibus  &e.  Respondeo:  Et  ego  miror  Regis  esse  tam  rüde  caput  et 
tantam  amontiam,  (pii  (am  insignes  concioncs  audiciit  et  adeo  nihil  didicerit 
iieqiie  intellexerit,  verbuni  dei  nosfrum  ojiiis  aut  sacrifieium  esse  non  ])()sse,  35 
quin  eontrariiim  sine  fiiie  blatierat.  Si  enim  iilla  sciiililia  rationis  hunianae 
in  eo  vigeret,  utique  negaro  non  posset  signum  dei  «ipiis  dei  esse  erga  nos, 
.sie  .sacrifieium  et  pniiiiissiones  dei  esse  veibnm  dei,  nou  opus  nostrnm. 

JO  s.icrificiurn  (' 

<)  Assertio  lil.hj;   Wiikh  XJX,  -JOS.        ')  Asscriio  lil.  f4^':    W'atch  XIX,  Hilf. 


Contra  Henricum  Kcgem  Aiigliae.    15-22.  213 

Deiiide  Kex  iste  incndacii,  (|iii  Ikk'  lin'o  scribit  sese  ui5(iue  ;k1  kHliiiin 
atidisse  de  tesfamcntis  et  proiiiissionihus  eiusmodi,  [lostea  de  Pacranieuto 
üidiiiis  garrit  in  tota  coeiia  Christi  niiliam  esse  prüiiiissioiieiii  tioii  modo  >il)i 
ipsi    turpissime    contra    dicens   sed    impudcnti    meiidaeio   in    eoeiiani   (loinini 

5  insiuiieus.  Sic  praecipitat  Papistas  fiu'or  et  anientia,  ul  prorsus  nihil  viileant, 
(|uid  dicant,  ant  contra,  quid  statnant. 

Aiidet  etiam  asserere ',  manifestum  esse,  fieri  a  sacerdotibiis  iion  modo 
id,  quod  Christus  in  coena,  sed  quod  et  in  Cruce  fecit.  Respondeo:  Qnando 
hoc   dominus  Henricus    tantum   dicit  et  nou  probat,   dico  ego  contra,  mani- 

10  festum  esse  sacerdotes  in  Missa  id  omittere,  quod  Ciiristus  in  coena  l'ecit, 
et  id  facere,  quod  ludaei  fecerimt  in  Cruce  Christo.  Nee  dico  lioc  sohim, 
sed  probo  (|no()ue.  Nam  (pil  vcrbimi  dei  pervcrtit  et  extinguit,  is  vcre 
crucifigit  filium  dei,  id  (|iiod  llu'innt  omnes,  qui  ex  [)roinissione  opus  faciuul, 
cum  hoc  vere  sit  veritatem  dei  nuitare  in  mendaeium.  •"''"'• '.  -* 

i.i  Post    haec    urget   nie-  Canone    illo    Missae,    in  quo  Missa  sacrificium 

uomiuatur,  cuius  autoritate  ideo  mc  vult  teueri,  (juod  eins  verbis  usus  sim. 
Nam  ista  verba:  'Quociescumque  feceritis  &c.',  non  in  Euangelio  reperiri  dicit, 
sed  ista:  'Hoc  facite',  in  Paulo  vero  esse  aiia.  Hie  vide  infoeliceni  Satanam, 
ut  reptat,  ut  captat,  ut  quacritat  efliigia,  sed  frustra :  non  eil'ugiet.    ("anouem 

20  ego  reieei  et  reiieio,  quod  prorsus  aperte  contra  Euangelion  vocat  sacrilicia, 
quae  sunt  sigiia  dei  promissionibus  adiecta,  nobis  oi)iata,  a  nobis  recipienda, 
non  offereiida. 

Nam  ((uod  l\ex  dicit  in  Euangelio  non  esse  ista  verba  '(juociescunque 
feceritis',  quis   puer   non   videt  Gramraaticam  assertori  tanto  deesse?    Quasi 

25  vero  necesse  fuerit  Euangelistas  per  omnes  syllabas  concordare  et  formain 
illam  sacramenti  statuere,  quam  nobis  Papistae  sie  immutabilem  et  nccessariam 
statuerunt,  ut  peccati  inortalis  reum  faciant  et  inferno  tradaiit,  «jui  dietiun- 
culam  illain  'Enim'-''  omiserit,  seil.  Khadamauti  et  Aeaei  illi  liberriniarum 
cunscientiarum     earnifiees     sie     delyrant.       ]gitur    teslibns    Granimaticis    et 

30  conimuni  onmiuni  sensu  dieo  idem  esse,  (juod  Euaugelistae  de  Coena  dicunt, 
(juantiunvis  paucis  verbis  variant,  idemque  esse  'Hoc  faeite'  quod  'Quoeiescmi- 
(|ue  feceritis'.  Cavisseque  credo  spiritum  sauctum  singulari  eousilio,  ut 
Euaugelistae  candem  rem  paulo  aliter  scriberent  et  peccarent  peccatum  illud 
irremissibile  in  formam  sacramenti  Papisticam,  (juc  nos  a  futura  superstitione 

35  et  tyrannido  imi)iorum  hominum  tutos  rcdderet.  Neque  enim  minus  vere 
consecraret,  (pii  forma  Lucae,  Marei,  Matthaei,  Pauli  uteretur,  (juam  (jui 
Cauouis  istius  impii  et  falsi  ufitur. 

Ubi  vero  ego  scripsissem  ^  sacrificium  et  Missam  pugnarc,  cum  sacri- 
ficium oü'eratur,  Missa  vero   recipiatur,    hie   audet  audax  dominus  Hinricus 


>)  Asscrtio  lil.h  ■>;   Wakh  XIX,  204.        »)  Asscrtio  Bl.hS;  Walüi  XIX,  205.  — 
Oben  Bd.  6",  507.         ')  Nüinlkh  in  'Hoc  enim  est  corpus  lueura.'         ')  Bd.  6,  523.  526. 


214  Coiiliii  lirnricum  Kegtnii   Anpliuc.    1522. 

Lnlheruiii  ad  Bibliam  provocair  diccns':  L'bi  o.st  in  vdori  legt;  usjiiain  iilliiiu 
.sacrificiiun,  (juod  mm  sinuil  oti'eratiir  et  reeipiatur?  Plane  hie  Lutheri  iactat 
sumnniin  argunieutum  cornicrL',  securusqiie  triumphat  gloriosiis  a^^scrtor. 
Respoiidüo:  noii  est  hoc  lueuiii  .sumnuiiu  aigumentuin,  sed  ükid,  ([\wd  supia 
domimis  Hiuriciis  pro  Tliomistiea  beuiguitate  luihi  doiiavit,  seil.  Missam  esse  s 
testamentiim  et  promissiouem,  hoc,  iiiciuam,  capitale  meum  argumentum  est. 
Tarnen  ut  triumphatori  aliquid  suggeram,  si  dominus  Hinricus  solum  ßihlia 
.semel  apei'uisset  et  inspexisset,  imo  si  memiuisset  psalmi  quiuquagesimi,  quem 
puer  ülim  legit  (si  Christiauus  est),  non  iactasset  triumphum  tarn  Thomistieuui. 
läi.  51,  -Ji  Siquidem  illic  legisset  'holocaustum',  quo  uullum  celebrius  et  malus  sacrifieium  lo 
est  iu  lege.  Hoc  certe  totum  soli  deo  offerebatur,  nihil  ex  eo  reeipiebatur. 
Quin  si  Rex  mens  pauhilum  haberet  humani  sensus,  verterem  triumphi 
quaestiouem  in  enni  et  dicerem:  Ubi  est  in  lege  nllum  sacrifieium,  quod 
reeipiebatur    et    non    peuitus    totum    offerebatur?      Au    mihi    saerificinm    hie 

a.  OToic  7,32faciet  armos,  pectuscula  et  alia,  quae  iu  usum  saeerdotum  eedebant?  Ant  is 
'offerre'  Rex  illusor  aeqnivocus  denuo  vocabit,  quod  per  populum  et  sacerdotes 
ex  agris  afferebatur  et  applieabatur  eoram  domino?  Seil,  idem  est  afil'erre  et 
offerre  aj)ud  dominum  Hinricum?  Verum  quid  hoc  ad  me,  quid  uugigerulus 
finijat.  Willi  satis  est:  iu  lege  quic(]uid  offerebatur  deo,  totum  iucendebatur, 
(juod  autem  non  incendebatur,  sed  partim  sacerdoti,  j)artim  populo  tribuebatiu-,  ^o 
non  oiferebatur,  sed  [St.  E4]  de  oblatis  separabatur  et  cdebatur.   Verum  (juid 

Effciib.  17, 1  isla  Sacra  cum  pro]ihanis  Pa])islis?  Jgitur  in  Calice  meretrieis  Rabylouicae 
uullum  est  sacrifieium,  quod  sohun  oifertur:  illa  enim  sunt  Biblia  uostri 
domiui  Henriei,  Biblia  nostra  referta  sunt  lalibus  saerifieiis. 

Ultimo  dicta  patrum  inducit-  pro  saerifieio  Missario  statnendo  et  ridet  t's 
nieam  stultitiam,  qui  solus  veliin  sapere  prac  omuibus,  quod  sif  stul- 
tissimum  &c.  Hie  dieo  eonfirmari  hoc  nomine  meam  sententiam,  nam  hoc 
est,  quod  dixi  Thomistieos  asiuos  nihil  habere,  quod  producant,  uisi  nniltitu- 
dinem  hominum  et  anti(|mun  usum,  dciude  ad  profercutem  seripturas  diecre: 
Tu  es  stultissimus  onuiium,  tu  ne  solus  sapis?  Tune  'oportet  sie  esse'.  Mihi  :m 
autem  stultissimo  onniinm  hoc  satis  est,  quod  .sapientissimus  Hinricus  nullaiu 
scripfuram  contra  me  potest  produeere  nee  productas  contra  sc  <liha're. 
Jleinde  cogitur  concedere  suos  patres  saepius  errasse,  suum  auti([uum  usum 
non  facerc  articulum  fidei,  iu  <(Uos  fidere  non  licet,  nisi  Ecclesiae  illi  inultilu- 
dinis,  euius  ipse  defensor  est  cum  indulgenciis.  a.'s 

Ego  vero  adversus  dit^a  patrum,  hominum,  aiigelorum,  daemouuui 
pono  non  aiiti(|uum  usinn,  iiou  nuiltitudiucm  hominum,  sed  unius  maiestatis 
aelernae  verljum,  Kuaugeliou,  quod  ipsi  met  i'oguutur  probare,  in  ijuo  Missa 
evidenter  Iraditur  esse  signmn  et  testamentmn  dei,  iu  quo  nobis  ])romittit  et 


l'j  fiiigit  A 

')  Anserliu  IU.  h  3^  f.;  Wakh  XIX,  200.       =)  Assertio  Dl.  h  1;   Walch  XIX,  20(!/I'. 


Coiifrii  Heniiouiu  Kt'gcin  Aiigliiio.    1522.  215 

sigiio  ccrtificiit  sirati.iin  siiaiii.  Hoc  eiiim  opus  et  verbum  dci  noii  nostniin 
est.  Hie  sto,  liie  seileo,  liic  inaiieo,  liic  glorior,  hie  triiiiniilio,  liic  iiisiilto 
Papistis,  Tlioniistis,  Henricistis,  So])liistis  et  oniuibus  portis  inliM-i,  iieiliini 
tlietis  lioiniiuiiu  (|uaiitunilibet  sauetorum  aut  eoiisiietucliiii  fallaoi.  J)ei  veibuin 
i  est  super  oumia,  I)i\iua  maiestas  meeurn  f'aeit,  ut  nihil  emein,  si  iiiille 
Augustiui,  niillo  Cy]iriani,  niille  Eeelcsiae  Hiiu-iciaiia(;  eoutra  nie  starciif. 
Deus  errare  et  fallere  uou  potest,  Augustinus  et  Gyprianus,  siciit  oniiics  (jleeti, 
errare  potuerunt  et  erraverunt.  Hie  responde,  doniine  Hinriee,  Hie  esto  vir, 
assertor,    Hie   scribe  lii)ros.     Maledietio    tua    nihil    est,    Criniinatio  tua  niliil 

lu  faeit,  Mendacia  tua  eonteniuo,  Minas  tiias  non  iiietuo.  Oljstnpescis  tnim  iioe 
loco  sicut  truneiis,  eiun   alioqni  niliil  nisi   verlxi  sis. 

Turpissinuuu  est  lanto  Hegi  tantuni  libruni  scribcre  et  iiue  eaput  nieuni 
nolle  tangere.  Nee  est  rcpertus,  qui  unquam  ausus  sit  tangere,  quotiiuot 
hue  appropiant,    fugiunt  per  Septem   vias   retrorsum,   <jni   magno   impetu   et 

1'  clamore  triunipiiuli  per  unani  viam  irrueruut.  Mirum  est,  quam  vellent  hie 
nocere,  quam  grave  sit  lioe  speetrum  in  oeulis  eorum.  Sed  nullus  jiruden- 
tius  sese  hie  gessit  Rege  Hinrieo,  qui  Luthenmi  vastaturus  protestatur  sese 
iioc  rob'ir  non  tacturum.  Sed  ncc  habeo  nee  ago  gratias  tantae  benevolentiae, 
imo  male  valeat  ira  et  furor  eins,  si  nocere  potest  et  non  facit. 

20  Furorem   vero  eins,   quo   invehitur  in  nie,  quod  docuerim  "^   fidem  sine 

operibus  oiitimam  praeparationcm  ad  sacraiiientuin,  et  Christiauos  non  oportere 
legibus  astringi  ad  percipiciidum,  contenino.  Sunt  enini  vurba  iiominis,  qui 
putet  homines  apud  tieuin  legibus  fieri  bonos,  minus  sciens,  (juid  sit  fides 
et  opera,  et  tjuid   leges  o[)ereiitur  malorum  in  eonseientiis,    (|uam  inseusatus 

25   iste  stipes.     Non  enim  l'apistarum  est  haee  nosse,  sed,    ut  Petrus  et  Iudas|„*J'\'y'''^ 
dieunt,   iguorata   tautuni   blasphemare.     Conscieutüs   enim  non  legibus,  sed 
sola  gratia  consulitur,  legibus,  praesertim  hunianis,  miserrime  conficiiintur. 

Sed  in  finc  huius  loci  operaeprecium  est  videre,  (juam  auxie  laborat, 
ut  traditioues  hominum   uecessarias  statuat   adversus  meam  sententiam,   qua 

30  statui,  Extra  seripturas  nihil  esse  statueuduni   aut,    si   statuitur,   liberum   et 

non  necessarium  habenduni,  cum  simus  doniiiii  etiam  sabliathi  per  Christum  OTott.  2,2s 
lii)eratorem.         Arguit  ita(pie  Rex 

Primo  sie'-:  Si  nihil  servandum  est,  nisi  «luod  scripturis  proditum  est, 
cum  scriptum   non  sit  saeramentum    esse  a  Christo  sumptum,    sequetur  nee 

3S  saeerdotes  posse  saeramentum  snmcre.  Hac  Tiiomistica  iiypotiiesi  Iretus 
sie  reducit  syllogismum  contra  me:  Saeerdotes  sumunt  saeramentum  necessario, 
et  hoc  non  habet  Euangeliou,  ergo  et  alia  extra  Euangelion  sunt  obscrvanda 
necessario. 


28  laboret  Vit.  len. 

')  Bd.  6,  517,   .5-Jäj3.      Diizu  Ässertio   Bl  i  3;    Wakh   XIX,    212.         -)  Assertio 
Bl.hJb;    Wakh  XIX,  2<U. 


21()  Contra  lleniioiim  Regem  Angliae.    1.V22. 

H<i<'  Tlioiiii-tici.'^siinc  toiicliulitur  per  rugiilam  conscciuciitiariun  illi.s 
iamiliaifU),  «jiiao  vocatiir  petitio  prineij)ii.  Nain  quod  iiocessaiium  sit  .sul) 
peccatü  mortali,  siiuii  a  saccrdotibiis  sacrameutum,  llt'x  priinum  probari 
debuit.  Ego  enim  liberum  esse  dico  snmi  et  uou  sumi  a  sacerdotibus. 
Necessarium  autem  est  per  traditioues  liominuni  et  usiiui  inultnnmi.  Qiuire  5 
Tlioinisticus  Rex  valde  bene  probat  traditiones  per  traditioues,  uei;atuiii  per 
iieiiatiim.  Talibus  euim,  iion  aliis  probationibus  iiiti  debct  assertio  saera- 
uieiitorum  et  tota  Heiiricalis  Ecelesia. 

Secundo  sie':  Christus  sacramentiini  conseeravit,  non  Apostoli,  ergo 
null  licebit  Apostolis  aut  saccrdotibiis  consecrare,  quia  nou  licet  aliud  statuere  lo 
aut  l'acere,  quam  scriptura  habet.  Quod  si  miser  ille  Lutherus  hie  velit 
effiigere  et  dicere:  Christus  mandavit  Apostolis  consecrare,  ubi  dicit  'Hoc 
facite',  praeoccupat  impropitius  mens  dominus  Henriciis,  dicens  hoc  esse 
dictum  de  recipiendo,  non  de  consecrando.  Christe  servator,  (jiiain  inaudita 
caecitas  et  amentia  est  in  istis  hominibus!  Si  hie  interrogavero :  Doiiiine  is 
Henrice,  qua  gramniatica  didicit  domiuatio  vestra,  quis  vocabiilarius  v(>i)is 
dixit  'Hoc  facite'  id  esse  quod  'accipite',  respondebit  'Oportet  sie  esse',  (|uia 
nomiiia  sunt  ad  placituin.     Sed  dimissis  istis  porcis  dicamns: 

Christus  sumendi  usum  instituit,  quaudo  dixit:  'Accijiite  et  iiiaii|iyi.l''l|- 
dueate'',  ut  verba  ipsa  apertissima  testantur  non  quidem  Heuricis  istis  et  truucis,  20 
sed  (|iiibusvis  pueris  et  fatuis.  At  cousecrandi  officium  instituit,  dum  dicit: 
'lidi-  f'acite."  Facere  euim  est  hoc  totuiu  iraitari,  (]uod  ii)se  tuiic  f'ecit.  Et 
(|uid  dicaiii  istis  sacrilegis  portentis,  qui  talibus  argumeutis  indicant,  <|uani 
ex  impotentissima  invidia  sie  scripserint,  ut  nihil  iueptius  et  insulsius  lingi 
l^ossit?  Si  euim  hoc  argumentum  stoiidi  Regis  valet,  in  nuUa  re  lieelMt  -•■ 
("iiristum  imitari.  Finge  enim  Christum  uou  iustituisse  consecrare  sacra- 
ineiitum  (<|Uod  iiiipossibile  est),  tamen  exempluin  cousecrandi  ostendit  et 
sciibi  vdluit,  nisi  Rex  noster  id  contendat,  iios  neque  orare  necjue  l)enei:ic(ie 
ncqiie  pati  oportere,  (jiiia  niiii!  de  iiostris  orationibus,  opcribus  et  passioiiibus 
scriptum    est.     Viiicil    nie   tedio  plane   Ivegis    stolidissimi    immciisa    sluliditas.   m 

(iuare  ad  summiim  jirincipium  pertidiae  eins  eaiaiiuiiu  vcrtamus,  (|U{>d 
est  verbum  Augustini:  'J^iangelio  11011  crederem  nisi  me  Ecelesiae  autorilas 
commoveret."^  Ho(^  verbum  sacrilegi  eo  torquent  et  depravant,  ut  Ecelesiae; 
(hoc  est  nieretrici  Romanae,  cui  praeter  tituluin  nihil  est  Ecch'siasliciim  aut 
Christianum)  tribuant  ins  leges  condendi.  Huic  addit  dominus  Hinricus,  ut  3.-, 
eiusmodi  verbi  autoritate  etiam  me  urgeat  per  propria  verba,  ubi  dixi  apud 
Eeeicsiam  esse  ins  iudicandi  quaclibet  dogmata.  Ego  nuila  re  video  iiuic 
nidissimo  caj)iti  Regis  opus  esse,  (|uam  vel  vocabulario  Geiuma  vel  Rrcvi- 
hKjuo,  ut  vocabula  cum  pueris  ineiperet  discere,  nisi  id  ex  mera  Tliomistariim 


')  jUKcrlio  Til.h-J^';    Wahh  XIX,  201.         ^)   Mif/iic,   l'atrol.  curs.  hU.  47,  17(1 
Vgl.  dazu  Bd.  6,  üdl.    Assertio  lil.  r  J;   Wakh  XIX,  263. 


Coiitiii  Heuricum  Ri'gciu  Angliae.    1522.  2 1 7 

iiequitia  facit,   ut  oiuuia  vocabiila  uiniiia  significarc  cogat,    iit   ctiaiii    liir  iiw 
iudicandi  ick-in  sit,  qiunl  ins  statuenili  vcl  coiidciKli  Icgcs. 

Hrcvitei-,  si  Aiigust[inus]  ctiaiu  rotuudis  verlii«  assuruissct,  ins  esse 
alii-Uii   in    Ecclesiu   leges    condeiidi,  quis    est   Augustinus?     Quis   uos    cogct 

5  illi  credere?  Qua  autoritate  eins  verbum  est  articuhis  fidei?  Fatcor, 
reccptum  est  eius  verbum,  sed  non  satis  tutnm  neqiie  firnuim.  Divino  cdicto 
probandnni  est  ins  legis  condondae,  non  liumano.  Nunc  autem  Augustini 
verbum  non  simpliciter  vitiant.  Ilie  cnim  loquitur  de  Ecclesia  per  orbein 
difi'iisa,    cnius   est   de   dogniatibns    iudicare.     Illi   hoc  tribuunt  Papae,  (|U('ni 

10  ipsi  niet  confitentur  membrum  diaboli  saepius  esse  et  errare.  Nee  soluin 
ei  iudicandi,  verum  etiam  et  condendi  ius  et  copiain  faciuiit.  Proinde  opus 
est,  ut  rudibus  istis  sopbistis  hie  declaremus,  (piid  intersit  inter  ius  iudi- 
candi seu  cognoscendi  et  inter  ius  condendi  seu  iniperandi. 

De   doctrina    cognoscere    et    iudicare    pertinet   ad    onines   et   singulos 

15   Christianos,   et  ita  pertinet,  ut  anathema  sit,   qui   hoc  ius  uuo  pilo  laeserit. 

Cliristus    enim    ipse    hoc   ius   statuit   invictis   et   variis    sententiis,  Matt.  7.;  »iaiii;.  7,  is 
'Attendite  a  falsis  prophetis,  qui  veniunt  ad  vos  in  vestiuientis  ovium.'    Hoc 
verbum  carte  dicit   ad   populum   adversus  doctores  et  mandat  eis,  ut  falsa 
dogmata  eornm  vitcnt.     At  quomodo  vitare  possunt,   nisi  cognoscant?  (pio- 

-0  modo  cognoscere,  nisi  ius  iiabeant  iudicandi?  Nunc  autem  uou  soluni  ins, 
sed  praeceptum  iudicandi  statuit,  ut  haec  sola  autoritas  satis  esse  <jueat 
adversus  omiiinni  pontificum,  omiiium  ])atnun,  onuiium  Conciliorum,  omnium 
scbolarum  sontcntias,  quae  ius  iudicandi  c(  decernendi  solis  E])iscü])is  et 
ministris    tribuerunt   et   impie   ac  sacrilege  populo,   id  (!st  Ecclesiae  reginae, 

SS   rainieruut.     Stat  enim  Christus  dicens:  'Attendite  a  falsis  prophetis.' 

Huic  subscribuut  fernie  omnes  omnium  prophctarum  syliabae.  C^uid 
enim  agunt  prophetae,  nisi  qnod  populum  monent,  ne  falsis  pro|)hetis 
credat?  At  (juid  est  hoc  monere,  uisi  iudicandi  et  cognoscendi  ius  penes 
populum    esse,   declarare   et  confirmare    ipsumque   sui   opcris   monefacere  et 

30  cxcitare  adversus  omnes  omnium  suorum  sacerdotum  et  doctorum  doctrinas? 
Quare  hie  concludimus :  quoties  Moses,  losuc,  David  omuesque  propiietae 
in  veteri  lege  populum  a  falsis  jirophetis  vocant  et  monent,  toties  elamant, 
mandant,  confirmant,  excitant  ius  cognoscendi  et  iudicandi  omnium  omnia 
dogmata.     At   hoc   iutinitis   locis  faciunt.      Habet   hie   Hinricus    noster    ant 

3.',   ulhis    impurus    Thomista,    (juod    istis    oggaimiat?      Nonne   obstruximus    os 

loquentium  iniipia?  ilM'. 63. 12 

liedeamus    ad    novam  legem.     (Iiri^liis    Inh.  10.  dicens:    'Oves    meae 300. 10, 27. 5 
vocem   meam    audiunt,    vocem    vero  alienorum  non  audiunt,  sed  fngiunt  ab 
eis',  nonnc   hie  oves  facit  iudices  et  ius    cognitionis   transfert   ad   auditores? 

40  Et  Paulus  cum    1.  Cor.  14.   dicit:    'unus   dicat,    caeteri   iudicent,    quod   si  1.  «01.14,29 i. 


9  lioc  Papae  tribuunt   Vit.  Jen.         12  iuter  sit  A         2'J  coiuuiunulacen;   I  it.  /e/i. 


218  Coutra  Henricum  Regum  Auf^liae.    15ü± 

sedenti  revelatum  fiierit,  prior  taccat\  uoiiiie  vi  liic  iiuliciimi  [lem'.s  auditurein 

2.  iictri  ■>!  1  ff.  esse  vult?     Sic  riuicquid  Christus  Mattli.  24.  et  iihiiiue  de  falsis  doctoribiis, 

1. 3ofi.  i,  1  qnicquid   Petrus   et    Paulus    de    falsis   Apostolis,    luagistris   et  lohanues  de 

lirobandis   spiritibus   praeeipiunt,  eo   pertinet,   ut  iudicaiidi,  probandi,  daui- 

nandi  autoritas  apud  populuui  sit.     Idque  iustissime.  s 

Nam  unusquisque  suo  periculo  recte  aut  false  credit,  ideoque  cui(]uaiii 

})ro  se  curanduni  est,  ut  recte  credat,  ut  ctiam   coiiimunis    seusus  et  salutis 

uecessitas  urgeat,  uecessario  iudicium  doctrinae  penes  auditorem  esse.    Alioqui 

*,^||i'i  2',  JJfrustra  dicitur:  'omnia  probate,  ((uod  bonum  est,  tcuete',  et  iterum:  'spiritualis 

oniuia  iudicat  et  a  ncmine  iudicatur.'    At  quilibet  Christiauus  est  spiritualis   ic 
1.  fiot.  3, 22a    spiritu    Christi.     'Omnia   vestra,  (iuquit),  sive   Apollo,   sive  Paulus,    sive 
Cephas',  id  est  de  oniniuni  dictis  et  factis  iudicandi  ius  habetis. 

Tu  nunc  vide,  cuius  spiritus  fuerint  sacrilega  illa  et  abomiuanda  Con- 
cilia,  quae  advcrsus  tanta  totius  scripturae  fuhuina  apertissimasque  senteutias 
ausa  sunt  sibi  pontifieibus  arrogare  ius  iudicandi  et  cog['i?(.  Fij|noscen(li,  insu[)er  1,=. 
et  iiuperaudi  et  condondi.  Absque  dubio  Satanae  istae  fuerunt  cogitatioues, 
tjuibns  in  orbem  inundavit  operationes  erroris  et  abominationem  in  loco 
saucto  stattiit  securissima  tyranuide,  postquaui  populo  erepta  est  autoritas 
iudicandi,  quam  pavere  cogerentur  falsi  doctores,  et  patefacta  via  per  stoli- 
dani  populi  superstitiosamque  obedieutiam  et  patientiam  universis  erroribus  w 
et  abominatiouibus  irruendi. 

p]t  ut  hie  mei  Hiurici  et  sophistarum  recorder,  qui  a  longitudino  tem- 
porum   et  multitudiue   hominum   pcndeiit  cum  sua  fide.  Primum   ucgarc  uon 
potest  huins  rapti  iuris  tyranuidem   ultra  millc  aniios  diuassc,    nam    in  ipso 
Concilio  Niceno,  omuinm  optimo,   iam   tum  iucipicbant   legcs  condere  et  ius   2.1 
istud    sibi    vendicare.      Atcjue    ab    eo    tenqiorc   liactcnus    iuvaluit,    ut    nihil 
receptius  sit,  nee  firinius  aliquid  nmltitudinc  homimun  et  diuturnitate  |)robai-i 
])ossit,  (juaiu  lioc   ius,    adeo  n(   nemo    id  uon    putet  liodie  sanum,  rectum  ac 
divinum  esse.     At  liic  vides  sacrilegium  et  impietatem  esse  advcrsus  eviden- 
tissimas  et  invictas  scripturas  dei.     Quare  si  tautus  error  et  tale  sacrilegium   ;to 
tanta  longitudinc  temporis,    tota   multitudiue   hominum   vel   consentieiite    vel 
seducta  vel  probante,  regnavit  advcrsus  veritatem  dei,  semel  volo  iiic  ounii- 
bus    Sophistis    et    Papistis    capitalc   eorum   argumcnlum    de    longitudinc   et 
multitudiue  ad  pulverem  usque  contritum  et  os  obstructum,  ut  videant,  cur 
deus  nolit  nos  ulli  crealurae,  quantiunvis  longae  et  mtiltao  c(   niagnae,  crcili,   35 
sed  Soli  suo  ini'allibili   \crl)o. 

Habemus  ita(juc  abs(pie  omni  cnnlroversia,  ins  de  iloctrinis  coguosccinii 
et  iudicandi  seu  prol)andi  esse  penes  nos,  non  [)enes  concilia,  pontilit'cs, 
patres,  doctores.  At  hinc  non  sccpiitur  esse  siuml  penes  nos  ius  coiidendi 
leges.     Nam  hoc  solius  dei  est,  Nostrum  est  legem  et  verbum  eins  cognoscere,   40 


18  aecurissiiuaque    Vit.  Jen.         27  aliijuiil  ijauil  iiuiltituJiiiu   Vil.  Jeu. 


Coiitr.i   llciiririiiii  Hcg(>iu  Angliae.    1522.  -JIO 

pnilnirc,    iiulicare    ot    scconici-o    :il>   (Hiiiiilms    aliis    Icgibiit^,    sutl    iii'uniuiiiain 
coikU'iv    aiit  inandare.     Nc(]iu;  eiiiin    f;c(Hiitur  ex  vcrbo  Christi:  "Altoiidite  a  i'ia;ifi.7,  i.-. 
lalsis  [iroplidis',  ergo  voslnim  est  proplietare.    Iiuo,  ut  Petrus  ait,  'luiiuiiiam  j.^Vcmi/iof. 
voliiiitate  liiimana  est  allata  prophetia  et  milla  interpretatio  scripturae  11t  ex 
5   propriis,  sed  inspiratiouc  Spiritus  saneti  loeuti  sunt  sancti  dei  liomiues.^    Ita 
nou  scquitur:  'Oves  raeae  voeein  ineam  au<liunt',  ergo  oves  vocem  nieani  con-^oi)  lu,  i'? 
dent    vel   faeieut,  imo   eontrariuni  sequitur:    Vocem  nieam  ego  coudo,  oves 
autein  conditani  aguoscunt,  probaiit  et  sequuntur. 

Quarc  videuuis  hie,  onuies  Poutifices,  oninia  Coucilia,  onines  schohis, 

10  qui  aliuil  in  Eeclesia  souant  (juam  verbuni  dei  solius,  esse  hipos,  Satanae 
iniuistros  et  falsos  prophetas.  Sinuil  iiitelligimus  insigueai  Hinriei  uostri  et 
onniium  Thomistaruni  stoliditateui,  (jui  os  suum  impudeus  in  coeUuu  ])oiiuut 
et  dicerc  audent  in  hoc  sacrilego  libello^  etiam  si  sucraiuentum  ordinis  nou 
esset  iu   scripturis  institutum,  tarnen  penes  Ecclesiam  esse  ins  instituendi 

15  eins,  Et  quam  stulte  verbum  Augustini,  quod  de  Euangelio  per  Ecclosiain 
toto  erbe  coguito  et  probato  loquitui-,  aptarit  ad  ius  traditiouum  arbitrio 
impiorum  hominum  statuendarum.  Iste  est  modus  intelligendi  dicta  patrum 
et  scripturae,  hü  sunt,  qui  scribunt  assertioncs  sacramentorum.  Ilorinn 
multitudo  et  diuturnitas   est  potestas   faciendi  articulos  fidei ,  tam  stupidi  et 

so   liei)etes,  ut  inter  cognoscere  et  imperare  niliil  disceruant. 

At  hie  dicent:  Si  singulorum  est  ius  iudicaudi  et  probandi,  quis  erit 
modus,  si  iudices  dissenserint  et  unusquisque  secunduni  suum  eaput  iudicarit? 
(juare  uecesse  est  unum  esse,  cuius  iiidieio  stent  eaeteri  contenti,  ut  salva 
sit    unitas   Ecclesiae.     Respoudeo:    iioc  cavilhmi    miiios    rectius   decet  quam 

■-•'  Tiiomistas.  Quacro  eiiim  et  ego,  (piis  hodie  nuxhis  est,  ubi  omnes  iudifio 
unius  Papae  staut?  ubi  bic  est  luiitas  salva?  An  hoc  est  unitatcm  esse 
salvam,  externe  Papae  nomine  uniri?  Ubi  manet  unitas  cordium?  C^uis  est 
eertus  iu  conseientia  sua  Papara  rectc  iudicare?  At  nisi  certitudo  sit,  uulla 
est  unitas,  ideo  sub  Papa  est  quidem  pompa  externae  unitatis,  sed  intus  uon 

30  nisi  confusissima  Babylon,  ut  nee  lapis  super  lapidem  sit  uec  cor  cum  corde 
sentiat,  ut  vidcas,  quam  foeliciter  niedeatur  rebus  spiritualibus  liumana  leiuc- 
ritas  suis  statutis.     Alia  igitur  via  unitas  Ecclesiae  (piaerenda  est. 

Haec  est,  quam  Christus  ponit  lohan.  (5.:   'Erunt  omnes  docibiles  dei,  3or).  c. ih 
Omnis  qui  audivit  a  patre  raeo,  venit  ad  nie':  ille,  iiKpiani,  internus  Spiritus 

35  solus  unanimes  habitare  faeit  in  domo,  hie  docct  idcm  sapere,  idem  iudicare,  (»uin') 
idem   cognoscere,    idem    probare,   idem    docere,    idem    confitcri,   idcni    sequi. 
Ubi   ille  non  fuerit,   impossibile  est,  ut   unitas  sit.     Et  si(|ua  fuerit,  externa 
et   ficta  est.     Qiiare  et  deo  niliil  curae  est,   ut  impii  homiucs  umun  vel   non 
uuum  sint,  qui  unitate  Spiritus  iuanes  sunt.    Suis  tiliis  ad  externam  uuitalem 


9  schole  A         14  esset]  esse  A         16  aptarit]  aceommodavciit  Vit.  Ten. 
')  Assertio  Bl.  r2^f.;   Walch  Bd.  XIX,  201  f. 


220  Contra  Henricimi  Regem  Angliae.    1522. 

sufficit  unum  Baptisma  et  uinis  pauis,  tanquam  comiuuDCs  characteres  et 
synibola,  per  quae  fidei  suae  et  spiritus  imitateiu  profiteiitur  et  exercent. 
I'apistica  Ecclesia  suam  unitatem  in  unitate  externi  sui  idoli  Papae  locat, 
interne   auteni   confusissiinis   erroribus  dispersa  in  omues  voluntates  Satanae. 

Revertamur  ad  institutiiiii.    Missani  itaque  extorsiraus  et  triuniphanuis    s 
adversus    assertorera    sacramentorum,    nou    esse   opus  ueque  sacrificium,  sed 
verbum   et  signum  gratiae   divinae,   qiiibus  erga  uos  iititur  pro  fide  in  euui 
'erigenda  et  finnanda.    Vidciuusque  quam  sit  infotiiatus  Satan,  ut  quo  dintius 
et  magis  in  uos  furiat  et  scribat,  eo  iusulsius  et  ineptius  delyrat.    Nam  iste 
über  Regis,  ut  oniuium,  qui  contra  me  scripti  sunt,  fere  est  latinissiinus,  ita  est  lo 
ecrte  omniuni  ineptissinuis  et  stolidissimus,  nt  [SP(.  Fiij]  peue  nostris  Lipsensibus 
scriptoribus  euni  tribuerim,  qui  sie  soleut  argutari,  quando  argutantur  optime. 
Triumphata  vero  Missa  puto  nos  totum  Papam  triuiupliare.    Nam  super 
Missani,  eeu  rupeni,  nititur  totus  papatus  cum  suis  raonasteriis,  Episcopatibus, 
collegiis,  altaribus,  miuisteriis  et  doctriuis,  atque  adeo  cum  toto  vciitrc  suo.    i:, 
Quae  omnia  ruore  necesse  est  ruente  Missa  eorum  sacrilega  et  abominanda. 
^^''Y^'ö's  ^'*^  Christus  per  me   cepit  abominatioues  in  loco  sancto  stautes  revelare  et 
destruere   eum,   cuius  adventus  fuit  per  Operationen!  Satanae  in  prodigiis  et 
signis    mendacibus.     O    miserum    illum   dcfensorem    Ecciosiae  Papisticae,   o 
niiseram  Ecclesiam,  (juae  frustra  iudulgentias  suas  pro  taiito  libello  prof'udit.  20 
Nisi  quod  digna  merces  reddita  est  tam  defensori  (juam  iibello.    Quales  eiiini 
sunt  indulgentiae,  talis  est  Ecclesia,  talis  dcfensor,  talis  et  libeilus. 

Hacc  mihi  pro  defeusione  primi  sacramenti  satis  siut,  in  quo  asseroudo 
niaxime  iaboravit  assertor  dominus  Ilinricus,  ut  qui  non  ignoravit  in  lioc 
esse  sitam  summam  salutis  Papistici  rcgui.  Caetera  cogor  diöerre  obrutus  25 
multis  aliis  occu^tationibus,  tum  maximc  transferenda  Biljlia,  uecessai'ia  seil, 
opera,  nc  Satanae  studia  ipse  prosperera  nimio,  (jui  per  hos  iusulsos  libellos 
nie  impedirc  cogitat:  sed  nihil  efliciet.  Necjue  magni  opcris  fuerit  stolidos 
'i'homistas  in  rcliquis  sex  sacranientis  conbitare,  cum  nihil  proterant  dignum 
responsionc  |)er  tota  sex  sacramenta,  nisi  iilud  unum,  quod  de  sacramento  :io 
Xii.  i.sordinis  adihutit':  Paulimi  seil,  ad  Titon  iubentem,  ut  i)er  Ecclesias  ordincl 
presbyteros.     Hoc  loco  eniui  vult  institutum  ordinis  sacrameutum. 

Sed    non    videt    iarva   Thomistica,    (piid   vcl    cgo    dicam    vd    ipsemcl 
respondeat.     Ego-  ordincui  negavi  sacraincntnm  esse,  id  est  proniissioncm  et 
signum   gratiae   adiectum.   (juale   est   JJaptisnuis   et   panis,    non   negavi,  imo   m 
asserui   esse    vocationcm  et  institutionem  uiinistri  et  concionatoris ,    .sivc  lioc 
fiat   autoritate    unius    Apostoli    vel    pontificis    sola,    vcl    populi    cligentis    et 


y   fiirat    Vil.  Ich.  Iljl2  nostris  N.  vicinis  ScriiJtotibus    Vit.  len.  13   l'apani] 

l'apatuiii    Vit.  Je».  26  traiisferendis  Bibliis    Vit.  Jen.  27  prosperem  pr«e  iiimio  studio 

refutaiidi  eiiiii,  (jiii    Vil.  Jen. 

')  Asseitio  ßl  t2^;    Wakh  Bd.  XIX,  277.         ")  Bd.  6,  S.  080.  560 f. 


Contra  Flenricum  Regem  Angliae.    1522.  221 

eonsentieiUis    simiil,    iiiliil   leli'it.     QiianKiuain  rectius  flat  jiopiilo  eligoute  ot 
coiiseneieute,  quo  modo  Apostoli  Act.  4.  st'pteiii  Diacoues  institueniut.    Nain  i\n-  e,  s 
ut  Paulus  Titon  iubeat  presbvteros  ordinäre,  nou  tarnen  .sc([uitur  soluni  Titon 
sua  autoritate  id  focisse,  sed  exemplo  A[)(>stoloruni  per  ^uftragia  pnpnli  cos 

5  iiistituisse,  alioqui  puguabiint  verba  Pauli  cum  txeniplo  Apostolornrn.  Qiiao 
vero  de  irnpositioue  niauuuni  ad  ordini-s  saeranientnni  traliit  ',  vident  pucri 
iiiliil  ad  ordinis  saeramentum  pertinere,  sed  inore  suo  Papistieo  sie  e  serip- 
turis  facit,  quodcunqne  visum  fuerit.  Inipositio  nianiiuin  tune  eiat  donatio 
visibilis  Spiritus  sanoti. 

i«  Et  quid  dieaui?    ne  nonien  sacranienti  qnideni  intelligerc  volnit,  (|Uo(I 

evidenter  ostendit,  cum  loeum  Pauli  Eplie.  5.  traetat  de  matrimonio-,   rpieni 
Paidus  de  Cin-isto  et  Ecclcsia  ponit  dicens:   'saeramentum   hoc  magnum    est  GvO- s,  32 
ego   vero    dico   in    Christo   et    Eeclesia.'     Ne(pic   enim    scriptura  ))atitui-,   ut 
raatriraonium    sacrauieutum    dieatur,  cum  saeramentum  usu  totius  seri])turae 

15  significet  rem  secretam  et  absconditam,  (juam  sola  fide  eonsequi  possis. 
Matrimonium  autcm  adeo  nou  est  res  abscondita  aut  fide  pereepta,  ut  iiisi 
paiani  ob  oculos  fiat,  matrimonium  esse  non  possit,  eum  sit  eopuia  niaris  et 
feminae  externa  et  publica  professione  et  conversatione  firniata.  Sed  niiiii 
minun    Thomistas    a.sinos    sie    delyiare,    apud    (pios    niliil    ueque    saui  nciiue 

20  recti  deus  esse  voluit.  Quamqnam  ego  lioc  vulgato  usui  dedi,  nt  saeramenta 
voceut,  quae  potius  signa  visibilia  sunt,  tantum  negavi  in  scripturis  saera- 
menta vocari. 

Summa   rerum   iiaec   est:    T(jtus   libcr  lieurici  nititiu-  homiiium  verbis 
et   usu    saeeiilorum,    nuUis   dei    verbis   neque  usu  spiritus,    ut  ipsemet  fateri 

25  cogitur.  C  ontra  summa  mcarum  rerum  est,  Verba  hominum  et  usuiii  saeeu- 
lorum,  ut  tollerari  et  teneri  possnut,  sicubi  non  pugnant  scripturis  sanctis, 
tamen  articulos  fidei  et  neecssariam  observantiani  non  facere.  Si  itaque  IJex 
lliuricus  coniunctis  omnium  Thomistarum,  Papistarum,  daemonum  et  hominum 
viribus  et  studiis  poterit  ostendere  necessariam  luuuanorum  verborum  obser- 

30  vantiam,  victus  est  Lntherus  suo  ipsius  iudicno  et  confessione.  Nam  tum 
demum  articulos  fidei  habeiio,  quictjuid  vel  'l'liomistae  iusseriut.  Si  non 
poterit,  Victor  est  Lntherus.  Quid  enim  alind  volunt?  Neque  enim  si  niilh' 
millies  libros  scripserint  contra  me,  aliud  a  me  postulare  poterunt. 

Neque  enim  ego  quaero,  quid  Ambro[sius],  Augfustinus],  Coucilia  et  usus 

35  saeeulorum  dicant,  nee  fuit  opus  mihi  Henrico  Rege  Magistro,  qui  me  haee 
doceret,  qui  adeo  pulchre  ea  noveram,  ut  etiani  impugnarim.  Ut  miranda 
sit  stultitia  Satauae,  quae  iis  me  impugnat,  quae  ipse  iuipuguo,  et  ])erpetnc> 
principiura  petit.     Non,    in(piam,    disputo,    quid  a  quoquam  dictum   vel   nun 


8  mauum  A  13  dico  de  Clirlsta    Vit.  Jen.  32!33  mille  millies]  millie.s  luille 

rU.  len. 

')  A»sertio  Bit  2  f.;   Wald,  XIX,  >77.        =)  Assertio  Bl.  o4f.;   IVa/c/t  XIX,  247ff. 


222  Contra  Heiirimim   Uegeui  Angliae.    1522. 

dictum,  scriptum  vel  nou  scriptum  sit,  sed  an  hoc  dictum  et  scriptum 
uecossariuin  sit  servatu,  an  sit  articuh\s  fidei,  an  sit  aequalc  verbo  dei,  an 
conscicutiam  ligct.  De  libertato  et  captivitate  (juaero,  pro  lil)ertatc  ego 
pugno,  Rex  pro  captivitate  pugnat.  Ego  rationcm  libertatis  signavi,  Rex 
ratioues  captivitatis  oraittit  et  soliim  blattcrat,  quac  sit  captivitas,  debitores  5 
facit  et  culpam  nou  assiguat,  Valeat  itaque  ineptus  et  miserabilis  dcCensor 
Captivitatis  Rabylonicae  et  suao  Papisticae  Ecclesiae. 

In  fiue,  si  (juem  oft'cnderit  mca  in  Regem  asperitas,  iioc  sibi  rcspousum 
habeat,  Cum  inseusatis  monstris  me  iioc  libro  agere,  (pii  onmia  mca  optima 
et  modesta  scripta,  tum  humillimam  meam  sul)[i8(.  F4|missionem  contempsernnt  10 
et  magis  ex  mea  modestia  iudurucrnnt.  Dcinde  a  virulentia  et  mendaeiis 
abstinui,  (]nibus  lil)er  Regis  refertissimus  est.  Nee  niagnum  est,  si  ego 
Regem  terrae  contenmo  et  mordeo,  quando  ipse  niliil  veritus  est  Regem 
coeli  in  suis  sermimibus  blasphemare  et  virnloutissimis  mendaeiis  prophanarc. 
U-M- 915,  i:i 'Dominus   iudicat   p()|i\ilos   in   ae(|uitate.'      AMEN.  15 


9(iitlDorl  bcutid)  niif  flöiiig  §ciiirid)?  SBiid).    1522.  223 


5(ntiüuvt  bcutjrf)  nuf  .^töuin  .sximirfjy  ^^uri). 

A  „3(iit!BoHt  II  h'Utfcf)  II  maxi.  £u=  ||  H;ev#  ouff  ||  .(^onig  Cietuicljä  bon  ||  giiget^ 
laiib  t)ud).  II  Sugcii  tT)un  mX)x  nidjt,  ||  2BavI)el)t  fcl)eti'  icT)  iucl)t,  ||" 
9)lit  liteteinfafjuug  ijiiif'j  in  bcr  uiitetcii  5)iniibleifte  bic  3'it)i''''-',Uif)l, 
fo  gi'fc^iiittcii:  15SÖ;  Sitekiiifafl'uiig  bei  2'ommcr  3tr.  82'').  üitcU 
vücffeite  bcbvucft.  24  SÖIiittev  in  Ciinvt,  kfetc  Seite  leer.  9(m  6nbe: 
„Sebnicft  |u  SBitteinbcrg,  buvrf)  ||  ^JitfcII  Sc^ljvtcnij,  ||  ^3].  ®.  Xj^ij.  ||" 
ifiu-iotejc^e  2[g.,  *.!ltiiftabt,  'JIiigÄbiirti,  ifninbcvci,  ;i'cvlMi,  ä'onii,  Ütrc-Mnii  St., 
S^ntijig,  Srcäbcii ,  Ctfiivt  Sig,l.  iiiib  l'invt. ,  (Viniitiutt ,  ©örlili,  ßJotba,  Wveif-?= 
toolb,  .'pallc  U.,  .(pnmburg,  .KQijfl,  .VUinigjbcvg  IL,  l'iiiiirfjcii  .021.  imb  11.,  'JJÜiiifli'v, 
9{üritbctg  Wl'i.  imb  St.,  Dioftorf,  Stiitignrt,  liibiiigeii,  Üßfiiiiav,  älH-viiigcvobc, 
äßittfiibcvg  l'. ,  iWolfi'iibiUtel,  Üßovm^,  Äopcnl)ngcii ,  l'oiiboii,  aBicii  .n.;  Ugl. 
ö.  Sommer  5fv.  29:^;  X^an^n  11,  l.'i50. 

B  „Slnntibuvt  l|  bcütfcf)  ||  Wax-  Sut^evS  |1  anff  [fo]  Äöiinig  ||  .g>eiiuid)§  tiö  || 
(Jngelanb  bud)-  Vügen  t()ün  luiv  nidjt,  ■  3öav()cit  fd)eto  id)  iiiri)t.  ||" 
5DJit  Siteleinfaifimg,  Sitelvüdfeite  bebviidt.  24  iöliitter  in  Cnnvt,  Ictjte 
Seite  (eev.  ?lni  Sd)tu^:  „nidjtä  ||  t;elffen."  Stivuntcr  „SBittenibevg". 
Itiirf  öoii  3oI)iinn  'Pviifj  in  StrnPurg  (litelciiiioifiuig  uon  S^oiitmcr  S.  247 
9lr.  95).  —  »crün,  9J!iiiirf)cu  §2t.,  Sttnfebutg;  Xün<,tx  II,  1351. 

C  „9Intttojt  TOartini  Sutljev  auff  fünig  .tienvid)  tion  ||  ßngcllanbtä  bndf).  || 
[>^Dtjfd)nitt|  "  ^ügen  tl)ün  miv  nid)t  '!  aBavfjeljt  fd}lüig  id)  nid)t  ||" 
iitelviidfeite  bcbvii'cft.  24  Slättev  in  Cnnvt,  tcliteä  SBtatt  leer.  'Sex 
<Bäjhi^  lantet:  „||  nid)t§  f)et|fcn,  ob  got  rviU.  \\" 

1a  .5)oI,ifc()nitt  ftellt  baö  P()tiltii«fiiib  mit  bcm  ftvcii,;  iiiib  bcit  'JJfattcv: 
lDctf,}cugcu  in  lliebaillon  bnr  umgeben  Uon  ben  4  (.^Urtngcliftcnjijmbolen,  cbcnfatlÄ 
in  SiicbaillonÄ. 

Srucf  Don  3of)onn  ßnoblnnd)  in  Strasburg.  —  Setiin  (Söktt  ?lij,  SUij 
fc()It),  Snfcl,  St.  ©allen  (Stift^b.'i,  3iivid)  i®tn.  unb  Haut);  SBeltet  2125  (bicr= 
nnd)  synfel,  ?I.  Pvotnnbet). 

I)  „9(ntlD0it  il  beitfcft  |!  gjlnvtinuä  ||  (üt:^ei§  l>ruff  ||  ffunig  ^-iel)nrid)§  öon  ßnget  || 
(anb  bnd)  "  Sngen  tf)nn  mir  nid)t,  |]  Sönvijnit  fd)Q>u  id)  uid)t  ii"  *)3lit 
2itelcinfaf)ung.  24  iHiitter  in  Dnavt,  brittletjte  Seite  unb  teijte5  äJtntt 
(ccr.     9(m  enbc:   „©etindt  ji'i  Söittenbcrg,  ||  9Jl-  S)- X-eij-  3ar.  |i" 

Sie  4  etftcn  feilen  bcv  litcU  in  .'polj  gcidjnitten,  Sie  Pinfaffung  'ihtäy- 
jdjnitt  ber  üon  Sommev  2.  238  5tt.  77  („(^^tidje-;  l'eben")  faefdjticbenen. 

Srurfer  ttol;  bev  SdjIu^angQbe  fein  SÖittenberger,  fdjon  an?  fpradjlidjcn 
©tiinben  nidjt  (oi  für  ml)b.  ei),  fonbctn  nad)  Stn-äloei!!  bet  2l)pen  3brg  *J(nbler 
in  9lug4bnrg.  —  ■Jlug-sbnrg,  SBcrIin,  Si*remen  2t.,  '■JJüindjen  .ipSt.  unb  II.,  *J)iiinfter, 
Ifüruberg  mi,  Safel;  äSJeÜer  212<l. 

E  „9(ntiDu;t  Icütfd)  '  5Jlnvt.  Snt^crS  uff  .iiiinig  .C>el)niid)§  öon  (^ngelnnb 
büd).  j  !i'ngen   tf)nn    mir  nid)t,  i;  SÜJnrtieit   fd)eü   id)  nid)t.  1,"     litcU 


224  ?liihnort  bciitirf)  Hilf  .(löiiig  Aciuiirf)?  SPud).    1522. 

riiif[citc  bcbvmft,  24  iMättcv  in  Ciiavt,  U-ijtc  Seite  Icev.     ®ic  1.  ^i'iU' 
bc§  2itolö  in  Aöolj  (]cfd)iiitti'ii. 

Sviirf  lunl)v|d)oinlid)  Doii  S"!)-  •fiffvliiniifii  in  «trnfjliiirii  i'.U.  (*5ö^o).  —  33aiii: 
tn-viv  l'iiiiKljcii  .\>St.,  lübiiißcn,  ©djnfiljniifcit  (SJütt.  'öibt.),  äUicii;  aBeUcv  2127. 

Sie  £d)vift  ift  gebviKft  2Bittent)eva  G  (ir,53),  434''~447^  Seim  2  (1555), 
1;12''— 14SI';  ?Utenbiivg  2,  189^205;  l'ei).\iifl  18,  193-209;  äBnlc^  19,  295-34G; 
evinngeii  28,  343  —  87. 

Soll  bell  fünf  tiefniiiifen  Tviicfeu  ift  bev  £el)i)rietu",'!d')e  f.l)  bio  Ciielle  nllfv 
übrigen,  bereu  »Hnbeniiigeu  ciljü  biird)U)eg  uiiabljcingig  üoii  eiiinnber  erfolgten. 
]i  ift  feljr  nodyiäffig  gebrurft,  ftellenltieife  burd)  (Veljlev  öerunjiert,  luie  fie  eigcntlidj 
mir  beim  Sn^  imd)  einer  fd)luer  lc§bnren  .5)nnbfd)rift  ober  nad)  eiiiL'in  unbeutlidjeu 
S^ittat  erlliir(id)  fdjeinen  (ugl.  £.  248,  29).  (fjnige  cf)aratteriftifd)C  t\-et)(er  fiiib  Der= 
jeidjnet,  olle  anfiunefjmcn  lunv  überfliiffig.  ?lud)  /:'  fd^eint  iiad)  einer  nnbcnttid)eii 
3lbfd)rift  Hon  A  gefeljt.  l'cfe=  nnb  S)rudfeI)Ier  feljten  ouef)  in  E  nid)t.  Sluffätlig 
ift  bie  Übereinftiiiimung  mit  7)  S.  23G,  2  @-ngeI(Ic)n,  tuo  ABC  (yngellanb  Ijaben. 

i'on  ine[)r  ober  uu-uiger  bnrc^geljenben  ?inberungeii  in  ber  ©d)veibnng  nnb 
in  äl^ortfürmen  fei  Ijier  folgenbes  ,yifnininengefaf!t: 

i^ülale  1.  Uinlciut  Uoii  a  c,  bnfiir  a  in  diftert,  hifternng,  'i'apft, 
bdpftifd),  luittev,  ftabe,  täglid),  namliel),  mirrifd;  /.'/■-',  ftdbe,  l)äffig  ('; 
c  ^>  6  lüftern,  ßluolff  liE,  inor  E;  e  ^;>  n  aljnfnlltig,  nlfanljen,  bn 
I;alteft  liE,  firlefanij  E,  übevlualtigen  1),  gefa^,  jufai.!c  O^'li'i'-,'  J'-'i  ^T  ••' 
anteftet,  bnucrfdjcmpt,  fürgelnenbt  B,  giucnb  (=  getüeubet)  C,  er  feget, 
ncrret  and;  nnvret  D,  Ijcnbellt  A';  e>-  ci  bcvlcigen  C.  53ll)b.  a  tinrb  in  A  "  o 
iimgetnntet,  bnfiir  t)änfig  n  in  B:  bcftdttigen,  fnligfaljt,  ticrtl;abingt,  tldr- 
(id)  |.l  tlartid)!,  gnabige,  gebciebt;  nnr  nurreu  (^  riUjren)  (';  e  >a  er 
Inffet,  laft  JiCDE,  gebnd)t  /',',  enipfobet  C,  baju  ftimmt  maieftnt  BT). 

Umlaut  bou  o  fteljt  ineift  ijfter  oll  iii  A,  fo  fiubct  fid)  o  ■>■  u  in  fotd)  />', 
ftbrlut  ll(\  fult  7),  f Lilien,  fblte  7.',  gimnen  BC,  gotlief)  BOT),  nutig  iiC, 
grbffer,  griiffeft  7.7'/;,  uuirtlein  B,  tutpel,  tulpifd)  B ,  ffibtterel)  7)', 
bifd)off  (',,  luüllen,  inblte  (nud;  3nbi£.)  CDE,  gctroft  CD,  tjoltjlin  (', 
I)6d)ft  CD,  crnuirben  C,  tufeten  7),  bngegen  o  ^  o  funigS  I),  tnredjt  C, 
6  ^   e  in  ledjcridjt  C. 

Uinlant  bon  u  i  in  A  ü,  in  B  ü  n  ober  n,  in  C  ü,  in  B  nnd)  i) :  ü  >  u 
in  ftucf  BCB,  lonrb  {r  imirbe)  B,  bnuu(j  CE,  e§  gtnft  (gelüftet)  C,  tuftet  BE, 
fpvud)  {\a.)C,  Ingen,  fu^cl,  ftnrmcn,  frndit  7j';  Tjänfiger  n  >tt  fünbc 
BCDE,  über  Cneben  nin^JlCDE,  bornmb  /;,  fünb,  tünbe,  tünbig  7?67i' 
(tinbig)  J),  iüngft  IIE,  fnrd)te  /;/),  gouürget  7v',  Ijlunnge  ((j.)  BC, 
türftigtlid)  7^7^,'  fnnff,  fünfft  /;r'7>7';,"  Sürdcn  BCE,  grttnbt  (Snbft.  n. 
üterb.)  hCl>,  günnen  /;,  fünbtein  HC,  günftig  JIC,  fprüd)  HC,  lügen  für 
lugen  3.  pl.  iub.  C  (ift  li'ol)!  'üerfeben),  mürbe  C,  bernünfftig  (',  gefdjnlU  CD, 
nuöbüubig  C.  fd}üljl;crvcn  CBE,  gcrüd)  (fing.?)  C,  übel  07)7',',  l)iufürt  CD, 
tüxliüd)  E,  fpüljcn  (J,  jünger  (neben  jnngcr)  (',  nntnr(id)  r'7>7,',  niiigeu7J; 
au§binbig,  finbig,  jr  finbt,  bie  finbJ). 

Unilnnt  üon  uil)b.  no  {A  n)  fel;lt  in  Ijnrevel),  mutig  /.',  Ijurerel)  nnd)  C, 
abtriig  (fouj.i  />,    nüdjtern  E;  bngegen  n  (uj  ^   u  biidjlein,  iibeu,  rnffeu, 


Mnlltjott  bcutfrf)  niif  ßöiiig  .g)diitid)«  SBiid^.    1522.  225 

öcrftiinbeft,  beijüt,   ticviut!)  />,   üben,    tu-viut,   ftünbcft  CT.,   gcvi'ivt  DE 
(bud)  ift  in  li  ü  fiiljcv  niid)  ^=^111. 

Um(ai:t  ,511  au  uno  nltc-J  iu)  ift  in  .1  cn,  in  B  cü  neben  cii,  in  CT',  eii, 
in  7>  cii,  cl).  SJcr  llntlnnt  fcfilt  in  i>  bei  iilauben,  I)nupt,  ntitafefauffer, 
jQubcvev,  tvnnjinen,  gctraumiet,  cbcnb.  in  r  itjicv  Qudj  Ijoupti,  anfjcvUd)  r, 
ond)  (vobis),  t)anpt)prnd),  glauben,  batueft  />,  in  ben  nieiften  Aütlen  unb  in 
bvowen  aud^  E. 

2.  9llte#  u  unb  uo ,  ü  unb  üe  finb  in  .1  uid)t  gefdjicben,  jienilict)  genau 
bagcgen  in  BC ,  in  E  vidjtig  ü,  abev  ü  -^  u  (ü,  11),  in  />  [tcTjt  \\\x  uo  oft  ii, 
cinuuil  font)ait;  bog  alte  ie  ift  gciual;vt  in  HE  bieniut,  bagegen  ie  >■  i:  bife, 
Dil,  gefdjvibcn,  fd)nüvct,  tiertriben;  aixx  fliljcn,  papcljv  B,  nljnlid)  C, 
^unial  fantificrcn,  öifierlic^:  ligcn,  fptl  uflo.;  aber  bl)te  <  biete;  altc§  i 
and)  in  J):   bifcv,  fpil,  fiben,  ie  ^   i  glofirn  TL 

3.  3llte'j  i  unb  ei  trennt  Z):  jwat),  CxiinvicuS  uff.,  niul)  beftänbigev  l'> 
(oi  nud)  in  gaift,  -I)ait,  lualjc^c  =-  9Bcid)l)cit!,  bngegcn  Ijicv  venigft  (249,  2G). 

4.  '5'ie  neuen  2ipt)tt)ongc  finb  bnvdjgefüljvt,  olfo  i  ">  ei  in  bud)lein  uflü.  T>, 
lateinifd)  TiDTv,  ü  ^:  cü  uatcüvlid)  />';  bagcgen  ei  p- i  \)\\-  (aber  bnrcl)n), 
w\){,  rinicn,  bll)bt,  fd}rl)ben,  frl),  glijdjcn  C;  cu  >  ü  tüffcl  C  (fonft 
gciubljulic^  3)ipl;tf)ong).     au  >  u  in  tufent  C,  u§,  uff,  baruff  E. 

5.  d  >  0  omec^tig  BCD,  bo  (cum)  B,  bo  (ibi)  B,  nod)  B,  ober  (venu)  TS, 
tl)on  7),  bagcgen  0  ^a  nad)  (norl)i  TU'. 

0.  0,  ö>-u,  ü  'Jiunncrcl)  BE,  lUntwurt  DE,  antiuurten  TiBE, 
tunnnen  E,  fünft  BCDE,  tounue  Z),  fturl^en  E,  tru^  (tra^  C),  genumen, 
geuninnen  Ji",  günnen  TiE,  fnftlid)ft?  />',  fünig  CT)K,  fürt  C,  furcl)ten  7-7; 
n,  ü>-o,  ö  fromm  TiC,  obcrfal)t />(',  oberft  i'C,  tljomcvi?,  ford;t  HCl), 
plonipen  B,  '\6)  fürd)t  BC,  mögen  l'T\  öbertait  BE. 

7.  i  >e  \m{i^  BCDTJ,  Ujeber  C,  teld)  CDE. 

8.  t  >ü,  ei  >  EÜ  lüüfteiy7>,  luürfft  C,  fcünb  T),  leüfe  T) ,  tjürn  />, 
loürt/),  fpünnc  D,  nnircfen,  müfdjen  E;  umgete^rt  ü  >  i,  eu  >■  ei,  o  >■  c 
finbig,  fei)  (©äuej  ufra.  B;  cbenb.  bcriert. 

9.  S)Qi  2)el)uung§-  unb  5Lrennung§-l)  fetjU  in  ben  ^Jiadjbrudfen  oft,  fo  bei 
)ix  BCD,  \)n  TID,  rebe  7?,  merJ?i?,  loencni^,  er,  ciB,  lonT,  merC, 
jcr,  jerc  ufio.  C,  ftecn,  ftect  CDE,  eercn  C,  eebrudj,  ce  (prius),  get,  gen 
CDE,  gecn  D,  xumD,  njeemutD;  hJte  in  A  tnedjfclt  m^er  mit  met;r  7^, 
ögl.  ir!^c,  orf)t  D;  1^oppct-c  fetjt  B  ftatt  e  ober  et),  3.  S3.  leere,  leeren  (liocerc), 
eeren  uff.;  eigentümlid}  ec,  cuffcrlid),  ef)rbietung  ^-- fice,  I)önferlid),  '^er= 
bietung  unb  Ijereljn  >■  erel)n  nfio.;   tücl;mut  ">  U)ed)miit  (Lifter)  E. 

10.  3n  (fnbfilben  wirb  i>c  faft  burdjauS  in  liCDE,  aud)  in  torcdjt  C; 
bai  6nbung8-c  fetjtt  in  JiCD  Piel  öfter  al§  in  A,  fjcrPor.iuljebcn  ift  got  (S)at.)  Ii, 
.<Öein^,  9]lof5  CT),  bagegen  ift  e§  zugefügt  3.  5.^.  in  meine  (viniimi,  altainc  7); 
bevcinjelt  ift  taufcnt  >  tauf  an  t  C. 

11.  3n  UJorfilben  iftjubemerteng-^ge-  genügl^,  ungcnebigC,  ge^naben, 
gcleid)  T),  umgctct)vt  ge- >•  g-  gtoenb,  gluft  (ocrb.)  (-,  tie->  b-  bfdjnljcn  C 
(^ier  aber  aud)  beruften  für  brüften). 

S)ie  ftonfonanten  geigen  bie  gemöt)nlid)cn  i\crtaufd)ungen,  nämlid)  b;    p 
pü|lin,  gcpalDct,  gepcut  Tl,  gepauct  D,  p       b  gebrad),  gcbotten  7y7',',  l)aubt, 
S.'iit^cvä  aßette.    X,  2  ^■> 


226  ^Jlntnjort  beiitjd)  niif  i^önifl  .^eiiiric^-?  33iid).    1522. 

luipl)v  CE,  tÜB.  bofieii,  flu-i-cfjcii,  bmrfit  HE,  bvocfitig  E,  ciiumil  pf  "  p 
povttcn  (';  tjäufigfv  uiib  Vfiii'lnüifjicicv  finbct  fid)  b^t  2ciitfd),  2ciitfd)Iniib 
(bniifben  mit  £-)  fd)eiitlid),  nnUtcuij,  rooltc  C',  gelopt  C,  Bcvtcütfdjc,  ülu'v= 
umltigc,  übcnuintlid),  ratl),  gelobt  D,  bvot,  tcnteii  7i,  öftcv  ouc^  b  ^~  bt 
und)  11,  r  feinbt,  laiibt,  pcmaubt,  tüiibt  B,  Uevbrnnbt,  lucvbt  C.  feltener 
uiiigi'fcl)vt  t^-b  ücvbvanb,  uuirb,  önber  T>,  to e i b c r  Z'.  —  S'ic  Äoii)oimiitcii= 
»evbopplung  jd)lüQntt  buvdjaii^;  iücvciiifad)uiig  ift  f)eiliDv,yif)cbcn  bei  ober  BC, 
lül)bev  BOT),  fobevii  E,  man  B,  Uiil  B,  eiigcinub  BDE,  boii  (',  äBitebergD, 
goteä  CB,  SBcrbopplung  bei  l)iiiinev  BB,  gcnommcii  />',  Dcttcv  (patres), 
Devltiimiiicft  C,  clleiib,  fvumiii,  Rotten  B.     \6)  ~>  }  unfiilbig  ii.  n.  E. 

i*on  bcn  S3dv=  uub  5iad)iitbeu  jcigen  bcfoiibere  VUinH'id;ungoii  ^uv 
>Scv-  C,  -nt6>nu6,  nug  BB  nü§  i?,  -le  > -lin  CB  (pt.  bud)"lcn  B); 
hniirfbnvteit  >  bntiifbcvfnpt  B,  beliffig  "    beliffid)  B,   ideit  >  igfeit  7?. 

3.>on  (y(''l'ifii5foi''"^'"  fi"i^  folgeiibc  ',)inbevungcu  ,yi  beiiu'vfeii :  beim  ^^lonien 
bem  inetifd^  >•  menfi^cn  B,  bev  ftette>  ftatt  0,  bic  gan^e  >  ganzen  (uni- 
versani)  BB,  1000  iareii  alt>iavJ>,  junt  aiiber  mal  >  nitbern  C,  jiuo 
>-ä>Dn/);  beim  i^cvbiim:  tuiv,  fl)  finb  ">  fet)nbt,  feljn /i,  fcinb  7),  et  tuel)^ 
^>tuel)jjt  BC,  \i  t}i'ittet  >  Ijiittcn  B,  fic  itemcn  bcveinjctt  ";  n einen t  CE, 
\x  tl^ut  ^ >  tf)iint  G,  tf;un  >  ti^oii  i'>',  fie  feljen  >  fel)n  C,  fic  tüniiciib  > 
fünnenZ);  teollen,  ttjotle^- lüir  »uölleii,  liiolln  (tonj.)  i?6'Z),  id)  gebe,  fdjeltc 
>9ibe,  fc&ilte  C,  fif)et,  fit)eft  >  |id)t,  ftd)ft  C,  leuget  >  belüget  C, 
jeud^t  >■  3ücf)t  6',  fomeii  (pp.)  >•  fümen  C,  bcioeljfet  >•  betol^feu  f,  faget>- 
feget  B,  gibt>  göt  (einmal)  B,  I)atte>  I)cttc  7Ji?,  lDifte>  njüfte  B  loefte  E, 
folte  >  fott  B,  gefc^ricben  ^  gcfd)rcl)bcn  (inet)vmat6)  B. 

ßin^eliie  aBortfoniicn:  benuit  ^>  biemiit  B,  möiid)  ^  uiiiuid)  E, 
tu^et  >-  feut3et  E,  nad)par  ":•  nad)paii'V  BCDE,  getjiin  >■  l)l)in  CB, 
teufdjevel)  >■  tufdieiel)  C  leütfdjevel)  E,  fd)vifft  >  gfdjvifft  CB,  bic 
tauffe  ^-  bev  tauff  C,  Kieitjenbrob  ^>  uu'pfeenbvot  C;  bentung  > 
bcütnu«  T>,  hiod]  ""-  b(od  1),  ber  ftamiii  >■  bae  ftamiii  /',  .fföiiig  öou 
(fngcllanb '^  •  t.  t).  (5-ngcln  7>7',',  gefe|  >•  gcfa^  7.',  djviftlid)  >  d)vifteiilid;7)', 
fd)arff>  fdiarpff  CB,  f)eibenifd)  >l;cibnifd),  bcibifd)  (',  bepfttfd)> 
bäftifd)  (mel)vmal§)  E;  net)ift  >■  ncd)ft  />',  T)oI}ift  >  t)bd)ft  C,  nevvid;t> 
närvifc^  E,  fold)  >  folid)  Ji,  l)mnnb,  i)bevinan,  Ijglid)  >  Ijcmanb, 
t)cberman  B,  jemanb  C  jeglid)  7)  l)cblid)  E,  eitd)  ^-  oiidj  ß,  nidjtS  > 
nit  C  nid)§  E,  fclbi  >-fetbC7),  bal  >•  bei  E,  H)x  >•  jcv,  jcve,  jcren 
C,  cttoaS  (tnctjrmats)  ^-  cvluaä  (!)  D;  bcnn  (quam,  nain)>baun  7^7),  aubevS 
>.  anbevft  B,  ba^ii  ^  bovl^ii,  ebf.  baruon  BCD,  barumb  >■  buvumb  7) 
bvnmb  C,  biljnnen  >  bailjnnen  E,  liuMin  >  U'anii  (nid)t  immcv)  7i(', 
bennod)  >•  bannod)t  Ii  bcnnodjt  C,  fljntemat  >  feijtcinal  /iC  fittemni, 
fl)ttma(  C  feV)ntenial  B  feitcinmal  E,  luibbcvnanber  >  =einaiibev  E, 
olfie~>  alfo  BCE,  nid;t  nit  C,  foubern  ~;-  foubev  C  funbev  /•',  üj  > 
jelj,  je^t  C  i)c^,  l)c^t  7>7'y,  i)mot§  >  jeuialä  C,  nu  >•  nun  ('/>,  roeg 
";.  tjinujeg  C,  eintjer  ^-  tnein  E,  fern  ""  fevr  (^  feien  I),  alle  lucge  > 
aülucgcn  C,  PoUenb  (abu.)  >■  Pollen  C,  nnv  ~  nun  B,  für  (Pov  S)attö) 
^-  öDv  7^7'.',  fnrt)anben  ^  öortjanbeu  A',  gnüg  >■  gnü  I),  .jumal  > 
jumalj  1),   \)a  >  \)c  B,  xal  >  t;eiab  CB,  Pon  (Pov  *4-!luial)  >■  pom  B, 


9lntlt)0tt  bciitfd)  niif  JTünig  .ipcintic^ä  SJ'ict).    1522.  227 

tjcuttgg  tag§  >  tjeütigft  tngi  E;  ücvfc^tungcn  >  üev}d)[uiibcu  />', 
bcvlcutct  ^-  öevU'iignct  DCDE,  rcci;cit  "  ■  vccfjiu-ii  B,  vuffeii  >-  ruffcii 
(dijt.  fidjcv  fdjiuad)  7>'i  />C'A',  i)niiet;at)i'ii  "  iniiTjaticn  C,  fcljleu  >■  fiili-ii  C 
fcten  £,  öevfd^otiet  >  gefd^onet  C,  fiiiibigcn  >■  fünben  C,  jappelu  > 
jabctn  C,  l^cngcn  ^-  'Menden  f'  njiinbcrt  fi^  ^-  üevtüunbevt  fid)  (',  cv 
jcüd^t  an>3cügtC  ift  jipfifcir^ait,  fniitelt  >  gaufclt,  (even  >  Ic viicn  D. 
3n  bei- 2Ö  0  r  t  U'  a  T)  l  mcidjt  bcfonbcvs  T'  uiib  7)  tjoii  ,-1  ab ;  fo  luitb  u n  t a b  b  c t  i  g 

>  iiutüblid)  7),  auBrupffeii  >  Qufj30pffcn,  buttcn>^igcu  I),  fd)iiij= 
!^er  >  fd)ürm()ci-  C,  übcrnjelbigen  >  ubcrwtnbcn  (',  '^en>t(ai-  C,  nu 
ben  VQiib  >  niiffcn  au  uim  2?iid))  C  ttjabbeln  >  f  d}Uic^en  t',  S d) In e r mcv 

>  5prebifaitt  (!)  C,    Ijoten  >  pof fcn  6',    tvatun  >  luaiiid^   C,   bcuttcl 

>  focfel  C,  3Uin  überbntfe  >  überfliffig  C,  lucljtanb  >  3U  3cl)tcii  r', 
rcid^tid)  >  fdjöit  (abb.)  C,  I}eud)clit  >■  fd)iiieiid)U>n  (öftcn  (",  fpaiige 
(6.  255, 16)  >  fpniiiie /jt  ift  tool^t  vid)tige  Afüiijettiiv,  in  ,-I  ift  fpaiigc  ein  bind; 
enge  üevanla^tcv  5)vud=(obei-  fd)on  ed)rei()=)fet)ter. 


SJlavtiinio  8ittl)er  üoit  gottiö  gnabcn  Gcclefiaftc§  |ü  SBtttcm= 
Berg  alten,  bie  bif]  budjlin  (e|cn  obbcv  l)urcii,  Wiinb  unb  fvib  in 
6f)rifto.     ^.!lincn. 

3i]  f)a£i  uor  Ijtucljcn  iaren  fl)n  dudytiu  ^ii  latein  auf}  laffcn  cicf)cu  mit 
namcii:  bic  'i-*cU)l)toinfd)c  gcfcnflfiüij.'     £05   fjnt   bie  papiftcn  iiiift)iuiia 
gemadjt  unb  t)abeit  firf;  bruücr  nevtogen  nniib  Hevliaffet,  ba-j  niirf)  l)t)V  erbnviiiet, 
t)bcvman  f)ct3  gerne  üevfrfjlungcn,  aber  ber  angel  ift  t)t)n  l^ü  Ijnrt  imb  Im 
fdjavff  gctucft.    llnb  mic  Inol  irf)  baS  licdjt  nid;t  fdjeUi,  l)att  mljrc-  biui)  niri)ts 
10  gefallen,  bao  e-j  bevbeutfdjett  ift,  5luf5  bev  urfad;,  bao  inelju  gifftigev  feljiib  tl)nn 
^att,  mid;  311  fdjcnbcnn^,  unb  gar  feiten  troffen  luirt,  Inag  iil)  fclb  nic^t  berbeutfdje. 
3ü    letjt    fjatt   .^enricuä    bon    gotis   uugnaben    tonig    bon  Cvngcltaiibt 
latinifd)  ba   mibber  gefd)rieben;    W?i  ift  nun  and;  iierbentfd)t   l)nn  yjalificu, 
unb  "ba.  metjnen  fie,  beni  8utl)cr  fei)  geraten,    llniib  IjUmr,  \m\\%  nidjt  fuiibe 
IS  Irere,  niodit  idj  ben  lnutigen  gcbften  Imr  ftraff  bl)r-:5  l)ofj  unb  liegen«  Uml 
gönnen  bie  btinbljeljt,  bao  fie  foldj«  buri;  für  eljn  gntt  nnb  rcd;t  bud;  l)ielten 
unb   l)l)rcm   berbienft    nad;  nur  l)mer    an   ftat  ber   Uiart)el)tt   fold)   t;rtl)nni, 

2  S'nflicn  D        3  (ebenso  3)  6Ütf)lein  Jj        .5  iax  B      gan  (!  flccn  />        C  gcfcngfmiß  U 

SefendfuuS  D  -ni'ig  E  7  borübct  T)E  8  Ijcbcvman  BD        ucrjc^lunben  B  »ctfdfjtiidft  C 

9  f(^ttr|)ff  CD      gtlDcfcn  D         11  fct6§  6'      Derlciitirf)C  (so  auch  unten  immer)  D         12  Ictft  C 

fünig  (so  immer)  CDE  13  tatcinijc^  B/J  latctjuifcf)  D       Wibcv  />  14  nit  ü       ji'mbc 

(so  immer)  BCDE        IG  giinnen  BE        j6lcf|§  Ji 

')  S.  Unsere  Ausg.  6,  497ff.        ^)   V<jl  ebd.  n,  488. 


228  9liitmort  bcntjd)  niif  Völlig  .fifiinirf)?  Spiid).    1522. 

lugcii  uimb  gaurfcl  gcidiluel}  liabcii  muftiMi.  'ilbtx  iiiiib  bcv  fnnncii  Pf)viftiMi 
loillcu  uiiiü  id)  bvaiiff  niitUuivtoii,  nud)  latiiiifd)  imb  bi'iitid),  biiv  )ic  fid) 
Uuljcii  Iju  idjulicii. 

^sd)  i}bn  aiiä)  fagen,  iitnu   l)abc  lui  5l}i.im  bcm  fonigc  uoii  ß^ngcUaiibt 

cl)n  tittcl  tiu  Uil)n  gctieii,  ba-j  cv  foll  'bffcnior  t^cclefic'  l)i'l)jien,  (n)ii  jdnildn'vv 

bcv  firdjcn,  iiiiiib  nlUnfe  niife  teljlct,  bic  fcl))!  bud;  lcf3cii.    llimb  id)  bcftcttiii  bcii 

tittel  imb  obla^  nud),  imb  bimdt  mid)  bcS  6üd)Iin§  toerb  jcl)n.    'illbcv  id)  gebe 

fcl)n  nbltif;  tnel)iien  lef3eru  unb  bitte  got,   bn-J  er  mid)  ial)  ind)t  Injj  l)iin  bev 

tivd)eti  iel)tt,  ba  bcr  t'ouig  buit  (fugelUiitb  id)iit',t)evv  ift,  betin  Uienii  id)  |a5l.9lii]  lu'i 

ilMtteinbevg   bl)ii   unb   er  l)nu  (yngcUanb,   obbev  Uieiin   er  fd)lefft  ober  fouft 

ettuaä  aubevS  jd)atft,  tüo  luolt  mein  jcel  bie  \w\}i  t)ie  blcl)ben^    Ter  papiftcn 

ürd^c,  bie  nn  gott  bevtuigt  unb  C^iriftuni  Ueiieugt,    foll   ftildien   fd)nlil)ernin 

t)abenn.    3;ie  (.'>l)riftlid)e  fivd)e  lel)bet  jold)  fd)inad)  unb  gotti-ö  lefternng  nid)t, 

>Ci  9,  luba«  fie  cl)n  ]nenj(f)eu  luim  jc^nlUicwn  foUt  I)nben.    Sonbern  fie  fingt:  'bominu-j 

IM  H;>,  nmid)i  abiutov,  non  timcbo'.    &  itevuni:    'bonnin  eft,  confibeve  in  bninino, 

*i  US,  8.  a  qunin  coiifibeve  in  pvincipibuo'.    &:  'nolitc  confibere  in  pvineipibii>j'. 

@v  inel)nen  bicl,  S^bni^  .^")cl)nnd)  Ijnbe  bijj  biid)liii  nid)t  feit  gcmnd)t, 
ba  ligt  int)V  nid)tc-  an.  (?•?  l)at'  fonig  belinl;.  obbev  fiinl;,,  tenffel  obbev  bie 
t)elle  felb'j  geiiiad)t.  ilBcv  (engt,  bev  ift  el)u  Ingenev,  baviunb  ibvd)t  id)  il)u 
ni(^t.  Wild)  biindt  IdoE,  !onig  t)ct)nvi(^  I)abe  el)n  rüc  gvofio  tüd)'3  ober  |loo 
balui  geben.  Unb  bev  gifftige  Inibe  l'en«,  bev  loibbev  C^-vaf;iiiiiin  gefd)vieben  T)att, 
obev  feiiio  gleid)en,  l)abe  bie  tappen  gefd)nl)tten  unb  mit  fiittev  untevljogen. 
3lbev  id)  loit  fie  l)l)n  aiift()veid)en  iinb  ftf)eUen  bvan  fd)nvlicu,   ob  gott  loiU. 

oiit  fei)  bao  bev  imwebbe  befd)ln^,  ba-?  Uu'nn  id)  bnvnnib  foUt  evfd)vecfeii, 
ba-j  epii  (onig  luibev  mid)  fd)veibt,  miift  mid)  bil  inel)v  evfd)verft  l)abeii,  bao 
bev  ij?apft  (bev  allcv  !onigc,  fnvften,  fd)nlen,  tivd)en  mel)ftev  fcl)u  Unit)  tnibbev 
mid)  gefe()vieben  t)at.  ?lbev  id)  [)ab  mct)u  leve  Poii  gotti-J  gnabenn  ind)t  aUel)u 
Hom  l)l)iiiel  evlanget,  fjoiibcvn  and)  fnv  el)iiem  erf)allten,  bev  mel)V  Hevmag  l)nn 
fel)ncm  üct)nenn  fingev  beim  tbaufjent  ii^epft,  fonige,  fnvfteii  nnb  boctove§.  Sie 
foUett  fie  mt)r  auc^  laffcn  eli'iglid)  blel)beii,  be-J  luiU.  id)  pljii  allen  tvol;,  bieten 
l)nn  gotti-5  nainen. 

/  miiftcii  /;      frommen  /.'        2  bviiff  /.'/';      oiitwiivtcu  />/■-'     latciiüfd)  7,'/;A'     Sdilfdj  /•'/> 

•;  (iiiiiil  CK        ü  W\ii\)n  /'/•;  fd)ih-mf)cv  <'        (S  t)cftät(t)i9  C(JiJ        7  \mA]Umi.  Ji  tn'id)tiii§  /•; 

Werbe  B        flite  C  .S  jafi  fe/ill  ('  il  fd)iiljt)crrl  fd)iirmt)er  ''  m  aBittciüu'Vfl  /.' 

aöitc6erfl    /'         funft   (so  re.(/cl:m.)  DJi  11   r)ic  frli/i  E  IJ  tivd|e   D       »>crleiiöm't  K 

\ä.)\\xm.\)exm  ('  \äin\ii)mi(m  immer)  DK        /.;  (Miviftlidji'l  (.Sfjxiftcii  /.'      \iA\A)  ]>       Inftoruiifl /■' 

//  jd)iitil)crrcn    /-'   fc^üimfjcrn  ''  ir,    m\{)\   /.'  IT   Ijati  B        bi'i tl)lcl)ii   (so   ;/arölinlich)  li 

lüt  ('        18  mir  gar  nid)tä  an,  e<S  Iinlxi  lifljiili  C      bie  fehlt  JI        li)  gemati^ct  />'      lügt  (' 

fi'irdjt  K         -Jl)  nit  (ttnd  «o  immer)  1.'       ein  elen  ''         27  botljll  (so  immer)  Bl'.       gifitig  /•'.' 

i'eo  C        22  ßl^djen  C     «nberäogen  D        'J.i  id)  wit  jn  bic  je^eUen  bxnn  fienden  C       24  '^)elj  J) 

7)eljt  K  27  ler  1>        gunben^  D  (Druckfehler   n-ie  dieser  sind  unten   nur   ausnahmsweise 

rerzeichnet)  28  jonbet  (so  meist)  li       für]  lior  (so  rei/clm.)  K         2il  iPapft  IIK       Müiiig  11 

tünfl  (und  so  öfter)  C        30  (öüeii  Jl      mir«  D      baö]  bc^  K      trat)  C  triilj  K 


9liillDPvt  bcutftl)  Hilf  J^oiiici  .ficiiirid)?  a^ud).    1522.  2"J!t 

^cf)   tuollt   and),   bac-  biß   Inid)   bf-5   foniiv^   |ji)   foftlicf)   liicrc,    bno   icfj-j 

mocfjt  loben  Iju  fdjaiibiMin  allen  in-pften,   bifcf)offen,   I)iil)eii  l'cfjnleii,   bao  el)n 

l'el)c,  biitui  et)n  fmic\,   niel)v  linifcn   foU  bcnn  fic  aüeinnipt,  iinb  bev  icfjnlev 

fcljnc  meljftcr  f30  funbig  nbeitieffc.    'M),  lieben  pnpiften,  l)üvet  nnff,  l)l)v  timb 

5  Bei)  bem  lieben  iiot  iiid)ts.    ©otti-S  cjnnbe  fct)  tnit  un^.    ''^Imcn. 

'Jhiff-j  erft,  elje  benn  irf)  liü  ben  i'tncfcn  greDffe,  Inf]  icf)  l)bevnuiii  loiiien, 
hcia  irfj  l}nn  nicljnen  irijrifften  jlueljerlel)  fad)  geljanbellt  Ijabe. 

S)ic  crftc  tft: 

äUm  bem  nlatntien. 
1«  ilnm  bei  liebe. 

S5on  glitten  toevdJen. 
2.Hin  ber  Ijoffunng. 
Inm  lel)ben  nnnb  (irenlj. 
ä^un  ftevben. 
15  ä,'on  bei"  tnnffe. 

a?on  ber  pii^. 

ä'on  bem  fncramcnt  be-5  attavä. 
äUm  beut  gcfelj  gottiö. 
äUm  fnnben. 
2"  33on  ber  gnab  gotti'5. 

5üon  bem  fvcljen  loillcn. 
a^on  Gfjrifto. 
iUm  gutt. 

9?on  bem  inngftcn  gevicf)t. 
25  ä.Hin  bem  liijmel  unnb  belle. 

ä?on  ber  Ütjriftlidjen  £ird)cn. 
Sßon  bem  bann. 
Unb  be-3  glet)d)en. 
Xas  finb  bic  vedjten  ftucf,  bie  el)m  ^'l)ri|'ten  not  finb  ^u  loijfen,  Xarl)nn 
30  auc^  un^er  felicfel)tt  ligt.     Xa-2   f)el)f}  id)   and)   mel)n  lere,    tnenn    iä)   uon 
meiner  lere  fage,  baHon  bie  f)ot)en  fd)ulen  nnnb  tlofter  nl)c  nirf)t5  red)to  gelerett 
l)abcn.     Tenn  fold)  bing  ift  ber  l)el)ligen  id)riift  l)nnt)ntt  |S<1.  *Jiiii|  nnnb  gottiö 
iüortt.    Unnb  bei)  iold)en  ftürf'en,  luie  id;   fie  gcleret   tjab,   Inill  id)  eluiglid) 
blel)ben  nnnb  jagen:   3Bcr  anbcr»  Icrctt,  benn  \ä)  ()l)erl)nn  gcleret  l)ab,  obber 


2  Sajjftcn  £E  :;  bau  C  boiiii  D  4  tüiibig  UE  ti'mftia  C  tiiibig  1>  iiict-  (im 
immer)  BDB  Itnbl  D  5  gottei  (u.  ö.)  C  6  ce  D  ftucfcn  (so  rcyelm.)  D  l)cbctnian 
(so  unten  durchaus)   BDE   jcbcr  man  C  7  fi^rifftcii]    gfd^tifften  C  gofd^tifftcn  I)  (su  oder 

gj^tifflcil  tmten  fast  immer)        ge^enbcBt  E  ,S'   örft  li  14  5üont  h  15   Souff  B 

16  bü§  DE         18  gejatj  (.lo  yewShnl.)  E         VJ  ©üilben  B  ji'mbcn   /'  (m'ä  ü  durchirci/  unten 
BDE)  24  iüngftcn  BE  28  gl>)iJ5cn  C  29  fcljnbt  ....   feinb  (so  reyelm.)  BD 

30  fotigfe^t  (so  durchweg)  B        Hl  nie  itic^t  C        32  !Eon  (so  immer)  0      gcid^t^fft  auch  B 
gjc^rifft  C        .3.:*  foUidicn  /'    cnjiglidil  crcig  (J 


230  91ntluott  bcutid)  nuf  fiöiiig  ^ciitvidj-j  S^iid).    1522. 

micf)  barljnn  ticrbampt,  ber  oevbompt  gott  iiniib  niiif]  cl)n  !tub  ber  lioücii 
bldjbcn.  Xmn  u%  \ViX}%,  ha5  bic^e  lere  ind;t  mci)n  lere  ift.  2rol^  aUcit 
tcutfeln  uimb  mcnidjen,  ba§  fte  bie  umBferen. 

@30  fage  icf)  mi  ^ie,  ba$  l)nn  foldjeu  ftncfen  i'oii  niifatig  meiitv  jc^veiben» 
lä)  Ijmer  bljiin  l)nii  el)nem  fi)nit  gclueBen,    l)aB  nitcf)  nocf)  nie  nnbcr-5  gelevett,    s 
iiücf)  lütbber  mtcf)  felby  geidjincben,  aitc^  tcijns  lutbbev  riiffcn,  beä  bcvuff  tcf)  intcf) 
ouff  mei)n  bücf)ev  iinub  alle,   bie  fie  gelegen  [)abeii.    Ter  falben  mid)  grofe 
tmrnber  Ijat,    bfis  bev  !onig  öon  ©ngerianbt  fi($  nii^t  Ijntt  feljn  i)er|  f(^emct 
bcv  fred)cit  lügen,  ba-3  er  mt)r  fdjulb  gibt:  ^\rf)  bati  ben  glalnben  nlBo  gclcret, 
baö  gittte  lucrcf  joUeii  md)t-i  kXju.    lliib  beiicft  nidjt  ber  li'igcner,  bao  nod)  Icutt  m 
nuff  erben  ftnb  unnb  tneljn  bin^cr  fürl)anben,  Sonberlirf)  bnv  Don  ben  glitten 
luercfen '  nnitb  Don  (Il)rii'tliif)er  frel)fiet)t-,   Tnrlinnen  iiebcrman  icl)ne  gtlfftige, 
lioB()afftige  Ingen  greljtfen  mag,  nnnb  er  lool  an^digt,  bnc'  er  nieljnc  l)iid;er  faft 
gelegen  ()att.   Q  Jüie  ftel)t  e»  ßo  fdjenblicf)  unnb  u6el,  toenn  cl)n  !6ntg  unnb 
fürft  ßo  öffentlich  lengett.     ?t6cr  nocf)  aller  fdjenbltc^ft ,  Inenn  er-j  tl)ntt,  ben  « 
C^f)riftlic^en  glauben  l^n  fd)n|en.    3Öer  )üilt  glctnben,   ha-j  el)r  an  cljm  ortt 
toar  fage,   ber  fjo  öffentlich  nnOerfc^ampt  an  bießeni  ortt  leugt.    @§   ift  eiin 
anl?el)gen,  (vfjr  t)ab  ba-3  bnc^lin  untb  lügen  loillcn  angefangen. 

3lbcr  id)  fel}e  gotti-S  getnaüt:  G3  muffen  über  gotti-j  liuirtt  nid)t  allcijne 
iBapft,  2?l)frf}off  nnnb  fopljiften  ßonbcrn  aurf)  fonige  nnnb  fürften  Ingencr  locrben  20 
unnb  firf)  fdjenbcn.    S^enn  %o  tl)un  aue^  mcl)r  fürften,  meljn  lieben  nad)(.ialinii, 
bie  mirf)  belogen   tjaben   mit   l}l)ren   lügen  meutern,    ^dj  foll  Ijnn  mci)nem 
buc^lin  gelcrct  fjaben,  luenn  eljn  man  feljncv  tüeljbc-  füijcl  unb  mutlniüen  nidjt 
gniig  tl)un  tan,  foE  fte  3Ü  eljm  anbern  man  lauffen.^    Unb  metjnen  and),  c§ 
fei)  fet)n  menfd)  mel)r  auff  erben,   ber  mein  bud)  lefje  unb  libr  gifftige  lügen  25 
mercten  müge.    £  lieben  papiftcn,  (^-i  tl)uttc'  loarlid)  nid;t,  mit  lügen  mibber 
ben  2utl)cr  ftrel)tten.    £)  ber  clenben  lir^en,  bie  burc^  lügencr  Oertfjebingt 
tnirtt.    ä'ßiifet  l)t)r  nidjt,  Ijfjr  papiftifd)  ritter,  ba-j  l)fir  follet  nlßo  gerüft  fcl)n, 
iü'j  alle  elur  luortt  eljttetl  inartjeljt  feljen  unb  fet)nc-  nidjt  nu'ige  lügengeftrafft 
2tt-i.9h)erben,  aBie  ^aulu>3  ,511  2it.  1.  fagt:  'Sepn  toortt  fep  l)el)lfam  unb  untf)abbe=  30 
lid)'.     Unb  l)l)r  clenben  lügener  mollt  mit  lügen  end;  Unber  bie  fetier  ruften. 
Somit  ftercft  ijr  mein  fad)  unb  licl)gt  an,  Uia§  für  el^n  gel)ft  anfe  eud)  rebct. 


2  leer  (beidemal)  1>        4  ftucfcn  B         5  anbctft  B      gelcrt  C        6  tietuff  B  (i't  hier 
wohl  Umlaut)        718  bcä  garten  iiiict)  iBuiibcrl,  bal  C        S  touitbcr  fjntl  iminbcrt  />        10  foflcn  B 
11  unb  ouc^  mljn  C      tiorfjaiibcn  iV:,'  jutl)aiibcn  C        13  lugen  /'        11  übet  DE        J.>  Icügt  C 
oUer  jc^cntlidöcr  C         16  gtcloicn]  gtanben  B/C  gtolobcn  C        IT  unb  unw.  ('        IS  nntjal): 
gung  D        bi'ic^Icin  (wie   immer)  B  19120    oUcin  bäpft,  üifc^öff  ('  JO   lügnct  BD 

■Jl  aijo  tfiunbt  C  22  niciiler  V  33  loctBel  B  fuljcl  B  24  genüg  B  25  tncnfd^n  B 
27  lügnci  C  oettebiget  C  »ctt^obingt  B  28  foflet  (so  in  zu-eisilbiycn  Formen  reyelm.)  B 
29  nit  für  lügen  mügc  gcfttafjl  C  3013 1  untabbcüd)]  nü^Iid^  C  ontöbttid^  (ckarakterist.  Lese- 
fehler!) l)         31  liegen  B      mä)]  audj  -ß        32  au&  auä)  D 

')  Bd.  6,  mff.        =)  Bd.  -,  121!'.        »)   Vifl.  Bd.  6,  558. 


■Jditli'ort  beiitjd)  niif  Völlig  .ficiiitidj-i  S^iid).    1">22.  2."{1 

%  Js^ar  iftc'.  bae  iyiyn  flot  imb  mit  gott  lui  l)niibcllii,  Boiibcvlicf)  Diiii  bcu 
fücramciitcu  ^u  cmpfal)cii,  aUcl)ii  bcr  glalob  iiott  ift,  iinnb  fcljii  lücrcf  iiülu'. 
£cun  gott  gibt  uuB  nic^t-j  iimb  un%n  Incrcfc,  Bonbcru  fobbcit  beii  glnluöeu 
nii  fel)iie  ticil)ciiiimg,  hn  fcljue  gutter  aiiü  guabcii  LMiipfaljc.    ?I6cr  bciuiorf) 

;■  foU  bie  liebe  ficf)  barnad)  aiirf)  üben  gegen  bcn  nel^ften  mit  nUeilct)  guttcn 
tücrcfcu,  tüDe  id)  fnft  ijim  allen  buclUin  mot  mit  id^iifften  gegiunb  l)ab,  ilMldje 
ber  fönig  Don  &igeÜanb  ubeit)upfft  unb  berid)liun)gt,  noc^  art  allev  lugencv 
unb  gleid}  »nie  bie  fpiinne  miß  ber  fd)6neii  voBcu  elittel  nergifft  feugt.  'il>ie 
tiHil,  inenn  ex-:-  fdjon  geleßen  l)ette,  inic  folt  (■:-  ei)n  lugcner  nerfteljcn '.   3l)ute= 

>^'  mal  oUe  popiften  auff  c^ncn  ^auffen  gefd)ntt  tuenigcr  Inificn,  Inas  glauben 
unb  gute  »ncrdf  )inb,  bcnn  bie  ganß,  tiiac<  bev  pfaltei  ift.  Samit  fei)  bem 
fonigc  geauttnunt  auff  bac<  fti'icf  Pom  glaluben  unb  IncvdEen,  bcnu  ev  l)att 
unter  bi§en  ftüden  fel)na  meljr  ontaftctt.' 

Sic  anber  ift: 
»>  S>om  i^apftum. 

2?on  ber  Goncilicu  artitfel. 
[m.  «4|   3?on  beu  lerern. 

a.Hin  ^JlblaB. 

S?om  fegfelrr. 
20  JPon  5)ieffcn. 

9>on  l)ol}cn  fdjuten. 

3>on  gel)ftlid)en  gelübben. 

S5on  igifc^offen,  feo  i^t  finb. 

3?on  menfdjen  gcfetscn. 

2s  iUm  ber  l)el}ligen  bicnft. 

35on  nelren  facramcntcn, 
unnb  ber  glel)c^en. 

2iBc  fturf  finb  außer  ber  fc^rifft  luie  uutraut  auff  bem  (5l)riftlid)en 
ader  burc^  ben  tcuffcl  unnb  fet)neu  go^en  ^u  9{üm  gcfeet.  Xcnn  bie  C5f)viftcn= 
30  t)el)t  ber  felben  Itiol  emperen  Jan  unb  gut  lüere,  man  Juifte  l)cuttig-j  tage-? 
nidjts  baPon.  3luff  biße  ftucte  |u  grunbeu  Ijabcu  bie  paptften  bie  fdjrifft 
ge|lüungcnn  unb  mit  lügen  umbgangcn,  alüo  bac-,  tuildje  fc^rifft  Pom  glaluben 
fagt,  I)at  l)l)n  muffen  ben  3?Qpft,  ber  on  glatttbcn  ift,  ma^en,  iBiß  ba-?  fie  bie 
gan^e  fi^rifft  auff  epttell  lügen  getrieben  traben,    '^rißo  Ijabcn  fie  tl^an  bem 


4  {ein  giitc  C      cnipfa^et  C        5  iitn  BE  \)t'btn  I)      ncd^fien  B        6  fiuii^lin]  fiiiti^Iin  .1 

dfd^rifftcn  C      gegtünWt)  B  gcgrunb  C  gcgrünbct  1)      SBcId^c  l!C(D)E         T  »fici^fipffct  /.' 

übct^upfft  £        Ä  Ipüniie  D      jugt  ''  'JJO  ©ittcmol  C   Scljtcmol  (no  regelm.)  J>  Scit= 

einmal  E        11  fein  B      bann  B        12  geantrourtt  (u  reyelm.)  DE      mcrdE  E        13  ftuicn 

auch  B         la  Som  C        19  Som  BD         -23  Ije^t  DE        27  gcleljd^cn  D        28  uff  ben  C 

i^riftenlic^en  (icie  meist)  B         30  ttJÜfte  C      l^eiitigft  E        31  gtünben  DE         32  Welche 

(so  im  folgenden  immer)  BDE        34  gan§  gfd^tifft  C      t^on  D 

■)  VglAssertio  Bl.f4;  i4^';    Wakh  XIX,  194.214. 


2:?2  ?(iitU>ovt  hi'iiifff)  (Ulf  .fiöiiiii  .ficimid)?  3?iirf).    1522. 

ai!,.tii).ic,isl)cuilit  fpnid)  ^)Jatt.  Iti. :  'Xu  bift  ^^'''ti-'iiä ,  auff  bi^cn  felü  luil  id)  iiun)nc 
!ii-rf)cit  tmlucii,  bai?  fii-  bic  IjcUc  pforttcii  nicf)t  foUeii  iibcrluclbigcn.'  Ta  finlu-u 
fic  aii^  bcm  felH  bc-j  uinibcvuiiiiblidjcu  (vuaiuicli  iinb  glauben^  i'l)iiii  i'ii{jcvliri) 
bnpftiim  c-^cmadjt ,  ba-j  iiidjt  aUcl)n  lum  bcii  bcllifdjcit  pforttcii  iibivluiiubeii, 
f5iiiibcvii  aiid)  \)m  ciel)!.!,  uutciiid)cl)tt  iiuiib  allen  offinitlidjou  iimbcu  crjnnoii  ift. 

1a  fid)  Uli  bic  uulljauu^u  liigcni-v  nljü  cljuiicbruiuini  battcn  uub  oUc 
fdjrifft  Ijü  jdjaubeu  f\cmad)t,  funb-j  iptt  nljmcv  leljbcu  uub  brad)t  uiidj  oii 
nllon  uu'ljucu  vobt  uub  )l)un  l)iiu  baö  ipicl,  bivj  irf)  ctlid)  fprud)  bcv  fdjriift 
über  beut  l'lbUiB  beui  teuffel  abiel)[3  uub  Unber  nuff  beu  redjteu  l'evftaub  bcc? 
fllaubeu-;  luid),  bo  Unirt  er  lioruiii  uub  fuub-J  uidjt  Icljbcn,  baS  id)  feljner 
frebeu  bic  pfnlucu  febberu  nufirupfft,  bnrcliu  er  fie  fleidjuuirft  bottc  uuub  für 
eljii  U>icnriu'ö  (>l)riiti  autfi^emuljt. 

'Jiu  fiir  id)  mit  bcm  licrfludjteu  iirelnel  nui  erftcu  faft  icufft  uuub  lel)tle 
uub  fd)ou,  .'öcttc  gar  gcrue  bac^  bapftum  Inffcu  unb  Ijclft'eu  etHuio  jel)u. 
'3lUel)u  bic  jd)rifft  Inolt  id)  Inuttcr,  rel)u  uuub  Qctüi^  l)abcu,  luufte  uoel)  uirijt, 
bn«  CC'  inibbcr  bie  id)rint  luere,  ^ouberu  t)icllt  ec'  nur,  btvi  cö  on  fd)rijft  locre, 
Uiie  auberc  lucltlidje  ubcrfcl)t  burd)  uicnfd)eii  crf)abcu.  '^Iber  bie  el)rbietuuii 
limr  beu  piipifteu  lierad)t,  Sie  Uiollteu  l)l)ren  abiiott  l)uu  gottiv  |tucl  leljeu. 
Uuub  ivbad)teu:  C  ber  iBnpft  Ijdt  fduifle,  fürfteu  uub  bifdjoff  flebeuipfft,  foUt 
er  uidjt  aud)  el)iu'u  ouiedjtiaeu  niund)  bempffcu? 

yiu  bnttc  niljr  got  epueu  frolirf)eii  ßepft  i^ebeu,  ber  liev  fid)  PevrtcTjten 
uub  fic  fturmcu  unb  (\ab  uidjtv  auff  l)l)re  luijeu  unb  freuel,  bauiil  bringen 
fie  niid)  ()i)ucl)u ,  biiy  id)  l)l)C  leuflcr  l)be  utct)r  lugcn  faub,  uub  l)()c  mct)r  fic 
fdjricbcun,  l)lie  toller,  ucrrid)tcr,  unlH'rfd)auiptcr  fie  \uc\m.  bif;  bcv?  fief)«  fuubcu 
l)at  burd)  IjcUe  fdjrifft  lum  gutio  ivinbeu,  bao  bapftum,  inftuui,  ftifft,  flüftcr, 
l)iil)cn  fdjnlcu  uiit  aller  i^fafferel),  '•JJhnidjcrcl),  "Jionuercl),  mcffcn,  gotti«  bicuftcu 
2.  ■iHtii  2, 1  cl)ttel  l'crbauipte  fetten  bco  tenffcl-:  fiub,  Xalum  'X'^-'^tm  2.  5pet.  2.  fagt:  'Sic 
lucrbcn  ucbcu  cl)nfurcn  Herbaniptc  fcctcnu  uuub  beu  f)crn,  bcr  fic  faufft  Ijat, 
l'erleniincu/  Xcuu  bifj  Holet  ftel)ct  al(c§  barauff,  baö  cö  mit  UicrcEen  tuiE 
für  gott  ()aubcUu  uub  nid)t  mit  bcm  btoffcu  glauben,  bnmit  ift  CU)riftuö 
ncrtcugt  iinb  bcr  glalobe  auf).     TacS  l)cl)lof3  licrbautpt  Polet  nerferct  alle  bing: 

/    I)Q!il)tftU(I  JJI>    i}a\vU  fpriicf)  C       mein  O  2  portcn  (so  auch  unten)  ('       iiit  '' 

«IjctWrtbigcn  (üOctlualtigcii  /-'))  iiicvluiiibcn  C      (SlBonocti  £        5  foiibcr  auch  ('      (iiiibcii  mj 
fiirian  auch  C  I!  nun   (so  r/cii-ö/inlich)  CE        lügnct  CE        tjngebninflcn  d        Ijctoit  /' 

'.I  laiiffct  Ji  11  flufijopff  1)       Ijctc  D  ^cttc  K  15  9iun  C       fcnfft  tc\ifc  (ohne  niib)  C 

Iciijc  l>  II  flcvn  C  ir>  luiiftc  CD  16  nur  C  nun  l>  IT  otcvfa»)!  HC  obtvtnit  DE 
IH  ftut  C  l'.l  fünig  (mil  ü  auch  fernerhin)  ü  Bifc^off  C  20  ünicd)tigcn  V.CD  niiiuirf) 
(so  meist)  E  22  fturmcu  D  nicijt  (so  öfter)  C  »ff  (so  fortan  fast  immer}  C  lüge  I) 
t)ollcl  l)(it  E  bringen]  brungcn  C  24  ncvrif{i5cr  E  Duucrfdjcmplev  B  luiienl  tilgen 
(also  l'räs.)  CDE  ba«  fid)«  .  .  .  tjot]  bnä  id§§  .  .  .  t)ab  E  2Ö  \)Mt  fatjr.]  flar  ic]d)xi\\t  C 
26  'i)\if)cn  Ji  liotje  C  3innnetcl)  D  bicnft  E  27  tüffclä  (und  so  fortan  zahlreiche  ale- 
mannische Vokale)  C  28  ictbomlJt  E  crtaiifft  C  2'J  Dcvleügtncn  J!  ftcct  C 
30  001  fl.  D        31  »ctlcüflnct  HD      gtonb  ufj  C 


Jditloovt  bciitid)  niif  flöiiig  .^ictiivirf)?-  Sud).    l.V2'2.  203 

bic  \vexd  foUtcii  fic  (\a\,tn  mcnfcf)cu  iibni,  bivj  laifcii  fie  uiiub  iilu'ii  fic  geilen 
gott,  Inibbcnmib  gegen  goft  foütcit  fie  bcu  glauben  üben,  boy  lalien  fie  nnb 
iibcn   l)()ix   gegen    menid)en,   glcloben    allen    nienjcfjen    leven    nnb    tljnii    bocf) 
niemaut  fein  gut-?. 
5  S)al)cr  ift-5  fomntcn,  ixiii  id)  metjnc  eiftc  bnrfjev  Tjabe  \'^l.  ^B 1 1  buvrf)  bie  leisten 

ninffen  ftmffen  nniib  luibbervnffen  l)nn  iolrf)cn  iadjen,  bic  anfjev  ber  fff)vifft 
ftnb,  ba-i  id)  bem  '.i^apftnni  Ijatte  tui  uiel  eljve  geben,  nnnb  luibber  ruife  fic 
aud)  nad;.  llnnb  foUti?  bm  fonig  oon  Gngellanb  fam^jt  allen  *4-^api[ten  ber-- 
bviefsen,  fto  fagc  id),  bao  ntljrS  Iel)b  ift,  Uia-5   id)  l)()c  giittic'  gel)alten  über 

m  gcidjviebeu  l)abe  boiu  '-öapi't  nnnb  gonljein  gel)l"tlid)en  ftanb,  ber  iljt  ftel)et. 
SBe^tter  fagc  i^,  ba-i  lä)  and)  l)nn  bem  Uiä),  ba»  ber  lugenfonig  aufid)t,  ]n 
Uienig  tl)an  ()abc  iinb  füllt  nid)t  gefagt  l)aben:  Xa-:-  i>apftnm  el)n  ftavrt'er 
valub  bcy  ^U)mvoby  fei) ',  Unld)y  fel)n  nngnebige  maieftct  faft  ju  uiel  bnnrt't, 
Tenn  foft  alle  tonigvcid)   ber  art  finb  an^  gotiy  ovbnnng  ioie  '•J{t)mvoby  (on 

i.i  bc5  ilugen  Ingenfonigy  bon  (JngcUanb,  bei  fein  fonigvcid),  luie  man  Uicl)f5, 
fd)iev  §0  reblid)  l)nneu  t)att  alfj  bev  3?apft  bay  SJ?npftnin),  Snnbeinn  alfjo 
folt  id)  gefagt  l)aben:  Tay  il^ipftnui  ift  bco  uberften  teuffcly  gifftigifter  grclucl, 
bev  anff  erben  fomen  ift. 

51od)  liiel)ttcr  fage  id):    l'epbt  ift  nn)ry,  ba-5  id)  mid)  tin  Sl^oniiifj  fnr 

20  bem  ,Uel)[3er  %o  lüei)tt  unterließ,  bay  id)  U'oUt  rid)ter  lel)ben  nbev  mci)n  lere 
nnb  boren,  loo  l)manb  ml)r  el)n  l)rtf)um  erlücl)^ete.  Tenn  id)  foUt  iüd)t  fold) 
neirifd)  bemut  t)aben  fnrgeluanb ,  bie  Inebl  id)y  gcli'ifj  Umv,  nnnb  für  bcn 
tpvanncn  hi-^d)  nid)ty  l)alff.  l'hin  mnfj  ber  fad)cn  alfjo  geloif]  fcl)n,  bay,  ob 
aud)  alle  lücUt  ba  tniber  locrc,  bennod)  l)berman  brauff  blel)bc.    ®aö  fei)  babon 

2t  gniig.  -]{u  luoHen  lol)r  tjn  bcy  fonigS  Ingen  uniib  alfculicn  antluorftcn.  Ihuib 
faffe  bay  ganl^c  tiinigy  bud)  l)n)i  brel)  artictel,  baranff  fcljit  grunb  fteljct 
lüibber  mid). 

Ter   erfte   ift: 

(Sr  fd)nlbigt  mid),   luie  id)  loiber  mid)  fclby  9efd)ricbcn  t)ab.-    3)rum6 

■M  mngc   mepne  lere  nid)t  red)t  fcbn  alf;  bie  mit  l)l)r  felby  nid)t  cliuy  ift.    Xif; 

ftiitf  trel)bt  el)r  faft  l)ol),   l3eud)t<'  l)mer  an  nnb  mad)t  fid)  nnni'il;  gniig,  ba^s 

1  uBen  BC1>]C  (so  auch  uuteii)  3  gtouBcn  (io  uulen  rcyclm.)  BCUK  5  fuiiicii 
(so  immer)  E  letften  C  6  -tiffcn  /JCA'  7  [)ct  O  tüffc  (so  rcyelm.  liV)  8  nod)\ 
nad)  A  9  gutg  C  10  flanken  /.'      jcfj  C  tjc^t  (so  iminer)  E         11  lußcnb  fällig  '' 

13   Biifluäbigc    Ji   -gcncbigc    C  SJlaicftot    HD  faft    fehlt   B  14    fciub    audi    J! 

/ .">  icljigcrt  C  Ineljjit  ( '  in  jnn  Ijot  ' '  Son(u)bct  BC  Suubcv  E  IT  o6crftcn  HC  öOcrftc n  K 
IK  fümcn  C  1!)  iiac^  /.'  JI  ijcmant  II  ijciiianb  JJ  icmnb  C  ctlucifjtc  ('  22  iiotrifd^  B 
bicniiit  B  füvgcwenbt  B  -gmciib  G  24  t)ebcrnian  (so  fast  durchweg)  BDE  jebcvmaii  (ebenso)  O 
2')  ItoUcn  (jeicühnliche  Form)  BCD  »nb  olf.  fehlt  V  ontlouvten  B  20  ftect  C  2'.»  ]ä)üi= 
bigct  B       ^atc  B         31  ex  (icie  r/eiröhnlich)  B       ttiinu^  C 

')  Bd.O,  498.  Ässeiiio  Bl.hS;  Walch  XIX,  166.  =)  Assertio  Bl.bS;  Wakh 
XIX,  167. 


mid)  biiiirtt,  cv  l)ettc  ßerue  cl)ii  gvnfe  {nid)  9ctnad)t,  iiiib  gcpvnd)  l)t)m  an  fünft 
unub  nuirttcn,  brnnib  gciiffcrtt  er  linier  einerlei)  i^W^'i''  i^'i'^  i^'i-'  pnpl)i-'  iiidjt 
leer  bliebe.    31bcr  id)  anttmortt. 

'.'Inffä  crft.  äBenn  ber  f6nic^  Unll,  bcv5  id)  Iniber  mid)  fclbö  9efd)riebeu 
l)ab  l)nii  bell  finden,  bie  cl)n  0'l)riftlid)  leben  nniib  bie  l)ct)li(V  fd)rifft  betreffen, 
luic  id)  broben  l)nb  niu]clici)9t,  S,^o  lenc^t  er  nid)t  alfi  el)ii  frnni,  reblid)  man, 
frf)lriel)(5  nlß  el)u  fnrft  ober  fouig.  (^r  folt  ml)rs  nnd)  niri)t  bei)briiifleii,  beö 
biete  ic^  l)l)ni  trol^  nnb  rei^t,  8onbern  id)  luill  bie^e  lügen  t)l)m  bei)  bringen 
mit  allen  niel)nen  bnd)ern  nnnb  ledern  l)nn  ber  Uiellt.  lijax  el)n  loiiig  boii 
(^ngellanb  fel)n  lügen  iuuierfd)ain|.)t  anfj  fpeljen,  ^o  tljar  id)  fie  l)l)m  frolid) 
luibber  l)nn  fcl)ncn  f)al6  ftoffen,  beim  bamit  leftert  er  alle  ntel)ne  (5l)riftlid)e 
lere  nnb  fd)mievt  fel)iien  bred  an  bie  frone  luelin-:^  fonig-s  ber  cl)ren,  nenilid) 
C^l)rifti,  be-J  lere  id)  l)abe,  barnntb  fol-j  Ijlin  iiid)t  )miuberii,  ob  id)  beit  brecf 
bon  mcl)ne§  I)cvn  frone  auff  fel)ne  frone  frf)niier,  nnnb  fage  für  aller  loellt,  ba-j 
ber  toiiig  bon  (5^iigellaiib  el)n  lügener  ift  nnb  ei)ii  nnbibber  man. 

'jlnffc'  anber.  ''13iel)iiet  er  aber,  ba-f'  id)  biin  ben  ftiitfen  Inibber  mid)  ge- 
fc^rieben  I)ab,  bie  anfjer  ber  fd)rifft  ftnb,  al^  ba  id)  ijnbor  ben  Stapft,  ^^Iblafe, 
mcnfd)en  lere,  IKeffen  k.  Ijab  für  etloaS  gclialteit  nnb  barnad)  berUiorffen,  luie 
icf)  broben  ert^elet,  fjo  Uninbertt  mid)  fel)iier  groffen,  groben  narrl)el)tt  uiib 
bermeffenl)el)t,  ba'3  er  [30  gar  nid)t  bencft,  ba-S  iiod)  bernnnfftige  teutt  anff  erben 
fitib,  bie  fold)e  fd)ale  poffcn  iinb  lame  Idolen  bcrlac^cu  loerben,  unb  loelifj  nod) 
nic^t,  lua'j  iüibberfpenftigc  lere  l)el)ft  ober  \vai  er  lallet,  ber  grobe  lliomiftifd) 
fopff.  Xenii  baC'  Ijelift  iiid)t  Inibberfpenftig  geleret,  ÜiVnn  pentanb  etloac-  anberö 
Ijcrnad)  l)eUt,  beim  er  |übor  gcl)allten  l)att,  unb  felbift  bai?  befennet,  luie  id) 
tl)nc.  Sonfte  müften  S.  ^I^nnlu-J  Ppiftell  alllnimal  berbampt  fepii,  beim  er 
gleid)  bao  loibber|au.  !Bii|fpiel  lerct  nad)  fe))ner  tanffe,  bao  er  [uioor  l)iellt,  ba  er 
bie  fird)e  berfolgett.  So  müfte  auc^  S.  ''.Jliignftimiö  bnc^  iKctraction '  berbampt 
fepii  mit  allen  fepiien  befteii  büd)ern,  beim  er  ioibberrnfft  biel  fepiier  borigen 
büd)er  nnnb  leret  aiiberJ,  benii  er  luibor  geleret  l)atte.  otem  ei?  müften  fepite 
(5I)riften  fii)  bcffern  nod)  buJ5  tl)un.  ©onft  luürb  ber  tonig  bon  (?iigellaiib 
fagcn:  Sifje,  bifjc  bcid)ten  ba«  für  fiiiib  iiniib  prtlinm,  baC'  fie  tn"ibor  Ijabeii 
für  gütt  nnb  red)t  gel)alltcn. 

(h'  mel)nct  aber,  ob  er  cttlid)  nntngeiit  loird'e  imnb  fid)  iiiel)t  beffeve  iioel) 
erfetinet,  ba§  er  iiid)t  \)\)m  felb  luiberfpeiiftig  fep,  eo  folle  pm  alfjo  and)  alle 
)v)clt  nad)  tl)nn,  nnb  iiieiitant  anber-J  leren,  lernen,  tl)iin,  beim  er  bon  anfaiig 

•J   \)apc\)t   JJ            ■'!   UMc]  t)(rl)lic  /.'             .'i//   icf)   niitlu.  aiiffd   ctft.  C  '>  t)abc  J! 

10  fcl)iic  li          JI  läftcrt  1)          J'J  iiaiiilid)  /-'          //  fyxxcn   II       jrijniirc  J!  1!>  lüflucr  <-' 

'MI  »ctiiiinfjtinc  li(J        21  fiitbl  jcljcii  V      foldjc  ijauctl.]  iolri|c  fcltjamc  ^loffcit  »oit.  ''      dofjcii  /' 

■J4  ielOcft  Jl  ictOft  C        2r,  Siinft  C  ©uiiftc  K        27  Sicttactoiui  MS  Sicliaftoii  A'  »ictvoct.  C 

Wcttdftö  D  2«  bann  (wie  genöhnlicli)  li  -tufft  (in  der  licr/el  so)  C  2'J  fiatt  Ü 
:so  mixts  IS       33  ttjütctc  /i' 

'J  Rvtractutiones,  Migne  l'nlrol.  :12,  0831]'. 


91iilluort  bciit|d)  auf  flöiiig  .C)ciiivicI)-3  Sud).    Iö22.  235 

tlinii  ()aitt'.  So  luiinbcvt  iitirf),  ba-j  foId)ct  Hugcv  {önig  iticfjt  aittf)  nod;  bic 
fiiibcv  icf)iuf)  nnhciirfjt,  bic  ficf)  bini)  mit  bcn  iiuinf!  iif)m-f)cii  iüd)t  rcl)mcii,  ober 
luarumMrincfct  er  ilit  Uieljii,  bev  cttlua  bic  liilicii  foi]^  S^no  l)ci)lt,  iiidju  icf), 
nnvrcii  fievcivict.    (vr  ncrbvciift  mid},  ba-J  id)  mit  foldjcii  luaiifljnnigcn  gctjljviuicii 

5  l^cl)tt  iinb  prtpl)r  ncrlicvcn  tmifj. 

Ta-J  ()cl)ft  aber  gcidjvicbeii  mibbcripciiftigc  Icvc,  äBciiii  ijutant  Im  glcid) 
Unbcrfpcnftigev  fcld,   fccfcnnct  ober  t^ü  Icffct  iinb  bro6  f)e(t,  baö  bcl)bc-j  >iinr 
fei),  ols  ber  y^apft  tf)nt  mit  bcn  fcl)ncn,  Uictm  fic  fprcdjcn,  ''Huitt.  Ui,  bcr  fclfj  ■'■'"«"i- 1'>.  i" 
l)cl)f)e  (?f)riftiim  iinb  bcn  5>3npft,   f50  bod)  Ö()riftu-?  frum,  bcr  3?npft  offt  cl)n 

1"  funber  ift.  Unb  frumtdit  mit  funbcn  nid)t  mag  ct)nc-3  fcljn,  nod)  burd)  cljn 
tüort  Bebelüt  loevben.  5llf30  ift  baö  iPnpftnm,  irie  aller  lügen  art  ift,  tüiber= 
fpcnftig  l)n  fclmcr  lere  nnb  fvift  fid)  fclti-j,  iuic  ic^  ba$  offt  bclucDf^ct  finti. 

8o  foU  mi  bcr  finge  fonig  klocljfjcn,  Ino  id}  Ijnwlfs  l)cttc  bcvj  inipflnm, 
abln^,  mcffen  3C.  311  gleich  gelobt  nnb  gcftrafft,  fo  loere  e«  ein  rcdjtcr  fd)rcibcr 

15  gctncficn.  ^Ibcr  Iva-?  tl)nt  er?  Gr  fprid)t:  'Öntf)cr  fc^rcpbt  itjt  nnbcr-J  Hon 
il^opft  nnb  nblQC'  bcnn  liorl)l)nn.'  gart  fd;on,  gnab  inndcr.'  äßenn  bcr  tonig 
tion  (Ingellanb  mid)  unnb  bic  tüclt  W'^  nic^t  I)ctte  gelernet,  %o  teuften  lül)rö 
nid)t,  ^0  id)-3  bod)  fclbo  befcnnctt  unnb  pberumn  gelegen  batt.  Unnb  alfcnld 
bat)cr,  ^old)-j  foUc  luibcrfpcnftigc  lere  l)Cl)lfcn.    äßic   fcpn  ftünbä  cljm  fönige 

20  an,  ba§  er  feljn  lanb  regirtc,  unnb  lief;  bijie  fad)  trcpbcnu,  bie  fie  fnnbcn. 
Sßa»  iftv,  ha'5  cl)n  Gfcll  tnitl  bcn  pfalltcr  Icfjen,  ber  nur  t^n  fad  tragen 
gcmad)t  ift? 

ÄHunnib  folgt  aber  ber  !liige  man  nid)t  fel)ncr  ei)gen   lere  nnd)  nniib 
blel)bt  l)nn  el)ncm  fl)nn  für  unnb  für?    (Sr  lobt  mid),  baS  id)  bcn  iBapft  am 

25  erftcn  babc  gccl)rct,  unb  fd)illt  mid)  barnad),  ba§  id)  Pbn  Hcrlncrffc.  i'iebcr 
iundcr,  laft  mid)  l)ie  c)or  urtcpl  branrijcn  nnb  fagcn:  2cr  tonig  Hon 
(fngcllanb  rcbet  tüibber  fic^  felbö,  fd)illt,  bas  er  Ijnüor  gelobt  l)att.  Earnmb 
mufe  fcpit  fd)rc))ben  nid)t  red)t  fcpn. 

%  (vr  l)at  lnlleid)t  gcbad)t,  bcr  ^ntl)cr  ift  nu  Oc'rtricben,  ba-s  er  mir 

311  nid^t  antlüorttcn  !an,  |o  finb  fcl)nc  büd)cr  Perbrannt,  bao  mid)  nicmant  lügen 
ftraffcu  fan,  f50  bpn  id)  cpn  groffer  fonig,  man  toirt  glclnbcn,  Cy  fcp  Ivar, 
)üau  id)  fagc,  brnmb  tuill  id)  getroft  lügen  anff  bcn  nu'ind)  laben  unnb  fagcn, 
toaC'  mid)  gclüft,  unnb  bcn  rl)nm  pm  lebigen  felb  eriagen.  '•J)a,  lieber  inuder, 
fagc  bu,   Wa-i  bid)  lüftet.    9lber  bu  foKt   aui^  tüiber  l)6rcn,  ba-j  bid)  nid)t 

35  lüftet,  ic^  toill  bpr  bcn  lügen  fülicl  teol  Pertrepbcnn. 

2  rimcn  C         3  jeljt  V        (jitjc  tiitJf"  ^^'-'1  tuttcn  />'  iuppc  C  tjiflcn  I)  S)o§]  ©^  C 

4  nartn  D  wanlljiign  B      ge^tjrnncii]  gcf)imibcrt  (.';  11  5>)tncn  C        .5  \iap\)x  C  6  jcmaiit  V 

l)cmanb  BD        7  (julQfjct  U  äütagt  C        1/  ftoni  C        JO  füubet  (immer)  ßCDJC  fnimclcit  /' 

cinä  C  l>  KJcloljien  C        Vi  Uua,  I)      icmolB  C  ijm  at^  D        13  onkvft  U  hS  tictcmutl 

Ijcfcnne  C        19  Uex  B        23  Ilüfl  0        25  gcfjcrct  E        30  ontrouxten  BDE  31  glaloScu 

(wie  immer)  BCDE  32  getröft  CD  33  gtuft  ü       iundtfcx  B  34   tuftct  (so  auch 

unten)  CE        35  leu^cl  E 

')  =  5(m:  gcmac^,  (Sh).  ©imbcn!  \d)ont  folgten  s.  DW.  9, 1483. 


236  Xilnttuort  bciitfd)  mif  .fiöiiin  .ficiiuidjä  a?ud).    1522. 

Taiiüt   luiU   id)   alle  bcii   unnnluMi  (\(\)^(x  iinb  gifjtigc  fttd)  bfo  fonitjC' 
lion  (Sngellnnb  Hcxicgt  liabcn  icl)iico  cv|tcii  gviuibi'. 

Ter   anbei'   gviiiib   bei;   foniivl 

i^x  id)illt  iiüd)',  id)  l)abe  auf;  l)afj  uniib  ncl)b  luibber  beii  luiplt  (ieid)vielu'ii 
uiinb  jet)  t'cl)ifici  iinb  fd)eUtc  uiib  fcl)  Iioffertig  utinb  liuille  alleljiie  fing  feljitn,  r. 
unb  beä  lud.  .liie  mit  füllet  er  bemtotf)  iüd)t  el)ii  flet)ii  ftud  felm«  luirteii  tnidjc-. 
Uiiitb  ift  anä-j  nicf)t  tiiilierbcnctcn.  SBie  joUt  ciju  arm  mau  tl)un,  ber  gern 
fdjvciOcn  Inolt  unb  fnnb  nid)tv?  [a3(.  sBiij]  fe  muf;  l)t)e  feo  firlefeuljen  uub  mit 
inortcn  mnb[)cr  fd)Uiel)ffeu,  ha?^  bic  Icutt  bcncEen,  er  liuiUe  cl)n  büd)  fd)rel)bcuu. 

SBenn  id)  uu  fraget:  Sieder  iuurfer,  Ül>oy  bienet  bao  l^ur  fadje,  boy  id)  lo 
Bel)ffig,  l)effig,  Ijoffertig  tnju  ?  Oift  i^'i'^  Unipftum  brumb  rcd)t,  ba-5  id)  bofse 
bl)u  unb  fd^elltc  tä'i  So  müft  ber  füiiig  Uou  tfugeltaub  and)  elju  liiel)feer 
mau  fcl)u,  barumb  ba§  idj  \]i]n  für  el)neu  narren  l)allte.  Hub  lueuu  bie  tuellt 
tooltc,  tunbte  fie  bie  tcuffcl  uod)  Uml  l)eilig  umdjeu,  Uumn  fic  l)l)n  nur 
getroft  t)affct  unb  fd;ulte.  älUbcrumb  lucun  bic  fad)  barumb  gutt  unub  red;t  is 
Uiirt,  bnj  mau  beo  3?apft'o  fd)oue  nnub  lobe  l)l)u,  fjo  tnirtt  fie  freljltd)  goti-j 
Ijulffe  uidjt  bürffcu,  ^onberu  ift  guug,  bay  ber  touig  l'ou  (5'ugeriaub  l)l)n  lobe 
unb  fcl)  fctju  fd;u|l)crr. 

^ilber  ba«  ift  md)  feiner,  bay  ber  liebe  touig,  ber  beut  bel)ffen  uub 
fdjelltcn  ^ü  fe))nb  ift,  uiid)  mel)r  uub  gifftiger  fdjilt  l)uu  bifjem  einigen  bud),  ■-■n 
benn  id)  t)nu  allen  meinen  budjeru  geffboUten  l)ab.  (5-ci  gefellet  audj  beu 
'^.Hipifteu  aller  uu't)ft  [:\}\vi  gifftigen  fd)eUteU'5  balbeu,  bcnu  fie  felbi?  befenneu, 
bay  nid}t-3  lum  fünft  brl)uuen  ift.  Tod)  liilteid)t  muf;  mau  bie  fad)  nod) 
bcn  perfonen  rcd)cn:  (i-l)u  fonig  mag  epu  aruuMin  miiud)  luol  fd)elteu,  aber  bcm 
iyapft  fol  man  nur  l)cud)len.  £30  fjoff  id),  mct)n  fad)  tocrbe  aud)  barumb  3.'. 
rerf)t  fel)n ,  baö  and)  ber  touig  f;o  gifftig  fd)iUt,  ift  anbcr-j  baci  fouigC'  Hon 
(i^'ugellanb  tid)teu  red)t. 

Der  ^artte  louig  nam  l)l)m  für,  meine  lere  ,5u  ftraffen,  nnub  ber 
frf)liiiubell  gel)ft  fürett  l)l)n,  bac-  er  uielju  leben  ftrafft,  ba-J  icb  felb  nod)  nie 
l)abe  für  l)eplig  anf;  geben  uub  allbcl)tt  felb  geftrafft.  'U>ieliuil  id)  ad)t,  Inenn  m 
ber  lonig  fcpu  leben  follt  and)  aufcbenn,  ebr  lin'irb  ebc  luim  tempel  bpuaii^ 
■lauffen,  et)e  er  mid)  ftepnigen  Im'irb.  5o  gar  finb  bie  groffen  l)errn  geUunu-t, 
bau  mau  l)l)n  ()euel)le   uub  fd)mel)d)le,  bao   fie  and)  fiirgebeu,  ber  (^Ijriftlid) 


/  «niiutjcii  <'  -J  von  (^iiflctn  f!)  I>  «oit  eujicUcii  /•-'  jc>)ii'j  /'  ■">  liijjfin  (1)  ■  Iwchd. 
t\!i!)C  ()  bcimod^t  C  .S  fitlcfanlj  /■,'  fiiiib  /-'('  U)  ftnfltc  '']  fragen  A'  iiinilöcv  li 
focf)  C  11  Scijijirf)  B  ^äjfifl  C  bofi  (;  IJ  fdtjillc  C  «  batümü  1!  14  luottc  t' 
lö  flclroft  (ho  furtiin)  C  IT  Ijütff  C  IS  (c()iil}l)ct|  fcf)üvmf)i'v  (xo  m/clni.)  C  20  fcihib  D 
'21  6i'icf)Cicn  D  23  naä)  li  24  tc^iicn  li  2-'>  Ijciirfjtciil  jiijinciidjlc  (so  immer  dafür)  C 
26  bcä  Ii'iuidä  /■;        3:i  f)nici)[c  »nb  fclill  (' 

')  z.  B.  Aasertio  ßl.  c;    Wakh  XIX,  ITU  u.  0. 


Sliittoovt  bciitjd)  niif  Völlig  .'[leiiirid)«  58iid;.   1522.  237 

glalubc  fcl)  aiiß,  Uu'iui  man  l)l)ii  bie  liHul)eit  jaiit  iiub  ialtjt  l)l)u  iilue 
gavftviflc  Uniiibeii  iiiiiib  iiiabcii. 

6-5  foUt  aber  bev  foiiig  lumor  btc  fad)  belucijüctt  l)abeii,  baö  bcr  '-ixipft 
gerecht  fcl)  unnb  mifrfjiilbig  öoii  iitiv  gcftrafft  »uurbc.  9}u  t^^utt  ev  nbcv  tuic 
'■>  bic  luct)inntigeii  luclibov,  fhigt,  id)  fcfjuiie  be-j  nllci1)ct)lig|"ti'n  bapftv  iiidjt,  unnb 
fil)ct  boc^  uuil  bcv  blljnbc  fopff,  bao  iri;  bni  i8apft  fnr  ben  ^'nbdjvift  [jnlltc, 
bell  Ijberman  biUidj  ftraffcn  mib  fc^dltcn  füll,  unnb  cv  ^iiliov  bcUicl)f;cn  joUt, 
lüie  cv  ntd}t  bcv  C^nbdjvift  jet). 

^sd)  niödjt  abcv  gerne  luiijen,  luenn  ber  twrte  fonig  meljn  l)erli  gefcf)cn 
10  ifob,  ba-5  er  mxd)  {30  t[)ur|"tiglid)  jd)i(t  Ijeffig  nnnb  Ijoffertig^  ^sd;  inel)net,  eo 
inifte  mcljn  I)er^  nienmnt  benn  gott.  So  ift  iiiel)it  fdjellten  noc^  nie  gifftig 
getoeBen  tnie  be-?  fduig;  bon  (vngdlanbt.  Soiibernn  id)  I)iibe  mit  irf)rifften  nriad) 
cr^ei)gt,  frolid;  niib  frei)  brein  gcl)auienn  luie  bie  'luopljeteii ,  tsijviftiiv  nnb 
bic  ?tpofteÜ  tf)un,  baS  frel)(id)  niematit  on  ber  frud)t  meinen  (jaß  mnge 
15  crfenneii,  er  UioHe  benn  bie  ^4-U-ppl)etcn ,  (5t)riftiim  iinb  bie  'äpoftet  und)  alfjo 
tf)obeUn. 

S)al^ü  i)ab  id)  mid)  ber  Ingen  l)I)e  cnt()alten,  baS  id)  nicf)t  ßo  fd;eublid) 
nnb  üffentlid)  liemonb  belogen  l)iib,  atfj  mid)  ber  Ingenfonig  Don  (vngellanb 
beleuget.  ^ft  bod)  bifi  biidjün  ^0  gifftig  nnb  boUer  lugen,  baö  gnug  luere, 
•>a  tomn  es  Smfer  ober  ber  gleirf)en  gefdjrieben  t)ette.  X'lber  In^  liegen,  Iner  bn 
leuget.  I^a»  a^apftnut  ftel)ct  ouff  lügen,  mit  lügen  ifts  6ef(cl)bet,  lügen  Icrct 
e-j,  mit  lügen  mufj  and)  gefd)u^t  inerben,  ba>?  it)a  el)ttcl  lügen  ba  fel)n. 
Saniit  fet)  beut  anbern  grnnb  geantloort,  ba-j  bo^e  leben  gute  lere  nidjt  fcilfd) 
umd)en,  ba|!u  bev  !6nig  nieljii  böfjc-?  leben  nidjt  beluel)^en  fiin  nnb  abernuil 
■jh  auff  mid)  leuget,  bas  cv  nidjt  lucljB. 

S)cr  bvitte  gvunbt. 

^a§  ift  fc^n  l)en36tftüd,  nemlirf)  bev  lange  fpie^',  ba§  ev  ouff  bie  ganlje 
fnd)e  buvc^g  ganlie  bnd)  nid)t  meliv  benn  cl)n  el)nigen  fpvurf)  füret  aufj  bev 
fdjvifft,  ba^ü  bcn[3<i.  ä<4lnod)  fclfdjlid;  alfi  \v\)x  fel)en  lücvbcn.  Sonbevnn  alle 
30  fel)ne  betücvung  ligt  bavl)nncn:  C\ft)  fltcl^ite,  e§  fei)  alfeo  ved)t,  ^stem:  go  lange 
l)att  man-:-  getiaUten,  oteui:  fjo  Piel  leiitt  uiügen  nit  ijvveu,  Stein:  etlid)  l)el)ligc 
öetev  l)a6en  bifi  nnb  bife  gcfagt.  1a  l)aftu  bie  fünft  be«  fonigo  bon  t^ngel= 
lanb  gaulj  unb  gav,  gerab  alfj  t)ettc  id)  bev  tel)nö  nie  geUnift,  Hub  ev  müfte 


/  gtQlt)6  C        jerc  C            j  gavftiac  H]   pfinniflc    ('  1  arftvflffft  />'        mürbe   d 

ö  iDEC^miitici  E        .<»  gern   ('          Iti  türftigflid)  JtiJ      mcljnt  ('  11  »iifte  H         VJ  ©iigct^ 

lanbä  -ß        tjo6  ]'■        git^tifflcii  (so  neben  gefc^r-  ret/elm.)  C  II  müg  ('           15  ben  C 

16  t^obeUn]  »crnic^lcn  t!        IT  Sat^u  (so  immer)  B        19  ietügt  C      lugcn  ß  21  tilgt  (/ 

flcet   C           22   gcfd^ü^t  CE           25   toet)6t  (so  meist)  C  27  ^autJtftud  B   ^oWttftiid  C 

ganljen  B          29  ben  nod^  A        30  glonle  (nie  immer)  BC  mögen  (so  iifter)  E 

')   Vgl.  Bd.  T,  621,  G;  632. 


238  *.!liitli'Dvt  bciitjd)  nuf  fiöiiig  .ficiiiridjs  a^iid).    1522. 

mid)  aKcr  crft  lernen,  Ukiv  biijlicv  ivll^il'^'»  tft  ^^o"  fco  inel  lenttcn  obbev  nlfj 
muft^  brumb  redjt  feljn,  baö  bev  fiiniii  Don  ß-ngeUanb  qlfco  (^Iclubt. 

'^llBo  Hiel  filirn-J  ift  tjnn  biefeeS  fonicv?  foptf  "i^jt,  ba-J  ev  l)nn  fid) 
fd^Iufle  unub  ficbedjt,  bn-j  lnel)6  Sntl)ev  Uml,  bac-  fju  IniMV  (^duiUten  ift,  ba^ii 
ßo  fidjt  er  eben  bno  felb  an,  boc-  mbr-j  nidjt  nott  ift,  Ijbni  bii  fa^en,  dyi  fei) 
lange  nnb  lum  inelcn  gebauten,  fjonbernn  iri)  niuf;  l)l)in  ant',el)ijen  grniibt,  ba>5 
Cy  redjt  nnb  Inot  \]o  lange  nnb  bon  nieten  geballten  feb.  M)  ^'m  '"i* 
fcbner  fd^rifft  bic  rafjcnbcn  ^^abiften  bnbbn  bringen,  baf-  fic  bod)  tuiften ,  Ino 
Hon  fic  reben  obber  Uuirnber  idj  niitt  bb»  ftrebttc.  \j\d)  frage  fie  nid)t,  luie 
lange  nnb  luie  uil  alf^u  geljallten  b^iben,  f;onbernn  obü  redjt  gebalten  fei)-  ©o 
antbuirten  fie:  tvg  ift  ^o  lange  nnb  lum  fjo  oilen  geballten.  :^sä)  fobcr 
trinrfcn,  fco  fagcn  fic,  ber  (yfell  trcgt  beii  facf.^    Sft-S  "id)t  blinb,  toll  boW? 

,3d)  frage  aber  eb"  iglidjc  bernunfft:  äßenn  bao  gnng  ift,  ba-i  nnfccr 
glaube  redjt  fcb,  icii-'  er  fco  lange  nnb  bon  bilcn  gcbalten  ift,  äBo  mit  inollcn 
lüir  bcr  ^^uben  ober  bes  Siirdcn  glanben  bcrlcgen?  ©agen  Inbr:  iS^i  l)aben 
nnfernn  glanben  fo  uiel  Icut  fco  lange  gebalten,  So  biben  beibc  l.'^snben  nnb 
SiirdcM  geUnmnen.  S^'cnn  bcr  3:nrdifd}  glamb  ift  nn  beb  taufcnt  iaren  alt 
nnb  ebe  anffomen  bcnn  bcutfd;  lanb  Gl)riften  luorbcn  ift.  Unb  bic  ^H^en 
Incrben  über  ,',biebtaufent  iar  an,^il)en  fnr  C^t)riftnv  gcpnrt  \](x.  llnb  iuarnmb 
finb  ben  Inir  bentfdjcu  C^ljriften  Uiorben,  fo  lun1)bn  nnfcer  borfarn  bim 
beutfdjcn  lanbcn  allcfanipt  abgoter  gecrct  b^ben  bon  anfang?  5Jtit  bcr  locbfc 
tiiirt  bcr  l)eibenifd)e  glanbe  redjt  nnb  ber  d)riftlid)e  glaube  unredjt  fein.  Tcnn 
ber   l)eibnifd;   b'it   l'il  leuger   geftaubcn   uub  ,icben    mal   mebr  imldo  gcbabt. 

;jft  bcnn  IUI  nidjt  ber  fonig  Hon  (i-ngellanbt  fampt  bcn  biH'ift^'»  fd)iH' 
gefeiten  mit  bbvem  langen  fbiefc^  Hub  ob  fie  fprcd)en:  o'a  nnfcern  fpiefc  bntt 
bcr  l)cbligc  gcljft  geniad)t  aber  nidjt  ber  Surrten  unb  ^^snben.  '•^IntUunl:  ino 
mit  iuill  man  baS  bdncbfcen'^  S)amit  bü§  bcr  fonig  bon  Ivnc^cnanb  fagt:  3^) 
glelnbtv  alfco,  nnb  lucnn  idjä  fagc,  fco  ifty  gnflg.  So  tnirt  ber  Surrt  »oibbernnib 
fagen:  ,3>d)  glelube  and)  an  mebnen  fpiefc,  er  feb  bom  l)ebligen  gebft,  brumb 
iftc'  guiig,  bnö  id)c<  fagc.  Sil)C,  alfo  feigen  bic  beblofccn  leutt  unfjern  glaloben 
nnff  bcn  fanb  nnnb  geben,  nur  ben  nndjriftcn  grunb  uub  fterrt  bbro  uuglaulien 
mit  bl)rcn  lügen  unub  alfcnlicn. 

SBaö  ift  unfc  nn  bie  Ijebligc  fd;rifft  nüti  ober  nott  nnfcenin  glonUien  tifi 
bcftcttigcn?  fiaft  unfc  nur  fagen:  6ö  tjaben  biel  fco  lange  bafiir  geballten, 
briimb  ifto  red)t.    So  loirtt  ber  cf)ebrnd),  ntorb,  rauib  nnnb  allerlei)  fünb  ond) 

•/  flfbnrtjt  /.'  flcbncfjt   /•.'  .S'  luüftcii  C  tuoftcit   A'  !'  Uioiiitior  /.'''  /;  fovbov  (' 

/.';  ijcfltllc^c  J:  l)i'(iUc()C  C  ijcMidjc  /v       BCiulg  JJ  U  fllniib  ('       luoUoii   /!<.'/>/■:  /,".  iifv= 

leigcn  C  IT  iav  JJ  lH  cc  JJ  2cüt|[f)(anbt  J!  19  -taitiant  C  für  (5()i-.  /;  uor  A' 
'Jt2  ^cibnifc^c  C         23  bail  11       Iicibijcfj  ('  ■?•/  nmi  <!  nun  (n-ic  immer)  Ji      ftiiäclniibt   /■' 

fel)ii  C  -Jr,  jcvcm  C  'JG  (jcljriß  n  Sürdcii  7iA'  28  ßfnuljtä  B]  fltalufiS  6'A'  itfj 
fngc  E      Züxd  D        St  ftcvdc  11  jcr§  C       lingtniibcnS  M         32  jcvcn  C      nlfniiljcn  K 

33  iiiilj  C'E        30  uUuä)  C 

')  S.  NacUträfie. 


«ntlBort  bcutjd)  nuf  Siönia,  ^cintirf)?  Sud).    1522.  230 

norf;  rerfjt  lucrbi'ii,  beim  fic  linlu-u  lunt  bcv  Uu'llt  l)a-  (letuerct.  Sil)c,  lolrijc 
id)iil.i()evvii  t)at  flütt  (im  fjoubcvm  rabt  bev  papiftcu  fivrfjcii  iinb  bciii  in-pftifcljeiii 
nUiliUicii  iH'vidinfft,  bov  fic  fid^  feUi  l)nit  1)I)it  luiiificn  bctjjicn  unb  l)()v  cl)ivii 
fleljfci;  fvcjien,  »ie  ''Jlpücal.  17.  Htm  l)t)iicn  flcfncit  ift.  ciieub.n.iG 

S)arumB  loiU  itf)  ^ic  aBcrnuil  beit  '-papiftciiii  an  beut  fonige  niitluoitcii. 
?(iiff§  crft:  bin-  fciiiiie  fpiefe  (\ilt  iiicfjt.  Tcim  liuiv  ift  ba§  fprid)  Uuirtt:  'aini-ö 
l)iiiibcrt  lax  iuivcd)t  c^diu'fecii  ift,  luavt  nie  feljii  ftiinb  vedjt.'  llitb  »uciui  bie 
iiivt'  iTd)t  mec^tcti,  twt  xfyt  bcv  teuffei  billid)  bev  aller  fteveditift  auff  erben, 
bev  Uli   iiBer   fiinff   tanfuMit   iar   altt  ift.     Tniiuti   iiiuf!  inait   anber  flrimb 

1"  antieliflen  beim  ber  lieptt  teuere  itnb  inenfdjcii  fljiiu.  3luffy  anbev  linffeu 
jueljne  '^^npiftt'ti  »"b  muffen^  tjefennen,  ba-3  f)Ct)Ii9e  Pettcv  offt  gel)vvct  l)aBen. 
Xavinnb  man  Ijfjven  fpvnd)en  nidjt  glelnben  t[)av,  fie  fnven  benn  l)eUe  fdjrifft, 
Ix'ie  \'liinuftinua  felbo  offt  faget.  '^(nff«  britte,  ob  fie  gleid)  nid)t  (\el)vret 
[)etten,  fjo  l)abcn  fic  bod)  fernen  gcloaltt,  avticfel  be-5  glatobenv  l^ii  fetjen.    i5onft 

15  [»81.  i»i|  lui'irbc  bev  artictel  fepii  cnbe  tocvben,  luie  e§  benn  fdjou  cvivingeii  ift 
bnvd)  bie  Cnnuiüa  unb  l)ol)en  fd)u(enn.  51od)  mcl)nct  fonig  tjeljnvid):  (H  fei) 
cl)n  avtid'el  bc-j  gtambeu'?,  locnn  cv  cl)u  fprudj  ber  oeter  auff  bringt,  '.'llf! 
ba  cv  aufe  ?tmbvofio  cl)nfiivet^:  5Iad)  bcm  fegen  be»  pvicfterö  ift  nidjtö  ba 
benn  bev  Icpb  0"l)rifti  .'c.,  bavauS  fdjicuft  ev,  ba§  fel)n  bvob  fei)  t)m  faevament. 

•j'i  llnub  fil}et  uidjt  ba-?  tolle  l)i)vnn,  luie  bev  felbe  fpvndj  eben  fjo  ftard  fd)lenft, 

hai  and)  fet)n  fcfjmart,  favb,  geftnlit  ba  fei).    S)cnn  ev  fprtc^t:  6§  blcl)bc 

uid}ty  ba  benn  bev  lepb  C^l)vifti.    äßev  uid)tC'  ba  leffet,  bev  npmpts  alle-S  tneg. 

Savumb  ta^  idj  fold)  tnndiel,  ungelnifs  fpviid;  fonig  l)el)nvid;  unb  ber 

pebftifdjen  fiv^e  t)^rö  glalobens  ovtidel  feljn.    9Jle^n  glatüB  fott  gottiS  fpvud) 

25  Im  avtirfet  baten  lauttev  unb  allei)u,  ou  nllev  nu'nfefjen  tjiifalj,  bca  unb  fepn 

anbev-?.    Üiott  leugt  nipv  nid)t.    'HHc  menfdjen  fiub  liigener.    Unb  alle  Ijcplige  i!Mi.;,ii 
Pctcr,  föcun  fic  anfjev  bev  fdjrifft  vcbcn,  fjo    fcl)lcn  fic  cbenn  fjo  tüol  aljj 
anbev  menfdjen.    3iMe   abn  meufdjcn   Icvc   Iju    mcljben  fel)en,  l)a6  id)  fdjon 
l^nüov   buvd)    ein    fonbevlid;    bnrfjlin   !vefftiglid)  beloeljffet  - ,  Unb  baniit  touig 

30  ()cl}nvid)C'   bnd;  |ü  boben  gcftoffen,  ef)e  cö  an  bcn  tag  fomen  ift,  ber  id;  il;t 

cl)ncu  ani)\l)c,  5Jtatt.  15.:  'JlSevgeblid;  bicncn  fic  im)v  mit  menfdjen  leven  unb  watui.  15,9 
gepotten.'    Xißcr  fprud)   ift  ml)v  allcpnc  ftavtf  gnng  Uiibev  alle    fpvud)  bev 
nicnfdjen,  bie   fonig   beiinvid)   auffloivfft,  unb  Inenn   ljl)v  fjo  Piel  loeven  alfj 
btcttcv  l)m  liuilb  unb  fanb  am  mcl)V.    Unb  IriU  t)icmit  fernem  gani5cu  bnd), 

3.',  bao  nid)t  mel)v  benn  numfdjen  fpvnrfi  unb  allte  berlomen  Imm  gvunbt  fi'ivct, 
geauttlüDvttet  l)abcn,  ioic  »d1)v  fel)cn  luevben. 

2  fonbernn  C  fflaftiidjcm  E  hm  S8äp^ti]ä)tn  B  :'>  an  bem  f.]  üft  bcm  f.  <■  ■'' fünft 
JiDE  gtünbtv;  WlDiffcntyi  jnaünBE  12  2uxumbJS  ficUc]  Kote  C  « fagt  C 
14  \un^t  mich  D  15  XOüxbt  11  bann  B  16  me^nt  C  IT  tälkx  (so  auch  unten  immer)  B 
m  ^nfütt  C  iiit  C  20  %i  C  22  lofjt  C  toffct  D  loeal  fjintocg  C  26  lügt  C  tiignct  CE 
Ijoljligcn /'■  irwennf.  a.]Wcnn  ficnilsfibcr  C  f atcn  C  fclcn  7i'  äSfctjnC  29  Jcrctjfcn  C 
32  gnü  J>      flJviii^  (2.J  BCE        33  -wütfit  C        34  möx  E        36  gcontluortt  C 

')  Assertio  Bl  c  2^ ;    Wulch  XIX,  172.         =)  Ohm  S.  721]'. 


10 


240  9[iitUiott  beiitjd)  ii»t  .Röiiig  Aeiiiticf)?  2?iic5-    1522. 

Sßnr  iftv,  cv  füvct  nid  iiirücf)  bcv  idjviift,  Uu-im  cv  lum  neben  lienbelln 
rcbct,  nnb  leffet  fic  an  ben  ranb  lun)d)en,  bac-  bev  el)nfeltic]e  liauji  jull  nielineii, 
cv  fnve  fic  Ijn  bcv  fad)  nn  l)t)r  fcUic-,  ^o  er  borf)  nnr  niid)  bantit  fdjillt  ober 
fonft  cttUm'?  an]]  ridjt,  bivS  tuiv  fad)  nid)t'5  bicnet,  alfe  Um  bic  fdjriift  Oevpcut 
f)aß,  net)b,  fUidjen,  l)offart.  Tarumb  luüUcit  Uil)r  fel)cn  ben  el)nigcn  fprnd), 
ben  cv  luiv  fad)  füret,  >ine  felfd)lid)  er  Dlin  lianbele,  baüon  Iniv  broben 
gefagt  t)aben. 

"S^a  ic^  nom  facvament   bcv  uh'1)1)c  gcfagt  r)atte,  baö  c-S  teljncn  gvnnb 

Sit.  1, r. ijiin  bcv  fd)vifft  bette,  iicndjt  ev  nn'  ben  fprnri)  'ij.Hinli  ab  Sit.  1.:  '.^d)  bab  bid) 

Ijnn  iSxda  gclaffen,   baci   bn   foUtift  Uolienb   anvidjten,   ba   irf);:  gclaffen  []ab, 

xmnb    bie  ftebtc    t)t)n    nnb    l)cv   mit   (JUtiften   befcljen,   luie  id)  bl)v  nevorbnet 

{)ab'  3C.    Xai-  ift  bcv  einige  fpvnd)  l)ni  ganlicn  h\\ä) ,  bcv  el)nen  fd)et)n  batt 

'i^S'm''.' 1?^  tjuv  fad)e.     Senn  ba-J  cv  aud)  baffelbv   anl!eud}t  bie   fpvndj    1.  limo.  •"•.  lum 
bem  l)enbcn  nufflcgcn,   fif)et  l)bcvnian  luol,  ba§  c-j  Pon  cl)m  l)cl)nljcn   fopff 

n''3-%9'c'^'^f'^l"  ^ogen  luivt,  nnb  nid)t-j  Inun  pvicftcv  liH'pben  gel)in-t,  ÄMc  act.  8.  13.20.  ir. 
bie  '^Ipoftcl  pflegten  bic  t)enbe  auffijntegcn  allen  glclubigen. 

?lntt)üovtt  id)  nn:  Sßcnn  S. -.panluS  mit  bijiem  fpvnd)  bem  '-J3ifdjiiff 
nllcpn  bie  mndjt  gibt.  Im  ovbinicvn  obbcv  pvicftcv  mad)cn,  feo  nin^  ba«  aUeö 

«vfl.  i,^2if.  nnvedjt  fcpn,  lunS  ba  luibbev  gefd)id)t.     S30  lefeen  lupv  net.  2.,  ba«  alle  inngev 

tjn  famcn  S.  '•JJiattt)ia5  evtuclctcn  nnb  bvnbev  lofjcten  nnnb  l)l)n  Ijn  ben  cl)lffen  m 
■■^Ipüftclln  tjcletcn.  .S>ic  foUt  6.  ^dxu5  obev  fonft  t)manb  allcpn  ©.  51iattbia-5 
ovbiücvt  l)abtn,  äBo  S.  ■'inmln«  follte  ()cl)nbcn  Pcvftanb  ()nben.  Tee-  felben 
5ipa.  o,2.;>glci)d)cn  aet.  1.  tnvfte  fepn  '.'Ipoftel  allei)ii,  ia  nnd)  alle  apnftel  im  mal  bie 
gevinge  lucpbc  geben  (luic  fie  c«  nennen),  bie  ficben  biacan  |m  mad)en, 
Sonbevn  Une  bcv  tevt  fagt:  '8ic  bcvicffcn  bie  gant;e  menge  bev  inngev  nnnb  -'s 
U'cleten  nnb  faljten  bic  ficben  biacon  alle  fampt.' 

Savumb  tan  bcv  fpvnd)  ab  2itt.  fcl)ii  anbev  Pcvftanb  l)abcn,  Senn  ba^ 
Sitns  foUe  elltiften  obev  pvicftcv  eDnfcheii  nid)t  allein,  fjonbcvn  mit  lui  tbiui, 
Uielen  nnb  beloitlignng  bcv  ganbcn  gemepnc,  obev  miiften  alle  'Jlpoftel  pnn 
obgefagten  ftncfcn  gel)vvct  f)abcn.  '■Jltf^o  finb  evnad)  nmlfe  bic  l)cl)Iigcn  Octtev  :iu 
(^l)pviann-?,  ''^Ingnftinny,  '.Ümbvofin'J  nnb  |iiu.  (<ii|  pielnu'ljv  ovbiiiiert  loorben,  toic 
bac-  pnn  l)l)ren  biidjcrn  vcpdjlidj  bctucpfjet  loivtt,  bac-  fidj  fönig  bf')"!!  fdjcmcn 
foüt,  ba-5  ev  fold)«  Pevbamncn  tijnv.  ''.Jlbcv  ttmig  bd)n|!  loollt  nnf?  beö  inipft'j 
tl)vanneV)  gcvn  fdjnljcn,   bie   nnfj   pvicftcv   cl)nfct;,t  nnnb  anff  ben  biiUf]  labet, 

:.'  Injjfl  /.'/■,'  nn  bcii  raub]  l)l)iiaiifi  f.'  cljiiinltiiic  /■'  fiiifi'ltifl  ('  ."<  luülleii  (so  mu-li 
unten)  ('  »  flcjaflct   /■-'       l)ctlc  /•'/','  !'  ,5iicfjt   ('  l-'i  baüfcti   C  rir/ili;/  iro/if  bajclO(§) 

J6  fllflubigfii  /'  lii  jiiiiflcn  J'-  'J(>  cvtueltcn  ''  briifict  ''  tofctcn  I>  '22  ovbinicvt  1> 
23  tutfftc  C      ji'i  molj  I)         24  nennen]  ntmen  /'         2:1  bfiiiffcn  /!W  -'*'  bie  i'Hüftn   /.' 

fehlt  C  29  gcmeljn  C  :I0  naä)n\aU  ('  ()evnari)  malfj  J>  32  xtljä)Uä)]  jcljon  ''  luiivt  C 
3H  Bctbnmmen  JIV  i^uv]  H)ax  HC  tljut  />/■-  :i:i:',i  nnü  H«  fcf)«l)cnl  iiu6  z^xw  iictjüljen 
b.  0.  t.  C       :u  l^iiljcii  DI-: 

')  Assertio  Bit  2;     Wnhh   XIX,  277. 


Mnttoott  beiitjc^  ouf  fiöiiig  .^ciiitid^l  fSnä).    1522.  211 

\v\)x  lOüUen  obbcr  ntcl)t,   luic  iiovljeljttcn  ^c'-'o^oain  pvieftcv  cl)nfe^t,  töi(d)c  er  i. so»  12.31 

UiüUtc,  bai^  bic  ic^vifft  ftvafft. 

Ta-i  ober  fonig  l)cl)nk  für  gibt',  bie  firdjc  tjabc  mad)t,  in-bciiy  iaiva= 

nient  elinluiiclicii,  ob»  aud)  l)im  bev  jdjvifft  nid)t  gviinbt  f)cttc,  glcl)ri)  loic  iri) 
■•  gcüigt  t)nbc,  ba-5  fie  mndjt  l)att,  ^iicvtennen,  tiiild)>5  gotti-J  luortt  iiiiiib  nid)t 

gotiv  liun-t  ift,  lüill  idfj  ,^u  ferner  l^cl)t  antiiiorttcii.     Xcim  bcv  gvojic  grob 

tbomift  fopff   fit)ct  nidjt,  bas  bic  madjt,  Icvc  tut  tl)abcUn,  iin^  nllciii  i)nn 

bcv  jc^rifft  gcpüttcn  unb  cl)iigcjctt  ift,  2)a  (^'f)riftu§  fpvidjt ,  'OJiatt.  7.:  '.sliiittctanotiii.?,!! 

cudj  für  beit  falfdjcn  '4.hopl)ctcn.'    ;\tcm  ^sonn.  !<•.:  'bic  frijaff  boren  nid)t  bicooiiio.r. 
10  frcmbbcn  ftljm.'     vHber  nein  lere  unb  orbenung  eljnl^ufetien  ift  nid)t  bcfolben, 

ia  e§  ift  jnand;feltigti(^  öerpotten.     Xu  bift  el)n  grober  ^el)n^  unnb  blel)bft 

ct)n  Ijel)n^. 

Stud  l)nn  fonberl]el)tt,  fjo  bcr  fonig  belncbüett  loibber  luid). 

XiU-  crft  ift   imm  abia\i,    bnc-   id)  el)n  tcufri)crcl)  gcfdjoltcn    bnb,    ba§ 
15  iDibber  (cgt  fonig  l)enrid;  alßn-:    Ülui  bn-i  Umr  Ivcrc,  S,;o  Inercn  alle  '-iH'pft 

teufdjer  gelucfeen,  auä)  Sco  fclbs,  ltii(d)cn  boc^  Sutljcr  offt  getobt  t)att. 

5(ntniort.     3Bie  bcnd}t  bid)  ?     3ft  "^'i'-'  nii^t  ein  f oniglid)  fdjiadjt  mibcr 

bcn  i'utbcr?     £otd}   uerlcgcn    folt    nicmant  gefalicn   beim   allein  bcn  '^Iblnfj 

feuffern,   bie  ba-?  fonig»  bud)  le^cn.     ^s^  iiab  grunblid)   bclncpBct,  bov  bic 
20  3Ibla§  58cpftc  tcufrijcr  gclncBcn  finb,  toie  iljt   alle  locÜt   fclb-j  grcpfft.     S,]o 

meint  fonig  benrid),  C^v  fci)  gnug,  wenn  er  on  alle  bclnclifjung  fagt,  fie  fcDcn 

nidjt  tcufd)cr  gclocBcn  iinb  nid)t  ein  Inort  auff  meine  grunb  antloort.    '3tut 

regem  out  fatuum',  ^cl)ft  c». 

Xa»   anber  ift  Pom  S^apftum,  ba-3  id)  and)  mit   ftardcr  fdjrifft  t)nb 
25  geftoffen,   bic  Icft  fönig  t)ci)nrid)  unbcrnrtt   nnb  bclocrct  e»  mit  fepnem   gnt-- 

bundcn.*    9femlic^,  bal  er  gehöret  l^abe,  bie  t)nn  ^nbia  foUen  fic^  aiid)  bem 

Stapft  unter  tl)un.    oitcm  GJrccin.    .Jtcm  3.  •'öicronimus.    Sßa?  fofl  id)  fagcn? 

3ft   brum  ba-3  '^apftum  rcdjt,   bas  tonig  l)Cl)nrid)  fold)»  l)6rct  unb  bcnrft  ? 

@jo   tfts   auä)   unrcdjt,    ba§   ii)    anbcr§  'ijbu  imb  iDcp^    bal3Ü,   bas    fonig 
30  ^et)nri(^  leugt  unb  ©.  .öierontmu«,  ben  er  anijcugct,  fel)n  Voortt  Pom  58apftnm 


2  fttaffet  C  3  fitc^  ('  oxitm]  orbcnt  B  4  ab  c§  C  5  tjat  C  5;«  gotti« 
hi»  ift]  9.  tDottt  ift  ober  nit  C  ß  bol  »il  C  groß  C  7  t^omiftifc^  C  fic^t  C  t^obbcUn] 
fdölDcfeen  C  8  §utcn  C  10  frembe  /■:  neürec  C  11  -fettig  C  Su  bis  fjc^nö)  Sorüti 
6(1)6  ein  gt.  1^.  C  13  JcWegett  AD  14  tufd^ctel)  C  Sciiti(i^crcl)  (entsprechend  ttnten  teilt jc^ 
II««-.;  E  n>  l^cljntiii^  D  in  jcli  C  17  bu^t  C  IS  folid^  B  »erlegen]  »crligcn  /•-' 
79  laufjern  B  ba#]  bc§  />'  grünbtticf)  B  22  grünb  B  2ü  taft  B  (aßt  C  Buberiirt  /-' 
-btxuxlCDE       27if)t)nE      ^kxonmuS  (so  attch 30) E       29hax{i)iüBV       .W 3^eromimil /> 

')  Assertio  Bl.  r2;  Waldi  XIX,  263.  ')  Assertio  Bl.  h^;  Wakh  XIX.  KU. 
')   Vgl.  oben  S.  190,8.        ')  Ässertio  Bl.  b4;    Walch  XIX,  168 f. 

Sut^er«  aSerle.    X.  2  1*> 


242  9IiitWott  bciilfcf)  niif  üöuut,  .Cit'invid)-3  fßuä).    1522. 

jngt.   Tdv  id)  uiel)iu\  thn\c\  ficliiivid)  tri'Uimc  obbcv  id)  tniiirtYii.  bfv  felfc  nicfjt 

S^a-i  brittc  ift  lum  bcijbev  gcftnllt,  bao  bcu  £ei)eu  mit  iiiircd}t  ci)nc 
i^cimmen  fcl).  öie  Icjfet  er  aticvmal  bie  idjrifft  unb  fjellc  ioort  bc>S  C^uaiu-iclii 
I  sor.  ii,23ff.  nnftel)cn,  bic  id;  i^efiivct  l)ab,  unb  '^niiili  1.  (iov.  11.  unb  mcl)nct,  er  foHe  ■■ 
iüd)t  üuff  met)i!c  jdjrifit  antluortcii,  ^onbern  id^  foUe  fd)rint  fnrcn  Inifcn  unub 
fetjnem  btojicn  c(ct)ffer  folgen.  3}u  l)örct,  >DOy  er  nnff  bringt.^  2)ic  (>f)riftlicö 
firrfje  (iprid;t  er)  I}eIIt  bcö  morgen?'  ntcjje,  ha-i  borf)  (S{)riftn-J  auff  bcu  nbent 
ttjan  l)att.  ^tcm  U'l)r  tljun  lonffer  l)nn  beu  tttel)n,  ^o  bod)  bivi  G^unngelion 
nidjtÄ  bauon  mclbct.  So  benn  tjie  bic  ürdje  rci^t  unb  luol  tl)ut,  bac'  fic  cv  i" 
cubert  unb  |ü  fe|t,  ©o  ift  auc^  ba§  Jnol  t()an,  ba-3  fic  eljne  geftaUt  a6tl]ut 
unb  batt  mad)t,  alte-J  nnber  ob  unb  Uh  unb  ciuffiuifctien.  Iq\(  ligt  ber  ^vfuttjcr 
beviiljbcr  (ftcl)t  am  raub  gefdjriebcn),  bn,  ha,  gctnouncn,  lucr  fou  bao  liiibbcr= 
legend  Chj,  eC'  l)at  nie  tct)ncr  |o  glcl)c^  ^ü  troffen  nnff  beu  i'utlicr.  Uniib 
ob  id)  gerne  euKanffen  Umllt  unb  fngen,  Wnm  muft  nid)t  Hnifier  bret)n  tl)un,  i-> 
So  tontpt  nn)r  ber  bellt  oon  (.'»■ngelliinb  ^uuor  unb  uvteliUet,  nid)t  mit 
fd)rifften,  Sonbern  mit  fel)nen  foniglidjem  bundel:  Ser  lutber  loerbe  fvel)lid) 
nidjt  feo  tunc  fel)n,  bac-  er  on  Umffer  bcu  luebn  fegene. 

3lnttlüortt.  Q'i  müd)t  eljm  (mit  urlalub)  bie  ftrnngurici  beftebcn  über 
ben  groben  narren  topffenn.  Unnb  [i^i.  ßn\]  löcnn  id)  nid)t  beu  cl)nfelltigen  bienen  m 
muft,  id)  lüolt  uid)t  et)n  Uuirtt  l)ie  lui  antlnortten.  iH  ift  fdjaiib  unb  fd)ab,  ba-? 
mau  fold)  narren  bud)  lefeen  foÜ  on  Iju  ;Hom  unnb  bei)  unfern  nad)parn. 
■Jülo  fagcn  U'pr,  Ü"f)riftu>o  l)ott  bel)ber  gcftoUt  eljugefclit  burd)  fid)  unb 
5paulon,  fernen  \Upoftcll,  bruinb  iftü  l)nn  tepner  (Kreatur  nmc^t,  boS  fel6 
enbernn  obber  ablmfetien.  9lber  er  l)att  tel)ne  l!el)tt  epngefeljt  loibber  atcnt  2.-. 
nod)  morgen,  nod)  tag  uod)  nad)t.  'Xarumb  ift-?  allen  (^'bviften  frei),  bad  fic 
mugen  mefj  t)abcn,  loenn  fie  loollen,  eä  fei)  abent,  morgen,  mittag,  mittcr= 
nadit.  Tarumb  luenn  fonft  tel)u  ungefd)idlic!el)t  ba  ift,  loere  a  fein  funb, 
mer  am  abent  ober  mitternari)t  uu-f]  l)ielt.  Tic  lieljtt,  ftette,  perfon,  flepber, 
fitten  unb  lua5  mcl)r  eu^eiiid)  ift,  füll  frei)  fel)n  unb  ift  frei)  l)bcrman  nad)  -m 
fepuer  gelegenl)el)t  Im  braud)en.  i^-:-  ift  niri)t  funb,  ob  bii  l)m  (^"()or,  pnii  ber 
fird)en,  l)nn  ber  ftuben,  l)m  feiler,  Imu  ber  famer,  auff  bem  fellb,  auff  bem 
Inaffcr,  pnn  ber  lufft  meffj  [)elltift,  alle  ftette  finb  frei),  alfjo  and)  olle  ljel)tt 
unb   ftunb   ift  frei),  (Vv  fei)    umb   jed)-5    beo   abentto  ober  umb  liUictff  l)ii  ber 

1  mein  />      Ivalumc  /.'  tvatom  ('        3  c^m\  cljUiS  /;         /  jcl)|  ift  /'      nb  cv  /.'      Ijcflrl 
Uact  0  ■/.".  imb  bis  Ijali  fchll  li  r,  Sor  2  BC       \oÜ  <'  i!  jol  (,'      bic  (ifrf)rifft  C 

10  haxuon  B  bnim  (io  in  ntUn  Fällen)  B  l->  üc\t  C  i:l  ein  bo  f'c/ill  /■'  /.V  tl'lll  ( ' 
'JO  Ippffcn]  fopff  <■  'J'J  9if)om  J!  iinc()patvivii  B(.'  imrfjfmuvu  A'  24  5Pniiliini  ''  'iMiiilo  /■.' 
25  Webet  C        :si)  nugcrlidö  '-'  .'«  tjclltifi  .1   ftalteft   /.']   l)iclleft  ''  .VV  jloulff   (so  nwh 

unten)  BE 

')  A.i!<ertio  TU.  d;    Walcli  XiX,  17(1. 


?lnth)ott  beiit[c^  nuf  flöiiig  §ciittid)3  SBiid).    1522.  24:1 

nadjt,  uu-nii  mir  bcv  iilnUUie  bn  ift.  Srolj  nirfjt  nflcin  tbmc\  l)cl)iil;en, 
Süubevu  cnid)  nllcu  '-ycpftifdjcii  fuiil.u'ii  iiiib  iillcn  teuffellii  baljü,  bn>5  fic  anbcvo 
bcloetifjeii. 

%  Tvumli  iollt  foiiig  f)et)n^  ^uüor  bic  bvUl  auff  bic  na^cii  ticji-lit  IhiIh'ii 
.'.  unb  befel)cit,  bac-  er  luii'ov  cvtüctjfjctc,  bac;  man  iiiuftc  iiiiv  bcc'  morc^eii-?  uiiiib 
fi'i)ti  aiibev  tu'ijtt  iiicfe  linllteti.  So  plumpen  fie  cl)n()cv  mit  i)()rcm  traiuni 
unb  balucn  brauff.  ÜLnn'umb  Ijntt  jcl)nc  flvolje  fliifil)cl)t  uidjt  aud)  biiy  (\na,c-- 
^ogcn,  hau  b'briftu»  33  iar  alt  meß  l)ieUt  unb  facvauuMit  gab  cljttel  erUnid)fjcu 
leuttcn,  hjildjC'  boc^  nu  Pereubert  ift,  baS  aud)  prieftev  funtilug,  iedjtug,  .!.">  iav 

10  aüt  meiß  ballten  unb  tiuber  Hon  tiluelff  iaren  bao  iacvaiueut  uemen.  ,\teui 
§0  modjt  er  Oon  ber  ftettc  jagen,  ta^  6l)riftu5  an  ungcloel)betcr  ftette,  bau 
ungetoebbeteii  flebbevn  utefB  bielt,  fjo  nuiuv  boef)  nu  anbevo  bt'lt.  C  bev 
Üugcu  leutt,  man  jollt  fie  nbev  bie  genfj  eljer  feigen.  Tenn  lül)r  gönnen  b(n 
ä^cpftiidjen  f)et)ligen  foft  lool  bie  trefflirfje  uelü  articfet  bcj  glauben?,  uemlid;  bie: 

IS  ^\d)  gleube,  bac-  mau  be-S  morgens  uieffe  f)allten  foll. 

3d)  glelube,  ba-j  mau  pun  fivd)eu  meJB  brüten  foU. 
3(f;  gletnbe,  bav  man  platten  unub  taffel  an  l)abcu  foUe,  uuub  linvj 
bev  mcf)r  ift. 
äßpr  O'bnfteii  aber  gletubcu,  hau  fold)e  gleubigen  groffe  narren  fiub  utit 

20  l)[)ren  artirfelu.     Unb  laffeu    unß  uidjt  auff  fonig  bi'pulieu  buurfel  fjoubernu 

auff  Gbriftu«?  loortt,  ba  er  fpridjt:  '.öoe  facite.    äBcuu  obber  luie  offt  l)l)r  ba-5 '  •«".  n,  sj. 
tt)utt,  §0  .tbuttö  |u  mcpuem  gebcdjtnif;.'    •'öie  beutlet  er  Inibcr  morgen  nodj 
abent,  Souberu  left,  ia  feljt  alle|unt  frei)  unb  Oerbampt  alle,  bie  e-:?  au  epiu- 
^eljtt  faffeu  nub  biiiben  looUen.     5Uf]o   aucf)  @.  5paulua  1.  Gor.  11.   fd)reibt 

ih  offcutlid):    '.'önugert    pemant,    ber   effe    ba  b^'b'neu,    auff  bao  pljr  nid)t  Ijum  isoc.  n.a« 
gcridjt  |n   fauu'u   fomet.'    5it)e,  l)ie  Icffet  '4>^ii'li''^  ni"'*)  ,)".  bao  fie  Oorbpuu 
effen  mügcn,  e^e  fic  bo§  facvament  cntpfal)cn,  Ino  ce  nott  ift,  baiJ  er  freplid) 
aud)  alle  bept  frep  feljt.     Xad  aber  ber   i^apft   mit  fepucr  Ijurerep   l)ie  bie 
geloiffen  alßo  gefangen  upmpt,   baö  er  aud)  beu  berftoffet,  ber  epu  truucf, 

30  biffen  brob»  ober  crtmep  ober  etlid)  Urnffer  tropffen  Iju  fid)  upmpt,  uuub  madjt 
cpn  uottigeu  articfel  braufe  iüiber  bifje  frepl)el)t  uiib  lourget  bic  geluiffeu  ou 
nrfarf;,  beo  luirtt  Pb'"  li'bn  gott,  ber  tcuffel,  banden. 

üßibbernmb  fage  id)  unfjcru  fdjloermeruu,  bie  fid)  unters  uauu'u  rbumeu 
unb    alle   f djanb    anridjten ,   tretten  auff  uuub  prebigen ,  Icenn  fic  nur  \va-S 

35  nc>rc§  tniffen,  ba-S  man  oon  ppn  fageu  folle,  Jenu  felbigcu  luill  id)  bie  mit 
nid)t  taub  geben,  ba-:i  fie  mit  ben  fttffeln  b^'it'pu  farcn,  fdjrepeu  uub  toben: 


2  f8ap^i'i\ä)tn  (so  immer  viit  a)  B  5  crlo>)6te  C        d  plonipcn  B      einfjor]  iiiciit  J^ 

9  fünfitig  l'f'         10  nement  C  n  ftatt  (1.)  C        tingerceljdjt  Jl        uugctvjcifjetcii  ftotte  C 

12  anberft  B  13  gönnen  ü  günncn  BF.  14  5Bäftlicf)cn  K  namtic^  B  l.'>  c^la\lbc  (Idfr 
wie  uriten)  BCDE  19  glctobigc  l>  gläubigen  C/-'  22  meinen  E  gebecf)tnnä  B  -niifi  E 
2H  all  äcl)'  -fc'  25  f)Ql)mcn  /;  I)el)men  D  28  f)uvevct)  BC  -u-  K  30  6rot  /'  jii  im  C 
31  nottigen  BCE      hjurget  E        33  ic^wcmmern  B]  $rcbicantc  C        35  \oüt]  joüt  C 

Iß* 


244  9lnth30tt  beutle^  auf  fiöntg  Ctcintic^ä  SBucf).    1522. 

'l)a,  in,  id)  mac[  am  abmi  im't5t)i-ilteii ,  ija,  ici)  mil  mid)  iuuuiv  int  ciicii  iinb 
fauffeu  K.,  9lel)d)  Inie  bic  'Inipiftcu  eil;,!!  fcev  miff  bic  liitdJc  iin)ttcii  fciUni, 
Qlßo  füret  bi^c  bcr  tciiffcl  allni  fcer  auff  bic  ixdjtcn  icl)ttcn.  Xrinnb  foUcii 
fic  lüificn,  la?(.  P4]  ha?-  id)C'  ind)t  mit  l)t)n  [)allte,  fie  linben  aud)  l)l)r  id)Uicniien 
nid^t  Don  inl)v. 

©onbcrn  id)  jage  alßo,  hai-  mtjxc-  luolgcfcUct,  bc-j  uiorgen-j  mfjü  linüteii 
ober  facramcnt  iiud)tevnn  empfaticn  unnb  mit  gelnonlidjer  liieliße  liaiibeUeii. 
3l6cr  bac'  eljn  articfel  brnuß  gemiK^t  loirt  iinnb  Qlß  el}it  itpttig  geiel^,  Inie 
!6nig  l)et)til3  itiib  bie  ^nipiften  gaudcUn,  bne  eo  fimb  icl),  Incr  nnbcr-ö  ti)ett, 
bn-?  luoUeii  inljr  tiid)t  Icriben,  auff  bißc  linife  fel)tteu  lüoU'en  \v\}x  nicf)t 
tretten.  ©onbern  auff  fret)er  mittclftrafe  Het)6eu,  alßn,  luenu  ijemant  nid)t 
fafteu  fuub  obber  uuditern  uugefdjicft  luere,  ber  foU  effeu  uub  triiicfeu  unnb 
mefB  tjallten  obber  facrameut  empfaljeu,  Uienn,  too  unnb  Inie  er  linll,  ailcliu 
ba»  er  fe^n  fittig  mit  gotti»  furcht  unnb  bant!6ar!el)t  bißcr  frel)l)el)t  braudje. 
3i'er  aber  nüdjtcrn  gefd)ictt  ift,  ber  blctibe  bei)  ber  nllten  Inetitje  anä)  frei). 
Unnb  la^  l)t)m  auff  fel)uer  fel)tten  gepott,  nott,  gefetje,  geloiffen,  fuub  ober  uclu 
articfel  be-i  glalobcuy  auffrid)tenn. 

V'tl^o  fage  id)  aud),  baS  fein  fuub  ift ,  loaffcr  t)uu  bcn  liH'l)u  tl)nn  ober 
nid)t  brel)n  tf)un,  Sonbern  eo  foU  l)berntan  frei)  fepu,  t)ie  lut  faren,  tuie  er  )oil, 
unb  fepu  gcfclj  lepben.  Sßpe  tool  mid)  bundt,  i-i  Inerc  beffer,  fcl)n  loaffer 
brcl)n  tt)uu ,  inepl  im)r  uid)t  lef;cn,  ba»  C^tjriftuö  brcl)n  tl)an  l)att,  unnb  cl)n 
lauttcr  mcnfd)en  funblen  ift.  Xod)  mpc  id)  gefagt  l)abc,  baruber  UuiUcn  tnpr 
uid)t  ftrel)tteu,  Sonberu  cl)neu  iglid)en  fel)no  fpnnec-  frei)  loalben  laffcn. 

S)arumb  ()at  fonig  f)el)nij  l)ic  bie  fac^  nid)t  Inol  angefel)en,  ba-?  er  epne 
geftaÜt  unnb  menfd)en  lere  f)at  Unilleu  grunben  unb  nötig  mad)en  auf}  bifjem 
Inaffcr  mifd)cn,  bao  er  bod)  uid)t  tan  uiittig  beiuelj^cu  benn  allepiu-  mit 
fepnem  bunctel  unnb  ntepncn.  5}u  ligt  bcm  i'utf)er  an  bem  bundel  be-s 
füuig-5  uon  (>-ngcllanb  eben  fjo  oicl  al^  an  bem  bundel  be-5  fucfugo. 

'Jlud)  ba-j  er  (5l)riftlid)e  tird)e  l)el)ft,  barauff  fci)n  gant^  bud)  fid)  brüftct, 
I)at  er  nocl)  nie  beloclifiet,  baö  e-J  C*>l)riftlic^e  fird)e  fei),  baö  alfeo  alle  fct)n 
gefdjtoctj  cl)n  lautier  gepffer  ift,  uub  uid)t  fagen  fuub,  loenu  man  pl)U  fragt, 
loa-?  fird)e  I)ic^,  unnb  luiU  Hon  ber  tird)eu  fd)repben. 

^i  b'l)rifllid)e  firrf)c  l)at  fepu  anbcr  lere  benn  gotti^  lt)ort.     Tie  aber 

uu'ufd)en  lere  anffrid)t  nlfj  uottig,  ba-ö  ift  nid)t  bie  firrf)e,  Sonbernn  bie  rote 

^""j^  J'''''l)ure  ^11  S^abplonien  mit  bcm  gulben  feld)  imll  phrer  Ijurcrep,  apoc.  18.,  loie 

iwaiiii.  2c,27tct)  bao  offt  ticioepBet  pabe.     Xrumb  blepben  lopr  auff  O'priftn-?  lunrtten,  bie 

ic^  onkogen   l)ab  oon  bepber  geftallt',  bie  nufj  fonig  l)cpnli  ou  Ijloepffel  nicpt 

1  nur  einmal  \)a  /)  2  linden  E  4  (d^crmcn  B  7  5onbcI(t)n  BVl)  12  fünb  (irle 
(/eiröknlich)  JiC  13  hjic  c§  Wil  Jl  14  fordet  l!CI)E  bandinlait  B  vcvtait  B  19  '^ic 
fu</l  Cvor  foTcn  ein  22  fünbtein  B  füiiblcn  C  fimbctn  A'  2:i  jcgUd^cn  C  24j2:>  ein  fleftalt  (' 
24,26  boä  I/m  mijdjcn  fehlt  D        2i:  mujc^en  A"        27  bundclj  gütbuntcl  /'        2'.i  bctiifct  (!)  ü 

')  Bd.  6,  Ö(J2. 


?lnttDott  bfutfc^  Quf  ftüiiig  .^cinridjä  SBuc^.   1522.  245 

au%  imlniflcn  ^niibevini  oii^  t6niglid)cv  fliiabcn  iinaiiffiicl6§ct  uiib  uian'Viiiit^ 
toort  Icffet,  liiUcid}t  has  er  unfe  l)cl)mlid)  f;o  fluiiftig  ift,  baö  er  im§  bei) 
öfjriftiiv  loort  bleiibcn  fietift  itnb  nur  nufiluenbiii  iiiif}  fincfjt  iinb  beut  i^opft 
Iieucfjlct.     Tenii  er  l)at  gciucinet,  er  burff  iint5  nidjt  anttliuirtteti   auff  uuijer 

5  fprud),  ©onberii  luljr  muftcn  nur  Ijorcn,  Waa  er  faßt  au^  fcljncm  fopff  im 
fd^rifft.    V)a,  lieber  fielinli.  bu  bnft--  Uui(  troffen. 

So  bitte  id)  nu,  ijbermou  luoUe  nu  felbv  adjtcu,  limc'  foftlic^ö  biufiv 
^nn  bc§  I6nig§  bücf)  feljn  mnc^  benn  fie  rmncn  fid^  unb  fdjreibeno  an  ben 
ranb,  ber  <,]utljer  liege  f)ie  l)ernt)ber,  fie  finüteno  fe(b-j  für  bn-j  foft(id)ft  fti'irf 

10  l)in  ijanljen  bud).  äßie  id)  aber  t)ernl)bcr  lige,  mel)n  id),  fei)  auf;  obgefagtein 
funb,  ^a§  bife  6nd)  inu§  enttlneber  tt)n  cr^  narr  obber,  ber  fidj  felb  fluii 
l}et[t,  9efd)ricben  l]aben.  Unb  bie  c»  lumen,  muffen  nod)  groffer  narren  fel)n. 
^i)  fage  aber,  ec-  l)at  nod)  nie  feiner  tolpifc^er  Iniber  uiid)  gefd)riben,  on  bnc' 
cl)n  Incnig  mit  latin  getjieret  ift.    lod)  luoUen  luir  foId)er  tliigl)el)t  beo  fonig-ö 

»!>  nod)  etliche  mct)r  fel)cn,  loie  tool  id)  an  ben  Vorigen  gnüg  t)a6  uunb  fatt  bl)n. 

TaS  Hicrbe  ftücf  ift,  ba3  id)  gefagt  I)nbe',  (5-^i  fei)  l)in  faeramcut  baö  brott 

unb  liiel)u  ber  luare  lel)p  unb  blutt  {5l)rifti  alfjo,  bao  nid)t  not  fei),  Ijii  gleloben, 

ba^  naä)  beut  fsöi.  El]  fegen  ba§  brot  anffljbre,  ime  loolid)  nicmant  ^lunugen 

Tiati,  fünft  obber  %o  lui  bauten,  on  ba-J  id)  uid)t  Inolt  el)n  nottigen  artirfel 

20  unb  gcfetj  braufj  mad)en,  alf]  muffe  mau  gleloben,  bao  nl)mmer  brobt  ba 
fcl).  .^ie  6etüet)§et  fönig  l)el)nt^  fcl)ne  fünft  ^,  ha^  id)  l)l)n  fd)ier  mel)fter  ()el)ntj 
nennen  miif;.  'Üluff-J  erft  fe|t  ef)r  fel)neu  gruub  ber  fd)rifft,  Soubern  fprid)t, 
Cy  l)ab  bie  luellt  al§o  geballten,  unb  er  glelobc,  e^  fei)  red)t,  bau  fel)n  brob 
nod)  lüel)n  ba  blei)be,  §onbernu  loerbe  öerluanbellt  l)nn  ba§  flel)fd)  unub  blütt 

25  C^rifti.  Uunb  fibet  uid)t  ba-j  grobe  bii'i'n.  ^(^-i  id)  f^i'ii^  baö  anfed)te  unb 
gruub  fobcre  auf?  ber  fd)rifft,  ba«  fo(d)e  limubtung  ba  gefd)el)e.  Tie  gibt  er 
nid)t  uunb  fagt  ml)r  ba  l)er,  loa»  er  glelube,  alfj  Inifte  idyi  nid)t  liorbi)un. 

^-Jluffy  nnber  ift  bau  bie  reifte  luel)f3  IjU  bifpiitiereun :  Süenn  cijuer  el)u 
articfel  fetjt,  unub  ber  auber  leucfet  ben  felbeu,   §o   ift  ber  fd)ulbig,  l)()u  Ijn 

30  belnel)f3en,  ber  l)l)u  fetit.  3^enu  bie  o"i-'ift*-'"  'ii'^f)  fagen:  'ÜJegatiüa  uou  pro  = 
batur.'  5lod)  ift  fonig  '^cl)n^  §o  fing,  ba«  er  ben  articfel  fetjt  unb  trel)bt 
anff  mid),  id)  folle  ba-S  5Jel)n  betuelifjen,  unb  er  tuill  bas  V)a  uid)t  Bclnelifjen, 
larumb  fage  id)  nod)  31el)n  batju,  bao  brott  unb  tüel)n  üerlüanbcllt  Inerbe, 
Unb  biete  tro^  fonig  f)cl)n^en  unub  allen  papiftcii,  baö  fie  t)^r  "fja  'be\vc\}^cn. 

35  2ßie  looÜ  ic^  nid)t  ber  crfte  bl)n,  ber  fotc^»  fagt,  Sonbernn  t)nu  i)brcn  fd)ulen 


2  lojfen  E  günftig  BCE  4  ^cu^tct]  Idjmcucölct  (wie  oben)  C  ö  f))rudö  C 
7  Ijcbctmart   (wie  immer)  D   jebet-  C            S"J   an  ben  roiib]   ailScit  oit  C            9   fuftlicfjft   /<' 

J2   atöijcr   (aiich  im  fol'/enden)  BCDE           14  lotcin  DE        gcljiEit  BÜE  JH  ftüctc   /-' 

lii  fünft  (auch  unten)  ('DE        20  ntjmmcr]  Ijntmcr  />      bo  />        21  fiewc^fetc  D  fein  fünft  V 

24  »eine  D  tUtji  C  25  ijüxn  D  26  gibt]  got  D  27  fag  E  39  tendEt  D  tcUgtct  B 
leugnet  CE        31  3iad^  C 

■)  Bd.  6,  508.        '■)  Assertio  Bt.dj^',  fJ^;    Walch  XIX,  179;  191  f. 


246  9liititii)tt  bciitftfi  nur  fiönig  ^ciurid)?  Siidj.   1522. 

fc^rcl)bt  (>avb.  C^amcra.  fclbä  \  t%  fei)  betDCl;felicf)er,  bno  luott  lüc^t  tcilünnbcllt 
nicvbe.  llHivurnB  ftid)t  lücfjt  tonig  licDiilj  beii  fdbcn  iimb  itnnb  Icugt  feo  offeii= 
iarlid),  boo  id)  nÜcljn  ba§  fage?  .&at-5  borf)  bic  lücllt  nie  fjo  Inclitt  glctubt, 
cf)c  beim  CC'  biirrf;  2l)o:nam  '^Jlquinay-  aufjbratf)!  ift. 

:3d)  \)db  nüd)  gnmbt  auff  Pl)vtftii-3  Inort,  ba  bcr  (funngdift  finidjt:    s 
matio.  26,26  "(vr  naiu  ba-j  Brott  l)ini  feljne  licnbc,  fcgcnct  co  unb  fprad):  "5Icmct  liljii  iinb 
i.s?ov.iü,i6cifet,  ba-j  ift  mein  leib"  3C.    Unb  X^nilü-j  1.  6ov.  10.:  ":Ji"t  nid)t  bno   brott, 
baä  \X)\)x.  Svenen,  bie  gemetinit^afft  be§  le^'b»  (51)vifti  ?'    äiJaö  nit  got   bvott 
'^e^ifct,  biv:-  foK  man  ntd)t  Icnrfen,  ba§  trott  fei). 

.'Öie  fompt  el)ii  Sopbift  fonig  l)ei)nl!en  lut  bnlff  unb  fprid)!:  'älne  uml  w 
^l)riftu§  ba§  brob  nnm  nnnb  iegenet,  bocf)  tft§  nl)mer  brobt,  Bont""'»  nUcl)ii 
bev  Iel)b  und)  bcm  fegen,  unnb  ift  baö  bvott  nn  Pevlimnbetlt.    Tenn  bie  movt 
Inutteu  tun  alfio:   'ha-ä  ift  mepn  lepb',  fprid)t   nid)t:   'has  ift  brot',  ober: 
'l)n  bem  ift  mel)u  Iet)b',  ©onbern:  'bn-3  ift  met)n  leib.' 

\!lntlinn-t  id):  'Jicpn,  lieber  fopl)ift,  bn  entlanffeft  mpr  nid)t  alf50.  Du  '^ 
füUtift  beiiiet)Bcn,  baC'  bie  Ittanblnng  beo  brobtC'  gcfd)el)en  fei),  el)e  bu  bie  luortt 
bvauff  Ijiigift.  So  tteugiftu  bie  luortt  braiiff,  et)c  bu  fie  bclnepfcft.  Tenn  bi|c 
lüortt  'ia-j  ift  mel)n  lepb',  befteften  eben  fjo  looK  l)nn  liiavl)el)tt ,  SBenn  bvobt 
ba  blcl)bt,  alf3  lueuv  nid)t  ba  b(el)bt.  Senn  id)  tan  luol  fagen:  'ba-i  brob  ift 
mel)n  lepb',  glel)d)  luie  id)  fage  Pon  (^tjvifto:  '£cr  menfd)  ift  got',  baö  bennod)  2« 
ni(^t  nott  fcl),  bic  menfd)el)t  |u  Pcrfd)un)nbcn  unb  el)td  got  ba  blel)ben,  al^o 
I)ie  and),  'ba-S  ift  mepn  Iel)b'  fan  Inol  ber  lepb  bn  fepn,  bo§  bennod)  brob  blel)be. 

%  lu  fagift,  eä  fei)  !lar,  bac-  feim  brob  ba  blel)be,  Inenn  cl)r  fprid)t:  'ba-? 
ift  mel)u  Icl)b.'  ?)a  l)nn  bepnem  fopff  ift»  flnr,  ba  el)tel  finftcrni»  pnnen 
finb.  ^JJiepnftn,  luie  bn  mid)  fpottift,  (^briftuv  fage  nid)t:  'ba-5  ift  meint  brob',  25 
obber:  'ba  blepbt  brob',  ^sd]  fnnbe  bid)  nid)t  nnd)  fpotten  unb  fagen:  (5l)riftu§ 
fprid)t  nid)t  '.§ic  Hergebet  ba-f'  brob',  obber  't)ie  luirtt  ba§  brob  Perlnanbelt', 
alB  bn  für  gibft?  ÜBo  b^ftu  ba-?  geleßen,  bao  fjo  Im  gloftcrn  ift  bao  belle 
lüortt  e5l)rifti^ 

Su  fprid)ft,  bic  luortt  finb  flar  'baä  ift  mepn  (el)b'.  ivrel)lid)  finb  30 
fie  !lar,  aber  fie  geben  nid)t,  iivi  ha  brob  anffbdre,  5onbcrn  Piel  mel)r,  bn-? 
c§  blel)bc.  üenn  ha-i  loortlin  'baö  ift'  Inepfeet  auff  ba-j  brott  unnb  bie  luortt, 
ha  et)r  fprid)t:  '(fr  nam,  er  fcgenet,  el)r  gab'  k.,  liiel)f?cn  alle  [2*1.  TüJ  nnff-?  brob, 
ba»  er  l)uu  bie  l)enbe  nam,  unnb  Pon  bem  felben,  ba»  l)nn  bie  l)enb  genomen, 
gefegnct,  gebrod)en  unb  geben  limrtt,  fpvid)t  el)r:  'ba»  ift  mcpn  lepb',  al^o  3s 
bo»  bie  luortt   flar  alle  fampt   auff»  brobt  lantten  pnu  allen  fprad)en,  ba» 


5  gri'mbl  BC  bo  J>  1  ^ctib  C  jeguct  Vi!  12  beim  auch  B  14  jonbcr  (irle  meist)  B 
/.5  5!c>)u]  itf)  mein  I>  J6  loonbctunnB  B  17  jc^flcft  —  jeijaftu  C  jogcft  E  22  bennod^t  C 
ß3  Wann  II  24  finftcrnul  D  -iiüg  (n-ie  immer)  E  26  fiiiibc  BC  n\ä)  ß  27  »ctflet  C 
2S  glojictcii  i'      3/bo/>'       32  vi'oxHim  B  V)hxü.\n  C       33  bo /J      fegnet  C       34\)tn'\tXUa  ABC 

')  CardiQali.s  Cameracensis  d.  h.  Pierre  d'Ailli,  rtjl.  Bd.  6,  !'>08.  ')  Summa 
tlteol.  II J,  70,  3. 


9lnfmort  beiit(d)  auf  flönig  ^eintid^s  Söucf).    1522.  -^17 

man  e-j  grcljfieu  mag,  oii  bei)  bcn  blinbcii  ioptlifteu ,  bie  nit^t  mcl)v  tliiiii, 
benn  bic  fpradjcn  ucrbcrbcn. 

3tcm  fil)cflii  nictjt  aud),  Ä.V1111  bii  brauff  bringft,   (*■•?  foU  allei)ii   ber 
Icl)b  iSi)viiti  ba  bkXjbm,  SBcnn  er  fprtdjt:  'ba«  ift  meljn  Ic^6',  bas  bas  felbigc 

5  eben  fo  i'tavdE  idjtcuft,  ba-?  ancf)  fciin  färb,  gcftafit,  gerucf},  fcfjmacf,  birfc  unnb 
JneDc^c  Dom  bvob  ba  bleibe  ßunbcrnn  aUei)n  l>t)iii"tuc'  Ici)b,  roic  bic  luovtt 
lanttcn:  'bac-  ift  mci)n  lei)b7  Sieber,  ftanb  auff  nnnb  "berebe  unfe,  bas  Ijm 
jacramcnt  fel)n  facramcnt  fei),  ba-5  ift  fi'l)n  cuf;crlid)  bing,  toiber  färb  nod) 
geftalt  Sonbern  el)ttet  unnb  aUeijnc  ber  leljb  (^'Ijrifti.    Sage  mir  aber,  fan  bac- 

10  loortt  'ba-j  ift  mcljn  leljb'  neben  l)t)ni  let)ben  bac-  lueßen  ber  färb,  geftallt, 
gerut^  unnb  fd)macf,  i>a5  fie  nidjt  and)  ricrlDanbeltt  luerbcn  l)nn  ben  lel)b 
6J)rifti.  Sßarumb  folltc'  nid)t  aud)  ba-^  brob  lcl)ben  funbcn,  Itcnn  glel)d)  nod) 
met)r  benn  brob  ba  inere^  ^^d)  tan  mm  cl)nem  feurigen  eilten  fagen  'bac-  ift 
fcur',  unnb  borff  bcnnod)  eiißen  nid)t  leurten. 

li  Summa  fummarum.    Xu  unnb  alle  "^-Hipiften  mügen  fd)cnten  unnb  toben, 

beh)el)Ben  foUt  l)l)r  uijmmcr  metjr,  ba^  brob  l)ie  utjmmer  blei)b,  trolj  eud)  unnb 
aber  tro|,  SBic  Irot,  alß  id)  gefagt  ijdb,  5J}t)r  ligt  nichts  brau,  ()alte  l)eber= 
man,  loae  er  lüilL  (i-i  ift  l)i)rt)nn  fcl)n  far  be§  glaulicnö.  Wxjx  ift  guug, 
baö  fie  ml)r  £el)nen  artirfct  funben  brauß  madjeu  unnb  mei)n  gcloiffen  Don 

•M  folc^en  l)t)rem  gefd)lte^  unnb  unnii|em  getid)t  frei)  ift.  Xarum6  fag  id)  nod), 
Xa-3  fonig  l)cl)n^  leugt,  ba  er  fagt,  bie  ^"l)rifttid)e  fird)e  l)ab  fold)-:-  gcfetjt  nnb 
glettibe  alßo.  (i'r  ttiirtts  and)  nic^t  beliicl)Ben,  Sonbcrn  bic  2l)omiften  nnnb 
5^5Qpiften  glettjben  nnb  leren  alßo,  bie  finb  eben  cl)n  !ird)e,  »ie  cl)n  l)nre 
c^n  iundfralD  ift.    Sie  ürc^e  gcl)ct  nic^t  umb  mit  unnutjen  menfd)en  fabcUn. 

25  Xa^  er  aber  S.  ''^'auIuÄ  Irort  1.  (for.  l<i.,  ba  er  fterlid)  biß  facramcnt  in«,  lu.ie 

brob  nennet,  alßo  beutet',  bac>  bie  fc^rifft  offt  ettlna»  nennet,  ba^  nid)t  ift, 
©onbern  |ubor  geioe^en  ift,  alß  ha  ©ro.  7.  ftct)ct:  'S)er  ftab  5(aron  fra^  bica.  avoic:,  ij 
ftcbc  ber  |elT)berer',  hac^  ift,   bie  fd)tange  frafs  l)l)re  fd)Iangen.     Sil)e  tju  ben 
frechen  tenffcU,  ber  mit  unoerfc^amptem  maull  barff  jagen,  gott  liege  nnnb 

3"  fage  anbers,  benn  bai  bing  an  t)^m  felb»  ift.  S30  fage  ic^  mibbcrumb, 
Xa-3  tonig  £)el)n^  mit  fei)nem  fopl)iften  f untren  (engt  l)nn  fel)n  gifftigo  lugen 
maul.  Xie  fc^rifft  l)att  nie  gcrebt  anberc-,  benn  cä  an  l)l)m  f eiber  ift,  ober 
luil  ,3"ncler  ()cl)n^  nu  aller  crft  ben  l)el)tigen  gel)ft  Pon  fet)ncn  Irercfen  reben 
leren?    Söer  t)at  bl)r  bcfolljen,   ^u  glofiercn,  baä  ber  ftab  -Jlaron  l)ie  nid)t 

3s  el)n  ftab  ^el)ffe?  on  tjlocpffel,  ber  bic^  t)ie  l)el)ffet  brobt  nid)t  brob  nennen. 
Sßcnn  bu  ee  nid)t  Perftunbift,  loie  el)n  ftab  ftcbc  freffc,  foUtiftu  bcnnod)  bid) 
e^n  6reatur  ertennen  unnb  gott  bie  e^re  geben,  fel)n  lüort  für  mar  ballten. 

■1  fic^eftu  C  <J  oUein  C  aüain  BD  1J  tünben  BC'I)  loonii  fwie  auch  sonst)  Ji 
14  bannod^t  B  15  mügct  D  mögen  CE  to6en]  »otent  (!)  D\  18  »iU]  »ol  D  ^^r^nn]  ^vc 
in  E  19  tünnen  D  tünben  BC  20  geidjwe^]  tefd^üö  (!)  D  önnü^en  B  21  folic^S  B 
23  ^ut  CD  2ö  Hoilid^  B         2S  ftabe  BC      3autictet  BC      bic  fi^tong  C         2<.i  »nfict-- 

jc^cmpten  B        36  »erftünbcfl  BC  »etftünbft  D      ftäie  B  ftöb  C 

»)  Asseiiio  Bie 2;  Waldi  XIX,  184. 


248  ?liitWort  bciitirf)  niif  Völlig  .^ciiiricf)-?  SPitd).    1522. 

Hub  luciin  glcljd)  fold)  lügen  beftuiib,  ba«  bie  fcfjrifft  ettloaS  Tjicffi-,  ba5 
nid)t  alfjo  lucrc,  luie  IniK  fuiil?  ioplnft  betiu-lifjcn ,  bns  l)ic  and)  ^o  tut  flotiC? 
,Oift-J  gtuig,  ba-j  erfe  iagc^  5o  Umllni  \v\)x  iV'Umllt  ncmcn,  an  nllni  m-ttcu 
alßo  |!ii  fngen,  bn'ö  lH)ntiirtt  Mjii  liun-tt  lilciilu-  Dim  bcv  id)ritit,  baa  mci)t 
im'uv  Clin  anbevv  liel)iKii,  bi'un  co  Inuttct.  'ilH'nn  nit  bie  jdirifit  lni]i't,  b"l)viftiici 
iel)  gntt  iinb  mmid),  luoUcii  luiv  fuflcti:  'Jlciii,  fei)  bif  jiljrint  feo  iuHH-ifteljCit, 
er  jcl)  menfd)  imnb  gott  gcluefecu  obbcr  cljm  ntcnfdjen  unb  got  glel)d).  @o  fort 
an  l)nn  allen  fadjcn.  (5n)  Une  felin  luerbcn  liit)r  benn  bie  ''33ianiif)eer  Unbcr 
anffridfjten  unb  bie  ganlje  idjrifft  bcn  felient  l)nn  el)n  jpott  fetten. 

■JllBo  ni6d)t  id)  aud)  bent  touige  anttUiorttenn,  bel)n  [331. üüj]  ticrloanbcüu 
ift  nid)t  el)n  DertnanbeUn,  8onbernn  eö  ift  t)t)m  glet)d)  obbcr  ift  liorlil)nn  feo 
geliH'fjen.  Sprid)t  eljr:  ^Jtel)n,  bn  belueljfcft  e-3  nid}t,  bao  tjic  HcrluanbeUn  fjo 
Im  beulten  jct),  feo  jpred)  id):  äBa-J  ift-S  Don  notteu  IjubeliuniBcn  ^  .l^ft  gnug, 
bos  id)Ä  fage,  line  bu  l)ie  aud)  nur  fagift,  Brob  jel)  bem  brob  glcl)d)  l)nu 
3.  '^Hiuluv  inort,  unb  beUH'pfift  bod)  nid)ts.  Silieftn,  lieber  tonig,  Umo  für  el)n 
nnterid)et)b  ift,  ettUm-:  ^u  fageu  nnnb  ba-j  jelb  Im  benun)fjen,  llnb  luieber  fdjtoiubel 
geljft  bie  fcl)nb  ber  lnart)el)t  trel)bt,  ba«  ftc  aufe  el)ni  narren  lücrd  taufeut  madjen. 
'^Itfjo  ift  ba*  aud),  ba  erfprirfjt^:  Uienn  l'utl)er  fp  fjartt  ob  ben  loortteu 
Unit  l)aUten,  ^o  Unrt  er  fagen  niüffeu,  ba-J  (si)viftu-J  ein  liiet)l»ni  brob  fei)  l)m 

3"i). 6, 4il)i)mel,    bie    luel)l  er  fagt:   'id)   bl)ini  bao  brob,   ba-j  üom  l)t)uiel  fonu'n  ift', 

3oi).  16,1  ^Vmn.  <i.     ^tcnt:  'id)  bl)n  el)u  red)ler  loepn  ftoct'  k. 

'JlntUiort.  älH'un  fönig  t)el)nli  aud)  fel)ues  f6uigrel)d)C'  l)ett  gelimrtet 
obber  bafj  t)un  ber  fd)rifft  ftubieret,  lourbc  er  ni^t  feo  tolpifd)  nlfeutjen  mit 
flDtti-3  Inortteu.  (^l)riftnci  ^Vm.  i>.  beultet  fid)  felbiJ,  (^r  rebe  nom  gel)ftlid)cn 
Brob  unb  uom  gel)ftlid)eu  )iiel)nftort.  Xarnntb  ift  t)ie  tel)n  Inort,  baö  anbcr'J 
beutle,  beun  baö  bing  an  l)l)ui  felbcr  ift,  ©onbcrn  (5l)riflU'5  ift  marl)afftig  el)u 
gel)ftlid)  Brob  uub  tiicl)uftoct ,  fpel)f5  k.  3)enn  Ino  man  ba-J  morlt  'gel)ftlid)' 
Ijnm  ouberu  Inortt  fetil,  Unrt  cl)n  nein  toort  braiif?,  luie  bie  Wramatiii  iu 
fignri-3  leren  iurta  illnb'-':  'bireriö  egregie,  uotum  fi  caUiba  nerbum  IKcbbiberit 

ew).  6, 17  iunelura  lunmm.''    ?ll^o  lucun  *4-^auln'3  fagl:  '^fcmpt  ba'^  fd)Uierb  bev  geliftiy', 
ba  l)el)ft  fd)UH'rb  uid)l  mer  el)f;en  uub  ftatl  fumbern  gotti-j  luort. 

l'lber  l)ie  l)m  faerauu-ut  ulimpt  b"l)riftu-j  uidjl  gepfllid)  brob  imu  bie 
l)eub,  fjonberu  bae  uaturlid)  nnnb  geliiad)f5cn  auff  bem  laub.  So  mad)t  er 
aud)  tcl)u  gei)ftlid)  brob  brauf;.  Trumb  ge()et  e>5  l)ie  auber«  Im,  benn  ba  er 
fagl:  '^,d)  bi)u  ba-?  brob  luim  t)l)mel.'   S^a  ift  (.^l)riftu-j  nid)t  luel)ljen  brob,  \'lber 

1  Wenn]  Wenn  icf)  Jl  teftiinb  C  nWai  (für  eltmai,  so  noch  einigemal)  D  2  flcf)i'l 
flcet   ('  1   rjinjiivt    i'P  <"  fürt  t!  fott  />  8  bann   auch  D  9  goiilicn   /' 

JU  mbäjll  B      fünifl  C        ir,  jidjftii  C        17  fciinb  D        l'J  Wcljfeen  'erob  C        2.9  ftubioit  m ' 
t&lt)iict)  BE        atfonljc  Ji  -'.S'  Wort  (2.)  fehlt  D  29  lernen    l>        fic  caUiba  V 

SOfSl  Jfcmpt  iw  nicr  fehlt  J)        Sl  ftacl  C         .JVJ  nntcürlid)  /-'  natiittid)  (auch  imlai)  C1>K 
34  borauf!  JJ      briib  CD        35  l»rt)6enbtob  C 

')  Asserlio  El.  c  3:  Wakh  XIX,  ISO.  -)  S.  EinlciUj.  oben  S.  224.  ')  Horaz, 
Ars  jmt.  V.  47. 


9lnth)ort  bciitic^  nuf  .Rimifl  .ipcinricf)?  f&nd).    1522  -JIO 

l)ie  i|"t  icl)ii  lci)b  incf)t  flcl)ftlid}  bvob,  ©onbcru  bovt  ift  ev  flcljftlid)  bvot,  l)ic 
ift  ndiuiid)  iDCliljcn  brob  fetjn  Icl)b,  iinnb  mng  S.  'I'niilu-?  lüovtt  iiidjt  aiibero 
bcrftaiibcn  liicrbcn.  '^llfjo  ftcf)ct  ''|hiii1ii.:.  [)ic  imb  ftofict  iinnb  frfjcnbet  foniii 
()ol)iit3eii    aiiff-j    allov    fcljiteft   mit    icljiiett    faulen,    lamcii    liotcit    boii    bvotty 

,■,  glctjc^nis  unb  bcy  fleuctcl  lucriJ». 

2Ba§  er  ober  liici)ttcv  ()ic  fpdiet  iiniib  fol)n  fpottcvd)  madjt  Inm  bom,  bn§ 
icf)  bic  IjtuD  iild)d)iitB  bvaudjt  t)abc':  XaC'  cljfäcn  ift  fdor,  Uitb:  bcv  lueiifdj  ift 
flot,  al§o  aiid)  fcl)  ba§  6rot  G^riftuy  Icl)b,  ba§  fieljbc  natur  bcttnodj  Hel)ben, 
laß  id)  9ct)cn.    ,^\ft  nUiv  c\nnc[,  hai  er  fic  nidjt  bcl)ffct  ii nb  ftetjen  Inffeii  imifj 

lü  unb  iiiuidEcIt  bal)er,  (Vv  fei)  tet)ii  lüefjen  Unrbig,  baS  mit  foldjen  lue^en  ber= 
menc^et  merbe,  baö  nllc  »oefeen  fdjnffen  t)att.  Sa(^e  idj:  @ott  fra^t  nidjt  nad) 
beo  lüefeen  Inirbideljtt.  ^Jhin  mnft  fonft  aiid)  fn^en,  gott  luerc  nidjt  mcnfd}, 
flnitemnl  mcnfd)lid)  liief;en  beo  (^otlidjenn  Inefjeny  nid}t  lucrbt  ift,  nl^o  ift  bay 
brob  0"l)riftii-ö  Iet)bo  luefien   nidjt    Inerb,    aber  bnrnmb  fotc^et   nid)t,  ba»  eo 

15  nidjt  ba  fei),  on  6el)  fonig  l)el)nl^en  unb  !imlj  fopt)iftcn. 

llnb  liH'r  Uiollt  crljelen  alle  bie  greloet ,  bie  fntgen  aufj  bem  nerrifd)en 
toEcn  gruub  fmiigy  l)cl)nl.',en,  lueiin  man  gottio  toerd  meffeu  looüt  nod) 
linrbic!el)tt  unnb  unlDirbic!cl)tt'?  ^^ft'i  ntc^t  et)n  toniglic^c  !lugl)el)tt:  bau  brob 
ift-?  nid)t  loerb,  bas  6l)rtftu«  Icljb  fei),   bruinb  ift-?  lüdjt  alfjo?    Ter  menfd) 

20  ift  uid)t  rocrb,  ba-j  cl)r  gott  fet),  brumb  ifto  nid)t  al^o.  2er  fuuber  ift  gottiy 
giiaben  nic^t  Inerb,  bnrnmb  ift  l)I)m  gott  nid)t  gnebig.  fganä  tolpel,  luo 
t)aftu  l)nu  bie  fd)nle  gangen^  Soge  ml)r,  Inarumb  ift  benn  bie  gcftallt  beö 
brob'i,  bie  färbe,  fd)mad,  liiel)d)e,  gerud)  Inerb,  baj  üljriftno  lel)b  fei)  ^  ,;,^^ft 
bie  färbe  beffer  benn  bao  inefieu^  ,^^ft  ber  fdjmarf  beffer  benn  baS  forn?   £,^o 

25  gebe  gott,  boä  bu  muffeft  el)ttel  brobfarb  effen  nub  ul)mer  mcl)r  !el)n  brob, 
biß  bu  bel)n  totleä  gel)l)rrn  burd)  l)unger  fegeft  unnb  rel)nigft,  ob  bu  ftiiger 
luerben  funbift. 

f«l.  ®4|  Sas  funfft  ftud  ift,  baä  id)  bie  '•JJfeffec  l)abe  uid)t  e^n  opffer  nod) 
gutt  \vinä  tnollen  fet)nu  loffen.    ?)a  l)ie  Teffct  fid;  tottig  beljulje  bniiden,  er  fei) 

ao  meifter  Hügel  felb-5.  iS'l)  »nie  ftard  ftrel)t  er  ba  loiber  beu  l'utljer.-  älk'r  bie 
prnd)tigcn  tnortt  nllel)nc  f)6ret,  joUt  ttiot  bendcn,  e^r  I)ett  beu  l'ut()er  taufent 
mal  treffen,  llnb  Inenn  manS  an  fif)et,  fjo  finbö  bie  ariiuinent,  baburd) 
unfser  gcnfjc  lengift  bao  grafj  frcffcn  l)abcn.  5JemIid}  bie  ledjeridjten  boffen, 
bie  un^er  nadjparu  unß  mi  brel)  iar  gefangen  I)abcn:   @s  fet)  baö  aüt  l)er= 

35  fomen  unnb  non  niclen  fjo  gel)aUtcn.  Hub  Inie  fie  pflegen  Iju  fagen:  '3;ic  firc^c 
(ba»  ift  l)l)r  y3abl)Ionifd)c  l)urc)  l)aUte  nlfjo.' 

1'  nateiilid^  (!)  JJ  4  ^otcii]  )fo\\t\\  C  6  jputtctel)  Ii  7  jttü  U  v  gen  C 
11  110^  B         12  muft]  titug  B         IS  fcijtcmat  B  feijntcmal  D  fittenmot  C      floUidj  (no 

rc.ielm.)  DCE        17  \-ooii  C        il  ihifA  D        23  gerui^  /'  gctüc^  C       2C  renigft  /-'  rcljnflft  W 

■27  tünbeft  C  -JH  funfft  P.OD  31  ollein  C  :jj  nnfirfjt  C  33  tcnflft  C  rotfjcvidjtcn  .4 
loc^ctidjten  F  dafür  6ojctt)idjtcn  iofcn  (!)  1)        36  ^att  C 

')  Bd.  6,  510  f.;  Assertio  Blf^f.;  Wakh  XIX,  l'JOf.  »)  Assertio  Bl.  f  3/]. ; 
Walch  XIX,  192ff. 


250  ".'(ntluprt  btiitfd)  mit"  R'm'ux  ^ii'inr'dji-  SPud).    1522. 

'^Kßo  tf)iitt  mcl)u  fonig  aud).  5ft(f)t  cl)ti  fpi^Ie  fiivct  er  nufe  bcr  fcfjrifft, 
baä  er  fid)  gniitbct  uiib  mid)  ftoriict,  ©o  ic^  bo(^  nuff  bcr  fdjrifft  ftc^c  unb 
Hc^bc.  '^Ibcr  bcn  Lhiitottcm,  bic  ftill  mcffc  iinnb  bcr  lictcr  Ipriid}  ljcud)t  etjr 
an.  ^tvax  id)  lil)u  faft  miibc  unb  uttluftig,  liitii  bcm  brcrf  be-J  tonig-i  Iju 
bnnbcüti,  ()ct  aitc^  tool  nötiger  luifd)affcn.  Tod)  niufe  man  narren  mit  ■' 
folben  Uinfjcn,  ob  fic  Umt  nid)to  Hugcr  baoon  iocrbcn.  od)  nuifj  l)l)n  bic 
fdjcUen  OoUcnb  anid)iirlien  nnnb  bcn  tcnffcll  nod)  bafj  crluirncn,  bcr  liic  CH'ter 
*Dbrbio  )c^rel)et  bnrd)  !6nig  l)ct)n{5cn,  fprnct  nnb  luntct.  iJ3cf)nt  nn^  gut  für 
bem  Iwrnigcn  fonig  f)cl)nt;cn  nnr  el)n  ftnnb  lang,  barnad)  tüoUen  loijr 
rab  finben.  '" 

C^'r  flagt,  bcr  liarte  föntg,  niitcr  aiibcr  iad)cn;  äBcnn  bic  lliefjc  nic^t 
cl)n  gntt  loercf  iocrc,  [30  Unirbcn  bic  l.'cl)cn  ben  pricftern  nid)!-?  tiel)tlid)v  gnttö 
ha  fnr  geben.'  las  ift  l)l)c  foniglid)  geftritten  nnnb  loar  gefagt.  llnnb  luljr 
befcnncn-J  tralocn  and),  baä  nnib-J  gcUt  lui  tl]un  ift,  Inas  bie  papiftcn  leren. 
So  ift  nu  baö  ein  urfad)  au^  finiig  I)el)nt!en  fnnft,  baö  bic  ''3rccif3c  mnffe  cl)u  '^ 
gutt  Inerd  fct)n,  auff  bac'  bie  pfaffcn  l)f)c  gellt  gelol)nncn.  L^ijn  rcblid)  nrfad). 
.'pic  ligt  ber  ^nt()cr  aber  barntjber  nnb  bat  nod)  nie  tcljncr  ^0  glci)d)  Im 
troffen  alfe  tontg  l)el)n|ie. 

So  nmf?  ioibbcmmb  kmr  febn:  IBcnn  bic  Sdicn  nidjt  gelt  kinrben 
geben,  fjo  tncrc  bie  nicffe  nidjt  nicl)r  djn  gut  tocrd,  ba^  ift  andj  foniglid)  -" 
gcrebt  nnnb  tuar.  2^cnn  bn  foEtift  tool  fct)en,  tuo  bic  nieffic  f;o  oiel  abtrüg 
alß  fic  Ijn  tregt,  follt  fic  balb  Incrbcn,  loov  ber  bcnttcl  nnr  nmlbe.  Tcnn 
fönig  I)cl)nl3  ftcUct  bic  fad)  anff  bcn  bcnttcl,  »oill  fie  bcr  c))n  gutt  luerd  ober 
nid)t  bcWcn,  fio  mu^  alfjo  fcl)u,  fragiftn,  )üo  baä  bic  fd)rifft  grunbc?  'jlntlüort: 
fonig  bebnijc  glcubt,  es  fei)  fjo  red)t,  brnnib  barff^s  febner  fdirifft  ntebr.  2^ 

Ta  fil)e,  lieber  menfd),  Unlcl)e  nnl'crfd)amptc  bm'u  ftl)ru  bai'  ftnb,  loa« 
fnr  el)n  gebft  bai?  biid)  gcfd)ricben  t)abe,  loic  gar  fan  ber  tenffel  fel)nen  lüel)= 
mutt  nid)t  bergen.  O)ott  fcb  gclobb,  baS  er  §0  troffen  ift.  5ht  ift  ml)r 
niel)n  brid)liu  oon  bcr  iBabt)louifd)cn  gcfcngfnifj  beftcr  lieber.  ($§  l)att  troffen 
unnb  nid)t  gcfei)Uct  nnnb  fie  nnfijunig  geinad)t.  Sage  nn)r  el)n  reblid),  frum  m 
nicnfd),  »üic  mu^  iä)  mtd)  bod)  ftellcu,  bas  id)  mid)  für  foId)cu  gotuMi  fnrd)te 
obbcr  fic  alf}  gelerte  cf)reu  niüge/  Sie  fagcn,  id)  feb  biiffL'rtig  nnnb  mutig. 
Söie  follt  ei)ner  uid)t  mutig  loerbeu,  loeuu  er  )old)c  ungc)d)idte,  tbrid)te,  toi- 
pifd)e   fabeln  fibct   l)un   fold)cn  eruften  fad)en  für  locuben  /    ilBolau,  bao  ift 


1  fpljljlcii  /'  -J  ßtünbct  (su  immer)  Jl  ftcvljct  HC  ftiu(jct  A'  o  lltcf)  C  l)ötlet  ll/'J 
(prüd^  1U-:  jcugt  (,'  (!  nit  V  7  DoUcu  C  *'  fpiuclj  \\>wcti  1>  iünet  D  bc()ut  HD 
S'i'J  »ov  bcm  D  II  et  liis  tuiiifij  2ct  3.  t.  tlaal  ('  J3  tiiiiigtid)  C  II  troluciil 

loarltrf)  C  IH  t)cinlj  <:i>  l'J  luiirbcn  «/•;  -Jl'  (chemo  -JS)  tDuttcI]  fcdcl  CK  -J3  luill] 
toott  CD  ■24  gtiinbc  CD  2n  6iH)cr(dj.  I).  ft.]  grotc  t)irn  C  27  fjnfi  C  27128  luciljmiit 
(eo  mehrmnh)  E  28  Scvgcn)  »ctgccit  (!)  1)  30  grfctct  (.'  gcfrllt  E  from  li  31  füvd)ti: 
BDE      furchte  C        32  mutig  (ebeimo  33)  ('        33  iiiiitig  E       tovcdhtc  (so  Inimcr)  C 

>)  Asi^crtio  Bl.  (j;   Walch  VilX,  nm. 


Sdtttüott  bciitfc^  mit  ftöiiij  ^-ifintid)«  iBiid).    1.V22.  251 

bie   fürncl)miftc   jad;c  fonig  I^el)nl^en,   liianimb  bic  mcjle  ci)ii  ijutt  lucvrf  jcij, 
bO'S  fie  gellt  gibt. 

Xnrnorfi  kbingrt  er  mit  tvcfftidjeti  nnn-ttcn,  line  (-i  borf)  [50  gar  iü)rf)t-3 
fei)  iiu-ljn  rebc,  bod)  er  luoUe  ben  gvitnb  mit  fribcii  laijcu  imb  aiibcni  umblui= 

5  ftoffcii  geben,  allein  ank'ligen  mcl)ncn  laW  brauff  gctmltiet,  hav  ev  fclb  falle. 

Tancf  l)a6,  mel)n   fonig,   baC'  dir  ben  grunb  leffet  ftetien,  ba-S  tiinfj  l)lic  ein 

inelljjer  tonig  fel)n,  ber  Iniber  mirf)  ftreljt  nnnb  gibt  mt)x  ben  grnnb  frei).   Lh 

furdjt,  U.10  er  l)l)n  ontaftct,  er  lunrbe  l)l)m  auff  ben  fopff  fallen  unb  linrtnl)rfd)en. 

S30  fd)Iicf3  id)  mi  ans  fouigä  l)et)n^en  nrlanb,   baö  bie  ^JJfeffe  luibev 

10  Dpffcr  nod)  gutte  Inerct  fet),  biß  baö  el)n  anbcr  fome  unnb  ftoffe  mel)nen  gruub 
umb,  benn  tonig  l)el)nl5  ["^l  (? i|  left  mi)r  l)l)n  ftel)en.'  (5:-:-  mod)t  el)ner  anf]  bifjem 
ort  lücf)nen,  @§  l^ettc  l)rgent  ein  anber  bi^  biid)  gefdjrieben  nnter  beS  tonig-j 
namen,  bem  fonig  Im  fbott  unnb  fc^anben,  obber  mnft  benoten,  ber  fonig  fet) 
nnfi)nnig,  ber  Inibber  l'utl)er  fd)ret)bt  nnnb  fidj  boef)  bebinget,  fel)nen  grunbt 

15  nid)t  |u  riiren,  barnad)  bie  bletter  mit  flurf)en,  fd)ellten,  nafjen  runliet  nnnb 
gifftigen  ftidjcn  fülle. 

Xarnad)  met)f3ct  er  t;um  anber  mal,  tnie  bie  ^Jlefj  ein  gutt  luerct  fei) 
nnnb  fpric^t'-:  2ßer  cl)n  fjolljlin  fd)nel)tt,  ber  t()ut  el)n  töercE,  foEt  benn  ber 
nid)t  el)n  Inercf  tl)un,   ber   ba-j  facrament  mad)t  ober  Inanbeltt?     3ft'-'  "^c"» 

2"  cl)n  inerct,  [50  iftc'  ia  iiid^t  bdfee,  [50  mufj  (5  gntt  fel)n.  ©0  folget,  baä  bie 
5J}effc  el)n  gutt  loerct  fei).  §ie  niufj  id)  Inarlid)  lad)en  l)nn  bem  ernft.  (ia 
ift  looü  feo  ei)n  fel)n  bofBlin  Don  fönig  l)el)n^eu.  Sßenä  glel)i^  (SlaU'j  51arr' 
gejagt  I)ctte!    2Bic  fan  ber  teuffcl  f50  bifirlid)  fantifiru! 

3lbcr  bem  tl)eliiren  '•■Bnd)  fd)rel)ber  Im  anttliuntten ,   ift  l)ie   Ini  miffen, 

25  boä  bie  2)teffe  ift  |lüel)erlet),  ^um  erften,  tote  lol)r  babon  reben,  feo  ift  fte  bas 
facrament  fclbi'  mit  ben  luorttcn  ber  berliebffnng,  nemlid)  ber  Irare  leljb  unb 
blutt  C^l)rifti  l)m  brob  unb  liiel)n  fampt  ben  luortten  'bao  ift  mein  lci)b  h.' 
Denn  Ino  ba§  uid)t  ba  Inere,  fjo  Incrc  ha§  anber  cljttel  gepertle*  unnb  geperben. 
^Tay  facrament  aber  unb   bie  berl)ei)ffung  l)aben   inbr  nid)t  gemad)t  fjonbernn 

30  t?l)riftuc-,  unb  mad)t  fic  nod)  tcglid),  briimb  iftC'  uid)t  unfjer  loerrf  nod)  luort, 
feonberu  im)r  entfal)en-?  bnrd)  ben  glauben  gcpfttid)  nnnb  mit  bem  munb  lepplid). 
I'iil  ift  ber  grunb,  ben  fonig  bepnt.i  mpr  ftel)en  leffit,  barumb  rebt  er  anberC' 
oon  ber  meffc  unb  fprid)t,  bie  ^Jceffe  fei),  ba-3  man  bie  mort  gotio  fpred)e  unb 
mit  ber  f)anb  bie  l)oftien  faffe,  l)ebe  unb  lege.    Tai  finb  uu  unßer  Inercf, 

35  barc^n  to^r  goti»  tnort  unnb  facrament  faffen  unnb  l)anbelln,  nad;  folrfjer 

1  \ai^  C        6  lofjct  J!C1)£        S  fütc^t  BDE  fordjt  ''     outcftct  /;         n  jcrfiüicfjeu  C 

jurfiiii^cn  D  ^n  (statt  m)  §ErEniirfdf|cn  B         9  nu]  nur  J>      locbci  V  11  kft  li  faßt  C 

möii^t  C        14  bne  (icohl  =  ben.)  Sutficr  C         15  flüd&cn  B         17  anbctn  C         18  ijoUy 

lein  B  l^otfettn  CDE       19  bei  ba§  A        23  fificrlid^  fontofirii  Ji        21  t^cmtn  I>        28  flepctltc 

tn  fehlt  C        30  noc^  (1.)]  nad^  B      tägtid^  BJC        31  cntpfo^cnä  J> 

'}  Asserfio   Big  2;    Wakh  XIX,  197.  -)  Assertio  JBl.(/3^':    Wnkh  XIX,  1U9. 

')  Vgl  Allg.  deutsche  Biographie  4,  282—84;  Goedeke  2,  558.         *)  'gepetblc'  für  'gcpctbc' 
auch  bei  Paracelsus  DW.  4,  1738. 


252  Jüitloovt  bi'iitjd)  mif  .fiiniiii  .(^einricfj-j  iBiid).    1522. 

fomglicf^cr  flugf)el)tt  gcljorct  bnö  nnidjcn,  t^ovpurnl,  fild)  luijdjen,  Inllcicfjt  boy 
iiicfeeu  imb  ipitljcit  über  bcm  'ilüiai  and)  Ijiir  llu'itjc. 

511^0  bcfeunett  tniv,  biiv  fonig  f)cl)nl3cn  mcljc  frciyiicfj  cl)n  Uu'vrf  jcl),  uiinb 
a,üit,  ^0  bcv  pvicftcr  fviim  ift.    3)cnn  cä  ift  nirfjt  bo^c,  gotiy  Ivort  rcbcit  iiniib 
btc  I)ofticn  tragen.    5lbcr  alßo  luni  bcr  Wi(']'](  Im  rcben,  l)att  iin^  noc^  nie    s 
gctrcUmiet,  fint  and;  nnf3  norblin  niemnnt  gefngt,  bnö  fonig  ()el)nl3  ba-J  Imirbe 
el)n  l'icfie   l)el)fjcn,   tmjr  Ijctteu   un|3   fonft  baf]  lierluaret.     llnub   Incl)!  er  ^o 
niedjtig  ift,  bie  toort  tju  fercnbcrn,  iDoUcn  imiro  xfym  gern  gönnen,  bn-5  er 
■"JJh'tJe  fdlbvtopif  nber  efeUsfiipff  fjeljffe,  mie  er  Inil.     älMjr  blepben  bn  bep,  ba-3 
bie  'OJiclfe  fei)  tcftamentnnt  et  jignnm  bei  abieetnm,  bn-J  ift  nid)t  nnfeer  Umrt  "' 
nod)  tocxd  ßonbern  gotti-5  Inort,  bnrd^  Untere  er  bno  facrnnient  nUepn  nuidjt, 
tuenn  Inpr  fic  fpredjcn,  brnmb  ninge  ba«  Uuni  nnnb  loercf  gottiv,  nid)t  unf5cr 
fepn.    S,5o  lan-i  auä)  nid)t  unfser  gntt  luercf  nod)  opjfer  fepn,  5onbern  e-S  ift 
gottt'3  gntt  tuortt  nnnb  Inerrf,  ba«  er  nnfs  gibt,  nnnb  tupr  mit  bem  ghinben 
annebmen.      Sitje,    loie    fepn    Ijcpgt    ber    fimig,    bnS   niepn    bnln    lum    pbnt  n 
felber  feilet. 

Xarnad)  luep^et  er,  luie  bie  l'ieffe  and)  ein  opffer  fep,  nnb  ift  beo  fjo 
ganl^  fid)cr  getüife,  ba^i  l)t)n  ber  rebc  nirfjt  locrb  bnncft,  niid)  Im  befd)Iief5en  ^ 
unb  bcftiertC'  al^o^:  Ob  bie  -JJfefjc  epn  Oerbepffnng  Inere,  fjo  bpnbertv  bod) 
nid)t,  bau  fie  and)  cl)n  opffer  fei).  Xenn  pni  aUten  tcftament  limren  and)  ao 
üpffer,  bie  bod)  Im  glet)c^  berfjepffung  Inaren,  benn  fie  nerbieffen  bie  giitter, 
barnmb  fie  gefd)al)en  n\  .s>ie  lierftefie  id)  fonig  bepnbeii  nid)t,  benn  ift  baö 
fepne  inepnnng,  bao  bie  opffer  felbü  lierl)el)ffniig  geluefjen  fiiib,  fo  lengt  er 
nnb  luirret  faft  U'ol,  benn  l'erbepffung  Inarcn  gottis  Inort  nnb  niiiffen  alle 
tnegc  gottio  luortt  fepn,  brnnib  tnnben  fie  nid)t  nuf;er  luerd  ober  opffer  fepn.  ■■^^ 
SBoI  ifty  luar,  bo-J  man  bnrd)  opffer  bie  Hcrpepffnng  erlanget,  bay  ift  nn  bie 
fignr,  ba§  (^briftno  bnrd)  fepn  felbs  opffer  nnfj  erlnorben  "^at  bie  Perl)cpffcn 
bencbepung  l;ii  XHbrapani  gcfrijepen.  Unb  Inpr  and)  bnrd)  nnf^ers  Icpbö  opffer 
nnb  tobt  bie  Derbepffeji*!.  (5-ii|ne  felid'ept  erlangen.  Iiariimb  fibe,  Inie  tonig 
bcpnlj  f50  gor  nid)tv  luepfj,  loas  ncrpepffen  ober  opffer  fep.  m 

Xaü  er  aber  fid)  Uninbert',  toan  id)  fiir  prebiger  pnn  bpfjen  lanben  l)6rc, 
bie  Inepl  id)  fd)reibe*,  ^JJian  bnbe  nie  nidjtu  lum  ber  nerpepffnng  pnn  ber  '■JJieffen 
rcd)t  prebigt,  6o  man  bod)  pnn  fepnem  lanb  fold)-?  bif;  l.mm  nberbrnfj  prebige, 
'^tntloort  id):  llnb  niid)  lunnbert  and),  bie  loepl  epr  fold)  fepnc  prebiger  l)oret, 
ba§  et  |o  gar  nid)tu  branfj  leret  nnb  epn  tbmnna'r  efellu  fopff  blieben  ift,  m 


1  XtlS)  CDt:        2  f))ütjcn  C  I   (rom  H        0  fltIvotDmet  JlCß     Würbe  C       7  junft 

auch  1>         s  gijmitn  JIC  fliiiincii  A'  -Jl  iittvct  JJ         'J-lj-Jö  aHcWcflen  C         2ö  lüiibcn   II 

2'J  jntigtait  /-'  ■'iO  lDct)fjt  (,'  31  ucvwuiibci-t  C  32  i^vl)6  C  33  ^lim  utictbt.]  übet» 
fliifia  ('        S')  ti]omn  It 

')  Asscrtio   Bl.li2:    Wakh  XIX,  JU3:  „Quac  l.utlicri   ratio  a(l(!0  prorsus   f'ri','ct, 

ut  nee  response  digna  vidcatur."  ')  ehd,  ')  Ässcrtio  111.  f  4^> ;  Wakh  XIX,  105. 
•)  m.  0,  016. 


9lnttuort  beiitid^  auf  .ßöiiij  .^iciiirid)«  ÜBiidj.    1522.  25."^ 

ber  %o  c\ax  iiidjt  filjct,  bac-  iievl)cl)iiunfl  obcv  (\i)t\i  Hunt  iiidjt  iiii'ic^c  11111501 
Uicrrf  ober  opffcv  fetiit,  beim  Wo  flot  icbct,  bo  tl)im  \v\}x  1}1)C  nirfjty  uuri) 
geben  t)l)iu  etlüa-J,  feonbevn  f)üren  iw,  fnfien  iiiib  ucmeit  lum  l)f)m,  )üa«  er 
füget,  luie  ba§  aucf)  el)ii  grober  efell  greijffeii  mag.  Hub  foiiig  Ijeljutj  beiinod) 

•-  nid)t  l)cr)'tef)et,  Suiiberii  not^  ba  luiber  gct)ffert,  Unnb  meljiict,  Jueim  er  fel)u 
Ipottet  iiitb  mid)  ld)illt,  J30  fjabe  erfs  luol  troffen.  Talui  bac-  Ingen  innnll, 
bn>3  I)ie  fagt,  e5  fjabe  bi^e  nerlieliffnng  geljoret  bifj  luun  nbcrbvnfj,  Uerlenrfet 
l)i)nbeii  nac^,  ba  er  Don  bcm  lDel)l)en  fdjreibt,  6§  fei)  fein  Derl)cl)ffniig  i)in  gonlien 
abent  effen  (5l)vifti,  [50  gar  toll  unb  nnfl)nnig  mad)t  ber  l)af]  bao  elenb  Oolcl:. 

10  lavnad;,   toeljl   id;  alle  inei)n  fd;vei)ben   iiub   leren  baranff  ftelle,   baö 

nirf)t'3  fei)  l^u  leren  ober  |u  tjallten,  loaö  nid)t  flar  Ijnn  ber  fd)rifft  ftctjet,  barumb 
ntenfdjeii  lere  ober  Ijnfel^e  nid)t-ö  ober  frei)  nnb  nnnuttig  fel)nn  foUen,  ftvebt 
mei)n  fönig  l)el)nlj  bariiad),  bac-  er  fold)e  tuifetie  nottig  mad)e  unb  nid)t  frei) 
loffe.   Unb  fprid)t  anff-j  erft ':  (^-3  ftel)et  nid)t  gefd)rteben,  ba«  tüjriftuo  l)m  abent 

15  effen  f)abe  bac-  facrament  311  fic^  genomen,  fo  inüften  ilit  bie  pricfter  and) 
boy  facrament  nid)t  311  fid)  nemcn. 

'^lutiüort.  (jl)  bu  lieber  t)el)nli,  2Bo  tjoftn  beim  gelegen,  bao  e^^  not  fei) 
ben  prieftcrn,  ba«  facrament  311  nemen^  ,0"»  bel)ner  tircf)en,  bay  ift  l)nn  ber 
iya6l)tonifd)en  I)uren  ^    bn  grober  efely  !opff,  bu  foltift  3UUür  belneliljen ,  hivi 

20  bie  priefter  muffen  bac-  facrament  3U  fid)  nemen,  f3o  feriftu  eiiil)er,  al^ 
^ettiftu  e§  crftritten  unb  balücft  brauff  al^  auff  cl)ncn  grunb.  Sarumb  fage 
ic^:  C^y  I)abe  Gf)riftny  tili  fid)  genomen  ober  iiid)t,  ba  ligt  iiid)t«  an,  gteube, 
luild)y  birf)  gelüftet,  loeil  e«  nid)t  gefd)rieben  ift.  I'llfjo  fol  e-j  beut  priefter 
audf)  frei)  fel)n,  boy  facrament  iicmeu  ober  ni(f)t  nemen,  Unnb  foH  be§  SJapftä 

2''  l^lnang  unnb  gcfetj  mit  fi'iffen  tretteu,  frei),  frei),  frei)  luollen  unb  folten  lol)r 

fel)n   l)im   allem,  bao  aufier  ber  fd)rifft  ift,  trolj,  ber  ey  unfj  Inere.     Trumb 

ftef)et  mel)n  getobt  grunb  fefte,  ben  I)ie  fonig  f)el)ntj  mel)net  gar  umbftoffen  fel)n. 

^.Jtuffy  atiber  alfenljt  er  bat)er-:    6l)riftuy  f)abe  bas  facrament  gefegenet 

unnb  nid)t  bie  "Jlpoftel,  [50  muften  nu  bie  '^Ipoftel  unnb  priefter  nid)t  fegeiien. 

30  SBenn  id)  aber  Imirb  fagcn,  (vr  l)aty  l)l)n  befoll)en,  ba  er  fprii^t:  '■'goc  facite, 
bas  tt)ut  |u  mel)nem  gebcd)tiiiB',  IniU.  fcl)n  unguab  baf)iu  |il)cn,  baö  ben 
iimgcrn  befoIl)en  fei),  ba«  facrament  tju  net)men,  nid)t,  3U  fegeuen.  Oid)  fpved) 
t)ie  fdjier,  baö  fonig  l)el)iil!  üon  Cfngellanb  el)u  (.ynne^  Inere,  l)att  l)t)n  bod)  ber 

1  mugcn  BC  4  fogt  C  6  barjfl  C  T  tjum  uüctbr.]  übctfliffig  C  12  juictj  C 
aujatje  1-:         13  maä)  C  15  ^al)  C      tjcljt  X»  l'.i  juUot]  Bot  C  20  einher]  ciiiti  !■' 

•22  etaul)  B  23  flctüftct  H   flluftet  C  2Ö   lUDÜcii  CD        Julien  ('■  HO  würb  0 

32  jüngetn  C'/C       Jcgnen  C 

')  A^>iertio  Bt.h2f.;  Wakh  XIX,  201.  ')  Asxertio  Bl  h  2^> ;  Wakh  XIX,  204. 
')  Zu  '(Sime'  hat  Ihn  Prof.  Siebs  die  Freundlichkeil,  folyendess  mitzitteikn: 

Sieti  gil't  in  jciticm  SOörtctbudjc  (I,  ■'iSfij  ju  bnn  äBottc  Ernte  bie  ^cutunfl  „'■Jiavr, 
stultusV"  unb  fügt  Ijinju  „id)  Bctmagbics  fcltfamc  äöott  fo  loenig  q(§  ötimm  311  ctflärcn"; 
biefet  l)otte  S;2l*tfa.  111,  488  bcnictft  „stultusV  . .  .  hJOo  bcbcutct  enne?  man  tonnte  bcnfen  an 
Ende,  Zipfel,  iDofüt  bns  ä!oIf  Uctid)icbciitlid)  enne  fptidjt,   bod)  gcbtaild)t  £ut()cr  fclbfl  nur 


254  3(iitttovt  bfiilicf)  nuf  ßönig  §ciiirii^3  SBucE).    1522. 

tcuffel  §0  gav  bejeffcn,  ba-3  er  fid)  fcl]n-J  anbovji  lildiffirtt,  bcuii  aufj  Inutterm 
miittluiLi  bcv  i^Ptlidjen  iiuiicftet  \wxt  offeutlid)  tut  Icftcni  iitiiib  idjciibcu.    Tn-j 
3irtii  a  bljv  Satan  gott  flcpicte,  luic  tobiftii  luibbev  W\]mn  ']d)öp\\tx  uiiub  l)CiTn. 

So  jage  id)  nii,  bau  toovtt,  ba  (Sl)vtltiiü  fpvidjt :  '§oc  facitc,  ba»  tl)utt', 

ftrcdt   fid)   auffc'   gantie  ampt  unnb  bcfiltict  l)l)ii,   L)ct)bc  Ijii  fcgcncn  iiiinb  Im 

i.sov.  11,23 ncmeix,  fvclj,  luic  fie  luoUcu,  ULne  '].Hiulu-i  1.  (^"or.  11.  aitd)  fagct:  'Oid)  t)ab  eiidj 


2  niaieftot  J>E        4  bj  S[)i-iftu§  E        ö  jcgncu  fso  rei/tlm.)  C        (!  JEflct  7? 

Ende.  Sticlcr  27  Ijot  «»hc,  eum-,  aitnc  für  a//»e,  w/pm.  palea  (I,  194),  ('»nc«  uiib  .fc/tcteii 
aoera,  loa?'  einen  letcn,  tetnlDJen  SDlenfdjen  beji'idincn  tonnte,  f)cnneb.  ü»n  m.  ai/oi.  Kcinlonlb 
2, 113.     (Sgl.  .ff.  SBilt),  ^errig?  9Itd)ili  f.  n.  Spr.  LXIX,  4.39). 

3ur  (Jrflärnng  bcs  Sßotle-!'  ift  in  etfter  Sinie  jn  beadjten ,  baß  e-5  fid)  bcm  Sinne  narij 
teineC'Weg^  nm  einen  Sinvren  ober  leren  ticinbelt,  fonbern  baf)  ..fieinrid)  I)ier  ein  2cnfel,  ein 
<B  a  t(in  genannt  loirb.  Sa  nnn  in  Sntl)er-^  8rt)riften  öfter-i  9lbfnU  be-ä  anlantenben  h  uortummt  [er 
Kdiiiy  ftatt  Herr  KönUi,  erah,  eraus  u.  q.  m.),  fo  muffen  tuir  jlneifcUo?  jnr  Sentnng  bie  ©teile 
in  'JlgricotO'j  Spridjnjurtern  (1560)  f)eranjtel)en,  loo  el  Ijeifjt  (322»)  „er  sihet  eben,  als  hab  er 

hotfipfel  (/essen Itiic  Henn  der  tenfel.''    ?Ind^  ift  )id)erlid)   ber  Senfel  gemeint,  toenn 

c?  in  93rnber  §onfen-j  Diaricnliebern  (3708)  Ijeifjt:  „so  moes  der  Ifim/esimrinte  heyn  sin  sni/e! 
slaen  zwischen  sin  heyn."  ißenn  fietjfcrÄberg  fagt:  „der,  welcher  Cfolt  straft,  der  heißt 
Henn  i-oii  Narrenhery",  nnb  njenn  gar  in  l)eififd)er  l'fnnbart  lienii  ober  kenne  nt«  ?}ame 
für  einen  9iavren  ober  Sropf  gilt,  fo  fdjcint  mir  bcnnod)  al^  Sdjinipflnort  für  ftönig  .^leinrid) 
an  bicfer  ©teile  nnr  bie  iöebcutnng  „Teufel"  ,}n  paffen,  nnb  luir  fctjcn  fie  al8  gefidjert  an. 

S^ie  <Bad]e  toäre  bamit  erlebigt,  loenn  nid)t  nnffäfligerlDeife  ba?  gleid)c  äßort  kenne 
(foloie  ouc^  Ujicber  bie  9}ehenform  Hein  nnb  ferner  ablantenbc  2Borle  ber  gleid)en  SBnr^el)  ald 
Flamen  bei  lobeä  fid)er  bejengt  loäten.  3m  *)J!ittelnicberbentfct)en  ift  kennekled  ali  „Iotcn= 
fleib"  gebraiidjt,  im  Cc-nabrürfifdjcn  ift  and)  (Strobtniann,  Idiotikon  0.snabruj>:ense)  hcinen- 
kli'd  iinb  für  bie  „Jobc-Moft  b.  1).  Iclite-ä  ''.flbcnbmal)!"  liennehist  be,)engt;  bei  ;)(irf)arb  !Srebeit= 
brüdcr  Ijeifjt  tiroüfd)  „einem  das  Ileiimnniehl  tiufsiien"  fobiel  luic  jemanb  nmbringen  — 
eine  iRebenäart,  bie  fid)  öiellcid)t  ,jn  ben  oben  genannten  SÖorten  in  SBejie^nng  fe^en  liifet?  Sic 
in  (^ric-älanb  gebränd)lid)cn  gformen  kennekted  hinnckleä  „lotcntleib"  foh)ie  nfrf.  henhed 
„Xotenbelt"  laffen  fid)  aud)  anf  ablantenbcä  u  ber  äünr,jelfitbe  jnrürfjü()ren  nnb  bal)er  mit 
bem  brentl)ifd)en  Imnnenklal  „Xutcnflcib"  nnb  hiinnehedde  „Totenbett"  aU  53e,ieiel)nnng  (nnb, 
toie  ic^  beljanpte,  Grflärung)  be^  .(öünengrabc-ä  Hcrbinbeii.  3hid)  anf  bn?- ml)b. /(/Hfo/zW;«*; 
(id)Icfifd)  Itünepritt  SäJcnjet  ©djerffer)  ober  hennprcdiyen,  ba-ä  bie  bnrri)  bcn  lob  entrüdten 
©eclcn  meint  iiub  ein  '•Jiamc  für  Diaren  nnb  9Uben  .^n  fein  fdjcint,  l)abe  id)  in  ber  ;^eitfd)v. 
f.  bcwtidjc  5p()it.  XXIV,  148ff.  (1891)  l)ingelDiefen.  aBenngleid)  in  meinen  .^nfammcnftellnngen 
bort  einiget  Unfidjere  cnttjolten  fein  mag,  fo  ift  bod)  ber  fiernpnnft,  baO  biefe  2Borte  kenne  — 
hunne  —  (tigt.  Freund  Hein]  ben  Segriff  „lob"  barftetlen ,  nl^  fidjer  ^n  erad)ten;  meine 
91nfid)ten  finb  bnrd)  Walli'e,  lijbfdjvift  tioor  neberlanbfdj  lanl:  en  Scttertnnbe  20,  46 ff .  2 1 ,  34 
(1901,  1902)  luiebcttjolt  nnb  ergänzt  Irorben. 

2Bie  Inffcu  fid)  aber  biefe  beiben  il'ebentnngen  Oon  kenne  aU  „Xenfel"  nnb  „Xob" 
nereinen?  Gine  —  loie  id)  gern  jngebe,  l)l)potl)ctifd)e ,  aber  bod)  im  ganjen  bon  mir  aufred)t: 
etl)altene  —  Kombination  l)abe  ic^  barin  .yi  crfennen  geglaubt,  bafe  ein  Ql)b.  *Jiamc  *Henno  (anS 
gcrm.  *hanje'>  ,yir  Sthirjel  germ.  */(««  hxn*  ligl.  gried).  xai'ro  xairnv  „töten"  xon)  „?)lorb") 
ber  5!amc  be^  föottc§  gcluefen  fei,  ber  über  lob  nnb  V'eben,  Sieg  nnb  llnfieg  entfd)ieb,  liermntlid) 
nlfo  SäJobanS;  baf)  biefer  9iame  (nnb  Uerluanbte  ilL^orto)  fid)  bann  cinerfeit--  al«  5^\Kid)nnng 
bes  lobe«  (bjh).  bei  loten),  anberfeit-ä  aber  ali  9caine  für  ben  Icnfet  in  Spnren  beloal)rt 
l)ntte,  mie  benn  ja  bielfad)  (Meftalten  nnb  'Jiamcn  l)eibnifd)er  (Mötter  mit  bem  d)rifllid)en  iBegtiffc 
bc*  leufel«  tierfd)inot,ifn  fiiib. 


aitttuort  bciitf^  auf  JJbiiig  .£)C'"ric&o  S3»cl).    1522.  o^j^t 

geben,  333ay  icf)  cmpfniificu  l)nli  luui  bcni  l)evnur  k.    Tciiii  ev  imll  bamit  licfollin 

(jabcn  In:   tl)iin    aUc'3,  Umv  ba,iiimnl  ftcirtjiil)  i'nn  i)l)m  uiuib  fi'ljiu'ii  iiiiuicni. 

lliiiib   luemi  glcid)  fotiifl  I)cl)nlic  (eftcvii  Inav  mcvc,  bnv  foldj-j  {5l)vii"tii>5 

nid^t  Dom  )cgeiicn,  Sonbevit  Hon  bcm  iiemen  flcfagt  Ijettc,  l'iebcr,  \va-i  {)cttc  cv 

5  Ijfjneu  benn  bcfoÜ)cn  I3U  nel)men?  Sollt  ev  allmal  erab  Uom  f)l)mel  tomeii 
iiniib  fclbJ  iegcneii^  So  gav  bcnt!t  hai-  lilgenmaiil  nirf)t-s,  |iM.  P3|  lua-j  cv  fage. 
Sollen  fie  bao  nemcn,  baij  fiebaluunal  nanten,  \]o  utiifien  fie  la  gcfcgenet  bvob  obbcv 
ba§  facranicnt  ncnten.  3Bte  foUcn  fie  c3  benn  nenien ,  luenn  fie  i-i  nic^t 
luioor  f ollen  fegcnen? 

10  äimt  er  aber  nun)n  luovt  (ba  id;  gejagt  f)ab ',  cv  Jolle  nicljty  außer  ber 

id)rifft  geballten  Incrben)  alfjo  fpanncn,  baö  er  auef)  bic  natiirlidje  folge  ber 
gcpotenen  Inerrf  ad)tet  Oon  niljr  geleucf'et  tuerben,  -JUtlc:  (^"o  ift  nid)t  gcfdiriben, 
ba-j  ba-j  facrament  ber  iHpoftell  munb,  tjungen,  jdjlnnb  b^ibe  angerurt  ober 
no§  gemacht,  65  ift  nic^t  gefrfjrteben,  ba«  fie  es  gcfd^merft  nnnb  gevodjen  ober 

1.'.  angefelien,  nnnb  lüa§  ber  follgc  niel)r  finb,  bie  natnrlid;  aiiliaiigen  ninffeii  beni 
cnipfal)en.  ilßill  er,  fage  icf},  niel)n  Uiortt  alfjo  enge  fpannen,  bac'  er  nU)r  fd)iilb 
gibt,  bac'  id;  foldje  folge  and)  licrlengne,  luenn  id)  fage,  ha-i  nic^tö  an|jer  ber 
fdjrifft  Im  tjollten  fei),  äBev  fil)ct  benn  uid)t  bay  gifftig  bnrdjbittert  btrlj 
mit  bradjen  gallen  Ijnn  bem  b"l)riftlidjen   fd)nt!  bcrrnn  ber  firri)cn,  ba-?  nur 

■-'«  nrfart)  fncbt,  tjn  liegen  nnnb  leftern^ 

311^0  fage  ic^  aud),  Sßenn  C^riftnc-  fdjon  mct)t  befoUjen  l)ette,  bas  facra= 
ment  Iju  fegenen.  50el)l  er  ober  befilbet,  ba-s  gefcgenete  Ijn  nef)men,  liUuinge 
bod)  bic  natnrlidje  folge,  ba-j  erf5  andj  Ijn  fegen  befolben  b^'tte.  '^Iber  foldje 
folge  lüirt  fonig  lugener  nnb  leftcrer  nl)mer  meljr  beloebfien  am  facrament, 

25  bao  C3  obffer,  gutt  luerrf  fei),  limffer  l)nn  lueljn  Ijn  tbnn  fei),  nnb  tna-j  bie 
33abl)lonifd)c  l)nre,  bec-  fünigö  tion  (ingellanb  £ird)e,  mel)r  für  avtictel  erlogen 
()att.  2)arumb  flehet  mel)n  grunbt  nod):  Sl>cl)U  6I)riftU'5  am  abentmal  baö 
facrament  nid)t  geopffcrt  l)att,  foll  d  aud)  l)nn  fel)ner  ''JJfeffc  geopffert  Inerbcn, 
nnb  nid)t-:'  nelncä  anf^er  ber  fd)rifft  auffgerid)tet  luerben. 

31»  livi  aber  tönig  l)el)nlj  fprid)t-,  (fs  fei)  flar,  ba§  bie  priefter  l)nn  ber 

DJleffe  tl)un  nid)t  allei)ne,  haii  C^^riftuu  am  abentmal,  fjonbcrn  aud)  am  (H-enlj 
tl)an  t)att,  'Jlntttiuirt  id):  Tic  tlngt)ct)t  mag  blnccn  Oerftanb  l)abcn,  ber  erft, 
boi'  fie  ba-5  facrament  opffcrn  follen,  bao  Icugt  er  aber  unb  tauy  nid)t 
bclBel)Ben,  benn  bie  priefter  tbnn  nid)t,  ba-i  (>l)riftu5  am  (k'eutj  tl)an,  f5onbern 

K  baji  er  l)m  abcnt  effen  tliett,  ba  er  fid)  nid)t  opffert,  benn  er  bat  fiel)  nur 
el)n  mal  geopffert.  2er  anber,  ha-:^  fie  b'briftnm  i)m  facrament  opffcrn  unb 
Gveutiigen,  Itiie  bie  ^suben  tl)cten,  bac-  ift  flar,  benn  bie  bov  facrament  opffern, 

1  l^etnn  C  3  l^e^n^  C  .5  ^cra6  CJ>  T  ©ottt  CD  11  nateüxtid^c  B  notürlid^e 
CDE  12  ?lIfo  BCE  10  (Pannen  nach  B,  in  AC1>  (pangcn  (Ursache  das  voratm/e/iende  cugc^ 
17  setteüafuc  B  l'J  (S^iiftcnlicftcn  II  jdöiirmfjcr  C  wie  oben  20  löftern  B  2i  gcfc-- 
gcnct  B      (ilDÜnge  DC        23  natürlirf)  hier  auch  B        24  lügnet  C        37  opffcrcn  /■" 

')  Bd.  II,  r>12:  „nee  nuliis  aliud  proijonamus  quam  ipsum  verbum  ChrLsti  etc." 
»)  Amertio  Bl.  h  2^;   WalcU  XIX,  204. 


256  ?tiillDovt  beiitfd)  nuf  fionig  .g)ciiirii.i)§  Siidj.    1522. 

bie  tcfterun,  fd)enbcii,  Cireiiluiicn  itiib  tobten  felm   licl)lii'(Cy  Uun'tt,  bii  mit  er 
bie  'JJtefie  l)att  eiinc^eiel^it. 

Sarmid)  fompt  er  aiiff  bie  [tili  iiiefie  ober  (Hinoncm  utuib  flibt  für  ',  uiel 
bingg  fet)  it^t  l)m  brnuc^,  toic  nucf;  ber  (5aiion,  bie  Ijiin  ber  fc^vifft  nic^t  ftnb. 
llnb  legt  mljr  nuff,  icf)  I)a6c  ba-s  luort  'Cuotieöeunque  feeeriti-J.  So  offt  l)f)v  ^ 
bac-  tl)ut  Jc'  iücf}t  ani  bcm  (^luingelio  (Xeiui  burljuiieu  fteliet  mir:  '.§oc  tnntc, 
bas  tt)utt')  Sonberii  an-:-  beii  Cwinon  genoutcn,  barumb  foll  id)  aud}  beit  gnntieu 
(s'anou  ^oEtcn,  barijuu  baö  iacrament  eljii  opffer  genant  luirt.  ®n  armer 
teuffei,  tuic  fd)lel)ififtn  beiucii  fopff,  tuie  fiidjftu  l)nlff,  aber  e-?  liilfft  bid) 
ntd)t,  hü   foüt   mljr  bie  'i)3tcffen  laffen   tel)n  opffer  blel)ben  üii  bel)uen  band',   m 

'^sä)  ijüh  ben  ^anou  üerluorffen,  beim  er  ift  Im  grob  oom  opffer  beo 
farraincnt«.  ''Mcx  tonig  Ingencr  follt  bod)  ©.  ^hhiIo  ^o  Oiel  elire  tljan  l)aben, 
ba-^  er  ijljii  fnr  loarljafftig  l)ielte,  baö  feljne  loort  6l)rifti  jeljen  iiiib  er  oon 
6t)rifto  altes  empfangen  t)abe,  tnie  er  fcl6  fagt,  bantmb  muffen  bie  Hunt 
Gl)rifti  '.'öoc  fatite,  has  tl)iit'  eben  fjo  Ptel  gelten  al§  bie  Uiort  'I-Hinli  !■■■ 
i.Äct.  ii,2fi'rinotie-?euiiguc  feceritis,  fjo  offt  i)l]r5  tl)utt\  Unb  fie  gelten  aud;  f]ü  oiel, 
luenii  man  bie  ©rammatiea  nur  aufil)et,  on  baS  tönig  ()el)n^  fcl)n  alfent^eii 
unb  affenfpiel  trcl)6en  mufs  unb  iiuglel]d)en  fl)nn  brau)";  fangen  imb  liegen, 
ba-s  l)nn  5.  !:panlny  aubere  luovtt  ftel)eu. 

%a-i  er  aber  ctlidjer  Octter  fprurf)  eljufiiret-  unb  fpottet  ineljiier  l)offart,  au 
baC'  id)  allel)ne  l-oill  fing  feljn  unb  fet)  ber  aller   groffift  narr  je.,  fid)t  inid) 
nidjt'S  an.    'JJtpr  ift  gnug,  1*1.  ii:4]  has  fonig  l)el)nt;  teljn  fdjrifft  anffbringcn  tau, 
Uiibbcr  ben  aller  groffiften  narren  ber  aller  fliigift,  unb  ber  Uiepfje  man  bem 
narren  befennen  mnf5,  haö  ber  Petter  fprud)  ungeloi^  ftnb  unb  offt  gcl)rret 
l)aben,  barninb  auff  fie  on  fdjrifft  nidjt  ,yi  baloeu  ift,  on  pnu  fepncr  tirdjeu,  2.', 
ba  er  fdniljtjerr  über  ift.    ^c')  'iber  felje  Unbber  aller  Oeter   fprndj ,  Unbber 
oller  @ngcl,  mcnfdjen,  tenffel  fünft  unb  toort  bie  fdjrifft  unb  ba-j  (ynangelion, 
barljnneu   bie  ^}ief5  ttarlid)  erfeitiiet  Uiirt,    ba-5  fie  epii  Umrl  iinb  U'errt  goti« 
fei),  bari)nneii  iinfj  got  oerl)e\)ifet  unb  l]el)djnet  fepne  giuibe.     .sliie  ftelje  id),  l)ie 
tro^  ic^,   l)ie  ftollure  id)   unb  fage:   @otiy  Unnt  ift  mpr  über  alle»,  gotlid)  30 
maieftet   ftel)t  bei)  mi)r,   brumb  geb  id)  nid)t  el)n  l)or  brauff,  »oenn  taufeut 
vUuguftiiiuö,  taufeut  l)eint3en  fird)eu  baju  loiber  luid)  loeren,  unb  bl)u  geluifj, 
has  bie  red)te  tird)c  mit  ml)r  t)ellt  an  gottie  löort  unb  left  f)el)ntieu  fird)cit 
au  mcufd)en  luorteu  Ijaiigen.    Xa-3  nnfjlin  bepfj  mpr  auff,  .s^el)nl',  Oou  (fngel= 
taub,  troli  unb  aber  trolj,  bel)ii  flud)en  l)ilfft  nid)t,  bepn  fd)ellteii  gillt  nid)t,  r. 
bcpn  lugen  ael)t  id)  uirijt,  bein  breUienn  furcl)t  id)  nid)t,  beun  bii  erftiimift  an 
biedern  ftud  alf;  ein   ftoct  unb   bift  fonft  nid)to  beun  epttel  loort.     Ta  bii 

9  ?cf)[cl)fffft   bii  Jt   frfjlnffcftu  /'  U   folO  ('  IC,   it)v§   D  IT  otfauijcn   JiK 

21  fitoffcft  liCJJJ-:  (so  auch  unten)  'J->  uicOt   /'  24  jpiiic^  liCDE        26  utjcr]  aicr  li 

arict  (ebenso  27)]  alle  /.'         27  fünft  <J         2S  «artitij  li        2<>  fein  flnabc  C         30  fn«  C 
31  moicftat  Bl>        33  011  gotliä  h).  D        34  nüßtcin  B        30  itamn  A'      fordjt  B<' 

')  Asmüo  Bl.hS:   Walch  XIX,  20',.  ')  Asscrtio  Blh4;   Wakh  XIX,  200 f. 


^Jditluorl  beutfd)  auf  Äönig  Jgicintid)?  SBud).    1522.  257 

rcbeii  jolt,  ba  fd))iicl)fli|tu,  bei  bii  id)liicl)ftcu  folt,  ba  Un'idjiftu.  SÖeuu  bii 
ml)v  Tüinipft.  bci-j  bic  illcffc  cljii  ücvtjcmlunci  iiiib  lücvd:  fluttiä  fct)  Iju  unfe,  So 
iolitii  flcluottiieu  l)abcii.  Tciui  loil  id)  and)  ingeii,  bn«  bic  ^Jlcijc  cflii 
opffcv  fei).    Ojoti-j  iicvl)el)ijen  aber  inib  uiovt  tan  uid)t  uii^cr  lücvcf  fcljn,  oiidj 

5  iiid)t  geopffert,  fjonbcnt  niiv  cinpfniigeii  iiiib  gcgtciibt  lucrbeii.  Siaf]  jel)en,  lucr 
die  anhcxi  'iaa.m  \v'ü.  (?••;  ift  t'djanb,  bao  clju  fdiiig  fjo  elm  groß  büdi  jdjvelibt 
iiiib  bifj  lieubtftiid  nid)t  an  vuvcii  und)  tvejfen  Ivill,  bavauff  id;  ftelje.  (H 
l)at  aiid)  iiod)  nie  fel)iicv  l)ievait  luollen,  alle  finb  fie  ftuinmeii,  lociin  fic 
l)i)van  fomeii,  iinb  flielicii  luie  bev  teiiffcl  bn-j  i>xmk  imb  t)6veu  bod),  baö  id) 

10  auff  biBcm  felji  ftebe  luib  tvol',  il)ii,  uiib  fie  mci)iieii,  fie  luoUeii  mid)  mit 
iia^cn  vunljen  iinb  fpotten  banon  iageii,  mic  Bitev  ift  l)()u  bas  ftudle,  luie 
gern  luoUteii  fie  eo  bel)ffen.  IHber  fet)iier  ift  iibev  foiiig  bcljiilien  flfigfjeit,  bev 
t)at  fid)  offcntlid)  bebingct,  cv  IvoUc  mir  bifseii  gnnib  imbenivt  Uiffeii.  ^d)  ^^e^^fi 
1)1)111  abev  fct)ii  band,    od)  mag  l)l)v  iiid)t,  fpvadj  bev  fiid)f],  fie  finb  fd)Uiavlj.' 

15  äBas  mi  fouig  ()cl)nt',c  Uicl)ttcv  luefdjet'-,  bas  id)  i>m  glaluben  on  lücvrf 

bic  beftc  bevel)ttinig  luim  facvament  gelcvet  ()a6-*  nnb  bic  leiitt  ungeWmingen 
balui  l)el)ffe  gcljcn,  imifj  id)  i)l)m  lui  gutte  l)allt.ii  atfi  el)nem  iiiift)iiiiigeii 
UQvren,  bcr  iiid}t  Iveifi,  inad  glalube  ift,  iinb  loic  bic  gdüiffcn  nii-i)t  mit  gefeljeii 
gctjloiingeii,  f3onbcvn  mit  licv()el)ffiing  folten  gevcl)ljt  luerbeii.     Tenii   ev  fd)ilt 

20  niiv  foldje  leve,  cv  luibevlegt  fie  obev  iud)t.  Tavumb  tan  id)  l)l)in  uid;t  niibevo 
auff  fel)n  fc'^eü.tcu  antlnovtten  Tcmt  'beu  gvatiac\  gnab  i^smidcv.' 

1a<:'  leide,  ba-S  el)v  iucl)ii  l)ol)ftcv  iinnb  ftevdift  ftud  nennet*,  ift,  bas  id) 
gefd)vibcn  l)abe'',  Tic  'OJteffj  fei)  nidjt  el)n  opffcv,  3i)ntemal  bev  pi'i.'fti-'i-'  cmpfeljct 
bic  'iJJeffjc,    Cpffev  aber  Inivt  gote  geben,     j'^n  finb  cmpfaljcn  nnb  geben  ,yi 

•A  gleid)  luibbcvnanbev.  Ta  ift  mel)n  l)cl)nl5  el)n  fvel)bigev  nnnb  fnncv  gcfell  nnnb 
tl)av  inl)V  tvolj  bieten  nnnb  fagen'^:  'ÜiJo  ift  i)I)e  el)u  opffcv  gclpcfien  i)m  alten 
gefc^ ,  bav  iiidjt  bev  Ijii  fid;  gcnomen  i)ab,  bev  eo  opffevt  ^  ^'IntU'ovtt  id): 
?)nn  bev  4Mblicn,  bic  l)nu  t)cl)ntjcn  fivri;cn  gelcfjen  loivtt,  ba-5  ift  pnn  bev 
Voten  l)iiveii  fild),  ift  fvcl)(id)  fepn-?.     .s"j)cttc  abev  inel)n  f)ci)nl',  iinBcv  ^Mblien 

;io  nuv  cl)u  luenig  angeblidt,  luim  Inenigftcn  bcn  pfalnt 'iiiifcveve',  bcn  bic  finbcv-cj.  m,2i 
Icfeen,  fo  bette  ev  bac-  bvanbopffcv,  ba-j  man   t)e*'ffet  l)olocauftum  nnnb  iiige 
fatvifieinm   gefeljcn,   baoon  nid)t-<  gcnomen,  fjonbcvn  ganb  nnb  gav  gott   Ijn 
el)ven   pcvbvantt   luavtt,  ba-?  limv  bao   l)ol)ift  nnnb  lu'ft  opffcv,  ba  funb  l)be 
iiidjt  tili  glel)d)  opffern  uunb  empfal)cn,  geben  iinnb  ncmcn  fel)n.    l'lbev  linc  bev 

:i5  fc^ii^l)evv  ift,  fjo  ift  nnd)  bic  fivd}c  uniib  l)l)ve  3?iblia. 

7  tiniiptitiicf  (so  iiiwier)  Jic  Oaiibftiirf  E         U  fturfe  H         12  luuUtcn  ''         /.'.'  tintie^ 
vi'ivt  <'I>         IS  cilntob  C        19  gcsluiinneii  C        2>  Ictft  C       (jod^ftcS  CH  l)orf)flco  /.'  tiüflf«  /•; 
:?■<  jittemat  (.'  fcl)tcnio(  1>  Seitcinmal  IC      cmpjol)ct  C        21  got  BCE        2'>  tuibcv  cinnnbcv  E 
frcübigct /.'        2UMä)  (mißverständlich)  1>K       ."0  mciiiftcrt  ^1        33  i)ci)i^t  J>  i)'oä)^t  C  i)biit\t  E 
')  Nach  der  bekannten  Fabel,  s.  Thiele  IUI         ■)  Asuertio  nii3;   Walch  XIX,  212. 
•')   üd.  6,  ölT.  *)  Aiisertio  Bl.  h  3^:    „pn.stremuni    argumpntum    Lutheri,    quo   vnlut 

uncliora  sacra  sustinetur  navi.s  etc."  '")  Bd.ij,  521  f.  ")  Afscrtin  1il.h3^';   Walch 

XIX,  20(1. 

fiut§er§  äBeTtc.    X,  2.  17 


25R  9lnttD0vt  boittid)  niif  flönig  .5)piiiric^s  Sgurti.    1522. 

SBic  tuol  biß  nicf;t  mein  fterctiftcv  flriinb  ift,  luie  l)cl)nl',  hu'icner  leugt, 
ßonbern  bcr  brobcii  fieingt,  bcii  inljv  töuiii  |~-i*i.  51]  flft)iili  aufj  gimbcit  iiubcnivt 
leffet,  2o  füge  icf;  bod;  uod)  liiel)ttcv,  bao  and)  fel)ii  ntiber  opftev  gelücf]cn  ift  iiod) 
feljn  mag,  bac'  ^u  gletd;  gcopffcvt  iinb  genomeu  luart,  beim  luie  limil  fie 
ni(f;t  aüc  ncvCiranb  Univbcn,  ßo  liiavtt  bod)  el)n-j  tel)lo  lu'vbvaiib,  iinb  bnä  anbev  r, 
tcl)I  ben  pvicftern  luigeeljgent ,  bie  cv  nn  gottt-j  ftatt  eljniuimcii ,  balmn  ii^  iljt 
mä)i  uiel)ttcv  fagcn  loill.  .^sft  gniig,  ba§  tieljnlj  uoii  (5'ngellanb  |el)gt,  Uiie 
gav  iijx  fcIb-S  iinb  fein  fopt)ift  Pun|i  feto  finb,  bie  nidjtC'  linn  ber  fc^rifft 
gelegen,  bcnnod)  bndjev  frtjict)bcn  nnnb  frerf)  nrtcDf  nnfj  fd)vcl)en,  C^e  fei)  nirfit 
i)nu  bcr  fdjrifft.  9(l^o  fd)lief3  id;  l)ie,  bae  tiel]n^  Hon  (Sngellanb  lengt,  Incnn  lo 
er  fdjve^bt,  ba§  bie  opffere  |u  gtcid)  geben  iinnb  gcnomen  Unirben,  unnb  fano 
and)  nidjt  cvluep^cn,  Soubern  Umrben  nur  gotte  gegeben.  "ilMe  nbev  bnS  pnii 
6[)i'ifto  unb  i)nn  nnfj  erfnUct  ift,  lafj  id;  il'.t  anftef)en. 

^JtltJo   f)tibeu  \v\)x  ba§  Ijof]  facramcnt  unnb  bie  53leffe  errcbtet,  bn-?  fie 
nidjt  unBev  opffer  nod)  gntt  tücxd  fep,  conbcrn  ei)n  gnebigci  Uiovtt  nnb  tjeljdjcn  r, 
gottiC',  ba  mit  er  gegen  nnf]  l)nnbeUt,  gnab  nnnb  (eben  Iju  geben,  baran  lupr 
glcluBen  fotlen.    llnb  fefien,  bne  bcv  teuffet  pnn  f)el)nl?en  Don  ©ngeltanb  tuim 
ttunber  narren  Sorben  ift  über  fel)ncm  itiibberfedjten ,  l)off,  er  foU  nue^,  i[)c 
tcngcr  er  ba  Iniber  fid)t,  ijlie  nerrid)ter  luerben.    .Stäben  Uipr  aber  bie  'DIeffe, 
%o  ^aben  lnl)rc'  gar,  benn  bae  ift  beo  i^apftumbv  unb  aßer  gel)ftnd;en  i)(\V)h-  20 
ftutf  unb  grunb,  barauff  t)fire  ftifft,  Üofter,  tirdjen,  ia  ijl^rer  gant^er  baudj, 
Iel}6  unnb  (eben,  ftanb  unb  tuefien,   ef)rc  unb  prad)t   gebaluct  ift,   ba§  feilet 
alle«  Iju  poben  bal)er  on  unfjer  ftnrmen.     Xu  elenbc  fieljukn  firdje,  Inie  übel 
fc§u|t  bid)  bclju  fc^ut^fier  mit  folc()cm  groben,  narridjtcn,  liigcnbafftigcm  gcl)ffcr 
l)nn  bießem  biirf),  bu  baft  beijn  ablafj  übet  angelegt,    ^d)  f)'''b  felbs  nid)t  gelwift,  ■>:, 
bac'  mcljn  biid)le  Hon  ber  i^abiyionifdjen  gefendnifi  fjo  med)tig  unnb  gntt  Inere. 

S)ie  anber  fedjö  facramcnt  mufj  id)  iljt  aufffdjieben.  Stucö  ifts  aät-i 
Iel)d)tlid)  beut  fiel)nt'.cn  iui  nemenn,  iHcnn  man  nid)t  mc^x  tl)ntt  benn  fpridjt; 
.^el)n^  füret  teljuc  fdjrifft  fjonbernn  menfd)en  lere,  bie  geUten  nid)t  on  fd;rifft. 
@o  ift  ba§  Inort  Sacramentum  i)nn  ber  gankn  fd)rifft  ni)rgcnt  l)nn  bem  j„ 
braud),  ba  fie  ee  l)pnn  liicljen.  Tenn  3acrantentum  ober  mpfterion  bcpft 
i)nn  ber  fdjrifft  el)gentlid)  cl)u  gef)el)mni':?  ober  uerporgen  bing.  '3,^o  feren  fie 
«-  umb  unb  fagen,  e§  f)el)6c  baö  eufjcrlid)  l!ei)d)en,  ba-;  lafj  id)  bod)  gefd)el)en, 
%o  fern,  bas  C3  mir  frei)  bleljbe,  fold)  benttung  tml)aUten  ober  tuilaffcu,  bie 
liiel)l  e§  Ijun  ber  fd)rifft  nidjt  olfjo  beutlet  luirt.  Xenn  id)  »nill  barob  mit  .,,, 
niemant  ftrci)ttcn,  ba«  er  ettoa-J  melir  ober  aiibcrä  faget,  benn  pnn  ber  fdjrifft 
flehet.    ?)a  i^  JüiU  lool  ^u  (äffen,  bao  er  fagc:  .s3el)nt^  liepffe  funlic.    Sonbern 

2  unbcvürt  CA' -tcticvl  X»         .')  boiinoct)t  '  /"  wnim  ''         /;  o^fffv  '"      tuuvbrnl 

Wetbcn  C  12  ime))itn  I>  würbe  J)  got  ß  gott  CD  13  l)cl(  JJ  11  liocf)  /;  /a  üUcv  ( ' 
(ȟcr  B)IC  li)  ncrri(ef)cr  (cbeum  24)  E  21  in]  l)c  D  2:1  ftiirmcn  />  2:112-1  iifcl 
]äjü\itCJ>  2'>n\äiJ'>  20iiiä)Un  CD  ifi^tcin  C  31  m\\ttx'ium  T>  ai'flcftcljnmisl  IjcitnlicT)  C 
34  fctcn  JJ  Jen  C        35  btod  X»        3i>  bafs  er]  bojj  cä  li        37  tunö  C  «iml)  Ji]  tunig  (!)  1> 


ÜJnthJotl  beulfdO  niif  Äöiiig  .^eiittic^ä  fSuäj.   1522.  259 

barob  ftreDtc  irf),  hai^  fie  mir  nicf)t  el)ii  not  brauß  macljcu ,  nlft  muft«  cil^o 
feDn,  luib  fcl)  bev  fdj'-'ifft  mctjiuntg,  loa«  fie  gel)tfcni. 

'illßü  ba  'i^auliic'  &pl).  T).  fprtcf)t :   '(y-J  lucvbcit  Utnei)   i)nii  cl)iiein  flcl)f(^  tfpii 
icl)ii,  bnSi  ift  cljn  gvoB  fncvnmciit,  ic^  fagc  aber,  l)ini  (51)vii"tii  iiuiib  l)nn  bcv 

■■•  fircfjen',  S)a  bciittct  '^^^luluä  ba§  facramcnt  ober  gctjcljmiü-j  aiiff  (^"^rifton  unb 
bie  ftrd^,  bn§  bie  feI6cn  bov  incraniciit  unb  öcrporgcii  biiig  fcl)cn.  Tninit 
ift  eriocrct,  bay  bie  cf)c  lüdjt  eljn  facramcnt  l)el)ft  ijnii  bei;  fcl;vifft,  beim 
Wan  unb  >ucl)6  ift  eufseiiic^  bing  unb  bcbcuttcn  bifs  ge^cljmnife  ober  facra= 
tnent,  hai-  \m  ^tivifto  iiiinb  ber  fircfien  ift. 

1"  Sa«  aber  t)ei)iil3  üun  GngcUant  bifjcii  fprud;  beultet  anff  bie  el)e',  tljutt 

er  nad)  fet)ncr  lüeljBe,  has  es  red}t  fein  mu§,  tüo«  er  beut,  unb  ift  nid;t  nott, 
ba-3  crä  mit  fd)rifft  belnciifje.  Xenn  er  follt  IniOor  el)n  ercmpct  anlicl)gcn, 
wie  ic^  tfiait  t)n6c-,  ha  Saevament  el)n  eiiBevüd)  bing  f)el)ffe  l)nit  ber  fd;rifft,  bnS 
loirt  cfjr  tf]un,  incnn  nn  fel}u  gott  gen  l]l)inel  feret,  unb  b"l)riftu-3  liegen  luirtt. 

li  3ä)  >öiü^'  nur  t|t  furtjlid)  an  fted)en  unb  Ijeligcu,  Inas  öon  ber  ganlien 

f)Cl)nten  fdjrifft  l]nn  bcu  nnbcvn  facvainenten  |»t-5'j|  tut  bnltcn  fel^.  Tn  id) 
gcfdjrieden  i]ah\  Inie  merfjtig  bev  glaube  fcl),  ha-i  er  aüel)u  on  alle  luerct  alle 
funb  bertilgct,  uub  fein  fuiib  nerbampt  beim  nur  ber  unglaloOe,  bie  anbern  alle, 
tto  mir  ber  glaUibc  6cftcl)ct  ober  luiber  touipt,  merbeii  iH'vfdjlungcn  l)in  augcn= 

-"  blict,  1a  fd)rel)et  Ijeljulj  unb  mutet,  iprid)t^  id)  lere  nid)t  alleljn  gutte  luevcf 
nacf)  loffen,  feonberu  aud)  fiinfjcptt,  tju  fitnbigeu.  C^l),  loie  gelui^  ligt  ba  bev 
ßut[)cr  l)criU)bev.  {h  bencft  uid)t,  ba§  cpn  nienfd)  fei)  unter  bein  f)l)inel,  ber 
uiel)u  fdjrifft  gelegen  l)aü,  luao  id)  üou  glitten  lucvrfeit  lere,  3onbevnii  npnipt 
i)biu  inad)t  lui  liegen  unb  lefteru,  töie  er  nur  ioiE. 

Wid)  aber  lounbcrt  nirf)t,  ba?  touig  l)el)iil',  alfo  feret,  ber  t)ie  mit  l.iengt, 
boy  er  lüeniger  Uiel)B,  Uia-ö  glalnbe  uub  gute  iocrct  finb  beu  eljn  grober  blöd), 
ber  bod)  natiirlirf)  gott  fulet,  aud)  mufj  touig  l)el)iil3  bac'  fprid)li)ort  l)elffeu 
iDor  behauten,  bae  fel)u  groffer  narren  finb  beun  tonigc  uub  furfteu.  Sonbern 
be§  teuffcl'3  lounbcr  id)  inid),  ba?  er   alfo  gegen  ml)v  faiitfellt  burd)  fel)iicn 

■^  l)el)nt3en  uub  bod}  luol  lüel)f5,  bas  eS  fiiv  iiil)r  iiidjtc-  ift.  0)ottic'  luerrf  iftc-, 
ber  l)^n  blenbett  unb  |um  narren  madjt,  auff  ba§  er  burcf)  mi(^  mit  fcl)ucr 
frfialc!f)ct)tt  an  tag  fönte.  Xariimb  left  er  and)  uod)  uid)t  l)T)n  rebeit  obbcr 
ftrcl)ttcn  ou  burd)  ruftcrige''  Ifflrnn  iinnb  grobe  tolpifd;e  fopff,  bie  fclbo  uidjt 
lüiffeu,  ICQu  fie  obber  id)  rebe. 

a:.  3Bcnu  id)  nu  betjuljen  fvagcte:    'i'evtilget    nid)t    allein    ber  glotrü    bie 

funb,  lücr  tt)ntt-j  benn?,  luirtt  clir  Pilleid)t  fageu:  Tie  %bia\]  brieff  l)nit 
ber  f)e^nljcn  fird)en?   '•JJhif!  nid)t  el)ii  inenfd)  IjuPor  fviim  fel)n,  cl)c  er  gute 

4  e^riftum  J!C        11  wa«  cl  ober  er  /'         12  bclucljjjt  D        II  iiüii  '  is  jiiiib  HO 

finb  D        »crtitgt   i:       »ngtauB   D         21   ton^ait  J)        funbigcitl   iiiiiben  C  20  bUi  D 

2<J  gaudEcIt  D        30  Weißt  C        33  ruftetigc  :^^tnn  Bnb  fehlt  C      tolpijcljc  i:E        3r,  fragte  C 

')  Assertio   BL  o  4*;    TfaZc/t  XIX,  248.  ■)   Bd.  G,  551.  ')    Bd.  6,  529. 

*j  As.'vrtio  ni.i4^'f.:   Wakh  XIX,  2Uf.         ■■'<  tuftcrig,   eingerostd  J)W.  S,  1286  toftrig. 

17* 


2riO  91ntliiovt  bciificf)  niii  fiöitia  .riciiividjs  5Smf).    1522. 

loerrf  tl)iit^    Ti-mi   bao  un-rcf  ift  uid)t   lyit,    bic  pciion    ici)   beim   lyit,  i'ßic 

a)f,iiiii, 7, 17 (if)riftifj   ipvid)t:    '(il)n    böfecv    imiim    fan    iiidH  (iiitte  friid)t   tiviiun'ii.'     So 

müficii    i)l)c    bii'   fiinb  abicljii,  cljc  flute  uu-vd;  bn  ,yi   tonten,  Da  glitte  lucvct 

muffen  bev  fuiiben  uevtilfluufl  folgen,    'iln'v  iinU  benn  nn  bie  fuiib   aütf)un 

on  bev  glaube  aEel)n^    .'oab  id)  aber  fold)o  cieleret^    5pvid)t  nid)t  5. 'I'ctvu-?    r, 

>)ip.i.  IS,  »act.  1").,  baci    fiott  bnvd)   ben    fllalnbeu    bie    l)erl!en    velinifle^    Z^Um  '^hiuIuö 

aiüm.  10. 10  9{o.  IK.:  'Snou  lierljen  fllelubt  mau,  fjo  mivt  mau  vedjtfevtiii.'    llnnb  ,^\oan.  1.: 

i.>ii.  :i. 9<äßer  auB  got  geporn  ift  (ba-j  ift,  bev  bo  fltetvtit,  ^^^oan.  1.)  fnnbiflet  nid)t 

unnb  tan  nid)t  funbigen.' 

Sitieftu  nn  l)ic,  llJenfd),  Un-v  bev  fep,  ben  tonig  bepnt;  mit  fcl)ncm  lu 
gifftigen  lugenmaul  Icftcvt  unnb  Pcvbampt^  Oicmlid)  linder  I)e1übtfpvurf)  Pom 
glalobcu.  Tu  liefec-?  Ingenniaul,  Sie'bcv  fpvid)  Im  ,"\ofiannev,  ev  liepffe  birf) 
gute  tncvct  uadjlaffen  nnb  nbel  tl)un,  ba  ev  fpvid)t:  'mev  gleubt,  bev  fnnbigt 
nidjt  niuib  ton  uidjt  funbigenn.'  Spvid)  Im  ':^H'tvo,  cv  liege,  ba  ev  fagt,  got 
vepuige  bie  l)evt;en  bnvd)  ben  glaUibcn.  Ivitt  bn  aber  anff  Uiibev  l)l)n  nnb  i'. 
fage:  'iLun-d:  muffen  bie  fnnb  vepnigeu,  bev  glaube  nidjt,  fjo  liaftn  beljue 
liepnljcn  tivdje  vcd)t  gefrfjutjt. 

Tvnmb  fitie   ml)v   tni,   lieber  nu'ufri).     ^ri)  'i'iU   b\)V  ben   gveUu'l    anff 
bedeu  i)nu  tönig-;  lieijnlien  Ijerljen,  lac^  bn  gvepffcft,  ob  el)v  el)n  (^l)vift  obcv 
l)Ct)be  fcl).     (fv  fpvidjt':  'iun-bampt  nidjt  bev  eliebvnd)?   'in-vbampt   nid)t  bev  20 
nun•b^'  K.    "Jllf'iO  blinb  ift  bev  lf)omift  fopff,  ba-j  ev  mepuet,  CMlambe  mngc 
beftepeii    mit    fnubeu,    bao    epnev   muge    el)bred;en   nnb    tobten    unb    bcunod) 
gtembeun,    bvumb    miiffeu    fie    uou    nott    luegeu    bev   fnnb    lu'vtilgnug    lunn 
glatnben   (alf5  bev  tjn   gcvinge  ift)   menben  nnb  ben  mevü'cu  im   epgen.    S)a 
mit  ift  nu  Miviftn«  Pcvlenrfet  nnb  alle  bie  obgefagten  fpvnd)  mit  bem  gaut.',eu  2.'. 
(•»•uaugelio  Pevbampt,  barpiui  beut  glamben  on  alte  Uievrt'  bie  oevgebung  bev  fnnb 
unb  veri)tfevtigung  Im  gefdjvieben  Unvt.     '.'Ibev  lafj  faven  bie  toUeu  Pevftortten 
l)Cpbcn  nunb  b'l)viftnv  lu-vleuctev.  Ten  fvinnen  epnfelltigen  UuiUeu  lupvv  fuvti  fagen. 
iBev  gtelubt,   bev  nmg   nid)t  el)bved)en   obev  fnnb  tljuu,  mie  Onl^I)«'!'"''-' 
fagt,  benn  bo§  Uun1  gotiv,  bavau  ev  banget,  ift  aUmcdjtig  unub  gottiS  fvafft,  an 
9(öm.  MüSio.  ].    Tay  leffet  pl)n  |4M.  ,Tiii|  nid)t  fallen  nod)  finden,  funbiget  ev  obev,  fso  ift 
getrif}  bev  glatub  ImPov  pputueg,  unb  ev  Pom  Unnt  gefallen,  nnb  ift  nuglalobe 
ba.     ÄHi   aWx   unglalnbe  ift,  ba   folgen    uad)  fepne   fvnd)t,   el)l'vnd),   movb, 
t)af}  K.    Tavuuib  et)e  benn   bie  enfjevlidje  fnnb  gefdjidjt,  ift   fd)ou  bie  gvoft 
()clu6t  fnnb  gefd)ef)cu  pnnloenbig:  bev  uuglaUib.    Tavunib  iftv  liuiv,  ba-?  fepu  r. 
fnnb   ift  benu  bev  nuglaube,  bev   ift   fnnb  nnb  tlint   fnnbe.     Hub  tueuu   e-? 
muglid)  lueve,    bao  bev   nuglalob   tunb   Pon   bem   bofj   obev  fnnb   gefd)el)beu 

:.'  ftiic^t  Jl/>  friicfjt  'A'        .■-  alloiiic  l>         TjS  Sonn  1  ///«  3oaii  1   fr/,//  D        ,s  jüiibct  (' 

(eheiiHo   unlen)  20  cciviid)  C  rtiud)  J)  Jl   1l)0llliftcu  />        meint    l'        (yiaiii   (' 

•Jö  ?))tü4  BCf'J  27  toiirt  J)        toUc   uctftotftc  /'  -JS  »crtcuctiicv  ('  ucrlciißiicv    /'A' 

ftommcn   !!<'  so  fjanflt  ('  -'ll  fünbigc  A'  3:>  fjftnWcfll   luccf  /'        tmßlnubcii  /' 

■V!  fnicf)t  />        :il  cc  ''        -IT  füiib  ''  tinb  /' 

')  Assertiu  lil.l;:    Wnhli   XIX,  Jlö. 


'JliitiDott  bciilidj  niif  ^liitig  .ficiitric^s  Siid).    Iö22.  2(il 

Iticrbeii,  feü  rocve  cö  nidjt  iiuibc.    '^UtVi  lnic  bcv  gtalub  aUci)ii  nllc  serccf)tictcl)t 
ift  uiib  tf)utt,  ^n^o  ift  uiinb   tl)iitt    iilU'l)n  bcv  iiiifllaiubc  alle  funb,  bafjcr 
|cucf)t  Cs()iiftuc-  fcl)n  iimb  an  O\oaii.  II.  beim  ben  uiuilauben,   ba  er  ipriiJ)t:  5oi).  iß.i 
'bae  ift  bie  funb,  bao  fie  lüt  glciibeit  an  mid).' 

5  £!er  glatobc  aber  l)nn  ber  Iieljnljen  firrf)cn  ift  eben  cljn  glatnb  tüie  fönic^ 

l)el)ntt  eljii  fdiiililievv  bcr  firrf)eu  utuib  lnic  be-3  'j^aiift-?  becvetal  c\)n  (fiiatu^cliüii 
ift.  (iljii  trntmit  iflo,  bovimncu  fie  fctyiafieii  yi  ciDigeni  tobt.  Silie,  biefje 
^avte  loar^eljt  iiiib  lieubtftiicf  bt-j  ©uangelio  \WX)%  bißer  eleiibcr  navv  mcf)t, 
barumb  mag  Dberiiuiu  uml  inevcfeii,  iLHic.  ijm  iianlien   biicf)  quttic-  fei)ii  fnu. 

I«  3Bcr  am  gtaiuben  narret  nnb  l)rrct,  ber  muß  an  allen  nuirtten,  luercten,  ftjnn 
unb  gebancEcn  narren  unb  l)vren.    SBic  S.  ^^auln-5  fpridjt  2it.  1.:  '6-3  ift  beuiu  i,  is 
unglelübigcn   nid)t>i  reljn,  ßonbern  nurclin  ift  bel)be  il)r  fl)nn  unb  gclniffcnn.' 
Xa-i   belueijBct    fönig    l)el)nü  mit  feijnem   biicf)   alf?  mit  cl)nem  außbuiibigcn 
crempet,  ba?  biUicf)  niemant  gefallen  foU  benu  nnfeern   fopf)iften  unb  nad)- 

i:.  purn,  auff  bas  bie  fpelifje  fei)  teie  ber  mage  et  labris  fua  ladjtuca.  Summa 
fummarum.  Sas  ganl;  bud)  fonig  belinlien  ftelit  auff  menfd)en  fprudj  unb 
braud).  "i'^ac-  barffä  benu  inel  liuirt?  .«an  er  bemeliBen,  ba-j  menfdjen  ipiud) 
unb  braud)  artidel  bcc'  glaubenc'  madjen,  §ü  gcb  id)  mid)  gefangen  l)nn  alten 
fturfen,   [an  er  bao  nidjt  tliun,  ßo   l)ab  id)  getiuninen,  benu  id)  beruft  mid) 

2u  auff  gotio  irort  unb  fdjrifft  gegen  menfdjcu  fpriid)  unb  braud;.  llcan  mirt-j 
l)t)e  uic^t  rtiel)tter  treiben,  iDenn  man  taufent  il)ar  bruber  ftritte.  Xarumb 
fotlt  !iinig  I)ei)nt;  unb  funh  fopljift  mid)  nid)t  leren  menfd)eu  fpruri)  unb 
braud),  bie  ic^  on  feijne  mel)fterfd)afft  Porl)iu  loot  geluift  l)abe,  5inibern 
bcttiel)f3eu ,  bas  fie  nottige  artidel  bes  gtaubens  loeren,  feo  loerc  id)  gefangen. 

■■ii  3S}cnn  aber  menfd)en  fprud)  unb  braud)  artidel  be^  glauben?  mad)en,  inollt 
id)  gerne  luiffen,  Slnnumb  nu-l)ne  fprud)  iüd)t  aud)  artidel  beo  glauben-?  fel)u 
foUcu,  ber  id)  l)t)e  alfo  Inol  epn  mcnfd)  bi)n  alfj  cl)u  anber.  Ä3arumb  fol 
nid)t  bei'  2urdeu  unb  ber  :5iii"-'n  lere  aud)  red)t  fel)n  unb  aller  feiger  ?  Tcnn 
fie  finb  i)l)e  aud)  fel)ne,  Perftenbigc,  Pernuufftige  menfd)cn  unb  babenc-  lenger 

■M  i)m  braud)  gehabt  benn  lui)r  bcutfdjen.  Wellten  fie  aber  nid)l,  äßarumb  gellten 
benu  {6nig-3  [)ein^en  menfd)en  mit  il)ren  fpriid)en^  Sintemal  fie  gteid)  ßo  faft 
on  gotti?  tuort  finb  alß  fein-3  anbern  mcnfd)eu^ 

Xarumb  luill  id)?  iljt  auff  ei)n  el)le  l)ie  taffen.  Xenu  e?  ligt  mi)r  bie 
'-Sibcl  luiPerbeutfd)en  auff  beut  l)alf5  neben  anbern  gefd)efften,  bivi  id)  ilU  md)t 

3s  Icngcr  l)nn  .'bel)ntien  bred  meren  tan.  ^sd)  luill  aber,  luillo  gott,  ml)r  bie 
^ct)tt  el)u  mal  uemcn  unb  bem  gifftigeu  lugeunuiut  unb  leftcrei  fbnig  Ijeljulu-n 
PoUenb  au^  antJoortenu  unb  i)l)u  oufjmuhen,  ba?  er  fagen  foU,  i'ntl)cr  hab 

3  jcügt  O  6"  guaiigeliiim  C  (Sluangcliuiii  /■:  s  euanocliiimä  C  {flBnuacliuniü  /v  mcißt  /' 
II)  näixtl  D  (clienno  unten)  Hl  al\o  Ji  auftbünbigcit  ( 'uBbi'mbigcu  /.'-Sinb-  !■>  II,  !■'<  naäjpamn 
CDE  15  lactiicQ  VE  rail)lvico  />  l'i  ftat  /•.'  Wxüäi  IKl'E  UylT  um6  6raiid)  (aUo 
phonet'uich!)  D  /."bctffß  l'j  q,tv>unnm  UE  ktuff /i'  :.'nDcl)ttctlmcl)t  briiOcr  C  fttittc] 
fttcittc/J  ä2S)fx'Md)E(ehs.J'>)  L'SZüidtnCDE  *<üanünfitiflcC'  .S/fipnifl/-'  Wc= 
raot  B  fc^ntcmol  V  jtjttmal  C  Scitcinmal  E     3')  möten  C     37  »oUcnb  aufe)  %ax  aug  V  BoUenbcn  »6  ^ 


2()2  ?liilluovt  bfiiiid)  Hilf  Wöiüg  .fieinriii)?  ibitd).    1522. 

l)^tn  geautttiorttct,  imb  gretjffctt,  ob  id)  on  fdjvifft  unb  glauben  t)anbclc.  :^snn 
bc§  mag,  tüer  bo  tt)il,  Uoit  bcr  &ÜB,  Mii  ber  cl)e,  üon  bev  tauff,  Com  pricfterftanb 
meljne  büc^Ic^  Icfecn.    Tcnii  lietint  lugencr  grdifft  micf)  mit  telinet  fd)vifft  an. 

^^i)  ai)t  aber,  cv  Ipi  bi^  biid)  aufe  foli^cr  anbadjt  für  ficf)  gcnomcn, 
ha5  t)i}m  fcljn  gelinficn  ^appelit.  Senn  ev  Ineljlj  Inol,  mit  Uia§  gelniffen  er 
ba»  lonigreid)  uon  (SngcUanb  bcfii?t,  nad)  bem  bcr  !iiitiglid)c  ftam  ermorbet, 
unb  ba-^  föniglidje  blutt  bertilgct  ift.  (^-r  fürd)t  jeljncr  I)autt,  bn-S  blütt 
mod^t  an  t)t\m  gerochen  tncrbcn.  Srumb  gebcntft  er  fic^  on  bcu  ®apft  ^u 
l)cngeu  unb  l)l)ni  f)eud)Ien,  auff  ba3  er  feft  fiticn  muge.  So  Tiicng  cfir  ftd) 
and)  iiiel)laub  ilit  an  [3?t.  54]  beu  felifjer,  itit  an  ben  föuig  Oon  ('vrandreid;,  luie 
benn  Pflegen  bie  tljrannifdjen  unb  bofecn  gctniffcn  |u  tt)un.  ©ie  finb  rcc^t  tut 
famen  5Bapft  unb  ,'öcl)nü  Hon  (yngcUanb.  ^"sdcner  f)ntt  fcljn  3?npftum  inol 
mit  |o  gutem  gcmiüen,  alfj  bieder  feljn  fünigrcid)  ererbet.  Xrnmb  ^i'dct 
eljner  ben  aubern,  luie  bie  nmulefel  fid)  nnternauber  incfen. 

Sßljrt  ml)r  aber  Ijmant  fdjulb  geben,  ba-J  id)  foniglidjer  maieftct  nidjt 
berfd)onet  tjabe  unb  allwtjart  antaftet,  ber  jot  loifjeu,  bay  id)-?  barumb  tftan 
I)abe,  hai^  er  feljn  felbö  nidjt  berfd}onet  bat.  fieugt  er  bod)  fo  offentlid)  unb 
unberfdjampt  an^  furfab,  alf^  bie  buben.  £0  fdjilt  er  feo  bitter,  gifftig  unb 
on  unterlafj  alfe  telin  offentlidjc  liornige  l)ure  fdjelten  mag,  hau  man  lool 
fit)et,  lüie  fein  foniglid)  ober  an  l)l)m  ift.  Äonige  pflegen  nidjt  fjo  bubifd) 
ju  liegen,  nod)  fo  melibifd)  lui  toben,  '^a^n  trcpbt  er  fold)  Ingen  unb  fdjelten 
hsibcr  goti-J  fdjrifft  unb  fd)enbet  mbr  mepnen  fonig  unb  fyxn,  bau  er-:?  Uiol 
beffer  Perbienet  l)cttc.  iBenn  er  nur  reblid)  gefd)oUeu  Ijett  unb  frei)  frolid) 
auff  mic^  gel)aluen,  toolt  id)  gerne  l)abeu,  aber  feo  toeljuiiitig  unb  loel)bifd) 
urfad)  fnd)eu  loiber  got-S  Uuirt  ftel)t  pbe  nid)t  felui  ebnem  moii,  fdjU'epg 
eljnem  tonige.  ,^\dj  l]ab  and)  umb  mid)  gebau'cn ,  aber  eo  fan  mid)  l)l)e  nod) 
feiner  lügen  ftraffen.  .'öat  cro  aber  ebnen  anbcrn  tl)uu  laffeu,  fjo  bcib  txa 
t)I)m.    SBarumb  Icft  eri?  unter  febnem  iiamen  nufjgcben? 

3)t)r  '4-'nbiftcn  foUtc;  nid)t  enben,  ba-j  l)l)r  fürljabt,  tl)utt,  Urne-  l)l)r  tuollt. 

ßy  füll  bifiem  (fuangelio,  has  id)  ^^uirt.  Suttjer  prebigt  babe,  lnebd)en  unnb 
nnterligen  ä*apft,  2.Mfd)off,  "i^fiiff"'-  'JJfnnd),  tonige,  fürften,  tcuffel,  tob,  funb 
unb  alte»,  luaä  uid)t  Pljriftuy  unnb  bun  (^brifto  ift,  bafur  foU  fie  nid)t'?  belffen. 

1  geontlDott  Jl  J  beni  tnufj  ( '  :>  lii'idjlin  ( '  tiüd)tcii  Ii]  lii'icfjcv  /-'  ■',  labctl  C 
jal66elt  E  .^apclt  D  6  ba§  . . .  ftnm  I>  cvinorbct  <'  7  füvdfit  ('  '.<  ficndcn  JjC  fyuäiUsi] 
iäjmeüäiUn    C'  biid^tein  (.'.'J   1>  l'>   iDcljtanb]   311   jctitcn   C  in   flcjdöo'itt   (ebenso  IT)    C 

20  fitfjt  (J        aber   BK         Jl  lueljtiiütifl  C         -jr,   liiiiig  ('         -JO  foücnS  D       Dor  \)abi  E 
t^unt  C        30  aJiorlinuä  C         Hl  aitcf)öff  C  32  am  &/dufJ  hmzuf/eßyi  06  90t  luill  C 

')  Außer  der  Scliriß  l)e  captivitatr  Bahytunka  hesoiidem  Sermo  de  pocniteiitia  ],')18; 
Sermon  vom  Sakrament  der  Buße  151'J;  Von  der  Beichte,  oh  die  der  l'apd  Macht  habe 
zu  gebieten  1621;  Sermon  rom  ehelichen  Stande  1519;  Sermon  vom  Sakrament  der  Taufe 
1519;  An  den  christlichen  Adel  1520  und  Auf  das  überchristUch . .  Buch  Bock  Emsers  1521. 


J>  i:.4^Tr  <:<4^'>  -i^pl^  KUi^i  T^.,A^  tC,4^>  ^C^^^.Tr  iC-^^'*  <: 


3öcld)c  ^^crjoucn  ucrOotcu  fiub  ,'>u  ctjclidicu. 

1522. 

^m  SommiT  1522  tjatk  bov  2öd()bifd)of  uoii  lllei§eii  für  ^^wictflu  fid)  juv 
giriiicliing  Qiigf|"agt  unb  iii  oiucm  offenen  '■)hi5fd)rcibcn  über  bie  ßmft  unb  bic 
Snabcn  bev  (lirmehing  fiel)  au5gefprüd)cn.  iHton  fief)t  bic  iBifitotion  bes  Sifcf)of5 
im  5rüf)jaf)v  if.  unten  S.  2t)7^  fid)  fovtfe^en.  ,^iansniann  fdjidfte  ben  ,«^eüel  nod) 
äöittcnbevg.  L'utljer  bringt  am  -i.  '.Uuguft  1522  bricftid)  in  .^^auäuiann,  bcrfelbe 
folle  bcm  2Bei]^bifd)ofe,  mcnn  er  ,^ur  givmelung  nad)  ,>^wicfQU  tunimc,  mit  Ojrünben 
ber  bciligen  Sdjrift  5iifel3cn  unb  iljm  in§  l'lngefidit  unbcrfteljeu  mie  -^'autuö  bem 
'4.*ctru5.  .iUinue  ba-J  episcopalu  idolum  nid)t  mit  Sdjriftgvünbcn  antworten,  fo 
möge  .^ausmann   feine  5pfarr!inber  toornen,   auf   fold)  ein  ©aframent  ]n  trauen. 

33on  ficf)  fogt  Sutf)er:  'Ego  mox  tua  visa  scedula  aliam  hanc  excudi  iiissi 
contra  istos  gradus  per  scelei-ata  iiionslra  repeitos'  ((*nber§  3,  439).  'iRH  einer 
scedula  fann  ber  borliegenbe  '•^(rtifrl  befonbers  in  feiner  erften  SrudEetnricf)tung  — 
bie  jrtiei  3nncufeiten  eine-:-  (jalben  S^ogens  oljne  9lu^entitcl  —  i^ut  gemeint  fein. 
9iod)  beutlid)cr  rebet  ber  (£d)lu^:  er  nn-nbet  fid)  befonber«  nad)brüdlid)  gegen  ba§ 
lügenl^aftc  ßaufelweri  ber  Firmelung,  gugteid)  ergibt  fic^  aus  bem  aliam  liaiic 
bes  angefül)rten  £a^e§,  bafe  ber  £rud  am  3.  'JInguft  fd)on  beenbet  ift,  unb  Siut()er 
ein  ^remplar  feinem  IBriefe  an  .^lansmann  beilegen  fonnte.  2;er  üor^ergc'^enbe 
3?rief  an  4">tiu§mQnn  üfm  30.  3uni  1522  (gnbers  3,  411)  5eigt  nod)  feine  Spur 
biefer  lyxa^e.  ^Juf^er  l^at  olfo,  fobalb  ber  Srief  .^lau^mannc-  anfam,  feine  scedula 
entn^orfcn  unb  brurfen  laffen. 

5lun  i^eigt  aber  biefer  Iraftat  mit  einem  9(bfd)nitte  bes  l'utf|erfd)cn  ScrinonS 
Dom  c[)etic^en  Sieben  übcrrüfdjcnbe  iicrmanbtfdjaft  (»gl.  ©.  280,  23  ff.).  (Jinci  mufe 
bem  anbern  ,^ugrunbe  liegen.  C^inbringcnbo  i'ergleid)ung  ergibt:  ber  Sermon  fjat 
fad^lic^  fet)r  beredjtigte  ©riueiterungen;  er  bobiilt  aber  ütjne '•Jiot  ben  fd)arfen  l'luefaü 
gegen  bae  9lffcnfpiel  ber  (Virmclung  bei,  melc^cr  nur  in  bem  91nla6  jur  ?ibfaffung  bee 
2ra!tate  für  .^ausmann  feine  redete  Stelte  I)atte.  So  wirb  f)bcf)ft  uiat)rfd)einlid) 
Suf^cr  sunötä&ft  iic"  oettet  »erfaßt  unb  ^um  Srucf  beförbert  I)üben.  Sann 
Perarbeitete  er  benfelben    im   Sermone,    ol)ne   bie   polemifc^cn  Stücfe  ju  ftreid^en. 

'DJod)  ein  äußerlicher  llmftanb  fpric^t  bafür,  bafj  ber  Sermon  fpäter  crfct)icn. 
llnfer  ^cttcl  ift  äunäd)ft  auc^  ber  ^lusgabe  KL-  ber  Sd)rift  'öou  li}cnic^cnlel)rc  ,iu 
meibcn'  (=  unten  a)  fotnie  ber  9(u§gobe  L  tjon  'toibcr  ben  falfc^  genannten  geiftlid)en 
Stanb'  (=  unten  ß)  ange'^ängt.  SScibcö  finb  onffafIenbcr)ceife  Saelcr  SIrurfe 
(ü.  6urio).  Jpätte  ber  Sermon  fd)on  üorgclcgen,  fo  [)ätte  Gurio  bod)  tt)ol)t  tanm  auf 
ben  @ebanten  tommen  tonnen,  unfern  Sftt^l  ifi^n  anbern,  inbaltperfd)iebencn  Srurfen 
an^utjängcn,  fonbern  er  (jättc,    inie  cS  bei  bcm  (ebenfalls  3:*üglerl)  2rnde  y  (ogl. 


264  21>fld)C  'i>crfiiiicit  l'crbDli-u  fiiib  ,511  cI)i'lid)Cll.    1522. 

<B.  265)  bcr  (Sall  ift,  bnt  ,'^cttcl  liom  clididicii  Veten  iiiid)  bciii  (ScvniDit  öoiii  o^clidjfii 
fiebeii  angctd)(Dffi;n.  So  wax  bi'inmid)  in  i*aiel  bov  Sermon  nod)  nid)t  bcfannt, 
aU  bie  bciben  crftgcncinnten  Sdjriften  nndjgcbnitft  touvbcn.  Qx  fam  alfo  fpftter 
nnd)  S^ciH  nlä  bcr  3c"fl  "i'^  ^'i  ^'f  iHn-forgung  mit  aBittetibergev  3)rnifen  bnmalö 
rcd)t  prompt  bor  fidj  ging,  fu  ergäbe  fid)  nlö  fel)r  umtjrfd^cinlid)  bie  Slnnaljmc, 
bo^  bcv  Sermon  übcr'^anvt  erft  nad)  bcm  3cttcl  crfc^ien. 

2lu§ga6cii. 

A  [.^Dpftitell   „Stjefne.  1;  ÜBSldje  pcrfon  «erpoten  fiub  ^n  eljUdien  Dnn  bcr 

bcljligenn  fd))ifft  '  bel)bc  bcr  frennb|d)Qnt  Pnb  '  Wügid)Qfft.  '  l'cnit.  18.  j|" 

2  93(ättcr    in  Cnart,   crfte   nnb   Ic^te  Seite  leer.     S(m  (5-nbe:    „Wax. 
l'ut^er.  II  3Inno  m.  5).  jjij.  Ji" 

3-7:  „llcrpotlc  pcvfoit  bct  fvcübt:  "  intb^-l'T-  „Ucrpottcit  petfoii  b' ill0(vi|" 
in  JlU'SjeidjuuncV-'fdjtift;  bie  ©cite  cnbct:  „nitd;  bc?  hxu--    " 

Svucf  öon  3u()nini  ;Kf)au  (®vnnciit'ftg)  in  äöittnilievg.  —  AJiinnti'jdjc  ©lg., 
iBcrlin,  (Sot^n,  iffainbittcj,  Siiittgntt,  SCBcimat,  SBittenbcrg  ü.,  Ä^olfcnluittct,  flopcn» 
l)ngen,  Sonbon;  aSeUct  ©uppl.  226,  ü.  Sontmer  307. 

B  ÄDpftitcI  unb  ©inridjtung  tok  A,  hod)  am  dnbe:   „'■Hnno  'DJt.  2).  A".\'it.  ||" 

Slnbcrci:  ©nli  iilä  in  A.    Tic  bcibcii  ocit''"  "  "»b  U  (jol  flatt  .3-  IS  in  A) 
„SBctpüttcn  perjou  . . ."  in  'Icitjdjvift;  bie  Seite  cnbd:  „luar  ^ni|  ncfjmcn  5)!ntt-22'  ||" 
S^in  Itiiebcv  jUiei  ©pielavtiMi: 

B':   S8l.  2--'  3.23:  „ftcllcn  nnff  mtn  ||  id)en  ..." 

SJottjnnbcn  SBcrtin,  X'onbon. 
B-:   SI.  2--^  3.  2:):  „ftcHcnn  auf  mcn=  Ij  id)cn  .  .  ." 
2.!Dr{)anbi'n  ©tnttgm-t,  äBulfenbütlct. 
Ixud  l'on  ^eiljiinn  ;Kl)nn  (föi-nncnlietg)  in  ÄMllcnlicig. 

C  Äopftilcl  »üie  AB.  bod)  „Perpotteu"  S-  2;  „l^'l)ligcn"  S-  3;  „frcuittjdjafft" 
3-  4;  „i.\nii.  18"  ;',.  0.  (Sinri^tnng  mic  in  .IT?,  '•Jinmc  unb  3iif)i'cä= 
,5Qt)l  am  (^nbc  luie  in  .1. 

Srucf  »on  3ot)nnn  9{{)au  (öitnncnbevg)  in  aBiltenbcvg.  —  Sctlin,  2rcä.bcn, 
.fiambutg,  aBiltcnkrg  2.;  'l'nnjer  II,  1359;  b.  I'ommer  aOO. 

I)  „SBSIdjc  pcrfon  Pcrpotcn  ||  finb  .jn  celid)cn  in  bcr  T;ai(igcii  fd)!ifft  P 
baljbc  bcr  frennbffdiafft  Pn  "  ^33}ogfd)atft.  ||  Wnr.  Suttjev.  ||"  2)Qniutcr 
ein  .*>l,^id)nitt.  litelrüctjcitc  bcbriuft.  2  Steittcr  in  Quart,  Icijtc 
Seite  leer,     i'lni   Sdjlufj;    „lüartini   ^i'utljer.  j;  ''(uno   lU.  'S.  XXil  \\" 

ffier  ^oljfdjnitl  ifl  beijctbe,  bct  fid)  in  bcm  S)ruct  bcr  ©c^tift  „Söom  ct)clid)cn 
Scbcn"  L  finbct  (Inuinng  bor  bor  .fi'irrijcntiir'i,  |.  u.  ©.270. 

^rnd  bun  Signinnb  ftvinnn  in  'Jhigi'biirg  (nnd)  föbhc;  bgl.  und)  .(pciUinb, 
Kenlr.  f.  'i^'M.  S^cilicitc  21  8.  :34).  —  5hi(intL'fri)e  ©lg.,  33cvlin,  5)tc6bcn,  (fifcnnd), 
(Jtanffntt,  «ot()n,  lliündjcn  .fi©t.,  äkfcl,  iWen;  '45nnjct  II,  1:V,7. 

E  „niild^c  Person  Pcrpotcn  i|  finb  I5U  e(id)eu  t)nu  bcr  tjcpligcn  ||  fdjrifft  bcl)bc 
bcr  frcuut  ||  fcljafft  Pnnb  ^JJiog=  i  {d)aftt  |(o|.  >.'euit.  18,  |l  3).  War. 
untrer,  li"  litchürticite  bebrnrtt.  2  Slättcr  in  Quart,  Ictjtc  Seite  lecv. 
\nm  Sd)(ufe:  „9lnnD  W-  %.  ^ii." 

2rnd  bon  aiUUf  ©tiiinict  in  etfnrt  (nad)  ©ö^cV  —  ftnanffjdje  ©lg.,  ©fttlijj, 
äßittcubcvg  «.;  luol)t  '4)nnjct  11,  1358. 


SBelc^e  !J}erfoiicii  lietbotcii  fiiib  (u  c()clid)Eit.    1521'.  2<iö 

F  [Äopftitcl]  „3I)efuä.     SB^ldjc  pfvion  bevpotteii  fl)iib     ,}cii  cl}ü)d)cn  \)\)\\ 
bcr    Ijcljligeim    fdjjifft    beijbc        bcr    fvuiibfdjafft    uimb    l'togfdjafft. 
l'euit.  18.  ,."     2  2ötättev   in  Cuavt,    cvftc   imb  Ic^tc  Seite   (ccv.     'ihn 
6d)Iu6:  Max.  Sut^er.     'ülnno  .  W.  3).  jjtj.    " 

Jnicf   tioii   'lJiatI)c>  2)Jn(cv   in   Cnfiivl   (U.  ^ointncr).  —  "Jlriiftnbt,   Iicsbcii, 
■tpniiibutg,  liütnücrg  (iJÜ)!.,  SttoßbiiTg;  D.  Tommci  'Jir.  :!0S,  *4.nin'|CV  II,  1300. 

3(u6crbcm  eifdjeint  biefoS  ©tücf  atsS  3(nl)ang  ,511  anbeten  Sdjviftcn  \;nt^ev6 
a  =  „5Bou  5DJenfd)en  l'eljvein)  ,5U  mciben",  Jlnsgabe  Kh.    Uiimittelbai-  an 

bas  i!ovI)crgct)cnbc  angefd)(ofien.  i!gl.  SBeller  2 1 0-1  unb  oben  S.  Gtj. 
ß  =  „SBibcr  ben  falfd)  genanten  geifttidjen  Stanb"  iHnsgabc  L,   iJ3(.  Slüj 

mit  .ffopftitel.     4<gl.  oben  ©.  98. 
y  =   „i'oni  eljelic^en  l'eben"  3ln§gabe  F,  tno  and)  auf  beni  .Cianpttitet  üev= 

ntcrCt.     i'gl.  unten  S.  2G9. 

2)ie  ©efamtauegabcu  —  oufeev  2Bittenbcrg,  luo  er  fcljlt  —  geben  ben  octtel 
am  £d)(uf|c  bc§  Sermon^,  fo  ^ena  2  (1555),  IGl''  — 02»;  ailtcnbnvg  2,  220; 
i.'cip5tg  22,  208;  3Sa(i^  10,  743-4.5;  ßrlangen  -  lü,  .542-43  (Chi  •  20,  87-89). 
6v  fteljt  ferner  no(^  einmal  gcfonbert  abgebvndt  (Erlangen  ">:>,  l.'.O  — 57  unb 
bcSffiette  2,  277  —  78,  bcibc5)la(c  nad)  .Ütapp,  flleinc  "Jiadjlefe  einiger  \va  Chlänterung 
ber  ;iicfurmation5gefd}id)te  nütjtidjer  Ihfnnben  3,  350. 

SUon  ben  @in3elbrucfeu  ftcljen  bic  6runcnbergifd)eu  J /)'(!'  einonber  im  lert 
fo  nal)e,  ba^  e§  nid)t  mögüd)  ift,  einen  ate  llvbrucf  üon  ben  übrigen  ,^u  fd)ciben; 
bie  übrigen  DEF  ftanuncn,  U'of)(  üon  einanber  unabfjdngig,  Don  A  —  V  o^,  bic 
mit  anbcren  Schriften  ücrbunbenen  ftammcn  üon  einem  Sirnrf,  ber  ^rotfc^cn  A—C 
unb  7>  liegt,  a  unb  f>  finb  faft  ibentifd)  im  lert,  /  etmae  freier. 

2;er  9(bbruif  unten  erfolgt  nad)  A.  %&  bei  bem  geringen  Umfang 
ber  ©^rift  jufammenfaffenbc  i^orbemerfungen  nid)t  mol)[  mbglid)  finb,  merbcn  bie 
S^cäarten  ettnaS  au6fül)rtid)er  gcl)altcn.  .fiier  fei  nur  ücrmertt,  bafj  in  7  eü  für 
eu  ftc'^t,  bafe  Daß  ü  für  u  nn  ben  entfprcdjcuben  (stellen  burd)fül)ren,  /'  eine 
SSorliebe  für  l)  jeigt. 


I^crpotteii  pcrfoii  bcr  trcimbruljaffr  (iiib  bißc: 

1  Söattci-  4  @d)h)cftcr  7  Sßattcrö  fc^tocftcv. 

2  5lJuttcv  r,  ©tieffjc^lueftei;  8  9Jluttcv  fdjtofftcr. 

3  Stiffmuttcr.       <>  Sonfe  toc()ter. 

2)arau6  folcjet,  "ta^  fc^lwiftcv   finbcv  uub  bcr  ftiffmuttcr  fd)»Dcftci:   für 
gott  mit  guttctu  gctuiffcii  nnigen  (?ccl)licf)t  loerbcu. 

/  SPcrtiotcu  1)1'  Bertolten  aßy       biic  Daß-;  bt)§c  F  (su  auch  unten)         2  Satter  (l.j  /' 

3  ©tiffid)lt)cfter  D         4  gtieffmulter  CaF      Sim§töa^ter  aß        .5  Sorufe  (so  auch  unleti)  aß 

jd^rocflertinber  aßy F  ^   für  I>  t">r  «/>;•         (>  mügen  ••  mügcn  1)F  mögen  aß      geclicf)!  Daß 


266  äöetdtie  *pctiDiieit  ihtIuIcu  finö  i"  cl)i'lict)eit.    152-.'. 

JDcrjiottcn  pcrfon  her  Jllaguliafft  finb  bißc: 

1  SSotterö  brubev  »nctiti       4  Stiefftocfjtev 

2  ©onfe  tocl)b  5  Tc§  fticffö  ^oiio  obbcr  bcv  ftiefftodjtcr  tiiib. 

3  iBrubcv-^  lueljb  (3  SBctjbC'  fdjlücftcv,  ßo  bn-J  lucljb  lebt. 

2)arauf(  folget,  hai-  icf)  mel}Tif'  iue^bi  ober  broittt  fdjloefter  iiocf)  l)[}ixm    -^ 
tobt  ef)Ucf)en  mag,  bQ|u  auä)  bcS  bruberS  Uicl)b  iiarf)  fct)ncm  tobt  l)m  gcictj 
befolgen  tonr  tut  iiclimcii,  Watt.  22. 

3.ÖÜ-3   IUI  mcl)r  perfoii  obber  gclicb  oerpottcii  fiub,    bic  l)abcu   uiifjerc 
gcDl'tlii^c  tljraiinen  umb  getlt»  luiUcn  bcrpotten,  ba§  bclncvbt  ftcf)  fclb§  bamit, 
bn-5  ftc  bic  fclbeit  luibbcr  itmb-j  gdit  Ocrfcuffcn  mitib  iju  In)f?cu  Hub,  Uni  innn   "> 
liiert  gcUt  gibt,  loId)t'  ct)c  i;,uret)ifi'n  luibcv  gott  imb  alle  biUid)cl)t. 

Sas  fic  nbcv  nucf)  lu-lu  gdieb  crtiifjtct  linben  l;lni|jdjen  beii  gefnttcvii, 
pattcn  uiib  l)ln'en  tinbcrii  uiib  gi'jd)liiifti'rii,  bao  l)iitt  fic  cljgontlicf)  bcv  tcuffcU 
gelcrct.  Tcnii  f;o  biiv  Stuvauicut  bcv  tniiff  foUt  t)i)iibcvuijjjc  bviiigcii,  miiftc 
fcl)ii  (5t)viftcii  man  ci)u  C^liviftcii  lviel)b  netncii,  Sl)ntcmal  alle  getaiiffte  uicl)bcv  i'' 
atlev  getaiiffteti  luenncv  gcl)ftlirf)e  (djUicftcv  fiiib,  aU  bic  dinevlcl)  facvainciit, 
gcl)[t,  gtalnbe,  geljftlidjc  gaben  imb  guttcv  liabcn,  bamit  fie  bicl  uclicv  i)m  gct)|t 
fvcitnb  tuevbcn  bciiu  biivd)  cu^cvlid)  gcfattcvjdjafit. 

Sonbcvlid)  abcv  ift  Im  mcl)bcii  bcv  SBiifdjoffgoljeu  liigcul)afftig  gaiid'clmcvrf, 

bie  tcv*mcliing,  Uii(d)c  fc\)n  gvitiib  Diui  bev  fd)vifit  ()att  Unb  bic  iMifd)off  niiv  .'n 

bie  Iciitt  mit  i)livcn  lugen  bctvicgcn,  ba-i  gnabc,  Mjavaetcv,  mall;cl)d)cn  bvl)nncn 

cmiib.i:t,ie geben   toerben.    (V-ö   ift   biet   inctjv   bcv   i^cftien    C^tiaractev,   '^Ipoc.  13.     (fi)n 

C^bviften  nicnid)  foll  fclm  glambcnn  bei)  Hcvluft  fciincv  fcd  ia  nid)f  [tcllenn  anff 

menjd)cn  tliaiib,  beim  ba«  iuivt  gcluifjlid)  ljl)m  liegen  unnb  tviegen  fionbcrn  nnv 

aiiff  gotti-j  auivt,  bcv  Icngct  nidit.  .„.        ,,    ,,  ■■'' 

_  _  11}  a  V.  ^  n  1 1)  e  v. 

/  SBcrtioti'it  /■-'  ä'cviotcu   l>       \iJiinn"ri)nfft  aß        jinbt  /'       bijc  IJaßy  2  (iniberc-  /' 

Sticfftoc^tfr  aß  •■;  f{on«  ' '  t'uitfi  aß        ftljeff  fon§  F  -J  naä)  Dy        irnit  ;•  jtcm  aß 

<!  cctii^cn  I>aß-'  clidicii  /•'  bniiju  /■-'  bnv,;ü  /)ßy  bn.icu  /•'  l)f)m  F  C[(ia^  aß  7  tcfotcn  n 
,5CU  i'so  immer)  F       iiomni   ;■  lU'fiU'ii  a  K  iiuu  nßy       iiier  l>aßy       ober   l>ay       gctib  aß 

gcU)b  ;■  gcitjcb  /'  gcleib  E        Uovliotlcu  Daß  i)cv))otcii  E        utifcr  a  :>  golltfi  /■,'  gc(t-3  Daß 

fccloett   />aß       jelbfj  E         in  luibcv  aßy       licttaiiffen  DEFy  bettiuiffi'ii  a   b'tiiuffcii  ß       Itio  /' 

7/ gicbt /■'  tt  Daßy  jerrcl)ffeii  «;•  biUicfjait />  biHiglait /■' bidigfcit  ;■  1-  \\)  y  iipülu  n/>' 
gctib  n^  gcti)b  ;•  fiatcnn/)  /.9  battcii  »/>]  holten />  jrcn  «/i  ircn  ;•  Ijrcn /'  gffcftlueftcvn /' 
5ot  DFy       al)gentticf)   /'  //  jott  Daßy       l^iiibcrnilfi  aß  -mific  /'  -nifec  ;•       müftc  Daßy 

/.)  oiii   D      jcl)tmai  D  icitciiiiiiat  nß  jintcmnl  ;■         in  gptfiifftc  /'       gat)ftticf}c  /'       niiicvtal)  /' 

/"  gaift /'  glittet /'nft' fliitov  A'  'oxi  l>aßy  wttx  aß  /.S  eufjovlicOe  ;■  /.'Mmibettid) /'></>' 
goljcii  /(/(/^ />  Wöljcii  n/J  flotjcn /'Y  lugciif).  n/?  gaiiflelnierct /'  JO  luclc(|e  7>f(/)';'  faiii  /' 
in  Dß  l)()n  /■'      gjc^rifft ;'        i'/  lügen  iJFß  lügen  ;'      lietrigen  EFa      Pavnclev  aß      barin  a 

borinnen  ß  :>>  »il  Daßy        met  Daßy       «in  D  23  derluft  /'      iceleii  ;■      ja  I^aß 

nid^  Ea       »ff  aß  24  tf)nnbt  D       im  aßy       «nnb  nß        ftonbcv  !■'  fonber  y  fnnbev  nß 

2'>  »fj  a/?       gottcg  nßy       luget  /v  leugnet    /'         :.'';  Wnr.  Vut^cv  /'c/i/«  A' 


^>om  cljclicljcu  Sckiu 

1522. 

Vutl^erS  SKücftef)!-  bon  her  2öartfn:vg  tcbcutete  UioT)(  bcii  C^iii'^nü  mit 
JKcfornicii,  cl)c  baS  i^olf  (jcnügciib  „In-prcbigt"  fei;  ja  ein  gvüficv  leil  luui 
"Jleucvungcn  »nuvbe  rücfgängicj  gemadjt.  2vopem  uinvc  e§  nic{)t  ganj  rid)tig  gcuvteiU, 
ii'oUte  man  )iutf)cv  als  bamalä  allen  Vraftitdjen  Ofefovmen  abf)oIb  {jinfteKen.'  äöir 
■^abcu  gicidj  aus  ben  cvfteii  SBodjeii  und)  bcii  etftcu  8  ScrniDiien  (llnf. 'JluÄg.  10^,  Ifi.'i 
äcugniffe,  wie  auf  ^'iit^cv«  eintrieb  Ijiu  eine  fdjarfe  eittcn.^udjt  &nvd)gefiil)rt  unube.'- 
Slber  freiließ  blieb  bie  in'lel^niug  be^  iiolteä  über  bie  ^JJtiPväud;e  unb  bic  3eid)uung 
beä  Sbcatä  eincg  »0^11)011  eöangclifd)en  !i'eben§  für  ifjn   im   iBorbeiginnb  fteljcn. 

Sie  Satfad)c,  bafj  bie  beiben  33ifcböfc  ücm  llleifjen  nnb  liievfcbnrg  auf 
äBcifung  be§  i){eid)5vegiment5  l;in  plbtjlid)  mit  fiivdjcnDifitatipiu'n  cinfitjtcn,  »er= 
anlaste  Üutfier  ju  einer  langen  SJifitationereife  um  Cftcrn  1522  mit  I)änfigeii 
*Prcbigtcn.-'  SBir  fcf)en,  bafj  er  in  beufelben  gcrabe  bie  Jyvagen  beö  d)riftlid)en 
i.'cben§  Ijiinfig  berüfjrt;  f)ierbei  fam  er  and)  auf  bie  Wrunblageu  bc§  cl)elid)en 
SebenS,  fowol)!  nac^  ber  fittlidjeu  Wie  nad)  ber  redjtttc^en  Seite  !)tn,  ju  reben. 
S!ie  ^prebigt  am  30.  ?(pril  1522  in  S'Di*i"  'ft  ""^  ja  leiber  nur  in  ^Jln§3Ügeu 
er'^alteu;  bicfetben  geigen  aber  bei  ber  9(u5füt)rung  nr.  5  (Unf.  ^'lusg.  10^,  ©.  lOö) 
bie  üon  l'utfier  im  „c^elid)en  i'eben"  ,',ngrnnbe  gelegten  £d)riftgebanfen.  (ferner  l)at 
\.'utt)er  in  ber  'l'vebigt  toom  10.  Slngnft  gctegeutlid)  eine  Gl^efragc  berü£)rt  (Unf.  Sluäg. 
10  ^  ©.  265),  bic  er  bort  toie  bic^'  '"'  Scvmon  öom  ebcüdjen  Men  mit  einem 
tnörtlid)  iibereinftimmenben  ?(rgunuMit  erlebigt  (ugl.  Unf.  9lnSg.  1(J-'  S.  2(55,  15 ff. 
unb  unten  S.  284,  7f.).    Staub  er  bamals  etma  bei  Vluäarbeitung  unfercr  Sdjrift'?* 

SÖJir  l^aben  feine  9Ingabcn  über  iJJIau,  Srudtegung  unb  (Jrfdjeinen  bei  ScrmonS."' 
SJa  ein  <)fad)brntf  im  Söiiifermonat  1522  in  i^afel  erfd)eint  (^  ^hilg.  F),  fo  ift 
ba§  (Srfdjeincn  in  SÖittenberg  etroa  auf  Grnbe  SelJtember  ,ju  fe|en.  Sic  genauere 
3?cftimniung  ber  ^IbfaffungSjcit  tjängt  üon  ber  9lnttnort  auf  bie  5rage  ah:  ift  ber 
Sermon  bor  ober  nad)  bcm  ^üid  „aBe[d)c  ^^erfoncn  bcrbotcu  fmb  ju  cV'licf)eu" 
eutftanben?  Söir  I)abcn  üorI)in  <B.  263  eine  2Ba()vfd)einlid)teit  für  ben  Srurf  bc5 
ScttclÄ  üor  bcm  beä  Sermone  ,5U  bcgrünben  Herfudjt.  Sanad)  mn^  Suttjer  um 
3)littc  31u9uit  an  bic  SInearbeitung  ber  Schrift  gegangen  fein. 


')  So  SPotgc,  ?lnbtcn*  *obcn|"tciii  l>oii  ftariftabt  1,  2.  447  f.  ')  fiolbc,  Analfctn 
©.  40  uiib  befoiibev?-  S.  37  (uom  20.  3utt  1522j.  ',)  Huf.  9(u*g.  10',  S.  XCIV.  *)  »gl. , 511 
biefer  ^rage  Qud)  bic  *Iiac()ttäge.  ')  Sod)  ^nt  i()n  2:ictrid)  Doti  aä}ctti)ctn  am  19.  Xcjembct  in 
9iüriiberg,  ^etjog  ©eotg  am  1.  Januar  1523  getefeii,  «gl.  (}el.  ®cH,  Slflen  uitb  Söticfe  1, 402.  41''>. 


2(i8  -'i-'iii  i'lKliil)^'"  i-'cl'Cii     1-V-'2. 

(Jv  imiiittc  fic  eine  ^i'rebigt  in  teinev  "ifowcbc  (©.  275,  10).  ?lber  ev  gefteljt  and), 
ba§  cv  nid)t  c^crn  Dom  el)e(icf)en  Ceben  pvebit^e.  3öiv  muffen  lum  Imvnljerein  ciuueljincn, 
büfe  eine  '|*vebitjt  ucrn  bieier  Viinge  nur  eine  iel)v  auc'fiil)vlid)eve  i-iearbeitnng  einer 
unrflid)  ijel)oUenen  ^^-'^-fbigt  fein  tonnte,  (i'benfogut  föntite  bie  Üoivebe  nur  bie 
jd)viftfteUevifd)e  (lonn  bev  Vl6t)Qnblnng  aU  eiuev  'l'vebigt  redjtfeitigen  niolten. 
(i-in  ^^Uebigttert  ift  nief)t  ncid),iuU'ei)en,  nodj  uu'nigev  ein  Sonntag  ober  ein  'Jlntafe, 
on  beut  fie  gehalten  fein  tonnte. 

ipropft  5J?nd)l)Li(,5er  I)at  in  '.öcvlin  15G0  eine  '|U-ebigt  Ijoni  (5l)cftanbc  l)cvau-2= 
gegeben,  bie  ii'ntrjcv  1525  getjnlten  (lakn  foll,  unb  ]\vax  am  ^(Uieitcn  Sonntag 
nod)  t5-pipl)nniivj.  Tmn  Ijat  Viitl)er  in  biefeni  (sot^ie  an  jenem  Sonntage  liiat)v= 
fd)eiidid)  nid)t  gepvebigt,  fonbcvn  iBngeuljagen.  ,3enc  ^4-ivebigt  ift  üielmcljv  eine 
biiittige  *Jiad)fd)viff,  in  unldjc  unfevc  "lU'cbigt  Dom  eTjelidjcn  l'cbcn  fel)v  gcfd)irfl 
Ijtneingeavkitct  ift! 

'.'luoi]!!  In- 11. 

.1  „llom  CK'lid)cn  jj  Veben.  ^lüavtinuö  X.'ut.  |!  äüittcmbei-g.  |;  ffll.  25.  i'nj.  :," 
'JJcit  litcleinfaffnng  (Xommev  Cvnnnicnte  'ilx.  TOB;  alfo  mit  ben 
ljevaiK'ge|d)nitteiien  d)iuiäd)fifd)en  SBappeii  oben  nnb  besgl.  beiii  ;)iantcn= 
fvan.jfdjilb  unten  jiuifdjen  ben  äöittenbevgev  liivmen).  IG  iBlnttcv  in 
OuQvt,   le^te  Seite  leer. 

Sniif  Bon  .3ut).  itttjnii  ((SSrniienlieri))  in  äUiltenbcrf)  (Tüiiniici:  %x.  80Hi.  — 
ibl.  91  ij'^  3-  '>ff-:  •  •  •  öcfi'lj/  II  nlfio  •  •  •  vcflimcnt/  ü  bcljbc'.  .  .  uflu. 

.ftiianfcjd)C  ©Ici-,  Sliig-:-l'iirii,  äicvliii,  Tarniftabt,  (Jtfiivt  Jicjl.,  Ih-laiisyit, 
OdoII)«,  (.yötliiicicit,  .^mllf  11,  Xinmtnivfl,  .'Tifibelbrvi-),  3r"'i.  fiiiniiv3lu'Vfl  IL, 
Hiiiiidjcn  ,fiSt.,  IJiiinfler,  Ul'oltfnbüttfl,  i^'ü^'^nlinilfn  n  ''••■  luol)l  l'ti  äLV'llci 'Ji:>'J 
(icmcliit. 

.1'  iitcl  luie  in  A,  bod)  „!L'iitl)cv."  ft.  „l'nt."  Sinei)  im  Übrigen  mie  J, 
bud)  ift  ber  SBibcrbrnd  bes  iBc\.  lU  (!'■  leer;  2''  ;V'  4')  neu  gefcl}!. 

Itiitf  imn  3iol)-  9il)nii  ((yrniicuLicifli  in  'Jt.Mtlenl)crc\  (^omuicv  'Jh.  :t04V  — 
rtf:  1  fcijc ,  .  .  .  xen,\:    mciit/  .  .  .  ufiu. 

flnnüfi'frijf  6Iiv,  Slrnflnbt,  'Jlugsbnri),  ^(vllii,  ^veoluu  11  ,  XveSbcii,  C^ijenüdj, 
etfurt  aUnxt  ,  ©Dritt;,  övrifc-iunlb ,  .s>imlmvii,  Dlünd)m  .fiSt.,  Jfntubcrn  di'ßl, 
aäJittcnbcrfl  i.'.  unb  S*.,  Sjafcl  jc;  l^auicx  II,  i:!5H. 

1}  „üoni  CWid)cn  |!  i'ebcn.  !!  9JJorttuus  iJutber.  ;;  IH.  X.  irij.  i,"  Unter  ber 
legten  3c''c  ein  ^ievftiiif.  Wü  2iteleinfaffung,  litelrüdfcitc  bebrudt. 
16  Jölätter  in  Cuort.     Vhu  Gube  ein  oierftüif. 

3!tiitf  Hüll  UlnlHjin*  ©djiitct  in  Stvnfibuviv 

2)teÄbcn,  ÖJrcif^nwlb,  ']J!iind)cn  .fiSl.,  aBiltcnberfl  V  ,  S^njcl,  X.'inibLiii,  llhfd)!; 
*i'nii,Kt  II,  i::v_'. 

C  Iitcl  uüe  in  ,1',  bod;  anberer  Snl}  unb  litcleinfaffnng  eine  aiiberc 
(2!ommcr,  Criinin.  Mir.  GfM;  unb  ebenfalls  l)crousgefd)nittcneä  Sönppen). 
llinfaug  iifm.  wie  A  unb  .1 ',  im  Suuern  biirdjUjeg  neuer  Sni^. 

2vuct  l'oii  !^oi).  !l!()nii  (WriMionbeviVi  in  älMttcnbcvii.  —  cii':  jo|;  .  .  . 
rcfli:  II  mcnt/. 

Setliu,  5Brc5lnit  11,  «cip.vfl,  'Diiinc()cii  X^Bt.  imb  11.,  'Jüiviiberg  Ö)5J(. 


3!üin  cW\d)(n  Pfln-n.    1522.  200 

l>  lud  U'io  in  .1',  bDd)  ift  bic  Sdjvift  in  .Oul.i  gcfrfjitittni  unb  bic  Cvin= 
faffuni^  ift  ein  '•JiQcljfdjnitt  bov  in  J  ,1 '  bcftnbUdjcn.  is  ilAlrtttcv  in 
Ciitu-t,  (eijti'y  iHatt  leev. 

©rutf  üott  ^ani  Sd^öiK-pcrgcv   in  'Jhigsbutfl  (Toniiiiev  5!v.  i505,   Cinnmciit 
»   5ir.  70C).  —  .ftiianff!rf)e  Slg.,  i^ctliii,  Snvmftnbt,  (yrnntfiirt  St.,  CiJotllniini, 
.s!;inrie  H.,  .finmbiivci,  Uiiilnd)!'!!  .(>£t.  uiib  U.,  ;)loftDrf,   iWeiiiinv,  2!3ittctilH'V(i  V., 
äl^olffnliiittcl,  Öiraj,  goiibon;  '^-'nnjcv  H.  l'''''- 

i:  „U)on  (velidjnn  Wien.  T.  TOav.  i'iitt).  2)nvd;  jne  gcpjcbigt  ^JJt.  ®.  Oij. ./' 
9JJit  ^itcleinfafinng.     14  3?Iiittev  in  Cnait,  leijtc  ©eitc  (ccv. 

S'viirt  iioM  Vinii-i  SdjpnÄpercjev  in  Sliig^liiivcj  iiinrf)  .ftnanfe).  —  .(tiiiintofifn' 
©lg.,  9higÄtMtvg,  4*crtin,  ifvcc-Ioii  St.,  S'vc-jbfn,  C^rlongcn,  ÖJotljn,  6iürlil),  ijicibcl- 
iH'vg,  .Rüiiigi-bovci  St.,  JJiihid)cn  .fiSt.  niib  IL,  9iüvnbcvg  {SJ5J!.,  Stuttgart,  ät.>cniige= 
vübc,  Üßittfnlictg  y.,  l'onboii  ;c. ;  ''4>n".li-'i-'  "(  i:'>5-'">. 

F  „*^om  C*elid)i'u  ||  t'ebcn.  ||  93fnvtinu5  Vutljcv.  ||  Xn  ,iu   b,i  iv   niid)    1  nlU 
nclulid)  gcnmdjt  \)at,  ||  ii'etrfjc  pcrjon  bevpotte  ||  fi)i'U  .y'i  cclidK,  fviint= 
fdjcifft    önb    niog-  ||  fdjafft    ()alb.  |i  'inxi.  18.     "     ^jlit   litcleinfaffuiig. 
L>()  3?läitfv    in    Cnart,   le^tc  geile   tcfv.     \'lin   Pnbe;    „^ni   Söinttev 
niond  be§  j  'iii.  2).  XXÜ-  invfj.    " 

1xi\d  uon  ?lbniit  ^l.'i-tvi  in  il^afcl  (nnd)  Worl»').  Jtuiinfefii)i'  Slg. ,  i^am-- 
bcvg,  SSetlin,  Wolljn,  .S^nmbiirg,  IJüindjeii  ■^^St.  iinb  II.,  Stiittgiul,  Jiibingen, 
äÜfiinnv,  !lüittcnbi-vg  V.,  il'oltcnbiittcl,  SJ^iijcl;  %^auyx  II,  lX,n. 

(1  „i!om  «clidKn  ||  l'ckn-  1|  iWavti.  l'utfKV-  i|  aBittcniücig-  !|  'iWl  S.  .U"ii-  " 
Wit  2itc(einfnffnng  (j.  t).  S!oninu-v  S.  207  Tiv.  l",,'',).  litclvüdffeite 
ticbvncft.     IC  Ü^liitta-  in  Cnnvt. 

Jviirf  uon  fy\ni  li.  (^'vjiivt,  bfv  l.'i'iOf.  in  4l*üviii->,  l-'c'-')  in  ;lu'iillingiMi,  ir.2-i 
Ucnmitlid)  uod)  in  'il>üvni-5  btiidto  (ilU'llev  2l:!s  meinte  ^\ih-g  'JcnMev  in  *,'lngvbiivgL 
—  SBcrlin,  *JJIiiiid)fii  •OSt.,  '•Jiüinberg  St.,  Stiittgavt,  St.  Wnllcn  StiftÄb.i,  Vunbon. 

If  „VOM  EßLI "  djcn  leben.  ||  c  «HlartinnS  2nti)n:  \\  ii  Oiebrndt  in  bev  CUjnv^ 
rnrft(id)cnn  II  etnbt  ©vlnn,  ^Ji.  T.  vvii.  "  20  iWättov  in  Cftan,  bie 
Ifljten  biei  Seiten  leer. 

ffirud  nn3  Wvimiiui,  nlfti  bev  ("vilinle  uon  ai>olfgiing  Störtet  in  k-'eip.iig,  ugl- 
.C.  Plfuien,  !8cittägc  (uv  ;licfovniationvgrfd)id)te  niic-  ,-',luicfnn  2,  II!  (1902).  — 
Berlin,  Stnnfinvt  St,  DJiiindjen  ■C'St.,  UlUttenbetg  V.;  iWeÜcv  2140. 

/  „Uom  etjetidj  ^  cu  Se6cn.  ||  SJiavtinno  Vntljev.  ji  S5.'ittenibevg.  |i  SDl.  T.  n-üj.  '■" 
^)lil  liteleinfaffnng  (Sonimev,  Cvnanu-nte  COV,).  li;  iMiittev  in  Qnnvt, 
le^tc  Seite  (eev. 

Svucf  üon  Sotjnnn  3if)an  (öSvunenbcvg)  in  ilMftenbcig.  —  .('nnofeidje  ©Ig., 
Ävlin,  S8tc§Ion  II.,  «övliti,  Wöttingcn,  .fii.inig-Uietg  II.,  Veip^ig  11,  ai»olfenliiittfl: 
t<nn)et  II,  lfi.59. 

A'  „^Jjoni  &I)eli=  d;cu  leben.  Wavtiniif- ^'utfiev.  U'nittemtievg.  W.  3).  reüj.  i" 
*Wiit  litcleinfaffnng  (Dgl.  ü.  S^cmniev  £.  2:J8  yiv.  77).  litelvüiffeite 
bebvurft.  20  iölattev  in  Cuart,  letzte  Seite  leer.  %m  (5nbe :  „©ebnictt 
ju  aSitteniberg  -  3m  iar  ||  9Jl.  2).  jriij.  ;' 

S^turf  Don  9)lcId)ior  l'oltficr  in  Sßittenbctg  (nnd)  .ffnanfe).  -  .Rnnnfefd)c  Slg., 
•ähnftabt,  i8ctlin,  ä<re«lQU  II.,  Xarmftnbt,  ive-jben,  .Stalle  II.,  fticl,  «iibfd  St., 
3)iatbutg,  Stnttgntt,  Ä>oIfenbüttcl,  '-Wonn«,  Jtopcnljngcn,  Voiibon;  'ilanjcv  II,  KiöS. 


270  25om  ffic(icf)cii  ecbcn.    l.')22. 

/.  „Ibii  bfiit  (5c(id^eii  |i  Sebeii.  S).  5Jl.  ^Juttjev  1|  Suvif)  ine  ßopicbigt  jl 
OJl.  £.  XXij.  ii"  Saruntev  ein  .fioI,5fd}iütt  feine  iraunng  Uor  ber  fiiri^= 
tiirc  barfteHenb,  nnd)  in  einem  ber  S^vucfe  Don  „2Bctd}e  '^'ertönen  [inb 
,in  cclid)cn"  enthalten,  f.  oben  ©.  264  7>),  oben  unb  unten  eingcfafet  öon 
l'ciften.  14  iPlättcv  in  Cuavt.  SUif  ber  legten  Seite  ein  i'ioljfdinitt  i  tfutfjev 
al6  Wund))  unb  bavuntev  „®.  5}lav.  Vntt)  "  (2?vuftbilb).  ^'Im  &nbe 
ber  üorle^ten  Seite  ein  .3ipvftiiif  mit  ber  3aI)r^nI)I  „M.  DXXUl"  unb 
barunter  eine  'i'trabeäfc. 

Trncf  l>ou  Sigiininb  ®timm  imb  §cini-.  äßirjung  in  Slu((Sbiitg.  —  .ffnadfefdljc 
£lg  ,  ^MugÄbiitg,  Tcirmftnbt,  5JJiiuc|cii  .'p£t  r  ^Jiiiviibctg  fö'Dl.  iinb  «t.,  Stiitt; 
gnvt,  aBittfitlH-rg  V,  .ffopciil)iigoii,  S^onbou  n.;  *l!nn,;cv  TT,  l^'^OO;  aöcllcv ''Jiv.  2513. 

yttfbcvbcutidjc   iibevfe^uufl. 

X  „llan  beul  (*cl)ten  jj  Seuenbe  ct)n  fecr  ij  fc^onc  tinbcntol)=  i  funge  eine  i)eii)el=  || 
l3e  (?f)rifte  mefrfie  [|  gnn^^  nutte  ttp  ,  Jbetrnbe  '  _?f  |[  ^  '■fflartinnS 
Vuttcr  4~  :  ßebjucft  im  3nr  TO.  T.  rrij.  i"  'D)Iit  iiteleinfaüung. 
22  SBIcittcr  in  Quart,  letjte§  23(att  leer.  9lm  (»mbe :  „?;-iniÄ  3)co 
graciaÄ.  ij  f»     ^   II" 

^^ 
Ixudex  nicl)t  eviiiittclt. 
Lettin  (oI)iic  SJog.  58),  üübccf  St.,  .ffopnibngcii. 

U  t'ateinifdje   Überfeljung,   ügl.  lluferc  ?(n?gabe  12,  91.  —  3u  bem    bort 
nnljer  bejdjriebcncn  Srnrfe  fteljt  bie  iUierfeijung  5Ö(.  F  i""  bis  1  1''. 
.ffnnnfejd)c  ©lg. 

Sic  Sdjrift  ift  bnuu  ferner  um  1530  und)  L.  ,5u|aniiueu  mit  bem  .Oefte 
„35ßcld^e  *pcrfonen  ncrbotcu"  abgefd)rieben  worben;  bie  -fianbfdjrift  ift  o()ue  felb= 
ftänbigeu  2Bert  (^'riöatbefit^i. 

SBiSl)cr  gcbrucEt  in  bcu  ©efamtauägaben:  SÖittenberg  6  (1553),  172»-181"; 
3lena  2  (1555),  150»  — IGl'';  9((tcnburg  2,  2o8  — 220;  «eip.jig  22,  100  —  208; 
3öalc6  10,  700  —  743;  e-rlangen  -  10,  510-541  (erl.  '20,  57—87). 

i4on  bcn  14  2)rurfen  ift  J  uu-nn  nidit  ber  Urbrucf  felbft,  bod)  bicfem  U'oljl 
oui  uiidjften  unb  bon  it)ni  ober  feiner  unmittelbaren  "i'ürlage  ftainnum  afle  übrigen 
Sructe,  unmittelbar  jebod)  nur  A\  />'  unb  (',  uieUeicbt  aud)  F,  d,  II  unb  ^V; 
J'J  unb  7  gelten  luot)(  auf  einen  bertorenen  Srurf,  ber  ,5tuifd)cn  A  unb  /-'  ftanb, 
firfjer  auf  /v  ift  /,,  auf  /  A'  .^urüif^ufübrcu.  (!  ftebt  in  bieten  feiner  Ve-;-artcn 
gan,^  öercin^iclt  unb  mnd)t  ben  (^inbrncf,  als  ob  eo  nadi  einer  .^ianbfd)rift  ober 
iiad)  Tittot  gefctjt  fei.  Sie  lateinifdbf  Überfeljnug  ift  uad)  /  gefertigt.  'Jiadj 
£d)reibuu'ife  unb  Sprncbform  ift  bie  (Gruppierung  noel)  fdimerev.  A,  A^,  Ji  nnh  <' 
fteljen  fid)  U'iober  nalie,  nud)  /•-'  unb  /, ;  im  übrigen  frcnien  fid)  bie  jüngeren 
Srnrfc  fortunifjrenb.  Vlni  felbftünbigften  ift  ber  5lugc-burger  ®ru(f  /',  bann  KL. 
3?ei  ber  Vlnstnabt  ber  Veearten  ift  und)  ben  fonft  bei  ,vil)lreid)en  yiadjbrucfen  bcfotgten 
©ruubfäljen  öerfafircu.  (Hnigc  fid)  iuuner  U)icberl)olenbe  &igent)eiten  finb  in  bcn 
fpätercn  Zeilen  nidit  nuiir  tier,5eid)uct.  Sie  uierbcn  im  folgenben  befonber§  l]erbor= 
gcl)oben. 


Söom  el)flid)fii  ?elien.   1522.  271 

S/ie  Slbweic^ungcn  finb  mannigfaltig,  ha  obevbeutfrfjc  Sviicfe  in  ^voge 
fommen,  unb  fpicgeln  bie  ganjc  ;Kat(ongfcit  bt'r  ^nt  gehen  roicber.  l'hir  locnige 
Slnfä^e  jn  öcrftiinbigev  ili'egelnng  finb  niol)vnc"^ni[iav. 

SSai  5unäd}ft  ben  Umlaut  anlangt,  fo  ift  bcv  be§  furzen  a  in  ber  Siegel  c; 
gegen  A  fel)lt  er  in  avl)cl)t  B,  avbel)ten  DE  (boncbcn  mit  ci  mavtier  /■,", 
f c^tpage vfd)aft  /,',  öevanbevn  H,  ben  anfallen,  citon tni)fj,  alfan,5en  / 
unb  in  ben  ftavtcn  äSevbalformcn  ev  gefallet  //;  gegen  .1  ,^eigcn  Umlaut  J> 
unb  G  im  SBort  üeiact)tlicb,   /in  U'dfdjen. 

ffllit  ä  (ü)  gegen  bae  c  Don  .(  ift  bev  Umlaut  6cjeict)net  in  ben  '^.Uuralen 
■ipäpft  Fl,  tiätev  {-tt-)  EG  IL,  männcr,  är^te,  ftäbe  1);  in  ben  'Jlbtcitungen 
gefd^e  /,  pdpftlicf)  (b-)  DEGL,  altern  (j ,  mdnlin  D(r,  ticrdnbern  />, 
tdglid^  DGI,  ndmlii^,  gcmddjt,  td^er  I). 

Sie  Sdjreibung  c  Uied)fett  mit  b  in  A  nnb  allen  Xrnrfcu  bei  fdjöpffen, 
9efd)Dpfe,  fdjöpfung  imofür  gefd)opffe  ufui.  in  //i;  o  uuegt  üor  in  allen 
^Druden  gegen  A;'^  6  ftct)t  ferner  gegen  c  üon  A  in  bot  /.,  ööter,  utltern, 
ernoren,  löfterung  I) ,  boffer  DL;  bcm  ö  in  nuillen  <  BDEFGL)  mU 
iprid)t  in  ben  gleidjen  Srurfen  unb  meift  and)  in  A  ein  o,  nid)t  c. 

Scr  Umlaut  be§  mftb.  a  ift  in  .1  unb  fonft  gcmplinlid)  e,  befonberg  in 
obcrbentfi^cn  Sruden  bafür  and^  n:  mdre  D,  fc^ldfft  DL,  tränier  EL 
ünbertbduig  G,  fdtig7>,  idmcrlic^  2)^.'.  Ser  Umlaut  unterbleibt  in  ftarten 
Serben:  er  laffet  DGI,  befd)lafft  G,  gcrab  G. 

Ser  Umtaut  bei  au  (m^b.  ü  unb  ou)  ift  Don  altem  iu  nirgenb^  unter^ 
fc^ieben.  &r  wirb  regelmäßig  eu,  eü  (DG)  cii  (EFLj)  gcfc^riebcn,  bafür  nur 
iu  L  geiiiö^nlid)  oi  in  frainbt,  ei)  in  feliget,  inet)lcr,  ganj  t.ierein',clt  mdiif! 
in  7.  {*r  fel)lt  gegen  .1  üor  ben  l'abialen  '  bod)  nid)t  regelmäßig  ,  fo  in  ben 
tyormcn  tjon  glauben  DFL,  awä)  im  *^lbj.  glaubig  EIL  liu  /'  gloubig, 
Diclteidit  2rudfel)ler?)  in  rauber  7)7,  tauffeu  EL,  er  träumet  /,  erlalobt 
J>:  ferner  in  bie  mifebroud)     fL. 

65egcn  A  ^eigt  Umlaut  7'  in  aüc^  i^Xrurffebler?',  EfL  in  nicuß  (in 
v17j  ufro.  fann  mauß  al*  Singular  fonftrniert  fein.  —  ("yür  ei  ftel)t  eü  einmal 
in  pcüd}tüäter  /,. 

Ser  Ihnlant  uon  mt)b.  o  unb  ><  ift  gleid)  betjanbelt.  Sd^mer  feft,5nfte(leii 
ift  auc^  in  unferer  Sd)rift,  ob  im  (fin^elfatle  ber  Umlaut  wirflid)  fcljlt  ober  nur 
nidit  auSgebrüdt  ift.  2)cr  SJrucf  N  (niebcrb.)  l^ot  öielfa^,  gcrabe  ba,  >oo  man 
an  5ft)len  bei  Umlauts  in  ber  SlUttenbcrger  Umgangsfpradie  beulen  fönnfe, 
b  gefd)riebeu  tonnen,  loflirf,  boben,  gotlirf,  fd)ülen,  Ijorbc,  bofbcit, 
mog^en;  bei  langem  o  tonnte  ba§  übergefd)riebene  e  aud)  bie  ^2ana,(  anbeutcn). 
A  t)at  ben  Umlaut  fct)r  oft  nid)t  bei^eid)net;  gegen  .1  j^eigen  it|n  meift  gotlid) 
BDLiFGL,  füftlid)  UCFFIL,  loblid)  DEFKL,  meift  a\\6)  DK,  ioöllen 
BDEFGL,  mögen  BELL,  möd)ten  BDFFGIKL,  goijeu  BCEFGIKL, 
Oberteil  DFL.  grüffcr,  grofft  JKDFFIKL,  frolid}  BDEFGL,  tröftcn 
olle  außer  H,  ebenfo  böfe,  ^oreu  BCDFIKL.  Sfn  oll  biefcn  SBörtern  ift  bie 
Schreibung  6  nur  anfange  bei  ben  t'esarteu  0er3eic^net.  S^erein^elt  finbet  fn^ 
gegen  J  bae  6  in  förnlin  D,    ftoßt,    gönnet,    Ijonnig,    fc^ön   ^Jlbüerb)    E, 


')  3in  ben  fpätcren  Seilen  ber  Sesortcn  nitf)t  mcf)t  Qufgefüf)vt. 


272  3'c"i'  criclid)rit  ?cbcn.    1^22. 

tuiiii}  FK,  fült  F.  Wegen  ,1  fel)U  bie  Uiiilautebejeidjiiuug  buvcljaiecj  in  II, 
nur  ocl  unb  luilfoeve  fdjeinen  bcn  Umlaut  .yi  tuibeii,  in  bo^tjeit  1)1,  (pottov 
<T,  unb  fouft  üereiujelt,  inboni  \.  i^.  döfe  einuinl  auÄnn()u:§U'eife  in  A  Dorfoninit 
unh  /  bnfüv  bofe  3eic3t. 

Sei  Unilnut  bc§  u  ift  in  .1  iel)v  ungleicfjniäfeig  bejeidjnet;  gegen  .1  fteljt 
ev  nieift,  luo  er  feft  ift,  in  ti'idjtig,  |ünb(e),  über  unb  für  (nllgeni.),  gelübb, 
gti'id  Bl>F.F(rlKL,  oft  nud)  in  (';  bei  biefen  äöftrtern  ift  bie  "Jlbtueidjnng 
öon  .1  nur  auf  ben  erften  Seiten  in  bie  is^eäartcn  aufgeuoiunieu.  iiereiujelter 
tritt  für  u  uod)  ü  auf  bei  ben  Äonjunttiöen  tuub  T)(rIKL,  fünbe  (rl,  fturb 
(!,  li'ürbe  l'l'l,  in  flü^  (',  gefnnber  /•'  unb  beim  feften  Ihnlaut  in  lürt  TiK, 
fü^et  DL,  müwd)  1),  fünble  /•',  fn'imfeit  FI,  fürft  f,  müglid)  />, 
lüftiger  F,  nü^  /'.',  fünfftc  /,  natürltd)  DFI,  lunninifftig  BDFdl,  in 
tünucn  />/,  fd)ütjen  /),  rüttelt  />,  un'irgcu  DF  fnffeu  (1.  Wegen  A 
entbel)rt  nur  //  öfter  bee  llmlQut5,ieid)en5:  fnube,  luguer,  Uerguniien, 
mugeu,  nn  einjeliicu  Stellen  F  in  Uergunne,  jUning,  rud)tigen,  ('  in 
lud)tig,  üerbuntnig,  umrb  (and)  /),   /  in  bnbfd),  bnrfen,   V  in  lugen. 

Ser  Umlaut  be6  alten  uo  ift  in  .1  Hon  bcm  be>o  n  nid)t  nnterfdjieben;  er 
fel)lt  oft  in  A  unb  aubereu  2>rurfen  .ingleid),  ftel|t  aber  gegen  .1  in  folgenbcn 
3i*i)rtern;  in  ben  «sormen  üou  fnren  llDFdlL  unb  muffen  liDFdl,  in  gute 
liCDFGIK,  rnube  liCFFGIK  (in  biefen  äBorten  fpäter  uid)t  mc-^r  üer,5eii-^net) 
brüfberlid)  ID,  rnffen  A',  fuget  fT),  bndier  <'F  triibfal  nCDdlKL, 
büliifd)  (',  buberei  CI,  niüeffig  J>  (in  ]\  faiin  n  unb  fogar  lie  für  n  fteljen 
f.  nnt.i;  /  Ijat  einmal  U'iefdje.  yin  ein.u'lnen  Stellen  .^eigt  ^1  Umlaut  gegen 
nubre  Srurfe;  /'bfit  u  in  muft,  fulet,  l)ntttet{!),  gutter,  />  in  rumet,  flngfl, 
('  in  muffen,  mufte;   //  bejeidjuet  ben  Umlaut  Hon  uo  überbaupl  niel)t. 

2!ie  neuen  l^ipbltjouge  finb  in  A  unb  ben  nieiften  übrigen  S^ruden  faft 
ganj  bnrdjgefübrt.  Tmx  in  /  ift  regelmiifiig  ber  2)ij)l)t!)ong  Uermieben  in  ben 
'lUäfiren  unb  '|iräpüfitiouen  l)n-,  ufi-,  Dff-;  in  <1  ift  mn^  für  menß  öielleidjt 
Sirudfel)lcr,  in  /•' ftetjt  ein  Vnnrnml  ü  für  ei'i  in  ,uiget,  friint.  Sie  'Seminntin- 
cnbung  -liu  ift  in  FL"    lein  geu'orbeu,  in  //  luecbfeln  beibe  iyornu'n. 

P-incu  Unterfdjieb  ber  neuen  unb  alten  Sipljlljonge  lenut  meber  A  uod)  bie 
yjiel)r,(al)l  ber  aubereu  3)rucfc.  'is-üx  ex],  ei  nne  ml)b.  ei  fiubet  fid)  ai,  al)  faft 
burdjUicg  in  C,  nu'ift  and)  in  />A7,,  and)  in  'Jiad)fiU)en  loie  -l)ait,  -tait,  -lal); 
in  bead)ten  ift  bie  yinsnabnu-  flel)fd)lid)  in  />  unb  bae  üerfin.U'ltc  bi'lift  I  i)>(^-i 
alier  nid)t  Xrudfeljler  fein  bürftei.  (finc  Uuterfd)eibung  Hon  ei  unb  ei),  ai  unb  al)  ift 
uiel)t  bemerfbflr,  ei)  tuirb  in  ben  fpiitcren  Senden  bnrd)  ei  bebenteub  eiugefcbräult. 

Sie  alten  Sipbtbonge  ie  nub  uo  fet)lcn  in  .1 ;  bie  ;>'id)en  bafür  finben  fid) 
bagegcu  für  i  fnu'ift  für  langem i  unb  für  u  unb  ii  gcbrauel)!.  (*in,iclne  falfebe  ie 
finben  fid)  in  allen  übrigen  Srnrfeu  au-5  .1  entnommen,  Uielfad)  U'irb  aber 
,llDifd)eu  i  unb  ie  rid)tig  gefcbieben,  in  l'.l'CIL  ift  meift  bife,  Dil,  glib,  fvil, 
ligeu  (iaccrc)  nub  befonbev-J  gefdriben,  gefcbmigen  gebrndl;  loeuu  für  ie 
Don  A  oft  l)  erfd)eint,  fo  rcit()cn  bie  ivällc  bod)  nidjt  awi,  um  bcm  i)  bie  iöebeu- 
tung  cinco  langen  i  ,yi  fidjcrn.  3»  F.  unb  II  ftebt  i  (l))  and)  für  alte§  ie  nidjt 
fetten,  fo  in  I)itt,  tt)iren,  tjautiruug,  l\)^,  i^Uifter,  ll)b,  ftl)ff  {awä)  (J), 
nerbiten,  brtrigen;  Diel  t)iinfiger  ift  aber,  befonbers  in  //>  alteS  ie  lineber 
gegen /l  Ijergeftcllt  in  jieljcu,  gienge.     Über  ie  in  jcber,  jeglicl)ufiu.  f.  uiden. 


SDom  efidiä)(n  8e6en.   1522.  973 

2)tc  Sßevl^äUniife  bei  ud  iinh  ue  liegen  äl^nticf),  bod)  nid^t  gan,;  pavaffel. 
9Im  rid^tigeii  ^Unt;  gegen  A  geigen  ü  DFG  IL,  j.  58.  in  mütcv,  ttjiin,  ,511, 
genüg,  fc^on  in  DI  fomnien  bajtoifdien  oft  ii  oov,  in  £  ift  ü  (aud)  uc)  I)äiifigcr 
aU  ü  unb  trirb  le^tereS  aud)  für  u,  ü  gebraucht;  alte?  üe  ift  oti  11  bon  bem 
Um(Qut  bei  u  (ü)  gcfc{)ieben  in  /Y./)/ (f)ier  aud)  brncbevlicf),  lüiefc^e),  toa^rcnb 
in  £"  ü  =  ü,  ue  unb  ü  ift.     II  fcnnt  nuv  u  für  uo  unb  üe. 

Ser  2öcd)fel  »cm  i  unb  e,  0  unb  u,  i3  unb  ü  beroegt  fic^  in  engen  ©renken. 
Sie  formen  «on  loeld)  unb  föeber  f-  unten.  S)a§  u  üon  A  iuirb  >  0  in  onb 
D,  tont  /;,  from  (r,  in  obertcit  in  B  (fettencr)  EFGHL,  bafür  aud)  6faer= 
!eit  DEL. 

Umgete^rt  finbet  ficf)  0  >•  u  in  fun  DFI,  fumen,  fumbt,  tum  BEI, 
\u\d)  H,  gjunnen,  3tunnerel)  /,  9tntiuurt,  er  anttourtt,  funber,  be= 
funber,  befunnen,  genummen  /,  über  bie  Surmen  tion  tonnen  f.  unten. 

5ür  ü  (u)  üon  .4  erjc^cint  ö  in  mögen,  tonnen,  tont  unb  tonten  EFL, 
bbrffen,  obertcit  EL,  tonig  F,  ö  (0)  Don  A  mirb  >  ü  in  tünig  DI,  brüber, 
tünnen  D,  günnet  I.  Übrigcnä  fdjronntt  A  felbft  unb  bemnod)  bie  fid) 
Qnfdjliefeenben  Srucfe. 

SJa§  lange  a  bei  W^b.  ift  im  gonjen  feft,  boc^  l^at  fd^on  A  nod)  f.  nad), 
mogfcJ)aft,  gegen  A  tomnit  0  oor  in  fd)loffen  //,  motcn  E,  fernen  / 
(immer)  unb  in  ben  Crtiaboevbien  ba:  booon  f.  unten;  au  Ijat  L  in  aun  (oljne). 

3n  ber  JBe^eidjnung  ber  iiotatlänge  tjerrfdjt  nirgcnbi  ;){egc[  unb  (iinl)cittid)= 
tcit.  Sod)  ift  äu  bemerten,  ba§  gegen  A  bie  übrigen  Srudc  bai  I;  feltener  üer= 
wenben  üor  aücm  hii  ben  (yürwijrtern  jm,  jn,  jr  unb  bei  e  in  meren,  nemen, 
aud)  bei  geen,  fteen,  ee,  befclen  in  D—H;  jumat  fefjtt  r^  überaß.  äjerein,;elt 
ftefjt  ba*  f)  an  öerfd)iebcncr  Stelle:  fahren  A  >  f art)  EH,  gcl;t  .1  >■  gett;  E, 
in  fi' fogar  ni:^cr  für  nier,  mel)r.  9teben  e^  tennt  aud)  A  ee  unb  jeigt  biei 
3.  S.  in  ernceren  gegen  EIHK  in  feele  gegen  F.HK,  meift  aber  fielet  ee 
gegen  A,  fo  in  ee,  eetid)  DEGIL,  gefd)ccn  EIIKL,  eere  I,  geen  DFI, 
fteen  DF,  meer  (plus)  DG,  baneben  faft  überall  aud)  cinfadjei  e  aufjer  in 
gefd)een. 

Über  bai  unbetonte  e  ift  eine  tur,5e  3iifanin'C"faffi'ng  nidjt  möglid).  ^ier 
genüge  bie  geftftellung,  baß  nur  in  F  bie  einfad)e  iatfad)e  ju  bcobad)ten  ift,  ba§ 
bie  gegen  A  erhaltenen  ober  angelegten  e  burd)ifeg  auf  toeid)e  lüaute  folgen 
(tunbe,  ^aht,  fünbe,  jmungc,  fogar  tinbe  (Sing.),  (ber)loege,  gefunbe 
(sanuä).  Sluffällig  ift,  baß  in  gebecfter  Silbe  ber  Srud  E,  ber  bie  auilauten= 
ben  c  in  grö|erem  Umfang  befeitigt  aii  A,  öiel  nieljr  e  .jeigt  ali  biefe«,  3.  i^.  in 
lebet,  l)et)ffet,  l^erren,  narren,  ferren,  genab,  genug,  gelaubig,  aber  aud^ 
gefarl)  >gfar  L.  S)ae  i  ber  (^nbungen  (gottii  ufro.)  ift  nur  in  liCIIK 
öfter  beibeljülten,  ge(egentlid)  aud)  in  G  eblift,  fonft  >  c  geworben.  Sunft  oer= 
lorenc  i  flnben  fid)  befonberi  in  /  münid),  folid),  toclid);  fie  tonnen  als  neuer 
einfd)ub  gelten. 

Üion  ben  Äonfonantcn  fc^teanten  bie  t-2aute  am  meiften  f(^on  in  A  felbft. 
93on  ben  ^Jiacbbrurfen  jeigen  DGIK  eine  weitere  l'lusbe^nung  bei  bt  nad)  Itofaleu 
toie  raeid)en  i?onfonanteu  (blubt,  tobt,  tobt,  rabt,  tbanbt,  l^onbt,  lanbt, 
finbt,  gelübbt),  //  bringt  oiel  3al)lreic^ere  tf)  (leutt),  mit^,  got^,  jeugctl;, 
l)et{),  tattf),  ajt:^,  etl^mai,  üntl)er,  roolt^en),  t>b  jeigen  EIL  (bod)ter, 
Sut^et?  aBerte.    X,  2  18 


274  i'oni  ct)di(^eit  l'i'bcii.    1522. 

bobcii,  uiiber,  bid)tcn,  bvinten,  jerriibeü),  imigetc'f)vt  im  '^luSlaut  t  für  b 
(ntngt,  getobt),  g^ft  [inb  t^iui  unb  t{)um).  gür  b  üon  A  .ietgen  öfter  p 
EL  (pofev,  »juffct,  i>Qbft,  \)i^,  pxawt),  unigefeljrt  p  >  b  DGI  (ücr= 
botten,  gebred)cii  ufro.).  23ei  bcu  f-2auten  lüirb  boS  gf  üon  A^t  befonberS 
in  DGI,  nur  in  beit  dnbungen  -igfcit,  -igfüd)  luivb  g  fpnter  iioi^  böi'figti-' 
nl§  in  A,  gf  ift  fenirr  ausgebeljnt  im  2Boi:tfd)[u^  in  H  (iregf,  leffigt,  bingf, 
tagt).  Eigenartig  finb  bic  gönnen  Bntref)licb,  jeu'^en,  üeract  in  //,  tud)^ 
tid),  fd)ulbiri)  in  K;  einid)eu  7v,  für  b  ft^bt  obcrb.  d)  in  fic^t  7  (banebcn 
umgcfeljvte  Sdjreibung  fpriftu)- 

Sic  i-!L'aute  finb  gegen  A  nur  tnenig  bcffer  geregelt.  S)od)  ift  ju  bcnierfen, 
baf5  fe  im  ganzen  feltcner  wirb,  junml  jiuifdien  iiotalcn  ftebt  bafür  in  DEGIL 
f  ober  tjbdjftenä  ff  (aud)  für  m^b.  3  b''ijfc",  fd}liefen)  im  ^iluälaut  i;  im 
Sluslaut  ift  s  für  fj  aud)  in  11  böufiger  (las,  ma§)  aber  aud)  nid)tf. 

Sie  Soppeltonfonanten  finb  fpäter  (t)on  I)  a'b)  feltener  ati  in  ^4;  bod) 
bat  /)  Sl'orliebe  für  tt  gegen  A  (nic^tt,  jut)erfid)tt,  üatter),  EL  für  nn 
(obenn,  t)aungen,  anfanng),  ebenfo  G,  //(bcfonbcrg  im  '.Jlnelaut),  7  für  mm 
(ncmmen,  !cmmen  =  fämen),  I{  für  bb  (obber,  ebbclcr,  mibber),  tt)a8 
alles  in  ftarfem  ©egcnfa^  ,]U  bcn  gleid),5eitig  auftretenben  g-ormcn  tüie  t)er,  nar, 
got,  mnter,  fubeln  (^1  fubbcin)  ufio.  ftet)t.  —  ©igcntümlid)  ift  bie  (5infcbic= 
bung  üon  r  üor  dentalen  in  G  (ferljen,  mirber,  fertjcn. 

Jyür  tjü-  (=  3er-)  \)aiiv.  EL  aud)  jür-,  für  Der-  Ijdufigcr  üor  t)at  77 
fyür  -nie  l)aben  KGIj  -nu§,  -nufj. 

U.'on  formen  ift  ,iu  bcmerfen;  bie  urfac^e  Cipiur.)  '^  >  urfad)en  7, 
fd)lütfern  A  ^-  fd)loifen  E,  tuel)bere  A  ^  toe^bcn  EL  )vict)brcu  G, 
finbcr  .4  >■  tinbe,  Sat.  ben  tinbcn  E,  Iel)ber  ^4  >■  (el)be  C,  bic  wolle 
(Slftuf.)  ^  >  motten  EL;  brubcrä  ^  >  brubern  C,  üatcrS  >  öater  £.  — 
Sic  ecticbc  "^jftidit  (9ltt.)  >  c c l i d) e n  E.  —  g-ür  Aöe  (einmal!)  boten  BEI^ 
6-r,  mt)V  (=--  toir)    ift  ^  nil)r  CEL,    beinern  >bcl)m  E.   —    brei  (^3ceutr.) 

>  bren  /','.  —  mir,  fi)  finb  >  fel)n  ElHL  fcinb  DEH,  er  mar  > 
roare  7  ma§  /•;,  fel)ft  (neben  fel)eft)  >  fet)eft  7"777;  l^atte  >t)etc,  \}tit  E 
l^ettc  /;  t)ctt  (Äonjuntt.)  ^-bii^t  E,  mürbe  >-ttur  77,  würbe  >  Warbe  7; 
mir  tonnen  >  tünneu  7,  tunbc,  tuube  >fünbe  7i'7^7>,  mngcn  >mogen 
7/  mögen  EI,  bürffcn,  bürfft  >  borffen  7''  borfft  G;  id)  barff  >■ 
borff  E;  fotttcn  (fij.)  >  fetten  E,  folttu  >  fattu  77,  motten  >  wotteu 
DEEGL,  wottten  (5{j.)>lD6tlten  7',  icb  tt)u  >tbunF;  auBcrbem  ftef)cn, 
gct;en  ^ftcen,  gecn,  gen  DL^FL ,  fomeu,  fompt  (neben  beni  iionj.  tum) 
>•  tumen  7,7,  ferne  (Äonj.  *}5rät.)  >  fome  /<;,  i  d)  ^etffc,  Wcrffe  >• 
l^itffe  7,  mirff  /-;;  fif)et  >  f  icfjct  7,  leffit,  feret,  gefeilt,  gerebt,  fd)teft 
>laffet  I),  faret,  gefallet  /,  gcrab  G,  fd)lafft  /. 

{?in,ielnc  (Vormeu:    benn,    wenn    meift  ]>■  bann,    mann /^A'GVL,  nid)t 

>  nit  EE(rIII  nid)  EL,  fonbcrn  >  fonbcr  DEEGL,  wiber  (nl)b. 
roeber)  >  mebcr  EGIL,  ifet  >  l)e^t  DEGIL  Ije^  E,  bie  mcil  > 
bmel)t  7,  fort  ^- fürt  /,  beftc  >  befter  E,  brumb,  brin,  brau  ^ 
barumb  uff.  EL,  balju,  bafnr  >■  barljn,  bafür  DEEGlllL  in  G  aud) 
bargcgen;  fljutemal  >  fcintcmal  E  feinteinmal  7  feiteinmal  EI  fel)te= 
mal   KGl  feptmal  /..  —  ubirtcl)t  >  obcrfcit  G   (ü-  D)    Cbrigtel)t   EL, 


SDom  c^clid)cn  Scbcii.   1522.  275 

gefi^epff  >  gcy($6tf  (mcljvmatä)  7  gefd^eppft //,  ma^c  (n'^b.  S3afe)  >  ba^en 
BKGIL,  ficninK)  >  gemalji'l  T)l.F(iL,  euangciicin  >  (f rt-nngeüum  /// 
-ton  DKL,  ftnmcl  >  f ivmcliuig  /  ftniiung  EL  firmen  B,  mclljä  > 
melb«  EL,  beniunfft  >  ücrnufft  ^A  ©cf)rtfft  >  ®(e)fd^rifft  jE'ii'i,  faf)i: 
>  gfar  L  gfdr  //,  funble  (füubte  FCr)  funnbe  /'.T.  fünbe  B.  -  felb, 
feIbS>-felbev  /  feÜ'ft  //,  bci)naubov>  bei)  ainanbev  D,  t)'£)cncv>g'^cner  //, 
iicbift  >  ned)ft  i^£/ÄX,  ^^mainjig  >  .^tüQuijig  G.  —  feilet  >  fetet  G, 
ücvbainncn  >  üevbammeu  /*,  fobbern  >■  fovbcrn  DE,  ücrfüncii  >  ücr= 
fönen  EL;  übertingeln  >  überttiigen   BEL. 

■Jlnbevc  iiyörtor   finb   cingcfe^t:    für   Quffrnrfen  >  auf  rupf  fen  G,   fünb= 
flut  >  fünbfhi^  B  finbtftuB  EL,  ^etergefdjrel)  ^- mDrbiDgefd;rei). 


[SI.  51  ij]  %\]t\\\i. 

Il^ic  mol  mt)r  gratnct,  iinb  tut  f^cnt  Pont  @elirf)en  teben  prebi^e,  banmi6 
^^^  bn.j  irf)  bcjorfle,  loo  id)v  ci)ii  mal  tcd)t  anvi:rc,  luirtt  m\)ü  imb 
anbcvii    Pil    t^iilrf)affcn    geben.     Senn  bcr   tantcr    burd)  i^epfUirf)   Pcrbnmptc 

5  gefe^  alßo  fdjenblid)  Pertül)rret  tft,  ba|u  burc^  ^Qnleffig  regiment,  bet)be  9el)ft= 
Iid)§  nnb  luellttirijci  fd)n:)crtg  ^o  Picl  grclülid)cr  mi^brcurf)  nnb  l)rrigcr  feüc 
fid)  brennen  begeben  l)aben,  ba§  td)  nid;t  gern  breljn  fetjc,  uod;  gern  baPon 
:^6re.  3lBer  für  nott  !^ilfft  !el)n  fdjetofjcn,  id)  mu§  {jpnan,  bie  elenben  Per= 
lt)l)rrcten  geluiiien  Iju  unterrii^tcn,  nnb  frifd)  brel)n  gretjften.     Unb  teplc  bifje 

10  prcbigc  l)nn  brct)  tcljll. 

^a?^  rrft  tcijll. 

i£*»iiff-J  crft  InoKen  tüpr  jefien,  Unld)c  pcrfon  inngcn  mit  el]nnnbcr 

Ijnr  e()e  grctjffen.     Unb  ba§  Inpr  bnlju  cl)n  fugltdjen  cl)ngnng 

«^)|^|f^J    'nac^cn,  ncmen  Inpr  fnr  mvi  ben  fprud;  Ö5en.  1.:  'Sott  fdjnff  i.  tooIc  i,  n 

^yjii^^t  *  ben  menfdjen,  baS  e5  el)u  mcnlin  unb  frclnlin  jcpn  fofit.'    %\\^i 

bem  iprud)   finb  lopr  getoiB,   baä  gott  bie  mcnfdien  t)nn   bie 

|h)el)  tcljü  geteplet  f)att,  baS  e§  man  unb  toetjb  obbcr  epn  öc  unb  ©ie  fepn 

foE.    Unb  ba»  ^att  l)f)m  al^o  gefallen,  ba§  erfe  fclbs  eljn  gutt  gefdjopffe  nennet. 


1  3efui  BEFLN         2  Bon  etlichem  /:.'/.       prcbig  EL         3  ba§]  bc§  U      bcforg  EL 
antut  EL  ontutc  //      Wittt]  ftibtt  H        4  Söpfttid^  BDG  $ö))fttic^c  EL         ö  flciä^c  B 
gcjctjc  LEG  6  mifebtoucö  //  "  gctne  (J.)  EF      )i()e  EL  H  ^ore  //  »/y  »cr= 

«jittctcn  A^BCDF—K]  »eiraittenben  EL  10  prcbig  EOL  12  Sluffä  ctft]  3um  ctftcn  /i 
(3um  hl  B  ist  durch  das  Vorhandennein  der  Initiale  Z  [die  noch  zweimal  in  B  verirnndt 
ixt]  bedingt)  itjöUcn  EFOL  wctic^e  B  tnclcöe  DE  FOHL  tnugcn  G  mögen  //  mögen  BL 
13  tt  I)  (immer)  fugdd^en  L  tügtic^cn  BD  EEG  14  ©cnefiä  EL  15  boä  c§  AA^CEEIKL] 
boä  ain  BDGH       menlcin  E  mcnttein  L       ftetolein  EL  17  getaitt  G        §c]  ficc  GN 

get  EI.  6r  /i        18  er  c§  fertft  £/. 

18* 


276  SSom  etjelidjm  Sebcn.    1522. 

S)ariim6  luic  imfjevm  tgttd)e:i  got  fel)ncn  letjB  gcji^affcn  f)nt,  feo  mufj  cvit 
f^aben,  iinb  fti'l)ct  itidjt  l)nn  unfecf  gdnaUt,  ba3  ic^  micl)  el)n  WttjU  bilb,  ober 
bu  bid)  ct)ii  maiit;  bilbc  inad)cft,  Boni^crii  Inie  er  mtrf;  unnb  btd)  gcmadjt  \}att, 
§0  fiitb  unjr,  id)  cl)n  man,  bu  cljii  liidjb,  uiib  folc^  gutte  gemcdjt  Inill  er 
gce()rt  unb  imbcradjt  ()Qben  ül3  fcljn  gottlirf)  Uierd,  ba§  ber  man  baS  lnel)6ä  ^ 
bilb  übbcr  glib  uidjt  ücrndjtc  nocf)  fpottc.  2Bibberitm'b  ba§  U'dib  bcn  man  nid)t, 
Bonbcrn  cljn  igtid)  cl)re  be-J  anbcru  bilb  unb  Ici)b  alu  djn  gottlid;  gutt  \wxd, 
ba§  gott  felBs  Jool  gefcEet. 

3um  anbern.  Da  er  man  nnb  )v<:\)b  gcmaif)t  fjattc,  fcgcnct  er  fie  nnb 
i.Moici.ssjpvnd)  ^u  l)bu:  'äBarfjjfet  unb  mcl)ret  eurf).'  3luf5  bcm  jprud;  finb  mljr  gclüijs,  i« 
ha5  man  unb  tncljb  foUcn  unb  miifien  jufammen,  baS  fie  fid)  mcf)rcn.  Unb 
bifj  ift  io  feo  fjart  alu  baS  erftc,  unb  menigcr  inilierad^tcn  nod)  ju  Indien  bcnn 
ha5  crfte,  fl)ntemnl  I)ielju  gott  iel)n  l'cgen  gibt  unb  ettlüaü  über  bic  jdjcpffnng 
tl)ut.  Sarumb  atfeo  luenig  al'3  i)nn  mel}ncr  mad)t  ftcl)t,  ba»  id)  fct)n  man^ 
bilb  fcl),  al|50  inenig  ftet^et  c§  aud)  bei)  mljr,  haä  iä)  on  Jne^b  fei).  3Bibber=  i» 
umb  aucl),  alfjo  incuig  aVö  t)nn  bcljuer  maifjt  ftcl)ct,  ba§  bu  feljn  ireljBg  bilb 
jcl)ft,  al^ü  loenig  ftetjct  eö  aud}  bei)  bl)r,  ba§  bu  on  man  fel)cft.  S)cnn  e§ 
ift  nitt  cl)n  frei)  luilfore  obber  rabt,  fsonbcrn  el)n  nöttig  naturlicl)  bing,  ba§ 
aße§,  lüa>3  el)ii  man  ift,  nuifi  eljn  ioel)b  I)aben,  nnb  limö  el)n  lucl)b  ift,  mn^ 
el)n  man  l)aben.  so 

Senn  bi^  lüort,  ba  gott  fprid)t:  '3S>ad)ffet  nnb  metiret  cucf)\  ift  nid)t  et)n 
gepot  Bonbern  mel)r  bcnn  cl)n  gcpott,  ncmlid)  el)n  gottlid)  U'crcl,  ha?^  nid)t 
bei)  nuü  ftcljet  iuuierljljnbcrn  obber  nod)  t^ulajfjen,  fionbern  ift  eben  aljjo  uott, 
alfj  bo5  ic^  el)n  nianf}  bilb  fei),  unb  nottiger  benn  cffen  nnb  trintien,  fegen 
nnb  an^luerffen,  fd)laffen  unb  Uiad)cn.  6-3  ift  ct)n  cl)ngepflantjtc  natur  unb  25 
artt  eben  fjo  Inol  aly  bie  glibma^,  bie  balju  getjoren.  Srumb  glel)d)  luie  gott 
niemanbt  gepeut,  baS  er  man  fcl)  ober  'Uiel)b,  f5onbcrn  fd)affet,  baö  fie  ^0 
muffen  fei)n,  Sll^o  gepentt  er  and)  nid)t,  fid)  mel)rcu,  fjoubern  fcl)afft,  bog  fie 
firf)  muffen  mel)reu.  Unb  luo  man  bas?  Uni  lucren,  baS  iftö  beiinod)  ungelneret 
unb  gel)et  bod)  burd)  Ijnrerel),  eljebrnd)  unb  ftummen  funb  fel)nen  ineg,  bcnn  30 
e§  ift  natur  unb  uid)t  tuiltore  Ijierpnnen. 

I  burumb  O  »nfcrc  JJ  imfcr  Ijcgliiljcm  Ji'A  fcljiient  //  etil]  er  iit  HOL  -J  tinfetm 
fleiBoU  EL  3  niaiiäpilb  AX  gciiiadjct  F  4  jcinb  H  \oUäj  li  fotidjc  EL  (jcmörfjt  D 
ö  goUic^  BDEFGL        mon  bnä]  man  beä  F  0  obbct  ftUbj   obcv  fein  leib  unb  gctib  EL 

Bolib  /'  7  ^rglidjg  H      flölltd)  liDEFG  ßutli^  F         «  iolbft  7/  y  ()atlc]  t)at  EL 

^ettr  /'        jcgnct  EL  10  finb  niljr]  finb  wir  CEIKL  fcljn  mir  JI        flcwifj  1  gcluifcn  EL 

11  muffen  Fd  muffen  //  IJ  bifj  ift)  bnä  ift  ü  m  fehlt.  11  13  erft  EL  fdjöpfnnfl 
DEGL         II  fteet  J>   ftct  C/-  l-llir,  ftett  ftcet  F  ftctjet  ftcfit  K         15  ftct  JSEL  ftect  D 

17  fcljcft  FIIIK         18   ift   fehlt  EL      loiltur   EL       natürlid)    liDF  19    muefj   (l.J  E 

mfifi  r-J.J  E  2>  BÜttliiiö  IWEFL  23  ftet  E  ftcet  liDFL  nadjauroffcn  ISEFUIKL 
■Jl  nottiflcr  //  2.j  ge()flantjte  1/  26  gelljbmaä  11  getjore  II  27  man  fetj  ober  to.]  mö 
ober  li)e»)6  fcl)  IE  2S  muffen  BCDFIKL  (ebenso  29)  E  29  muffen  /■-'  bannotf)  E  ben= 
notl)t  /•'  baunortjt  /.  30  geet  HFL  gct  E        fünb  ÜDL  fünbe  /'  31  luiltorc  BCFIK 

miltur  E  njittiirc  f. 


SSom  el^elic^en  Setcn.   1522.  277 

3um  brüten.    3(iife   biffcm  gei'cfjepffe  tjaü  er  brel)erlel)  mcnfdjen  \dbS- 
nu^logen,  "^Tlatt.  19.,  bo  er  fpvicfjt:  'G-s  finb  ettticfie  t)erfcf)nt)ttcn,  bie  finb  oii^TOattn.is,  13 
mittter  htjb  al^o  geporit,  cttlirf)  finb,  bie  üoti  mcnfcfjen  I)enbcii  lievfcfjnijtteu 
ftnb,  (?tlic^  a6er,  bie  fid)  fel6§  Derfdjiiljtten  IjaBeii  umB§  f)i)me(rel)cf)5  ioillcit.' 

.1  U6er  bifec  brel)erlel)  nermeffec  ficf)  fcl}ii  incnfc^  on  cf)Iic^  Gemalf)  I311  iel)n.  Uub 
tuer  fid)  nic^t  Bcfinbet  ijnii  bi^er  brcljcr  Ijal,  bcr  bencfe  nur  |iim  cf)lic^en 
Ie6en,  benn  ba  Inirt  nic^t  anbcrä  au§,  bu  Iileljbft  uidjt  frum,  ha^i  ift  nnmug^ 
U(^,  ^onbern  ba»  toortt  gottiä,  bcy  bid)  gefd}aüen  ()att  unb  gefagt:  Sßac^f} 
[5Pr.  9liii]  unb  mc'^re  bid),  baS  liklM  unb  rcgirt  i)nn  bl)r,  unb  fnuft  l)f)m  bid) 

10  mit  nidjtc  nemen,  obber  tnirft  grclulidje  [unb  du  auffliorcu  tfjun  muffen. 

Unb  ba  tüibber  fott  h\ä)  nidjt  Ijrren,  06  bu  ^ef]en  et)b,  gelubb,  Bunb 
unb  el)ttcl  el)§en  ober  ?(bamauten  pf(id;t  gctljau  £)ettift.  Tcnn  aU  lucnig  bu 
fanft  geloben,  baS  bu  fcl)n  manfj  obber  luel)b'3  Silbe  feljn  Inoltift,  unb  oB  bu 
c§  geloBtft,  ^0  tnere  e§  el)n  nnrrf)el)t  unb  gnite  nichts,   benn  bu  lauft  bid^ 

if.  nic^t  anberl  madjen,  ^Ufjo  lucnig  !anftu  nud)  gclotien,  has,  bu  bid)  nidjt  famen 
obber  mcf)reu  looßtift,  loo  bu  bid}  uid^t  t)nn  ber  breljer  |al  el)nc  finbift.  Hub 
oti  bu  C'3  gelobtift,  ^0  iDere  e§  and)  el)n  narf)el)tt  unnb  gultte  nid)t§,  benn 
famen  unb  bii$  me'^rcn  ift  gottiS  gefd)üpffe  unb  uidjt  beljner  mac^t. 

^arau^  bu  nu  fifjeft,  Inie  luel)tt  unb  lauge  aüe  flofter  gelubb  gellten, 

20  ba§  feljnf}  !uaben  obber  met)blin  gclubb  giEt  für  gott,  e§  fei)  benn  t)nn  ber 
brci)er  ^qÜ  ct)ne,  bie  gott  atlet)ne  unb  felB  au§getiogen  ^att.  3ltfeo,  has  ^Pfaffen, 
5Rund)  unb  D'Jonncn  fd)ulbig  finb  l)f)r  gelubb  ijulaffen,  Ino  fie  fid)  fitiben,  bn§ 
gottiv  gefc^&pffe,  fid)  ^u  famen  unb  Iju  me[)rcn  t)nn  tjiju  frefftig  unb  tud)tig 
ift  unb  !el)n  mac^t  Mafien,  burd)  el)nigen  geloattt,  gefe|,  gepott,  gelubb  fold^e 

25  gottt»  gefdjDpffe  an  l)t)n  fclbft  f)))nbern.  §l)nberu  fie  c5  abn,  \]o  fei)  bu 
gelniß,  ba§  fie  uidit  rel)n  6Iel)ben  unb  mit  ftnmmen  funbeu  ober  f)urcrcl)  fid) 
befubbcln  muffen.  2;enn  fie  liermugcn  gott§  loort  unb  gcfdjopff  an  l)^n  nidjt 
leeren,  e»  getjet,  Irie  e§  gott  gemacht  I)att. 


1  gcfe^otjffe  CDETKL  {eltift  (ebenso  4)  H  2  aJlot^et  EL  fflJatt  XIX  F  feljiibt 
(beidemal)  H  BoticI)n^tten  K,  so  auch  4,  dagegen  3  »et-  3  ge))Oi:en  E  4  umB§]  »iiili 
bc§  EL  5  etieUäj  K      gemaVicI  BDEFL  6  bendC  EL       nur  E         7j8  snmugtic^  (ü) 

BDEFIKL  8  »ocfjffc  E  9  regiert  /.  10  nid^tcn  L  grcwütf)  IK  fünb  £DF  auff= 
fioren  Tf  bfffiorcn  J:  mfiifcn  EL  muffen  ff  11  getiitb  /'/''  gelüBt  E  bunbe  F  13  toei6§ 
tjilb  E]  totm  gtib  L        niöttcft  EFL  13; lö  unb  bis  tnod^cn  IKU  in  ()  14  gclobift] 

getofiteft  J^'  Wer  EL  gulbt  EL  giltc  BCDIK  gütttc  F  15  fomen)  fomen  B  fiefomen  fK 
(ebenso  im  foli/enden)  16  njotteft  IIEFL  brcljen  B  bre^cr^al  CK  btc^  finbeft  EL  (bic^ 
fehlt  hier  oben  nach  bu)  17  gulbt  EL  glitte  BFIK  gutite  C  18  gefc[)öffe  F  gefdjopffte  // 
19  mcittc  F  tang  DEFL  «öfter  H  gctübb  (t)  BDEFLKL  (so  auch  unten)  20  mcl)b= 
Iein§  EL  »or  got(t)  BDEFL  21  ottoin  EL  feI6§  C'/Ä  fclbft  /f  felbcr  EL  22  mXmäi 
DFIK  TOünid^  BEL        9!unnen  ü  äc<  gcfdöo|>ffe  H  gcfc^öffe  iJ        ti^tig  HCDEFJKL 

24  einläsen   AX       gefo^  B       \olä)   EL  25  fct6§  EL  fel6er  /i  56  fünbcn  BDFK 

27  muffen  I»  miieffcn  E  muffen  S       »ermögen  BEFL  »ermugen  II      gcfi^opffc  K  gcft^off  B 

28  get  EL  gect  BF 


278  33Bin  e^etid)en  Sekn.   1522. 

Tic  elften  ober,  bic  6{)riltuC'  au^  ntuttcr  Iel)6e  Ocrfd)m)tten  geporn  nennet, 
bas  finb,  bie  man  ^mpotcnte-?  t)eDft,  bie  lum  nntnr  iintucf)tig  finb,  ficf)  3n  jamen 
unb  ju  niefiien,  qIS  bic  fällte  unb  icf)lnac[)c  notur  obbev  fonft  ntangcl  am  \t\)ii 
l)a6en,  bamit  fte  nidjt  gcfcftidt  finb,  etilid)  ^u  leben,  al^  man  luol  finbet 
Be^be  manB  unb  tticl)ti-3  bilbe.  Tiße  Ia§  man  faren,  bie  I)att  gott  jelBer  5 
aufettogen  nnb  alRo  gcirfiaffen,  bai^  bcr  fegen  nic()t  ufier  fie  fomcn  ift,  bac>  fie 
fii$  meljreu  fünbcn,  bie  gct)ct  ba-J  ixun-tt  nicf)ts  an  'SSadiffct  unb  mef)vct  euc^.' 
@Iel)c^  al»  toenn  gott  tjemanb  lam  ober  blinb  fcf)affet,  bie  finb  frei),  ba-j  fie 
nic^t  gellen  nodj  fclien  funbcn. 

S>on  foldjen  l)ab  idj  et)n  mal  gefcfirieben  el)nen  rabt  fnr  bic  fietjdjtpetter  \  10 
h)o  ct)n  man  ober  toiijbt  !eme  unb  iüoEt  lernen,  ttie  ec-  l)l)m  tl)un  foüt,  tre^I 
fel)n  cfjlidf)  gcmalf)  l)f|m  nic^t  Iel)ften  !unb  bic  el)Iidj  pflicfjt  nnnb  bodj  nidjt 
enperen  !nnbe,  loci)!  fidß  funbe,  bas  gottic-  gcfdjcpffc  Im  mel)icn,  l)nn  ifym 
fetjn  madfit  l)ctte.  ■'öte  fiabcn  fie  ml)r  fc^ulb  geben,  iä)  fott  gcleret  I)aben, 
loenn  el)n  man  fel)nem  loepb  nitt  gnug  bcn  fii^cl  büffen  funbe,  foU  fie  tsum  15 
anbcrn  lauffen.^  3lber  la^  liegen  bic  Oerfereten  lugner,  el  tinirbcn  (5i)rifto 
unb  fcl)nen  SIpoftcIn  l)f)re  loort  ücrferet,  folltcn  fie  benn  nid)t  aucf)  ml)r  mcljue 
tüort  öerferen  ?    2Bcfe  ber  fcfjabcn  fci)n  tuirt,  merben  fie  rool  finben. 

^sä)  bnb  atßo  gcfagt:  Sßcnn  cl)n  tucfjtig  lüeljb  |ur  ctje  eljn  untucfitigen 
man  |ur  cf)c  ubcrfcme  unb  funbe  bo(f)  fcijnen  anbern  offcntlid)  nemen  unb  20 
troüt  aud)  nit^t  gerne  inibber  eljre  t^un,  fijntemal  ber  S?apft  f)ic  öiel  ^eugen 
unb  iDcBen?'  on  urfar^  fobbert,  folle  fie  Im  Ijbrcm  man  alf50  fagcn:  Sibe,  lieber 
man,  bu  fanft  metjn  nidjt  fdjulbig  Inerbcn  unnb  l)aft  micf)  umb  meljncn  iungen 
Iet)b  betrogen,  ba^u  t)nn  fQfjr  ber  e^re  unb  feelen  felitfept  brad^t,  unb  ift  für 
gott  feljne  efje  ^toiffcfjen  un^  bepbcn,  9.5crginme  ml)r,  baS  ii)  mit  belinem  35 
brubcr  obber  ncl)iftcn  freunb  eljn  bcljmlid)  cf)c  t)abc,  unb  bu  bcn  namen  l)abft, 
ouff  ba»  bet)n  gutt  nidjt  an  frembbe  erben  fome,  unb  Ia§  bid^  loibberumb 
lüiKiglid)  betvicgcn  burd)  mid),  inie  bu  mid)  on  mel)ncn  lüiüen  betrogen  f)aft. 

..^c^  l)ab  rt)el)tter  gcfagt,  ba^  bcr  man  fd)ulbig  ift,  folcfiC'  |u  Pcrtinüigen 
unb  Ijbr  bie  cl)Iic^  Pflidjt   unb  finber  ^uticrf d)a ff cn,   Inil  er  bac^  nid;t  tf)un,  30 
foH  fie  ^epmli^  Oon  l)l)m  lauffen  l}nn  el)n  anber  lanbt  unb  ba  felbft  frel)en. 
©i)I(|en  rabt  ijab  iä)  |ii  ber  ^cl)tt  geben,  bo  id)  noc^  fc^em  \vax.    5lbcr  i|t 

2  ba§]  bei  C  untüdjtis  Coder  -ü)  liDFGIKI.  famon]  fomtcn  G  ficiamett  IK  fomen  B 
3  iäiwaä)  II  \d)Via.ä)i  bis  4  ^alic»)  jc^tood^cv  ön  toftet  natut  finb  IK  fünft  B  4  [ie 
nidjt]  fif  fid)  nid^t   L  6  J)ilb  EL  7  funbcn  //  i'  fönncn  A7,  £unbcn  (ao  immer)  H 

10  tcii^iiättcr  O  a-  auch  B  11  xatXibt  AH  li  gcma^ct  DEFGI.  gemat  K  tünbc  DL 
lönbc  EF  fünb  HG        13  tünbe  DGL  tonbc  EF     funb  L  fünbc  BG      gcfdörpfftc  II      14  fd^utbc  F 

\oü]  foUe  EL  geleit  EOL  15  genug  EL  lüfecl  BDF  lönbc  F  fünbc  BGK  feum] 
ju  einem  EL  16  onbctn  II      Bcrfcten  L  Dcrfcrtcn  ö      lUgenei  F  lugncr  II      reutbc  Ä' 

touibc  ACH  tuotb  IK  17  apoftclcn  //        ^f)ie]   \x  EL      aüä)  F         19  tüd^fifl  BDF6 

untiidjtigcn  liDGIK  20  fönbc  F  fünbc  B  funbcn  EL  22  forbert  BDEH      fot  EL 

24  Bfat  L  gfor  B      Bor  BPEL  25  foin  DL      tctgunnc  EH         26  ncfjflcn  BCI  nec^ftcn 

DELK  ^cljnilid^e  7i7,  i)ait]  i)aim  (■•(,ai  EL  ^obcft  £  29  \olil)\äiS  EL  31  io  ^oü  IK 
')  In  Le  captivitate  Babylonica,  Bd.  6,  558;    vgl.  auch  oben  S.  230, 23—24. 


Sont  cIjelitljcH  Scbi'n.   1522.  279 

hJolfft  ic^  ttiol  6nf)  bvcljn  xahkn  unb  cl)in  ioldfjcn  iiinn,  bcr  cljii  tucl)6  ntfjo 
auff«  mu-rn  fcljU  fiivct,  inol  baß  l)nii  bic  luoüc  gvcljffcu.  Sefjdbcii  gleljiljert 
auäj  cl)in  U)el)be,  toie  Inol  bas  fctljnmev  ift  benn  mit  mannen.  @§  gillt  nitfjt, 
fel)ncn  nef)iften   Dnn  foltf)cn   flroffcn  fjoljcn  farfjcu,  bic  rdjb,  ipitt,  cf)vc  unb 

5  fcligfcl)t  Betreffen,  ]io  (el)d)tfcrtig  mit  bcv  nnfjen  nmbfnven.  'DJian  mufft  C5 
l)l)n  reblid)  ^aten  t)el)ffen. 

S)tc  anbern,  bie  Pf}riftuÄ  I)cl)ffet  mit  menfcf)cn  I)enben  lierfcf)nl)tten ,  bie 
cQpp  t)ancn,  finb  ct)n  nnfelig  fotcf,  benn  oti  fie  |a<(.  ^t4|  mol  untucfjtig  finb  t.uiv 
el)e,  ^0  finb  fie  bori)  t)6f]er  luft  nid)t  lo^  unb  Inevbcn  fralucn  fuifitigcr  benn 

10  tiorI)^n  unnb  gani  »DetjBiff^  unb  gctjct  t)()nen  natf)  beut  fprtc^  tüort:  '2ßev  nirfjt 
fl)ngen  fan,  toil  Imicr  fl)ugen\  alfjo  locvben  amfj  biege  geplagt,  baö  fie  befte 
lieber  bei)  Inelibern  finb  unb  bocfj  nicfjtS  uermügen.  5iu  bie  taffen  luljr  nud) 
faren,  bie  finb  auc^  auf]  bcm  naturlicfjcn  orbeu,  tut  Inadjffen  unb  mef)ren, 
gefegt,  inic  Inol  mit  getnatt  unb  nur  mit  ber  t(]ntt. 

16  Sic  brittcn   finb  bic  f)of)cn,   rcl)rf)cn  getjfter,    üon  gottiä   gnaben    auff 

gcijeumet,  bie  üon  natur  unb  lepbS  gcfrf)irt  turfjtig  finb  luir  ef)c  unb  btepben 
boc^  tüiltiglic§  on  cl)c.  Sifjc  fprcrf)cn  alfjo:  '^\^  modjt  unb  funb  tool  e()lirf) 
tücrben,  aber  e«  geluft  mieb  nidjt.  Zsi)  ti-^itl  lieber  am  tj^mel  rel)d),  ba§  ift 
am  Guangclio  fc^affen  unb  gel)ftliii)c  finber  metjren.'    Diefje  finb  felljam,  unb 

20  unter  tljaufent  menfrfjen   nic^t  cpner,  benn  e^  finb  gottiä  fiefonbere  tounbcr= 
inerc!,  bc§  fid)  niemant  untcrluinbcn  fuÜ,  gott  rnff  lifin  benn  tiefjonberS  luie 
.<>iercmi[ac'J,  obbcr  befinbe  gotti-?  gnabc  f^o  medjtig  l)nn  pt)m,  baS  pljeuey  gottiö'*"™^' 
tüortt  'SBac^ffet  unb  metjret  eudj'  !et)ne  ftabt  an  l)I)m  l)a6. 

zitier  u"bcr  bi^c  brepcriet)  menfc^cn  f)att  ber  tcnffcff  bnrd)  menfd)cn  gott 

25  ubertlugellt  unb  mef)r  Icntt  funben,  bie  er  an\]  bem  gotlidjen  unb  UQturHdjen 
orben  f)att  au^ge^ogen,  5}emlid)  bic  mitt  fpt)nlt)cb  üerfaffet  finb  (ba§  ift  mitt 
menfc^cn  gepott  unnb  getubben),  barnad)  mit  öiel  eljfsern  fd)(dffern  unb  gittern 
lierfd)Ioffcn ,  baS  ift  bic  tiicrbe  lDcl)f]e,  ber  natur  Ijn  mcren,  hai-  fie  nidjt  ft(^ 
fammc  noi^  me[)re,  toibbcr  gotti?  ct)ngepftan^tey  tncrd  unb  artt,  gerabe  aU  inerc 

1  toott  B     man]  man  ober  luetjb  El,        ä  nortcit  EL      füret  BD  futt  E  fürt  (uf)  L 

toolten  BEL  3   einem  EL        wcilj  EL  4  neci)ftcu  DICH,  ne^ften  CK  iicftcn  D 

S  um(6)iüren  BD  umiftcren  L  6  Bejoten  B  7  Bcrftfjneittcn  O  8  copponen  EL 

untu^tia  Cir  819  feur  e^e]  ju  ber  e.  H  0  boßer  C'77"      luft  DEFL       füdtjtiaer  (ü) 

BEFGIKL      bann  (so  immer)  D        11  loerbcn]  lucrcnn  TT     bcfter  BEFOTTL        12  loOjbrcn  G 

Bermuticn  Jl   -mögen  BTy        nun    bije  /''  IS   natürlidfjen   BF  14   nur  fe/iU  EL 

i.5  re^djcnl    reichet  ICL  IC  %e]ä)iä\    gcf^iclEt  BEL         tüdjtig  (u)  BTJEFOTKL  so  reyelm. 

17  mhi)i  BEGTKL        tünbt  BGI  tonbe  F  18  gelüft  FGK  19  eroangclio  BETTL 

20  ni^t  (nt(i5  E^]  taum  A'DFG  loum  B  el)ner]  cin§  B  bann  (so  immer)  EG  Befonber  EL 
(-U-)  G  21  ruff]  Beruft  ^/>       »f)nl   im   /  22  ,?»ieremia§  ETK  Ipinemk  F      Befinb  E 

^^cnc§]  geneS  TT  23  lein  B  ^oBe  BF  BaBe  on  jm  DEL  24  burä)  mcnftfjen]  b.  m.  terc  EL 
25  üBernügetttt)  A'DFGTK  ÜBerttuget  BEL  gotaKid^en  BDEFGL  so  fast  immer,  vieiM 
auch  T\      natürlichen  BDF       27  gelübben  BDTiFGTKL  reijetm.      fd^toffen  ET,  fd^toffcrn  S 

gettern   (so  immer)  G  28  oierbt  E        n)cl)6   EL  29  fommc]  Befame  /A'  famte  G 

gcrob  EL      ctjupflan^tcS  AC  cQngepf.  J'      gerabe  alä]  glei^  a(§  G 


280  2}rm  ft)flid)cn  Sdmi.    1522. 

e§  t)nn  imfjer  Ijanb  unb  tnad)t,  iiinrtfraUifd)afft  iui  finBcn  tnic  !IcI)bcr  imb 
fc^iid^.  3Ibcv  iDcnn  man  mit  filtern  gittern  nnb  idjloiicrn  tnnb  gottio  öefifjppfj 
iinb  Icort  Ircren,  f)offt  ic^,  »t)l)r  luolltcn  amf)  §o  bidc  unb  gvoffe  ct)fecru  gittern 
für  feijcn,  baä  nn&  Uiel)ticrii  mcnner  Irurben  ober  nnf]  menicfjcn  ftel)n  nnb  fpl^. 
Cf'3  ift  ber  tcnffetl,  bcr  mit  ber  armen  creatur  al|30  fcljn  äffen  fpicü  treliBt  s 
unb  fet)nen  liorn  alfjo  bufjt. 

3um  tiierben.  3ln  »uoUen  nniv  bic  perfon  fcf)en ,  bic  mit  cl)nanber  ^ur 
eT)e  grel)ffen  mugen,  bamitt  man  felje,  tnie  id)  !el)nen  gefallen  nod)  hift  ^ah, 
ha-i  man  ef]e  ^urcl)ffe,  man  nnb  \wX)b  fdjelibe.  Tcnn  ber  2?apft  Iiatt  Ijnn 
feljnem  gel)ftlid)en  reifet  adjtjetienerlcl)  urfarf)  ertid)tet,  bic  clie  iju  Incren  nnb  i» 
|n  reliffen ,  bie  idj  bod)  foft  alte  nerUierffe  nnb  lierbamne.  llnnb  litimr  er  fic 
andfi  felb  nicfjt  fcfter  mä)  fterdCer  t)cUt,  benn  biß  man  fic  mit  goüt  unb  fiI6cr 
umtiftoffe,  Unb  fic  and)  nur  ba|u  erfunben  finb,  baä  fic  gcütnc|  unb  fcclftrid 
2. 'i:cid2,nfel)n  folltcn,  2. ''^kt.  2.    3(6cr  anff  ba§  l){)r  narrl)cl)t  an  tag  fomme,  luollen 

tol)r  fie  alle  ai^tjcfien  nac^  ct)nanber  fe()en.  '=' 

c  S:ie  erftc  urfad)  ift  bie  Hutt  freunbf($afft.  §ie  f}atien  fie  bie  efje 
üerpotten  Bi^  l)nnf5  britte  unb  öierbc  gell)b.  SBo  hu  nn  Tjie  nidjt  gellt  Ijaft, 
unb  oB  bljr^  gott  Ifol  gönnet,  ^o  muftu  bod)  bcl)nc  mume  l)m  brittcn  unb 
öierben  gelieb  nirfjt  nemen  obbcr  Oon  bl^r  tl)nn,  feo  bu  fic  genommen  f)aft. 
3ft  aber  gellt  ba,  ^o  ift  bln'B  crlelubt.  Senn  fie  l)abm  \vtt)bex  fel)ll,  folc^e  20 
fremer,  bic  bod)  nie  t)f)r  cligen  Ivorben  finb.  ^anftn  bid)  nn  toibbcv  bic^c 
tljrannel)  fd)nl3en,  f5o  Unll  id)  bl)r  Ijelen  bie  perfon,  bie  gott  Ocrpotten  I)att 
3.TOoici6,7ff.geöit.  18.  5JcmIid)  mel)n  mntter\  5}}cl)n  fticffmuttcr,  5Rel)n  fd)loeftcr,  53(el)n 
ftiefffd)Uieftcr,  9Tiet)nj  ftnb'3  red)t  obbcr  fticfftodjtcr,  ^Jleljn?  tuittcrs  fdjlocfter, 
5)lcl)ncr  muttcr  fd)loefter.     Dieser  perfon  !an  id)  fel)ne  ncmen.  25 

S)oran^  folflct,  ba§  fid)  gefd)lniftcr  finbev  ^ufammen  nemen  miigcn  gottlid) 
unb  Pf}riftlirf).  ^tcm,  id)  !an  mel)ncr  fticffmuttcr  fd)Uicftcr  I)atien,  otem  mcl)ny 
öatter-o  ftiefffd)tucftcr,  o^tcm  mcl)ncr  muttcr  ftieffd)Uicftcr.  2.Bcl)tter,  id)  mag 
mel)ne§  bruberä  obbcr  fd)meftcr  tod)ter  f)aben,  loic  2lt)ral)am  fel)nc  ©ara  I)atte. 


7  iimcffvQfafinfft  O  fiaScnl  I)atten  EL  2  ]ä)Mm  BEL  Ic^tojicvn  IJ  fimbc  F 
3  »olton  /''  bid  BEL  ci)icvcn  B  cüffcven  E  gittern  CEHL  4  fürfe^cn  (so  immer) 
DF(l  L  mtihmx  {n)Cn  tDrtjtiercn  EL  tuutben  EOIIL  f,  tiuffct  (6-)  B  EL  iuffc  A '  CDFG IK 
Suffet   //  "  luollcii  JihFGL  (so  regelm.  im   Tiujik.,  meist  auch  E)  8  mugcn   11  mögen 

BEI,  i)  jctrcljücn  l>       j($aib  EL  10  erbic^tct  (so  immer)  DEL  11  acvtdifjcn  D 

»ctwitff  El,  BerlDcrffcn  O  »oibÖmc  BF  -bammc  DEII  IJ  fe(6§  G  fctfift  H  l)cttt  F 
l^clbet  EL  13  um((i)ftoffct  B  -ftöft  EL  auä)  nur]  auä)  nun  B  nur  autf)  EL  14  fotttcn] 
foUf  BF  lumme  li  16  6tft  B  17  in  ba§  britt(e)  EL  bvit,  toietb  EOL  t)ic]  l)e  B 
18  gönnet  EFG Kl,  günnet  B  19  gtib  EL  glljb  B  (so  auch  meist  im  folgenden)  20  cvtanbt 
(orol  BDEFGL  21  ttoniet  BEI,         nnn   (so  fast  immer)  F  22  (^üfeen  iü)  HDF 

23  Seuitici  EIKI,       am  oif|tje^cnbün  IK  21  uattcrä]  »ottet  L  uater  E  26  uolgt  EL 

mögen  BE/,  mugen  //  2TI28  meiuc§  Boter  El,  2<J  mein§  CG       (djwcfterl   meiner 

fd^ttcftet  E/,      bo(f)ter  (so  rer/elm.)  EL      fein  EL      tjiU  EL 

•)  Die  Namen  sind  hier  imd  weiter  unten  in  IK  tabellenförmig  angeordnet. 


S3om  e^elid^en  SeBcn.   1522.  281 

3)ie§cr  pcrjon  tft  fel)ne  fuv  gott  öerpottert.  ^Tcnn  gott  re(j^net  ntcf)t  nod)  bert 
glieben,  »oic  bic  Ji'i-'iftcn  tf)iui,  fjonbcrit  kict  ftracf  btc  pcrfonen.  (äouft,  Incl)! 
öattcrc'  ld}tüc[ter  iiitb  bviibevi?  todjtev  Ijnn  fllel)cf)cm  glieb  firib,  muft  irf;  l'ngcn, 
ba§  i(^  entloebbcr  mel)n§  Ijrubers  tücf)ter  nit  ncitieti  !imbt  obbev  auä)  tncl)ne§ 
öatterc'  fc^liicfter  nemcu  niocf)t.  Diu  f)att  gott  luitter-S  jcijlnefter  ücrpottcn  unb 
brubera  tocfjtcv  iücf)t  ücrpotten,  bic  borf}  l)tin  glcl)cf}em  glicb  finb.  3hiif)  fiiibt 
man  l)nn  bcv  fiijrifft,  bav  mit  allerlei)  ftieff  fdjlvefter  nit  ^o  i)axt  gcfpnnnen  ift 
getocfecn.  Senn  2()amar,  ?lt)foIoniC'  fc^tücftcr,  mel)net,  fte  !^ette  ^^ren  ftiett= 
Bnibci  9Imon  hjol  [)akn  rangen,  2.  Ütegum  13.  •.-.  sam.  n,  u 

[»(.  2?  1]  c  3^ie  anbei-  urjad)  i|t  bie  mogjc^afft  obber  fcf)!tiegerid^aftt.  öic 
!^atien  fie  aui)  öter  gelt)b  gefetzt,  ba§  td^  narfj  mel)n§  toetjB-ä  tobt  nirfjt  mag 
tüibbcr  l)nn  l)t)rc  freunbfcfjafft  grcl)ffen,  ba  meljn  h)el)6  I)l)n  rel)d)t  l)nß  britte 
unb  uierbe  gell)b,  luo  mljr  nicfjt  gellt  ^u  ^ilffe  torapt.  516cr  gott  l)att  bif]c 
pcrfon  öetpotten,  nemlid^  mel)n§  öatter§  bruber  tvitjh,  met)n§  fon§  loeljB, 
met)n§  Briibevä  h)el)li,  mct)n  fticfftot^tcr,  metjn-?  ftieffS  fonf]  obber  ftieff  tocf}ter 
finb,  mel)ns  »neljbs  )if)lneftcr,  U'eljl  meljn  >riel)6  lebt.  2;ic§cr  pcrfon  tau  id^ 
!e^ne  Ijaben,  bie  anbern  mag  id)  !^aben,  unb  barff  bennod)  feljn  geEt  brumb 
geben,  5ReniIid^  mcijner  braut  ober  >Del)b-^  fd;ltiefter  nad)  Ijfirera  tobt,  mel)n§ 
)xicX)i-j  bruber  todjter,  meljnä  loeijby  Uctteru  toi^ter,  unb  alle»,  tüa§  meljnS 
tDet)b§  gefd)U)ifter  finb  ift,  unb  tva§  fie  l)I)r  mummen  ober  tnaßeu  Ijeljfft.  3Benn 
aber  cl)n  bruber  on  erbe  ftorb,  raufte  fel)n  lnel)b  t^m  alten  teftameut  l)f)r§s.  !iro(c -js,  sff. 
mauß  nel)iften  freunb  Ijabcn,  l)l)rem  man  eljn  erben  |u  ^eugen,  ba»  ift  mt 
nidjt  mel)r  gepottcn,  boc^  auä)  nid)t  üerpotteu. 

c  Sie  britte  urfac^  ift  bie  gel)ftlid;e  freunbfdjafft,  ueralic^  toenn  id)  el)n 
mngb  aufe  ber  tauff  f)ebe  ober  tjur  fermel  trage,  %o  tan  id)  obber  mel)n  fon 
lüibber  fie  noi^  l)l)re  mutier  nod)  l;f)re  fdjlücftcr  Ijur  elje  nehmen,  e§  fei)  benn 
gar  eljn  reblid^  unb  toeljblii^  gelt  ba.  Sa§  ift  boc^  e^n  lautter  narrn  Icerd 
unb  alfen^en  nur  umb  gelti  luxEen  unb  bie  getoiffen  ^u  üerlu^rren  ertic^tet. 


1  feinen  (at)  EL  fut]  »ot  (so  immer  vor  dem  Dat.)  BDEF  nac^  D  2  gclibcn 
EHL      \ixaii  EIKL       blue^t  B  3  gelljb  (i)  FIJ  4  meineä  (1.)  EL      fctubctn  CIK 

fünb(t)  BD  tont  EL  lonbc  F         5  moc§t  BDEFGL         6  9eli(e)b  EFEL  7  jcf)tifft] 

gcf^rifft  EFL  BcitJanncn]  ge(ponnet  F  8  gewen  /  Samar  B  SlBfotoin  IK  ^iet  E 
9  mögen  außer  BEL  auch  F  mugen  fso  regelm.)  H  10  mogfdöafft  B  fc^ttogctfc^offt  EL 
12113  brit  Bierbt  EL        13  ^ilff  CDIK  ptffe  G      lumbt  (pt)  BEL        14  Bruber    fcrubcrg  O 

meineä   («o   auch    im  folgenden)  EL        {unl   (ebenso   unten)  BF  15   ftiefjä   \m\%  CU 

16  leiet  EL  Sieger]  bifc  (§)  CF  17  mog]  ober  mog  EL  borff  J?  borfft  L  baniioc^ 
^«o  gewöhnlich)  G  18  ncmlic^]  oI§  jBZ,  »eljBä]  meine?  rte^tiS  E  19  Bruber]  Brucbcr  E 
botet  D        Wc^BS  (2.)]  fteiBer  iiX  20  Woä  fekU  EL        bajen  (6)  73£GA        ^e^ffct  EL 

21  ftorb]  ftutb  EL  ftürb  G       mupe  (fi)  DER       ^^re§  /  22  monne§  EL       ne(^ften  C«o 

regelm.)  EGL  neften  ü  ncfiifter  /£■      nü  (ao  gewtihnl.)  F         23  nitmer  G  24  mann  (so 

regelm.)  G         25  toufjc  i^Ä      ^cb  EL      fermet  (Oetmel  /))]  («o  immer)  firmung  EL  firmen  ü 

trag  ^L  26  Weber  («o  immer)  BDEfJIL  jr  £/,  27  ba]  »or^anben  EL  narren  />' 
2a  olfonfeen  B      nur  .Ei      ömb]  »mb§  /■'      erbic^tet  (ao  regelm.)  DEL 


282  93om  ct)clid^eu  *.'fticn.    1522.  i 

(Sage  tnt)r,  tft§  ntd^t  groffcr,  toenn  icfi  bie  taiiffc  fclBft  nct)jne,  bcnn  incitn  td) 
ba^ii  (')clffe'?    ©30  muft  id)   nii  fcliii   C^Oriftcn  lticl)b  nef)men,  fijntcmül   attf 
gctaufftc  inctjt'cr  aller  getaufften  titenncr  get)ftüd)c  fdjtücfter  finb  biird)  et)tteiiei) 
Gph.  4,  sjfluff,  Sacvament,  Gilalufieii,  Gkl)ft,  .^öerrn,  ©ot  iinb  etiiigeä  erte.^ 

Sßarumb  ücvpeutt  bcv  ißapft  nic^t  aiiä),  hai  fcljn  mau  fetjn  toetjb  befjatite,  ^ 
»nenn  er  fie  bas  C^uangeliou  (eret?  vEljutcmal  Incr  ben  anbcrii  terct,  ber  ift 
i.fiov.4,  IS  jein  gct)ftlid)er  imtter  Inie  Sanrt  '^hiuIii-5  1.  Gorintl).  4.  rinnet,  er  fei)  l)l)r  aller 
batter  iinb  fpric^t:  "^d)  I)ab  eiid)  l)nn  (5()rifto  biird)§  (Suangelioii  gcporn.'  5}lit 
ber  liu'D^c  Tjett  er  feljti  tueljb  lui  (5in-int()eii  muffen  nefjmen  nodj  !el)ii  ?lpofte(I 
auff  erben,  barumb  baö  fie  ijberman  Icreten  nnb  tenfften.-  i» 

SariimB  la^  itaB  narrn  Incrd  farcn  unub,  feo  bn  mißt,  ^0  ni)m,  gott 
gebe  eä  fei)  gefatter,  botte  obber  gefattcrn  tLid)ter,  fd)mcfter  ober  lüie  fie  finb, 
iinb  i^alt  bie^e  crtidjte,  gelt  fudjtige  iirfad)  für  nidjtS.  ,'öl)nbert  bid)  bac-  nit, 
ba§  bie  magb  (Sf)riften  ift,  f50  laß  bidj  Ineniger  t)l)nbern,  bac-  bu  fie  getaufft, 
geleret,  an§  ber  tauffe  geljaben  t)aft.  ©onberlic^  aber  niel)be  baS  äffen  fpiel  15 
ber  fermeinng,  lintc^s  cl)n  rechter  Ingen  t()anb  ift.-'  ^\d)  la^  ,^u,  ba-J  man 
fermielc  %o  fern,  ba-5  man  luiffe,  ba-3  gott  nid)t  balion  gefagt  Ijatt,  and)  nid)ty 
barumb  tniffe,  nnb  baS  eö  erlogen  fei),  Ina»  bie  S3iffd)offe  barl)nnen  für  geben. 
Sie  fbotten  nnf5crÄ  gotti'5,  fagen,  e-i  fei)  el)n  Sacrament  gotti-j,  nnb  ift  bod) 
ci)gen  menfdjen  fnnble.  m 

c  Sie  bierbe  urfad)  ift  bie  lueHtlid^e  freunbfd)afft'',  ncmlic^  tüeitn  el)n 
frembb  finb  tnim  fon  obber  tod)ter  Inirt  anffgenomen,  hac^  tan  fid)  barnad) 
nid)t  liert)el)raten  mit  bcffelbigcn  man§  obber  locljbv  ünber  obber  fel)ne  loeltlid)e 
gefd)loifter  nemen.  Xaä  ift  and)  ei)u  menfd)en  tf)anb  nnb  nid)t'3  Inerb.  Sarumb 
l^allt  e§,  üb  bid)ij  gelüftet,  e§  ift  Inibber  betjn  muttcr  nod)  bel)n  fd)lDefter  für  2s 
gott,  ha  bu  frembbv  blut  bift,  bod)  c'i-  bienet  auc^  l)nn  bie  !nd)en  nnb  gibt 
gellt,  barumb  eö  auä)  Oerpotten  ift. 


;  jag  E  großer  (so  rcgelm.,  auch  im  Superlativ)  B—GlKl.  touff  Ell  (eI6§  EL 
2  "^itfiE  B  muft  B  nun  (so  regelm.)  EFHT,  icintcnmal  E  fct)tmnt  T,  fcl)tcmat  O  (ebenso 
unten)  :S   fc^loeftcrn   TK  4  Ijetrcn  E/,        cloiflä  EF,  6   (Sroauflclium  B   -on  DEL 

(B,  EL  so  auch  unten)      fcljtcnmol  E  7  fant  F      rumet  D  H  (Jwangclium  auch  H 

'J\an%E     6orint[)tcn />        iO  Ijcbcrniou  («0  aiic/i  M»Yen^  iJO      taufften  i7''ü/,        i/ narren  Äi 
l>  9e6  KFin,      pottc]  tobbc  /.  bottcn  tS      acfotcvtodjtcr  L        JS  füdöti9(c)  fso  regelm.)  BDEFOL 
JJ  getaufft]  tauffft  EL        15  gcicrct]  getctct  ober  EL      tauff  EFI        IG  firnietung  ß  firninng  EL 
Wclid)!   (so  immer)  B        lugen  DLL       tfjonb]   tt)on  O  17  fcrmele)   firme  B  firm  EL 

Ro  fern]  fonbcr  /iV,      boBon  E        18  üfd^of  E        20  funble]  fiinbtc  Ftl  funnbe  El,  fünbe  B 
■21  Bierb  EL      wetli^  EL      frünifd^afft  /•'  22  frömb  G      fuu  BU  23  beäjctOcn  EL 

24  c^n  fehlt  G        23  gelüftet  FGIK      luirbcr  G    be^n  roi-  fc^iBcftct  fehlt  EL        26  lüiiöen  G 
liiäjen  IK 

')  Ebenso  schon  iti  1kl.  6,  .555:  Si  non  licet  baptisanti  aut  levanti  baptisatam 
aut  levatam  ducere,   cur  licet  Christiauo  Christianam  ducerey  ')   Vgl.  Bd.  6,556. 

')  Vgl.  Bd.  6,  54<Jf        •)  Cognatio  legalis  (Adoption),  vgl.  Bd.  6,  556. 


SBom  e5eTid)cn  Men.  1522.  283 

c  !rie  fujiffte  ift  un(^Ialnfic\  ncmlicf}  bns  icf)  fel)nc  Sitrdtjn,  3"^*)"  ohcx 
fe|erl)n  ncmcti  mag.  Wdd)  iminbcvt,  bn-i  ficfj  bic  fvcUcl  tljranncn  iüd}t  l)nn 
t)I)v  I)er^  jd;emcii,  feo  offcntlid;  luibbcr  bcn  Ijellen  tcjt  ^niuli  1.  (Hiv.  7.  fiel;  i  sor.  ?,  i3 
fc^cn,  ba  er  fpric^t:  'SBit  elju  Iicl)buifc§  inetjb  obbcr  mau  5et)  bem  6{)viften 
5  gcmall)  Hctj^cn,  fnfl  er  fid)  nid}t  luni  lif)r  fd)cl)bcn\  mib  S.  *V^etviis  1.  ^4-H't. -^  i-i'^n^.  i 
fagt,  bac-  bie  C^l)riftlid;c  Incljticr  fnllcn  glitten  limnbet  fiiveit,  baö  fie  bamit 
Ijljr  midjriftenc  mcniicv  6e!ercu,  toic  S.  5(ugui"t|iiii|  muttcv  9Jlonica  ttjett. 
S^nnimö  linffc,  bac-  bic  cf)C  el]n  cufjerlid)  leljplic^  biiig  ift  tuic  anbere  tiH'ltlid)e 
f)autticning.    äCnc  id)  im  mog  mit  cijm  f)ci)bcn,  i,"\"bcii,  Siircfcit,  telicr  efjeii, 

lö  trindEcn,  f(^Iü[fcn,  gcf)cn,  vel)ttcn,  fauffcii,  rebcn  unb  f)onbeIn,  alfjo  mog  trf) 
niirfj  mit  l)f)m  ct)cli(^  rterbcn  unb  blcl)6en,  unb  !crc  bid)  an  ber  narren 
gcfctje,  bie  foW;y  licr}.nctcn ,  nid)t-ä.  Wian  finbt  trol  Pf)riften,  bie  erger  ftnb 
Ijm  unglalxibcn  i)nnemenbig  (unb  ber  ba-J  melirer  tcljH)  benn  !cl)n  ^ube,  .'pcl)bc 
obber  Inxäi  [Sf.Sij]  obber  fc|!et.    (Sl^n  [)Cl)be  ift  eben  §o  luol  ct)n  man  unb  h.icl)6 

15  Oon  gott  Ifol  unb  gutt  gcfdjaffen  aU  S.  ^peter  unb  ©.  ^poul  unb  S.  Siicia, 
fd)lücl)g  benn  alo  ei)n  lofier,  ialjd^er  (5t)rift. 

c  S)ie  fec^ft  ift  ßvimen,  fiafter.^  S)er  feiten  finb  ftc  ntc^t  lüol  el)n§,  Inic 
öicl  fie  l)r)r  tidjten  Inoflen,  boc^  finbS  faft  biffc  brei):  Inenn  Ijemanb  el)n  inagb 
befdjiicff,  ^0  fan  er  nid;t  ncmen  l)I)rc  fdjluefter  obber  inumcn.    ^tcm,  loer  mit 

20  el)m  mei}li  bic  ct)c  fcrid^t,  bcr  fan  nad)  ijljrfj  manS  tobt  fie  nid^t  f)a6en.  '^)km, 
loenn  eljn  tncljb  obber  man  umB  el)nS  anbern  IniKcn,  ben  fie  liebt,  l)r  gemalf) 
umbringt,  ßo  tan  fie  barnad)  bcn  fclficn  aud)  nidjt  ncmen.  §'C  regentc-  narrn 
über  narrn,  @(embc  bii  l)l)n  nid)t5,  l)rrc  bid)  aud;  nic^t,  ber  tcuffeß  rcljtt  fie. 
Softer  unb  funb  foü  man  ftraffen,  aber  mit  anbcr  ftraff,  nic^t  mit  ct)e  üer= 

26  pieten.    Tarumb  f)t)nbcrt  fei)n  laftcr  ober  funb  bie  cfic.    S^atiib  brad;  bic  cf)C  :•.  sam,  n 
mit  23ad)faba,  llriaö  luel)b,  unb  lief]  bai^u  tjfjrn  man  tobten,  bas  er  aL(e  bcl)be 
laftcr  fcrtnircft,  noc^  gab  er  bcm  Stapft  !c^n  gelt  unb  uam  fie  barnac^  jur 
e^e  unb  |euget  bcn  fontg  ©alomon  mit  ^'^r. 

1  \ün^U  ßDFi !  iün^t  EL  mzUub  EL  fein  ßX»  %üxä\}n  BDEF6KL  ^ubljn ////> 
2  togetin  JJ      iteucll  ftcuclcn  B      J  feu  icljcii  /K      bo  EF        5  gema^ct  (so  immer)  BDEFUL 

5Pet.  3.]  5Petcr  /.  1  pci  2  L  6  fft)viftlic6  F  djriftcnlidjcit  EL  fiwn  BFG  7  fanctuä 
auguftinuS  L  9  mit  einem  F  SEürdtcn  BD  EEG  KL  10  idöloffcnn  El  n  efitidö  C  eetic^ 
(ine  rerjelm)  DEL     fct  EL  12  ge|cfe  EL   ßefofee  B        fotid^§  B  13   unBelauBen  E 

ijnnjcnbig  DFGffL  ber  bo§  m.]  b)  bcr  mctircr  B  3ub  EL  §e^bt  (a^)  BEL  (so  auch 
unten)        14  obbn  (I.)  felilt  G      buxd  E  Züxd{c)  DFLKL      Itx^tx  O        15  ^anct  C  ]ani  EFL 

$ouII  EL  SPauIu§  B  fant  £ucio  F  16  fdjwcljg  benn]  jd^recigc  ot§  EL  S^rifien  EL 
17  fein  fie  B  IS  t)!)r  ft/iU  G  ertidjten  BG  bidjtcn  DE  jemonts  EL  mab  F  l'J  wer] 
toar  D  wo  er  EL  20  ber  fehlt  L  21  gemat  G  gemö^et  E  gemo^el  (tvie  sonst)  DL 

22  rtgc^  /.        norrcn  G         23  glaute  JWG  gtoloB  EFL  (so  regelm.)  25  fünb  BDEOL 

fünbc  F  (so  ü  regetm.  in  DGB,  meist  auch  BEF)         35auibt  E  20  Sad^faba]  !8atr)fa6a 

C'/YAT  Scriafccn  EL  Sorfobca  G  Sricä  G  iren  EL  tobten  (so  gewöhdich)  B-GIK 
27128  an  bcr  ce  EL  2n  ^eugct  iäügct  F)]  gebar  G        fönig  FGK  fünig  BDL       jrc  £L 

')   Religionis  disparilitas  (Bd.  6,  556),  disparitas   cultus.  ')  Impedimentum 

criminis,  Bd.  6,  556. 


284  35om  cf)clic£)c:i  Mm.    1522. 

3(^  mi:^  f)ie  Bn§  brel)n  gvctjffeti.  6ic  fe|cn  aiid)  bcn  fnfl,  bic  fingen 
leiitt,  tücnii  C'3  9cfd)c()e,  bag  cl)ii  man  mit  fcl)n-3  luetjby  miitter  obbcr  fd)Uicfter 
fiinbificte,  itiiIii)-3  fuv  bcv  clje  cl)n  laftcv  toere,  bnS  bie  cfje  'f)t)nbcrte  unnb 
^u  rl)fic,  aller  im  c§  und)  bcr  clje  gcfdjtlit,  nidjt  inirdjfjcn  !an  itinb  bc'3  \xiei)b§ 
lüillcn,  ba&  !cl)n  f(|iilb  bvaii  tjott,  S,]o  foll  bod^  ba-3  be§  mniiß  ftvaff  felin,  ^ 
bn?  er  bei)  fel)m  iiicl)ti  liege  iiitb  nidjt  madjt  Ijafi,  bie  efie  fdjnlb  im  fobbcrn. 
S^a  ftt}c,  Inas  bcr  tenffel  burdj  fcl)nc  narren  t)nn  ber  etje  fcl)afft,  legt  man 
nnb  luetjli  luifamen  nnb  fprid)t:  Set)  !cl)n  man  nod)  Inelilt,  fclur  unb  ftro  bei) 
ct)nanber  nnb  gepcntt,  c-3  foll  nitljt  brennen.  ä'Benn  mnn  fnW)  gepott  baS 
Ijctjenbe  tel)U  auff  ben  iBapft  legt,  luic  joUt  er  ra^en  nnnb  toben  nnb  nber  w 
getoatlt  nnredjt  fd}rel)en  ^  Slufe  mit  ben  grofjen  narren ,  t'afe  bn  bie  ef)e  frei) 
blel)6cn,  luie  fie  gott  gefeljt  batt,  nnnb  ftraff  bie  funb  nnb  Infter  mit  anbern 
ftraffen,  nid)t  mit  ber  cbe  nnb  nnbcrn  funben. 

c  Sic  fiebcnb  l)el)ffen  fie  pnblica  l)onefta§,  bic  (5rbar!ct)t.  ^  9icmlti^  trenn 
mt)r  mcl)n  branbt  ftirbt,  clje  id)  fie  l)eim  bo^C/  fo  tfiar  id)  nirfit  nemen  t)bre  ^ 
fdjluefter  bi^  l)nn^  nierbc  gclieb,  Tarnmb  ba-S  bcn  3?apft  bnnrft  unb  fd)el)n= 
barlid)  trclnmct,  eg  fet)  fct)n  nnb  erbarlid),  ba§  id)§  nid)t  tbu,  id)  gebe  bcnn 
gett,  f)o  ift  bie  crbar!et)t  nic^t  mel)r.  ^ilbcr  broben  b'iftu  gcl)ort,  haS^  iä)  mcl)n3 
toct)b§  fd)tiiefter  nnb  nltc  t)l)re  frcnnbt)n  netnen  mag  nad)  l)f)rcm  tob,  on  librc 
mnttcr  nnb  tod)ter,  ba  blet)b  bei)  unb  (a§  bie  narren  faren.  s" 

c  S;ie  ac^t  ift  ©elnbb,  ncmlic^  tücr  !eufc^et)t  gelobb  X)at  t)nn  obbcr  nu^er 
bcm  llofter.'-*  .§ie  rabt  id):  tnenn  bn  Ineljfjlirf)  geloben  Inilt,  fjo  gelobe,  bie 
nafjcn  bt)r  felb  nid)t  ah  bctjffen,  ba-3  lanftu  bitten,  '^^ft  aber  bao  gelubb 
gcfd)cben,  ^o  baftn  broben  gel)üret,  ba-S  bn  bid)  fclbft  fnicu  foltt,  ob  bu  t)nn 
ber  brct)cr  ^alt  fcl)ft,  bic  gott  nufjgeiiogen  bntt,  fnleftn  bid)  nidjt  brl)nnen,  ^^ 
^0  la^  gelubb  unb  tlofter  farcu  nnb  gcfellc  bid)  nur  balb  t^u  bcljm  natur 
gefellen  nnb  tucrb  eljlidj.  Senn  bc^n  gelubb  ift  tuibber  gott  unb  giEt  nid^t§, 
nnb  fpridj:  3<^  i^ab  gelobb,  ha§  ic§  nit  ^obe  unb  niÄjt  mclju  ift. 


2  qt\äjtt  H        .9  fünbiflctc  BDF  (iinbigtc  EGL      »or  E      für  bic  e'^e  G      hiore  D  Wn  EL 

^Ijnbett  KOL        4  I5U  rtiffc]  ,ietrrt)f|e  li     ßc|rl)itf)t  DCFGIK  fcöic^t  EL        6  tifl  EL     ^atic  FIK 

forbcrn  />Ef,         7  fein  J,        .s  fcwcv  EFL        10  jcljcnt  E/^      M]l  //      vaijcnl  ttjütcn  A 

beben  E  11  unrerfjt]  unb  nntcrfjt  EIKL    et  iiiiuria  U  tJ  gcfaljt  B  13  anbern 

funben]  nctocn  funben  IK  aliis  flagitiis  U        U  (SrOcrfeil  BDEGL        li>  Ijot  EL      bar  EEIL 

ir  EI,         m  tiicrbt  Ef,      glibt  EL      biiudtt  E        lejlT  fcljelntcrtici^  /;  17  tvaumet  B 

erfiertii!^  BEL       gcB  E  IS  crbcrteit  BEL       nic^t]  nictjts   /■'       oben  EL       ncf)oret  F 

flct)ort  i7        JWfrcünbG        19120  ix  m.  EGL        20  i'oäitn  G        -Jl  &tVnl)\>  (W  JI/iEFGLKL 

(su  auch  meist  im  /'ol;/cnden)        22  rabte  F        22/23  bie  no|jen  b.  f.  |  bir  fclbij  bie  nafen  EL 

23  fclbft  7/      bcijfjen]  jfi  (leiffcn  EL        24  broben]  oben  EL      flei)ort  E  ()of)ort  //      fclbä  EL 

felb  G        fülen   (clenw  tinlcn)  DFL]  bcwcrcn  B  25  fcljeft  GJl        futcft  (fulcft  EFG)] 

mctdt  (!)  L        26  floftcr  (ctofter)  BEL      be^m]  }u  bcm  E        26J27  natuvacfellen]  natürlichen 

flcfcaen  B  27  h)irb(t)  E!,       fllübb  G  28  gelobt  (so   immer)  EL 

')  Bd.  6,  557.        ')  Impedimeiitum  ligaminis,  Bd.  6,  556. 


S3om  et)eli(^En  8c6en.   1522.  285 

c  2;ie  ncunbe  ift  l)rtf)um',  liH-nii  ral)i-  i?atf)cn)n  Ocrtralwt  tDiirbe,  unb 
legten  im}r  3?arbarau  6ci),  tuie  ^acob  mit  Sia  uiib  ÜJoc^el  gefc^ad),  bny  mag 
man  jurcljifcn  unb  bie  anbcvn  frcl;en. 

c  Sic  3el)enbc  ift  ßonbitio-,  3(nf)ang,  Itenn  id^  ct)ne  ncmc,  bie  ba  fiel) 

5  feljn  follt,  unb  befunbc  fict)  barnad;,  bac'  fie  eljgen  iBere,  baä  gef)ct  aud)  inol 
f)l)n.  3lkr  icfj  I)aüt,  iDo  (5l)riftlici)  liebe  Incrc,  funb  ber  man  bteßc  bel)be 
urfac^  lcl)rf)t  cnbcrn,  bas  fel)u  groffe  nott  ba  ineic.  %nä)  ßo  gcfcf)icl)t  folc^s 
beljb  i^t  nl)mev  obber  gov  feltten,  unb  ift  bel)be§  tool  ^ufaffcn  t)nn  eljns, 
nemlid^  l)nn  ijrtfjumb. 

10  c  Sic  cljlfft  ift  bie  ^ct/tigc  Ircljfjc ',  ncmlic^  bo§  bie  blatte  unb  baC'  liebe 

ole  feo  ftarcE  ift,  bag  ei  bie  ei^e  lücg  friffet,  unb  au^  el)m  man  fet)n  man 
madjt,   al^o   mufe  el)n  Spiftolev,  (vuangclicr  nnb  prieftcv  on  cf)c  fcljn,  luic 
lool  S.  $*ouluc'  gepotten  ()at,  fie  folten  unb  mügen  eljUcf)  feljn,  2.  2imo. 
Sit.  1.    316er  ha  üon  fjab  iä)  fonft  BoOtcl  gef(^rieben*,  ba§  Ijie  nic()t  nott  ift,  5:it  i.e 

15  toiber  ju  f)oIcn,  Senn  tffjx  narrf)cl)t  ift  gnugfam  an  tag  bracfjt,  unb  Ina?  bi^ 
tltinbcrnife  fobbcvniB  gcfc(}afft  l)att  ijun  ben  gclucljficten,  fit)et  man  >üo(. 

<i  Sie  3>üülfftc  ift  Ijluang,  iDcnu  icfi  mcl)u  tDCl)blcu  ©rcien  t)abeu  mu^  unb 
ba|u  gc|lüungcn  lücrbe,  eä  fei)  üon  elltcvn  ober  [iöl.  S  üj]  mit  geioatt  ber  ubii-= 
fct)t,  baC'  ift  frcljlicfj  feljnc  die  für  gott.    ?lber  bodf)  folt  el)n  foWjcr  ben  tjlvang 

■M  nit  ficlDiÜigcn  unb  brob  bai'  lanb  mel)bcn,  auff  bns  er  bie  magb  ober  liict)b 
nit  auffg  narrn  fe^I  füret  unb  betröge.  Senn  bamit  biftu  nic^t  cntfd)ulbigct, 
ha?'  bu  ba|u  ge^trungen  bift.  Sn  fofltift  bid)  nit  tituingcn  laffen,  bel)neu 
ncl)iften  Ijin  belcl)bigcn,  unb  e()e  ba-3  leben  laffen,  benn  luiber  bie  lieb  tf)un. 
Senn  bu  looUift  nit  gern,  ba§  bid)  l)emant  6elel)biget,   er  tuurb  gctjtuungen 

25  ober  nid^t.  Sarumli  funb  id)  ben  nit  fid;er  fagen  für  gott,  ber  nmb  bißer 
fac^  hjiUen  fic^  fd;el)bcn  Icffit.    SicBer,  tuenn  bid)  t)cmant  jiounge,  ml)r  ju 


1  ncanbt  iX        fiot^iotina   L  iJotl^erina  BE        tetbrotoct  F  »ettrcwt  G  -trcWet  /J/, 

tDurbt  E  »urbt  L  uji'itbc  £F        -J  legeten  EL      Säaxbaxan  E  -en  L  -am  B        3  aiiber  A7- 

ftc^en]  f.  ober  ncfhcii  B        4  jctjcnt  EE      ntxa  EJj      bo  EL        5  icfünbe  B  fiefunbt  EL 

»et  EL         gcet  D  gctfi  E  gct  L         anä)  fehlt  EL  G  Waxi  (so  reyelm.)  D        fönbc  F 

tünb(t)  BGL  lönt  E        7  onbern  />        7/«  joldjä  bcljb  ifet]  fotic^  bcljfi^t  (Dmckf.)  B        8  beljb] 

6e9b§  EL  6el)bcl  IK  Be^bc  ^       gar]  ob^er  CJi"  /e/i/<  £i/  9  nämlich  D  70  o^tffte  G 

^aUiflen  £^      teel)^  £     plat  £/i      tieb  /i        ii  oU  £i        i2  Gpiftlet  iJi;i      eiuangcrier 

BEL         13  fonct  f  iant  EL         14  fünft  ('s«  rjewölmlich)  BEL         15  bife  £/.         16  [)l)nber= 

nuß  (sj  fso  (jewühnlich)  EGL         fürbctnuS  EL  fotbetnig  hinttr  %n  ben  D         ^nn]  Unter  IK 

getotid^len  (e^)  BEI.      fid^t  B  IT  jnjclfft  ii'i'A  jreolfft  //       ic^  bis  üireten]  ic^  on  mein 

Willen    ©reben  EL      ttc^blin  B        IS  Itcrbc]  toiirbe  B      öltern  D       18119  öbcrfoit  1>  oüetfcit 

BEFGHL  (so  immer  im  folgenden)        Jl  narren  BEL      füret  BDEFI^      betröge  E  betrüge  FL 

entjdiulbigt  EIj        22123  be^nen  bis  laffen  durch  überspringen  ausgelassen  G        23  liebe  CFI 

t^on  E        24  bu  fehlt  EL      ttiölteft  F      bclcbiget  G      lourb  CHJK  würbe  F       25  lonbc  F 

lünb  B  tonb  (t)  EL  JG  teft   £/.    laffct   BDG        wann   £        ättmngc   FS  jloung  £/> 

')  Error  personae.        ')  Error  conditionis.        ')  Impedimentum  ordiuis,  Bd.  6,  öü7. 
*)  Bd.  6,  147.  440  ff.;  ferner  in  'SBon  33Jenf(^en  lel)re  su  meiben'  oben  S.  72  ff. 


286  3>Dm  cl)eti(i)en  Seben.   1522. 

ftelen  ober  mic^  l^ii  tobten,  foltl  brutnö  rei^t  ieljn?  SBarumB  folgiftu  bem 
^toantf,  ber  bid^  tnibbev  gottiu  gcpott  unb  Inibber  bet)nen  neljiften  |u  tt)un 
bringt?  3^od)  bie  magb  Ipred)  idj  frei)  loß,  benn  bu  Icjfift  fic  on  lifirc  icfjnlb 
unb  lüillen,  lote  Ijcrnad)  \v\]x  i)oxcn  Inerben. 

SBie  aber,  roenn  cl)iicr  begriffen  tuirt  mitt  eljner  magb,  baS  mau  fic  i){]m  5 
mit  ber  ajt  gibt,  ob  ber  l^loang  and)  gette?  S^ißer  |luang  gillt  nid)t,  Xenn 
bie  magb  filmet,  ha§  e§  tilüang  ift,  nnb  Inirt  nic^t  betrogen.  2tber  boc^  iftS 
rcc^t,  bas  man  l)f)n  jlBingt,  fie  ttu  befiallten,  umb  bcö  toillen,  ba§  er  fie  |u 
nic^t  gema(^t  I)att,  benn  ']oldß  ^att  auäj  'D3iofe-3  gcf ^rieben,  baS,  rter  eljn 
magb  befdjlcfft,  foU  fie  be[)atten,  ober  §0  i)f)r  üatter  nidjt  toit,  geÜt  ba  für  10 
2.OTi)ie22,j6 geben  nac^  l)t)rB  imtter  fobbern,  (sro.  22. 

c  Sie  brel)|ef)enb  ift  berbunbniß,  »nenn  i(^§  cl)ner  magb  gelobe  unb 
neme  barnad)  ct)n  anber.  Xiß  ift  dm  ltiel)t  Icufftigc  unnb  gcmetjne  fad},  barl)nn 
man  fid)  aud)  oicl  Ocrfnc^t.  'ilnü^i  erft,  tnenn  foId)-3  Deiioben  gcfd)idjt  bi)nber 
üatter  unb  mutter  tniffen  nnb  loiUen  ober  ber,  bie  öatter»  ftabt  bauen,  §0  15 
blel)be§,  bei)  Initiier  ber  üatter  Init,  benn  ob  bie  magb  Inol  betrogen  wirt, 
^0  iftv  bod)  l)brc  fdjulb.  ©tjntenial  fie  loiffcn  folt,  bav  cljn  ünb  feljm  batter 
untertf)cnig  ge()orfam  fel)n  folt,  unb  un  feljn  Iniffen  fid)  nit  oerloben,  auff  ba» 
alle  foli^e  Ijeiimlidje  gelubb,  bie  nicl  unglyd  madjen,  alßD  burd)  ber  cUtern 
getoalt  unb  geliorfam  auff  f)iiren  unb  ablaffcn.  Sßo  aber  baö  nid)t  ift,  ac^t  20 
id),  er  folt  bei)  ber  erften  b(et)bcn,  Xenn  er  t)att  fid)  i)I)r  ergeben  unb  ift 
nic^t  me^r  fe^n  fclbft,  barnmb  [)at  er  ber  anbcrn  nic^t  tonnen  geloben,  ha-i 
ber  erften  unb  uidjt  fel)n  loar. 

Xt)ntt  erB  ober  unb  fcrct  fort,  biß  hüi  er  finber  mitt  ber  anbern  l^enget, 
^0  b[et)b  er  bei)  ber  fclbigcn,  benn  fie  ift  auc^  betrogen  unb  |u  grofferm  fd)aben  25 
feinen,  tno  er  üon  l)()r  lüel)d^t,  benn  bie  crfte,  barumb  l)att  er  an  bcl)ben 
gefunbigt.  ?lber  bie  crfte  tan  l)f)rÄ  fd)abens  nad)  tomen,  lüel)l  fie  nod)  on 
finber  ift.  Xrumb  foll  fie  ber  anbcrn  aufj  liebe  loel)d]en  unb  cljncn  anbcrn 
nemen,  benn  fie  ift  frei)  lum  i)l)nt,  ioci)l  er  fie  Dcrlaffcn  batt  unb  ftc^  el)ner 


1  iobtenn  ff        J  ned^ftcn  außer  DEI/L  auch  G      t^oii  L        3  bringet  EL      ftetjtoß  CF 

ieifift  (lejiit  Druck/.  C')\  licffcft  B        6  gcHt  C      mä,  E        7  fii^ct  B      jinangt  EL      boc^ 

ift§]  baä  ift  H         H  jlBiiigt]  jiDing  O        6';.'*  311  nic^ -fi^ju  nid^tg  ij        y  QKoljfcä  Uö        70  6e= 

fc^läfft   J>   ficjc^lafft  La         borfür   DG   (so    (jewohnlich   bar  vor   Kons.)  11  »attcr§   EL 

forbern  (so  immer)  DFB      gjobi  D       22]  XX  K        Vj  »crbuntnig  (-b-)  CK  »crt)iintnu§  /;/, 

l)crt)inbni6  H        13  onbere  L)L  onbcr§  E        14  fic§  aud^  ».]  fidö  Dil  innen  EL      iicrjütf)!  TK 

fotd^  A7,        l'i  mütter  E        17  ir  LGL      fdjulbt  E      jeitcmat  G  fcljtmnl  /.  feiitcinmal  ISE 

finbc  /•'  18  untctbenig  A'  onberttjnnig  G        geftoriam]  »nb  gcfiarjam  L  unb  gcljorjam  E 

JO  folii^  ^e^mtic^  L       gelübb  (t)  (so  immer)  DEI-^GIKL       uni^glücf  (ü)  JIDFGLK  imgclücf 

(li)  EL       oltcrn   /'        20  ge^örfam  L      I)orcn  //        21  \oüt  EL        22  tünnen  DIj  tonnen 

EFL        23  erften]  erfte  EL        24  rur  It)uttJ  Unb  EL      fert  EL  faret  Ji      fürt  Jl  füvt  E 

für  L      linbe  EL       2r>  gröffcrm  BDFIK       2r,  turnen  E  fumen  B  L      erft  EL       27  gejünbigt 

BDFGL        naä)  f.  (tumcn  Ji)\  6a6  naö^tomcn  EL        2S  lieB  EL        2<J  bie  ttieljl  IJ 


9)om  efjeli^in  fiebcn.    1522.  287 

onbern  gefien,  boä)  jolt  man  l)l)n  ftrnffcn  unb  6uß  geben  laf)cn  bcv  crftcn, 
ber  er  ba5  ijljie  Vergeben  Ijatt. 

c  2ie  tiicr^cl)cnbe  ift,  btc  broSeii  bernrt  ift^  SBenn  man  obbcr  locijb 
untüchtig  ^ur  ct)c  ift,  bos  ift  bie  eljnige  vcbliti)c  urfad)  unter  bißen  QC^^ef)en, 
5  bie  e^e  feurel)ffen,  Inic  luol  fie  bennod^  mit  Diel  gefe^en  ocrfaffet  ift,  et)e  manß 
^u  tregen  Bringen  tan  bei)  bcn  tljranncn.  Tarnacf)  finb  nocf)  üier  urfad),  alo 
ba§  Oerpott  ber  3?iffcf;offc,  Derpotten  licl)tt,  9elüün[)ci)tt  unb  gc;irccf)cn  bcö 
geficf)t»  unb  gefjörß,  ttiilc^e  i^t  nit  nott  finb  ^u  (jonbeln,  benn  eä  fattle,  lanie 
Rotten  finb,  bac-  et)n  ^iffcfjoff  ntlir  foÜ  ct)n  Inetjb  Oerpictten  ober  ^el)t  feticn 
»0  tiufret)cn,  ober  ba5  eljn  blinbcr  unb  ftumnier  foUt  nidjt  |ur  e^e  greljffcn 
mugen.    Sarumb  feij  be»  nllfen|en-3  bieß  mal  gnug  pm  erften  tcljE. 

[9BI.33  4]  H^fl^  anbrr  trnll. 

»üff§  anber  hioüen  >nl)r  fet)en,  irildjc  perfon  man  fc§el)ben  muge. 

Xret)  urfad)cn  luel)^  id),  bie  man  unb  luctjb  fc^etjbct.    Sie  erfte, 

bie  i|t  unb  broben  gefagt  ift ',  9Benn  man  ober  toci)6  untücfjtig 

^ur  e^e  ift  ber  glibmofe  obber  natur  falben,  loie  ba-j  feijn 

mag,  baoon  ift  gnug  gefagt. 

c  Sie  anber  ift  ber  efjebruc^,  üon  bieder  fjaben  bie  S3epft  gefc^tütcgen, 

barumb  miiffen  tt)l)r  ß^riftum  :^6ren  Watt.  19.    Ta  ^^n  bie  ^uben  fragten,  swatti).  9,3  ü. 

20  ob  eQn  man  fet)n  toeijb  laffcn  moc^t  auß  aüertel)  urfac^,  anttoorttet  er:  '-öabt 

tiijx  nic^t  geteßen,  ha-2  ber  bcn  menfd^en  Oon  anfang  fcf)uff,  ber  mac^t  fie  el)n 

man  unb  loetjb  unb  fprad^:  Sarumb  mirtt  eljn  man  laffjen  oatter  unb  muttcr 

unb  an  fet)m  loeljb  Ijangen,  unb  loerben  ^mcl)  ei)n  flei)fd)  fel)n.     2^0»  nu  gott 

jufamen  fuget,   bac'  foU   niemant  fcf)el)bcn.     Ja  fpracf)en  fie:  SBarumb  l)att 

25  benn  53bfe-:'  befoI[)en,  man  foU  l)^r  et)n  fcf)cl)bbrieff  geben  unb  fie  laffen?  ©r 

anttloorttct :   bo-3  t)at  2Rofeä  gepottcn  umb  eloer»  f)artten  f)er^en  lüillen,  ba§ 

^:^r  ehjer  toeljber  laffet.    3tber  bon  anfang  mar  es  nid)t  alßo.    ^ä)  fag  eucf)  aber, 

mer  fel)n  icetjb  leffit,  e§  fei)  benn  umb  tjurerei)  miüen,  unb  nljmpt  eijn  anbere, 

ber  brid^t  fetjn  e^e,  unb  hjere  bie  oerlaffene  n^mpt,  ber  bricf)t  auä)  bie  e^e.' 

2  tibt  C  ix  EL  3  -jc^nt  EL      broBen]  oitn  EL        6crurt  ff         4    xMiäi  Eh 

5  bannod^t  EL        gtia^cn  Ji        mon  e§  EL  6  ieinb  EL        Hier]  öict  C        tirfac^eti  //v 

7  bifc^of  E  -ff  G  bijd^oft  L  ä  ^eljt  BGEL  ic^t  DE  <J  joten  EL  10  ftc^^cn  EL 

ju  ber  c.  EL        11  mögen  BF        genug  EL  genug  II        13  9luff§  anbet]  S^m  onbern  Jl 
toöti^e  D  tatlä)  F       möge  BF  mug  II  14  jdöctjbcn  IK  lö  ^c^t  DEL       oben  EL 

IT  bo  bon  E  (so  auch  unten)  18  onbern  L        ePtuc^  CDIK       ad))ft  BDG  «päpft  E 

ipäbft  X  19  Stiftum  L  ajlot^ct  DL  20  niö^t  BDEFGKL  ontreortt  CETK  u-  7? 
i'.5  Sfll  nu]  aSoS  nun  £/>  U  füget  BFIKL  füeget  X»  So  A'  i^.j  bann  X«/;  «mo^fcl 
BG  (so  auch  unten)         befoten  F  26  ontwort(t)  EL    -u-  B    antloiirttet   G        cümets  LI 

{ebenso  unten)  polten  L  27  bom  onf.  CFIK  mag  e§  E  »3  /,  fagc  F  28  taflet  ÜX'X 
i9  ttöte  D  wer  X;/A'X 

■)  Oben  S.27Sf. 


288  Som  e^diiim  Seien.   1522. 

§te  ft^cftu,  bcK-  iim6§  cl)6rii(^5  toißcn  ß^riftitC'  man  unb  liiet)B  fdjeiibet, 
ha^,  iDtlc^a  imiiJjulbig  ift,  mag  fic^  üercitbern.  Scntt  bamit,  ha§  er  fpvirfit, 
e§  feil  el)n  ct)6i;ucf;,  tücr  ctjn  onbere  nl)mpt  unb  lefjct  bie  erftc,  c-S  fei)  benn 
umb  f)ni-erel)  Inillcn,  gibt  er  gnugfam,  ba-j  bcr  nic^t  cl)brud)  tf)ntt,  bcr  eljn 
anber  nljnipt  unb  bie  erft  loffit  umh  l^ureiel)  toiEen.  5 

Slbcr  bie  ^uben  liejfen  umb  atlevlci)  nrfad)  tinöen  tilirc  locljber,  ob  fc^on 
feljn  l)urerel)  ha  tvax,  lücnn  fic  nur  luoüten,  bac'  ift  §0  fli-'o^/  ^(i---  fic  es 
felb»  ^u  öiel  biindt,  brumb  fragten  fie  l)f)u,  ob»  au(|  rct^t  locre,  unb  öer= 
füllten  l)I)n,  tnaS  er  I5U  ^Kofe-S  gcfcii  fagen  lüollt. 

S)enn  ijm  gefc^  ^Blofi  gab  gott  ^rtcijcrlci)  rcgimcnt  unb  gcpott:    (ättlid)  lo 
geliftlidf),   bie  für  gott  frum!el)t  lercten,  al-3  lieb  unb  gc[)orfam  ift,   luil^e 
biße  gcfe|  t)iclten,  bie  fticifcn   l)l)rc  lueljber  nit  üon  fid)  unb  brauchten  bei 
fcf)et)btirieff-3  nl)mcr,  buibetcn  unb   trui^en  i)f)rcr  toel)bcr    fitten.    6tli(^  aber 
tneltlid)  umb  ber  rtillen,  bie  bie  gel)ftttd;en  gepott  nid}t  l)ieltcn,  ba§  ben  felben 
boc^  auc^  el)u  maß  geftcdt  löurbe,   ba§  fic  üerfaffet  ftiurben,  ni(^t  gar  nadj  15 
l)f)rem  muttluitten   Int  tf)un,  unub  nic^t  crgerfe  t()ctten,   al^o  gcpott  er  l)f)n^ 
tücnn  fie  ia  l)f)r  loci)bcr  nidjt  lcl)ben  tnnbtcn,  bae  fie  fic  bcnnoc^  nic^t  tobten 
ober  fonft  ^^n  ju  ütel  lel)b§  tljettcn,  ^onbern  licffen  fie  tion  fi(^  mit  ci)m 
brieffc.    S^arumb  gißt  fold)  gcfch  bei)  ben  (Ftiriften  nid}t,   tuildje  foUcn  l)m 
gcl)ftlid)cn  rcgtment  leben.   3i>o  aber  ettlidj  nnd^riftlid)  leben  mit  i)t)rcn  luctjbern,  20 
toere  e»  noc^  gutt,  bo§  man  folc^  gcfe|  fie  lieffe  broudjen,  B»  fern  bal  man 
fie  für  lel)ue  ^^riften  l)iclte,  be-3  fie  bod)  fonft  nid)t  finb. 

©30  ()aben  tnljr  nu,  ha-i  umb  eiybrui^o  luiUcn  cljnl  ba3  anber  laffen 
S'^-^js.  22  mag ,  loie  aud)  Salomon  fagt  proüerb.  18:  '2Bcr  et)n  el)bred)erl)nn  f)eltt,  ber 
ffliQitij.i.iiiift  eljn  narr'  unb  bc»  l)abcn  im)r  bao  ej;enipcll  3ofep[),  ^fatt.  1.,  mitdjcn  ber  is 
Guangclift  lobt,  er  fcl)  gcrcdjt  gclocfjcn,  barnmb  ba§  er  fcl)n  ttiel}b  ^Jiaria  nic^t 
nötiget,  ßonbcrn  l)cl)mtid)  laffen  luolt,  ba  er  faf)c,  ba3  fie  fd^lnangcr  loar. 
laniit  t)^c  uns  gnugfam  gefagt  ift,  ba§  e3  lobens  luerb  ift,  locr  epn  el)brcd}crl)nn 
leffit.  Sßie  tüol  bcr  man,  locnn  bcr  c[)brud)  l)cl)mlid)  ift,  ntadjt  fiatt,  bcl)be-j  ju 
tt)un,  hü-j  erft,  bae  er  feljn  lueljb  [)cl)mlid)  unb  brubcrlid;  ftraffc  unb  betjalte,  3u 
^0  fic  fid^  beffern  Inil,  £a§  anber,  ba§  er  fie  laffe,  luie  ^ofcpl)  tl)un  Jnolt/ 


/  fif)iftu  C  p^ftu  E  3  h)crdöe§  A7.  »Etänbern  D  -a-  II  bomit  EL  3  lofjet 
£r>GL  (so  auch  utilen)  4  giBt  et  ßti.]  gibt  er  3uiietftccn  flnunfoin  EL  \>ai  bcr]  ba§  er  O 
5  erfte  HD  7  looie  B  »ar  D       nur  E         8  bundt)  baudjte  EIKL      toare  D  wer  EL 

9  f,e\t^^  EL  9c(afe  (so  immer)  B         10  jwcljrtci  A'         11  Bot  EFL  (so  immer  vor  Dativ)  D 

frumfeljl   BEOL        leiten  EL  IJ  Bon  fi^]  Bon  jnen  B        ürauc^tciil   gcfttaudjten  EL 

13  t)f)xe  Wetjfier  C        14  umb  bete  EL        l'i  toüvb  E  wutb  I.  murbc  B      ta%  fie]  bamit  fie  IK 

roürbcn  HE  16  t^on  />  unb  nict)t  e.]  obbcr  uidjt  crgcrfe  TK  17  jtn  \o.  EL  Iünb(t)cn 
BGL  fontten  (btl  EF  bannod)  EL  is  «on  fi^]  uon  jnen  IS  tu  irieff  EL  foticf)  EL 
21  Wäjt  EI.      fetten  EL        22  lain  'ei)  DEL      itkli  EL      be?  fie]  baa  fie  IK  al§  fic  EL 

fonft]   fünft  EL  fehlt  G  23  Bmb]   Bmti?  EL  26  ßwanaetift  BICBL        e^t  fc^  K 

27  tud^tigct]  turfitigen  EL  froauflci  E  28  \)t\e  fehlt  EL  Biufli"!«  O  29  laffet  BGL 
30  ttftc  //      tm'ibetlirf)  liDFlI.      flvaff  EL        31  <)cffctn  /.'/,  böfferu  D      tf)on   L 


SBom  efjelic^en  Sebeii.   1522.  289 

tothcrumB    bnc-    \vi\)b   aiid)    alfeo.     Xißc  liwo  ftraffc  finb  6£)riftlid)c  ftvaffc 
unb  loblid). 

•Jlbcr  offcntlid)  ftd)  ic5cl)beu  alfeo,  ba§  [xä)  el)n§  öevenbevn  mag,  ba-S  muß 
burc^  roelltUd)  cvfiuibiini^  unb  f\cnialt  ^u  ge[]cn,  bac'  bcv  cl)bvud;  offenbar  fei) 

r.  für  Ijbertnon  ober,  tno  bic  getoalt  nid)t  ba|u  t[)uu  loil,  mit  luiffen  ber  gemel)ne 
fid)  frf)et)be,  bac<  aber  mal  ni^t  el)n  iglicfjer  l)[)m  urfac^  ne[)m,  ^u  fc^eljbeu, 
roie  er  loitl. 

gragftu  benn,  wo  fott  bas  anber  blet)ben,  wenn  es  tiillel)d)t  and)  nidjt 
fan   feufd)el)t   fjalten?    ^Intloort:    Xarumb  t)at  gott  i)nt  gefeü  gcpotten,  bie 

lu  etjbredjer  ftei)uigen,  bac-  fie  bießer  frage  nit  bürfften.  -illiio  foU  aiidj  nod)  bac< 
loeltlid)  fdjJtierbt  unb  u6er[3?I.  6  l}tci)t  bic  c()6rerf)er  tobten,  benn  loer  fel)n  et)e 
bridjt,  ber  l^ntt  fid^  fd)on  felbft  gefdjetjbcn  unb  ift  für  el)n  tobt  meufd)  gcadjtet. 
3)arumb  mag  fic^  ba§  anber  öorenbern,  all  Irere  i)f)m  fet)n  gcmall)  geftorben, 
roo   er  bac-  rec^t  £)aUten  unb  l)()m  nic^t  gnab  erknjgen  linU.     äi>o  aber  bie 

15  u6ir!ei)t  feumig  unb  leffig  ift  unb  nit  tobtet,  mag  fic^  ber  e()brcc^er  l)n  ei)n 

anber  ferne  lanb  machen  unb   ba  felbc-  freuen,   wo  er  fid)  nicf)t  fialten   fan, 

aber  e-3  »ocre  beffer,  tobt  tobt  mit  l)[)m,  umb  bößcc'  crempcl':-  loilleu  ju  mel)ben. 

SBirt  aber  t)emanbt  biß  anfechten  unb  fagcn,  bamit  loirt  lufft  unb  ratum 

geben  allen  boßen  man  unnb  uicl)bcrn,  uon  eijnanbcr  luilauffcn  unb  i)nn  frcmbbcn 

iu  lonben  fic^  Dcrenbern.  'ilntioort:  luac-  fan  id)  batju?  Gc-  ift  ber  ubirfel)t  fd)ulb, 
ttiarumb  erlüurget  man  bie  e^bred)er  nid)t  l  ßo  bürfft  id)  fold)en  rabt  nid)t 
geben,  ös  ift  l)t)e  unter  ^tt)el)  boßen  et)n?'  beffer,  nemlid)  bac-  nid)t  tjurercl) 
gefd^elje,  benn  et)brec^er  l)nn  anbern  lanben  laffen  fid)  öerenbcrn.  Unb  ad)t, 
er  fei)  aud)  für  gott  fidjcr,  mel)l  l)()m  fei)u  leben  gclaifen  mirt  unb  fid)  bod) 

25  nic^t  enthalten  lan.  Sauffen  aber  bem  erempel  nac^  aud)  anbere  üon  ci)nanber, 
§0  laß  lauffen,  fie  bnbcn  nic^t  urfad)  loic  bifjer,  benn  fie  merbcn  nit  ticr= 
trieben  no^  get,mungcn.  ©ott  unb  l)l)r  gelniffen  loirt  fie  lüot  finben  311  ferner 
tel)t,  h)cr  fan  aller  b6Bt)el)t  Ineren? 

2^00^  iro  bie  ubirfctit  nic^t  tobtet,  unb  el)n  gemalb  baS  anber  beeilten 

30  loill,  foU  man  e«  öffentlich  nadj  bem  Guangclio  G^riftlid)  ftraffen  unnb  buffen 


1  ftraffen  (l.J  EL  ftraff  (2.)  Kl.  2  ihilMt)  liEFKL  3  »ciönbetn  D  öovonbcrn  // 
5  ^cbetnton  G       btx  getoalt  BEL  ti  ft^ctibc]  fi^eijben  F       ^cgtic^et  DFG       iicme  EFL 

S   anbere   F  9  antttort   EL   -tourt   £G  10   fraß   E       bürfften]   burffen   BEIL 

burffen  GK  borfftcn  /'  JJ  oBerle^t  DEL       mär  D  13  bercnbem  BEIL  Beranbem  D 

»oronbem  //  je^n]  jr  EL  gema^l  D  gemal^el  EFf.  14  bie  fehlt  L  15  oberte^t  />/- 
oi- BF  Ifi  itxnt  hm  Ff.)  f'-hli  B  boietbft  £:/.  77  6pffer />  ppfjer  X  toht  (2.)  fehll  (' 
IS  Wirt  (2.)]  roerbt  E  mert  /.      rahimc  Ef.        19  "büfen  (Dniclf.)  I.      wetjBen  EI,      -anbir  L 

(offen  /.  20  terönbern  D  toronbern  //  Antwort  E  -u-  B  barfeü  D  öbcrfcljt  DEL 
ober-  BFG  21  ernjurget  mon]  ctwurgen  fie  EL  ertöbt  man  G  erwürget  liDF  borfjt  EI. 
börfft  J'G      f Stehen  7?i        22  itoütn  EL      fcößen  f/J/      c^ns]  ain  <?      boffer /)      namlid^ /) 

^iirere^  F  23  matte  KL  bcn  E  toffent  B  ooronbern  //  Bcranbern  D  Borenbcrn 
DEFL  26  nid^  E        nit]  nic^t  E  27  no*^  ober  EL  2S  bofe^e^t  1!(  DFGIKL 

29  obcrfcit  BF  0-  D  obrigte^t  EL  gcmof  G  gemol^el  DEL  :iO  eroongelio  (so  regelm.)  BE 
£ut5er§  SBerte.   X,  2  19 


290  S5om  cfieüdjen  Öcbcu.   1522. 

aKattd  IS,  i.M't.  laflcii,  mii'  alle  auber  uffciitlicfjc  fiiiibi.'  luiitraffcu  ciiiiaciclU  ift,  lluittl).  18. 
Xcnn  cc-  finb  iüd)t  nicl)r  beim  btf;e  bvci)  l'trnrfeii  aiiff  erben  unter  beii  menicf)en: 
(?i)n  fiei)mli^  nnb  bvubcrlict),  nnb  bie  (SiuingeliicfK  infentlid)c  fnr  bcr  i^emeljue 
(\cttian,  iinb  bic  tum  lueltlidjer  ubtrfei)t  cicfdjic^t. 

c  Tic  bvittc  fad)c  ift,  tuenn  fid)  el)n-?  bcm  anbcru  fclb«  beraubt  unnb 
enkud)t,  ba-j  c-?  bic  ehlid)c  pflidjt  nid)t  Uakn.  nod)  bei)  t)bm  fct)n  iniU,  ".Jllo 
man  luol  fiubt  J50  el)n  bolftnrric^  loeijb,  bno  iet)ueu  fopff  ouff  fe^t,  unb  foLlt 
ber  utnn  Ueben  mal  imii  unfcuidjetjt  fallen,  \]d  fragt  fie  nid)t  barnad).  .sjie 
ifte  kn)tt,  bac'  ber  man  fage:  "iniltu  nid)t,  f;o  mil  elm  aubere,  unl  fram  nid)t, 
Üo  tum  bie  maiib.'  3jo  büd),  bao  ber  man  l)br  luU'or  tiloel)  ober  brel)  mol 
fage  unb  marnc  fic  unb  taffc«  für  anber  lentt  fomcn,  ba-S  man  offentlirf)  bbvc 
f)allftarricfcl)t  inifBc  unb  für  ber  gemei)ne  ftraffe,  mili  fic  bann  nirf)t,  ßo  lafj 
Gitii  i.i-'fie  non  bl)r  unb  laß  blir  ebne  (vftber  geben  unnb  bic  'i^aftbi  fareu,  mic  bcr 
fonig  5Iffueru-5  tt)ett. 
I.  fior.  7,4*  ^  i^ie  foHtu  bid)  gruubcn  auff  ®.  5pauluö  Inort  1.  ßorin.  7.:  '3)cv  man 

ift  fetin-3  lel)B-5  nidjt  mcditig  BPubern  ba-J  mel)b.  unb  ba-3  Inclib  ift  febn§  (cl}bl 
nid;t  mcdjtig  Bimbern  ber  mau.  '-beraubt  ei)nv  ba--  anber  nid)t,  e-?  fci)  bcnn 
auß  iitjbex  bcloilligung'  ,'c.  @ibe,  ba  nerpcutt  S.  fmulu-S,  fid)  nntcrnanbcr 
bcrnnben,  benn  imt  nerlotmiB  gibt  eim-j  bem  anbern  febnen  lelib  Ijnm  eiyiic^en 
bicnft.  Uini  nn  eiinc^  fid)  fperret  nnb  nid)t  mil,  ba  nijmpt  unb  raubet  Cv  fet)neu 
icl)b,  bcn  e§  geben  [)att  bcm  aitbcrn,  hai  ift  benn  ebgentti^  mibbcr  bie  ef)C  unnb 
bic  ct)c  t.uirbffcn.  Sarumb  muß  bie  luclltlid)e  nbirtelit  bao  met)b  bioingen  ober 
umb  bringen.    ÜBo  fie  ba-j  nid;t  tbutt,  mnf]  ber  man  bencfcii,  feDn  lnei)b  fei)  l)t)m 


laUtfrhltK!.  aiibeve /•'  liiiftraffcn]  gcftrofft  6'  9)lottl)ei  Z)  S  UvAtxWä)  ISDFG 1 1< 
Oruberliiäöe  Kl.  ofjentüd)  A7,  »ov  I>]:i.  gcniaiii  6'  4  «ctfinnj  ju  tl)iin  EL  oi'Dtteit  EL 
.">  brit  EL       \aS\t\   fnct)    B  feli/t  EL       jcfift    A'  6  cnit)ciid)t  C       ba§  c§  bicl  Wenn  e§ 

bie  EL      cclic^cn  E        7  in.  tool  finbt]  Jiinn  finbt  lnot  EL       Ijalfiftattifl  BDEFK  ^afaftärvici  1 

topff  E        <)  iftl]  ift  EL       jog  A'A      ftanic  CJK        Iv  funi  bic  m.]  tnn  b.  magb  (/      iv  /' 

^ttict)J  bal  itvalj  EL  brctn  EL  11  foge]  jagt  EL  locinic]  leatnet  EL  fumcn  (-mm-) 
BEL       r>  l^atMtarrig  I^E  IjnlSftärrigt  /-  -igt  und,  ISE      sov  EEJ-      gemein  EL      ftroff  lEL 

bcnn  EE  13  ein  J:I:L        ainfUji  /e/</<  O  a>nfti  /.'        Ijljnnfoven  f.'  14  tönig  AA'A' 

funig  A  fünig  Hl)  lö  \aU\i  II        grünbcn   l'lxiL         jnnt  5>auln§  (■■'i>  «nch  unten)  EL 

Siox.C/E  16  itmhtx  F  Utii]lüU  EEEa L  /r  »ctaubt]  bevaube  7i  M  fiemiaigung] 
BetWitligung  E  bo  EL  iintevcinanber  DE  imbctninanber  /.  7.9  Bcrlobniü]  cv(nnljcnu§  L 
erlombnu?  A,'       i'ctjnen  \.]  jemcn   tcib  A  flu  A  (einen  olmc  l-Emdi)       binft  E  Jfl  xaubtt 

(tottibt  A;)1  Tfliimt)!  A  '-':>  tjnreljffen  CGI  jcr-  I)  »eUttid^  A       übetfetjt  1)  otvigt.  A'A 

')  Schon  Herzoff  Gcory  sucht  dies  Wwt  zu  Luthers  Utielire  zu  rmcetulen;  er 
schreibt  1.  Jan.  I.'>2.3  an  seinen  Gesandten  heim  Beichstafi  Dietrich  von  Wertherv:  „imfct? 
achtens  fict)t  ctlnnä  junbetlidjÄ  bnrinnc  fin  Lutheis  Büchlein  Vom  ehelichen  Lehen],  bn-3  ciid^ 
oU  cyneni  aiigfüicftcn  ccninn  luol  bicnen  iolte;  bcnn  et  fehl,  wenn  eiid)  cnev  (Vrnii  ciicrn  tuiüen 
nit^t  gcflnttcit  tuill,  fo  (olt  iv  nn  bic  mni)t  treten.  'JUl'o  mögt  ir  cnd)  nf  ()übid)c  mel)be  vidjtc». 
Tic  unb  betglcljdjcn  attifel  mögt  cucrm  tueijbe  luol  fiitl)altcn."  Fei.  Geß,  Akten  und  Briefe  1, 
415.     Zum    Verständnis   vgl.   IT.    U'alther,   Für  Lnthir  vithr  Rom.     Halle  190G  S.  GilHf. 


Som  e^etic^cii  Ceben.    ir>22.  291 

geiioiiuMi  luni  vciilu'vii  uub  umb  lnad)t  iiiib  luirf)  cimcv  anbcrii  tvarf)tcii.  lliiificu 
ltH)v  bod)  lcl)beii,  ob  l)l)i'iiuinb  jclju  Unjb  geiunncit  luirt,  iLnuiiinb  joUt  mau 
beim  nicf^t  lel)beii,  bn-^  cl)n  tticl)b  fid)  idb  bem  man  raubcte  obbcr  inni 
anbcvii  (geraubt  linirbo? 

%  Über  bicße  brcl)  iivfad)  ift  nocf)  ttjm,  bic  man  iinnb  lt)ci)b  lefBct  irf)cl)bcii, 
aber  bodf)  alßo,  ba-S  bcl)bc  fortt  an  efte  blclibcit  obber  firf)  luibbev  ucvfüncn 
miilBcn.  Tic  ift,  Inenii  man  uuiib  li)el)b  nirfjt  über  ber  el)elid;eu  pflidjt,  jjoubern 
nmb  anbercr  fac^  tniücn  fid)  nic^t  betragen.  Tabon  jprid^t  ©.  *4^antn-j 
1.  6ov.  7.:  'Jen,  bie  Unn  ber  ehe  finb,  fage  nid)t  idj  fjonbern  ber  f)err,  ba*r<  i.«'n-7,iof. 

10  bcn  man  ba^  ti)et)b  nidjt  laifee,  lefjet  co  aber  1)1)h,  bao  fie  on  elje  bleibe  über 
fid)  lüiber  mit  ljt)m  öcrfune.    Seffelben  glei)d)en,  i>a^  ber  man  ba§  tocl)b  nic^t 
laffe.'   i^on  foldjen  lt)el)bern  flagt  aud)  5alDmon  biet  i)nn  ''^»roberb.  nnb  fprid)t, 
er  \)ai  cbn  liunjb  fnnbcn,  ba-j  fei)  bitterer  benn  ber  tobt.    So  finbt  man  andj  *«"■'■  2? 
mand;en  Un'iften,  milben,  nntreglirfien  man. 

'•■  ^  ^In  liienn  t)ic  el)n5  6t)rifttid)er  ftercfe  rtiere   nnb   trüge  be^  anbern 

bofeljeljtt ,  bac'  locre  tnol  cl)n  fel)n  ielig-J  crenli  nnb  el)n  ridjtiger  tücg  tuim 
l)l)meU.  Xenn  el)n  fotd)  gemall)  crfntlet  tuoll  cl)n-?  tenffeLt-J  ampt  nnb  feget 
ben  menfdjcn  rcljn,  ber  es  crfennen  nnb  tragen  tan.  ftan  ef)r  aber  nid)t,  el)e 
benn  el)r  ergerS  tf)u,  feo  (af?  c[)r  fid)  lieber  fd)ei)ben  nnnb  blel)be  an  elie  fei)n 

£0  leben  lang.  |*l.  (mjI  Xa-j  er  abei'  Umlt  fagen,  e-?  fei)  fei)n  fd^nlbt  niri)t  fjonbern  beo 
anbern,  nnb  loolt  el)n  anber  el)e(id)  gemalt)  ne()nicn,  bac-  gillt  nidjt,  benn  er 
ift  fd)nlbig,  nbefl  ^nlel)ben,  ober  allebn  bnrd)  gott  uom  crenl;,  fid)  ncbmcn  laffen, 
locljU  bie  et)e  pflidjt  nidjt  berfagt  luirt.  (vo  gebet  l)ie  ba-:?  fprid)n:)ort :  'älk'r 
bc§  feinere  f)a6en  initl,  mufj  bcn  rand)  and)  lei)ben.' 

r.  ^   UlMe  benn,    menn  i)emanb  ei)n  !rand   gematl)  l)att,    ba-?  l)l)ni  luir 

el)etid)en  pflidjt  feljn  nnb,  loorben  ift,  mag  ber  nidjt  el)n  anberö  nemen?  iuH) 
(eljbe  nid)t,  fjonbern  biene  gott  l)n  bem  franrien  nnnb  tnartte  febn,  bende, 
baS  bl)r  gott  an  l)t)m  l)att  l)el)Utf)nm  t)nn  bel)n  f)auß  gefd;ig!t,  bamit  bn  ben 
t)l)melt  follt  eripcrben.     Selig  nnb  aber  feiig  biftn,    Ivenn  bn  fold)  gab  nnnb 

30  gnab  ertenneft  nnnb  bel)nem  gemall)  alfjo  nmb  gotte-j  Iniüen  bicneft.  Spvidjftn 
aBer:  l)l)a,  id)  tan  mic^  nid)t  fiallten,  ba-J  lengftn,   Inirftn  mit  ernft  beDnem 


1  taubem  BDKF       imifitii   /  :?  iiUjv  bort)   //  ■■;  fcldft  KI.        6cvnii6ctc  i'tl\ 

4  iDurbc  BEF         r>  laffet  BOL  r,  Ocljbc]  fio  Bft»)bc  Kl.       fürt  ß       fortt  an  ct)c]  fortan 

e[)c  V  fiir^in  //  bt)nfoTt  TK  7  Sic  ift]    biß  ift  /-'/.        foiibcvn  D  N  f|)rid)t]  fprid^c  /■.' 

/"  ben  man)  ber  man  K/.        laffet  ISal.  11  werfönc  /-  IJ  prouerBiü  K  t)roucrbii^  /. 

13   tobt   K  II    louftcn    /A"        imtrc^lic^cn    //  ir,    i)ic]    >)f    B       trüge    /;/'  truci    /. 

If!  po6f)cl)t   /■,'  tcfjl)ct)t   ober  ulift  /•.'/,        fcl)n5  Kl.        luege  KL  IT  fotidö  /'.'/.        (icmal  '.' 

floma^I  />  -mnljcl  /;/,      crfiiüct  JlDFc  crfiüct  /.         AS  .Uan  c^rl  fon  cr§  Kl.        19  tl)un  Ji 

t)letl6   K  blcljb   L        on    e^e    DFGI.  21   gemaljct    /'  umr.   «o   auch   unten  J2  ^u 

laffen  AV.        23  get  EL        24  be§  ferter-S]  bo§  feür  G        2'>  trand]  tranden  EI.        26  nülj 
KFGL       aubeti]  anbete  K  27  leljb  Kl.       w'\S)  K       ijn   bem]   on   bem  EI.       wart  E 

beni  KL  29  fatig  D      gobc  F  :;(>  gnabc  F        bl)nncft  E  bicnft  F        fpriftu   II 

31  f)a[lten]  cntf)a[ten   />' 

19* 


292  -'!""  ftlf'it^f"  Scbfn.    1522. 

fvnndcii  gemall)  biencii  imb  cvfcuueii,  biiv  biiro  s^ott  tui  iicfoubt  lintt,  imb 
l)tim  bancfcn,  [30  (aß  ijliii  ']oxc\m,  gcroifelid)  luivt  er  bi)r  c\nah  geben,  bac-  bii 
iud}t  barffift  tragen  meljr,  benn  bn  fanft.  (fr  ift  oiel  Ijn  trelu  balui,  ba-^  er 
bid)  bct)n-i  gemalt)?'  alBo  mit  trangfl)et)t  JJeratoBcn  fotlt,  iinb  nid)t  and)  ba 
gegen  entnelimen  be-j  f(el)icf)-j  muttmillen,  uui  bu  anber-j  trciütic^  bieneft  bel)ncm 
trancfen. 

T>act  bri'ttc  Cri)ll. 

'Uff-j  britte,   ba-j  unir  and)  ettina-j  nutjtid)  Ijuv  feelen  ieiigfei)t 

uom  et)elid)cn  leben    reben,   luoUcn  m)x   nu  fel)cn,  luie  man 

bcn  orben  C?l)rii"t(id)  unb  gotlid)  fnren  \o\i.    3BiÜ  aber  fc^tneiigen 

nnb  Ü)gen    laffcn   bie   e()elid)  pflid)t ,   loie  bic  ]\i  rel)d)cu  unb 

Im    megern    fei),    aU-;   ettlid)e    fe)ii    prebiger    an    billem    ftncf 

nnuerid)anipt    gnng    finb,    bie    nninft    tuirnren.     (ytlid)e    aber    jetu'ii    and) 

Bonberc  ^cl)tt  ba^n  unb  nct)men  bie  ()el)ligen  iuHl)te  nnb  fc^tüangerc  Ici){'c  anfe. 

1.  soc.  7, 9  ^^d)  taf5  6lel)ben,  ba  ec-  fc.  'l'anluÄ  1.  (^or.  7.  gelaijen  t)att,  ba  er  fprid)t:  '{S§ 

i.sior.  7.  sift  bcfier  frel)eii  benn  brennen.'     ^Veut:  'ei)n   iglid)er  l)ab  iel)n  uiebb  nnb  el)n 

l)glid)e  i)()ren  man,  ]u  mei)ben  l)nrerci).'    'ilMe  mot  nn  6£)rtftlid)e  cl)clentt  i)t)re 

!el)bc    iollen    nid)t    laffen    regirn    in  ber   ind)e  baifer  Inft,    Inie  '^niuluo  ben 

iTiK-fi.  4, ;,  Tct)ijalünid)er  fdjrei)bt,  jo   mnf;   buri)   ei)n   i)glid)er  |id)  i'elb  pruffen,   ba-J  er 

nic^t  fid)  l)un  fal)r  ber  I)urerel)  obber  anber  funb  gebe  mit  fei)nem  eut()alten, 

nnb  nic^t  anfeben    ()el)tig   obber  luercfel   tag   obber  anbere  Iei)p(id)e  nriad)en. 

'^tber  baPon  tüoUen  Inpr  am  mepften  reben,  bao  ber  el)lid)c  ftanb  [50  el)n 

iemcrlid)  gcfd)rep  bei)  pberman  bntt.    ©s  finb  Pil  ()cl)bnifd)er  bnd)er,  bie  lüc^t» 

benn    trepber  lafter  unb   ef)liri)v   ftanb-?  nntnft  befd)repben  ,  alfio  bao  ettlic^e 

gemcpnett  bafacn,  luenn  bic  lucpf5l)ept  felbo  epn  luepb  luere,  joUt  man  bennod) 

nid)t  frepeii.    Cfe  fotlt  epn  mal   epn   .)i6ntifd)er  rnbperr  bie  iiiiigcu   gefeHen 

rep^en,   inepber  ^u  neinen   (benn  bie  ftabt  bebnrfft  niel  Potdf«  umb  tcglic^eS 

frieg-j  icilien),  ba  fprari)  er  unter  anbern  uiortten :  \^ieben  gefeiten,  inenn  pjpr 

■J  itnait  I^/.  q.nait  J'        .5  cnweg  nemcii '''      flcifc^  i3/-'flaiidö  //      bicnft /''-'      bcl)m  £X 

r,  ttocten  A'        7  ®ritte>)l  EL  -iaii  f.  brit  li        t<  Jluffä  biittc]  3om  britten  /-'      brit  (l))  EI, 

btitt  Cr      iiiiiiti(f)§  BKFL      jöiigt.  I>(!        v  uom  c^cli^en]  »on  cfjclicöcm  EL      tuiißcn  liDFL 

in  bcn  otbi'ii]  folgen  ovbcii   IK  Status  illc   V        futcit  DFL  11  ctjcUc^i!  /'  VJ  Wegctn] 

wcocn  /;  ticgern  Fl.  njcgfi  '/        cttidj  //  Vi  genüg  EL       ri'ircn  BIX! Kl.        ctürtj  FOL 

II  naifit  I>  nöc^t  li       jc^tBaiigcr  ''      teiü /'        ir,  ba  cä]  bj  c»  i>'      fönt  E        16  io]\n  DL 

iKflUtf)  (ebenso  17)  HDFL        i\d\>t  (f  /.V  tcflicvH  11       fu^c]  fcud^c  EGIKL  jüd^te  BF 

luft]  -(-  Wie  bie  ^cljbcn  EL       wie  S|Jauluä]  a(ä  fant  $.  EL        l'J  Scffalonii^ct  d  -iidjcv  G 

iieglic^cr   (immer)  L        iti'iffcn  II  ittjeffcn    L  20  fa^r]   gefav  EL   gfav  B        jiinbe  F 

21  ^eiig  B        werdet  tog]  werdctag  EL  Wcidtaa  BCi  22  woffen  BDFL  23  Ijanicrlicö 

(jo-)  DO        ^ebetnton  BDFL  oinonber  '.'        finb]  fin  O        l)cl)bcifd)ct  //       fciitfjer  HDFIK 

25  Bemaint  O      wäre  D      bcnnoc^öt  EFL        JO  vnt^^err  B        27  rciljlcn  /■.'/,         bcbovffl  FL 

-ä-  F  27128  legUc^iS  ftriegä   (tcgli^eä  OK   tngUd^S   D     lictjeä   BH)]   tcglidjev   fric«    EL 

28  unter  o.]  unter  ben  o.  FL 


33pm  eljclit^en  Sebcii.    Iö22.  20:1 

on  n.iei)bcv  leben  fuiibteii ,  ßo  loci-cii  luiiv  i)l)c  einiev  (-(voifeii  luiliift  iibivluiben. 
Slbcr  Ivel)!  fic^?  oit  fic  nidjt  lebet,  feo  itembt  hu'ljbcv  jc.  Solcf)  vcbe  loart  boii 
cttlici)en  netabbeUt  als  nicf)t  nii^  bev  fiiiift  (ietf)an.  unb  bie  ncfeUeii  mcljv 
nbejcfjrerft.  3lbcv  bie  aitbeni  fprorljen:  'iOeiil  lUetelluv  elju  bapffev  iiioii  lueve, 
5  f)ett  er  re(^t  gerebt,  beim  eim  reblid)  mnn  foll  bie  lüatf)el)t  fogen  on  id)etu 
iinb  Ijeiit^el.' 

•JUro  l)abeii  |ie  beicfjloifen,  ba-^  ei)n  uu-ijli  fei)  cDii  uottiiv?  iibel  uub  tei)ii 
haiifj  on  folrf)  iibel.  Siv^  finb  nu  blinbcv  f)et)ben  iiunt,  bie  nidjt  Unffcn,  bac- 
man   nnb  Ineiib  gotti-j  iieicf)obffe  fei),   unb  leftevn  i)l)m  ieijn  luercf,   gevcib  <\U 

1"  ferne  man  unb  uici)b  unuevielien-?  bal)cv.  !^cf)  ballt  and),  loenn  bie  Inelibev 
folltcn  büdjcv  fc^vel)ben,  Ro  linivben  fte  bon  mannen  aucfj  ber  glebdjcn  fcfjvebben. 
3l^a§  fie  aber  nicfjt  geid)rieben  fiaben,  ba-i  rid)ten  fie  bod)  auß  mit  flagen  nnnb 
flaffen,  luenn  fie  beijnanbev  finb.  I1ian  finb  audj  md)  teglid)  C^^ltern,  bie 
l)l)vci-  fvandl)cbt  bergeffcn  unb  be&  mell)'3,  inie  bie  nianft  nu  fatt  finb,  bie  t)l)ve 

>■■•  finbev  bom  e^tidjen  ftanb  tut  pfaffercl)  unb  nonncvcl)  Ijallten  unb  rel)ijen,  geben 
für  bie  Tnül)c  unnb  boflc  tage  bm  elilidjen  leben,  bringen  alfio  Ijfir  ebgene  üuber 
bem  tcuffel  l)el)m,  »nie  imjr  teglid;  jel)en,  fdjaffen  ij[)u  gutte  tage  am  lel;b  unb 
bie  f)elle  on  ber  feelen. 

Xarnmb,   ba   gott   fnld)  Tefteruug  febnc-  niertfc-  bnn  ben  f)ebben  Iei)ben 

■M  müft,  gab  er  ljl)n  aiid)  l)f)ren  IdI)u,  ba  *4-'iiulu-:5  bon  fdjreljbt  .lio.  1.,  unb  lieBiWom.i,24fi. 
fic  faren  ijnn  l)urerel),  unreljnc  fluß,  bif?  fie  ^bufurt  fel)ue  lrel)ber,  fjonberu 
fnabeu  unb  unnernunfftige  tliier  fd)enbeteu.    "ilMbbevumb  bie  Inebber  and)  alfen 
fic^  felb-:  uub  ebn  bie  nuber,  unb  mie  fie  gotti-?  iuerrf  nerlefterten,  gab  (*4^(.  (Mii| 
er  fic  buu  bcrfercten  fl)nn,   bnbon   and)  bie  bebbuifdje  bndjer   boll,  boU    finb 

■-■5  anff?  aller  unberfd)amptift. 

■Muff  ba»  tt)l)r  nu  nid)t  alfjo  bliub  faren,  fjnnbern  (^briftlidi  uninbeUn. 
ßo  fiallt  auffg  crft  fcfft,  ba-j  mau  unnb  mebb  gotti-j  loerrf  finb,  unb  ballt  bebu 
tict^  unb  munb  ^n  unb  fc^ilt  bf)tn  febn  tncrd  uid)t  nnb  (jebffe  qs  nic^t  bbf^e, 

;  füitbten  DG  lönbteii  7'  -o  /•-'/,  J  bie  loc^I  Cso  immer)  B  fic^g]  mon  U  dcc  A 
:i  gctabett  DEl.  nieste  E  mcte  /.  4  oigcfdörcdEt  11  afifc^r.  DEFOL  fpracTjcnl  f|)rc^cn  (1 
tdtJffcr  CIK  iBEt  G  6  5cu(i^cl]  T)cii(5ctn  />'  7  notiga  EL  8  fotc^]  fotdöc  AT,  nun 
EFL  '.I  gejaftotiff  E  -5-  /,       tijfterii  D       luctcfl   lucrcfc    E       gctabc  FO  li  jölten  /•' 

tiued^ct  I)  bfie^cv  E      mürben  IIF  r.S  iojeinbcr  li  Iicl)  cinonber  DKIKL       tnglirf)  HI> 

14  meU  BFG  mcI6§  EL        nieim  EL   mü&  O        feinb  V        Jö   »on  e^elicfifm  /;/.         non^ 
nctel)]  nonncn  EL        16  müc  HD       bo%t]   toftc  üo  i/cnöhnUc/i)  B—GIL  Sögen  K       ijrc  G 

aigne  G  17  tag   B        unb]  onb  //         20  muft  VTK  muft  F       $au  C  ®.  $autu^  /■' 

■Jl  fluS]  fliig  BCFIK  funbt  A'  fünbt  Z-       fjinfürt  BFL       fonbct  Z,»        i'3  untcvniinft.  U1>F 
nnnt-  /::/,        23  eine  bie  o.  BEGL        34  ucrfctten  EL  -fette  /.'      ^aibnijt^c  G  Ijattbnijd^cn  LI. 

6u(5cr  BCDI      Jcinb  (ebenso  -27)  D      iö  auff?.]  tonb  auff§  AT,        3«  6oB  AY. 

')  Gellins,  Xoct.  atf.  1,  6:  von  Luther  öfters  zitiert ,  z.  B.  Erl.  Aus;),  upp.  cx'C»/.  /)', 
'Jlö;  VI,  94;  VII,  103.  —  Vgl.  noch  allgemein  das  im  Gegensalz  zu  Luther  ganz  im  Geiste 
der  Eenaissance  gehaltene  und  mit  Helen  Jclas.^isehen  Beifjnelen  ausgestattete  Ehehüdüein  des 
Albrecht  von  Eyb  (her.  r.  M.  Herrmann,  Berlin  l(i!ll,  I,  5  f.);  auch  M.  Herrmann,  Albrecht 
von  Eyh.    Berlin  1893  S.  330  /}'. 


294  *-i'i""  fllfliti)™  ^'cl'ti'-    1-V22. 

boä  cv  jel6  gutt  I)cl)i"t.  (5'r  mcl]^  bajj,  \m-i  ijutt  ift  iinb  bljr  mi|,  beim  bii 
I.  OTok  2, 1^  iclbft,  wie  er  ipri(f)t  Oieu.  L:  "(vo  ift  uiiljt  iiiitt,  boJ  bev  inenjd)  allclin  fei),  ic^ 
linU  l)tim  et)n  c^eliülfien  iiiad)eii  iielieu  t)l)iii.'  In  fil)i[tii,  bac^  er  baö  toeljb 
gutt  iiiib  ei)n  gel)ülüeii  nennet.  !i?cftnbiftii  eJ  aber  anbev§,  feo  ifts  betjn  jcljulb 
gcliuB,  bnC'  bn  gottic-  Uuivt  niib  luevrf  nicl)t  bevftebift  nocf)  glelubiit.  Stl)c,  ■■> 
mit  bifeeui  ipiurf)  gottiv  ftopffet  nuiii  bno  niant  nlten,  bte  nber  bie  ct)c  Kngcn 
iinb  fi^cltcn. 

Xatuntb  bie  iungen  gejetten  fid)  für  fcl)en  mügen,  menn  fic  bie  ()cl)bnifcf)c 
biid^er  lefscn  nnb  bie  gemei)iu'  finge  liorcn,  bao  fic  iiii^t  gifft  fd)cpffeii,  bcnu 
bcm  teuffcl  ift  nid;t  liml  mit  bem  el)lid)eii  leben,  bci-ö  mad)t,  co  ift  gottia  i" 
lücrtf  unb  giittcr  luiUe.  Xanimb  l)att  ev  l)nn  ber  Inetlt  f;o  biet  ba  luibbcr 
fd)vel)en  unb  fdjteiyben  Inffcn ,  bno  er  bie  lentt  imn  bem  gottlidjeu  leben 
abfdjrert't  unb  l)nn  ben  ftriden  ber  l)urerel)  nnb  ftnntmeu  fniibe  bel)iette,  TaS 
mid)  buudit,  auc^  Satomon,  wie  Wot  er  bo^c  Wcl)ber  fafft  fd)iUt,  bod)  Wiber 
spr.  1N22  foldje  gotti«  Icfterer  gefugt  tinbe  prober.  1<S.:  'iltvci-  el)n  Wel)b  finbet,  ber  finbet  ir. 
Wn-j  gutt-J  nnb  Wirt  el)n  WoIgefaUen  uuii  gutt  erfdjepffcn.'  SBnC'  ift  bivi  gutt 
unnb  baS  Wntgefatleu?    haii  luoKeii  Wljr  fel)eu. 

Sie  Welt  fbrid)t  bon  ber  ef)e:  (5l)n  fnrbe  frenb  unb  lange  nnlnft.  'Jlber 
la§  fte  fpred;en,  Wa-^  fic  Wil,  Inas  gott  fd)nfft  nnb  tjaben  Will,  ba«  mu^ 
1)^1-  e^n  fpott  fcl)n.  Sßaö  fic  auc^  für  luft  unb  freub  l)at  au§er  ber  el)e,  aä)t  -m 
id),  Incrbe  fic  am  bcftcn  geWav  l)m  gclniffen.  (y-^  ift  gar  biel  cbn  anbcr  bing, 
(yljlid)  fel)u  uub  el)lid)  leben  crfennen.  iüer  etilirf;  ift  nnb  el)lid)  leben  uid)t 
ertenuet,  ber  tan  ul)mer  mcl)r  on  nnlnft,  mnl)e  nnb  ianu^r  brennen  leben. 
©r  muß  tUigen  unb  leftern  Wie  bie  bebben  nub  nnuerunnfftige,  bltnben 
mcnfdjen.  äBer  e-s  aber  erfennet,  ber  b'itt  luft,  liebe  unb  freubc  brennen  on  -.t. 
SK- 18,  ^2  unterlafä,  lüie  Salonum  fagt,  baj,  'ÄVr  el)n  Uu'bb  fiub,  ber  finb  Wuiv  gntt-^  k. 
«1  Sie  finb?  aber,  bie  es  erfeuuen,  bie  feftiglid)  glclubcn,  hau  gott  bie 
el)e  felbci  cbngefelit,  nwn  nnnb  luebb  l;,nfanu'n  geben,  finber  lunigen  unb  Wartteu 
bcrorbcnet  l)at.  Tenn  fie  Ijaben  gottio  Wort  baranff,  be?  fie  geUnfj  finb,  bas 
i.OTofc  i,',i8cr  uid)t  Icngt,  Ken.  1.  Darunib  fie  nud)  gewi§  fiub,  bas  Xfym  ber  ftanb  an  :» 
l)bm  felbc'  gefellet  mit  allem  fcpucn  loefjeu.  Werden,  Icbben  unb  \mi  brbnueu 
ift.  9hl  fage  ml)r,  wie  tan  ebn  lierlj  groffer  gutt,  frib  nnb  luft  baben  beim 
Ijnn  gott.  Wenn  es  gcWif5  ift,  bas  fepu  ftaub,  Wcfjen  uub  Wcrrt  gott  gcfcEet? 
Sil)c,  baä  l)cl)ffet,   ebn  loel)b  finben.     'i^iel  baficn  Wcljbcr,  aber  Wenig  finbcn 

1  \ÜU  KL  lucifjt  1''  nuli  KkL  :>  Öciicfi  D  ,V  (ict)ulffcn  K  •>)  /'flcljilffcn  (e/jensu 
I)  EL  .)  »crftccft /-  fllauicft  (olu) /)7r.7''6'/,  6  atlcn]  aller /X  Ä  moßcn  i)7''  ^ciibnifcljc /■-' 
■cn  L  U  l)ii(I)cv  /i  flcmclin  A'A  fd^üpffcn  lU'J'l.  i:i  -frfjrctüc  /<'  ftumcti  hj  ftmiicii  /. 
fünb /,  ir,\h^{ntxl)  X)tA  EL  ir,nWa\>\in\  l'.l'LFL  ■>(n)\)x\\)t  EL  JlWxUL 
22  e^elidj  A'  i'-'i  mct)t  fc/ilt  Kl,  Jl  löftcvn  /'  tictnünfitigc  II DFG I  -nü^l-  (so  ;/eti-ültn- 
Hell)  KL  Si  ftciib  Ji  Oll]  on  Kl,  2ii  lua-j]  ctmaS  K  fliitiä  11  gutcS  /,  flutteS  EF 
27  finbä]  (inb  LU,  glautcn  ISPFd  flclntntirii  (.in  (/ciriilinlich)  Kl.  2s  ljoiit)on  II  2i>  -otbcnt 
A'A -otbHct  O        a/flefnUct/i        .W  joflc]  foflt  i7.       33ttiai\nJ>     flcjallct  7)7.        34l)e)j\lClK 


Som  cT)cltd)cit  Vebcii.    1522.  20') 

lueijBcv.  'iBnvumb?  fic  fiiib  blinbt,  foniicri  iüd;t  mcrrfeii,  ba-i  gottio  lücirt  ift 
iiiib  c^ottc  Uuit  fiffaltc,  Uuiv  fic  mit  cDm  \w\)b  (ctuni  unb  tf)iiit.  JUcnti  fic 
bivj  fimbcii,  fjo  linivbc  l)l)n  fcl)ii  HH'l)li  fo  l)cJBlid),  [50  tui|5c,  fjo  iiiinvttii^,  jn 
arm,  fo  fvaiicf  icl)it,  baraii  fic  iiicf)t  liift  bcv  ()er^eit  funbcii  bnvumb,  boi?  fic 

•''  Ijmcr  bar  (lottc  fcl)ii  lucrcf  iiiib  ivfificpffc  uiib  uiillcii  fuiibcu  niiffrurfcii.  Uiib 
ludjl  fic  fcl)cii,  bac'  l)(]v-j  licl'cii  fiottio  uuiU^cfaUcu  ift,  tuiibcit  fic  fvibc  l)un 
Iet)bt  iinnb  luft  mitten  l)iiii  bcr  unliift,  fvciib  mitten  l)nii  bcm  trubfall,  lnic 
bic  53Jcrtci"ei"  l)m  (clibcn,  fiaben. 

^  (?C'  fci)lct  imc'  nur,  btiö  m]x  und)  iiufu'iiu  fulcii  Wuttii'  loevct  rid)tcii 

i'i  unb  fcl)cn  uid)t  auff  fci)ncn  luillcii  fjonbciii  onff  nnfjcv  flcfndj.  Tnniuib 
!nnbcn  luljv  fcljnc  Wcxd  nidjt  cvfenncn  unb  muffen  un»  bnS  fiofec  modjcn,  hau 
c\ntt  ift,  unb  unluft  faf)cn ,  bn  Infi  ift.  'Jiidjto  ift  [50  do^c,  and)  bcv  tobt 
fclb-J,  ba-ö  nidjt  fnffc  unb  ticii(id)  uicvbc,  lucnn  id)  nnv  Incljf)  nub  c\(\in}i  bijim, 
boi  cä  gott  lüolgcfcUct ,  alfjo   (mibe  folget  beim,   bn--  Salomon  fpvid)t:  '(^v 5^1.1» 

15  Irivtt  cljn  UHilgcfallcn  luui  gntt  evfd)el.ificn.' 

lUu  fil)e  l;u,  iLknn  bic  finge  l)nie,  bic  nntnvlidje  uevunnfft  (iinldjcr  bic 
l)cl)bcn  gefolgt  ()aben,  ba  fie  am  llügfteii  fcljn  inotten),  bay  cf)lic^c  leben  anfi()et, 
f;o  rumbfft  fie  bic  naf]cn  nnb  fpvid)t:  '\'(d),  folt  id)  bac;  finb  Unegen,  bic  loinbell 
tiiaffd)cn,  bette  madjen,  ftanrt  ried)cu,  bic  nad;t  uiadjcn,  fcljn-i  )d;rcicn-:<  tuaittcn, 

io  fcl)n  grinbt  unb  blättern  l)el)lcn,  barnad)  beä  inclibc'  pflegen,  fie  crneereu, 
erbeljttcn,  l)ie  forgen,  ba  forgen,  l)ic  tf)uu,  ba  tljuu,  baS  Icljben  unb  bife  Icljben, 
unb  lüoo  benn  mel)r  uulnft  nnb  uinbc  bcr  cbeftaub  lernet.  @t),  folt  id) 
feo  gefangen  fct)n.  0  bn  elcnber,  arnu'r  man,  l)aftu  clju  lucljli  geiunnmcn, 
pfu,  pfu,  beä  tomers  unb  unluftc\    65  ift  beffer,  frei)  "blelibcu  nnb  on  forge 

■-•■•  epn  rugig  leben  gefurt.  ^s'dj  mil  cDn  pfaff  ober  '^Joniic  loerbcn,  mcl)ne  finber 
aud)  balju  l)alten.' 

|a3l.6  4|  %  2Bqö  fagt  aber  bcr  (5f)riftlid)  glalube  l)ielju^  Cvf  tfjutt  fcl)n 
äugen  anff  unb  fil)ct  olle  bifec  geringe,  unluftige,  ücradjte  loerct'  Ijm  gepft  nn  unb 


J  lünncn  BD  tonnen  JCF  tixnicn  I.  J  tl)on  /.  .';  funbcn)  finbcn  /,.'  fünbcn  '!  luiivb 
/■:(/.)  Würbe  F       606  (ö)  FL        unartig  /.  I  ieljn  fehlt  F.L        funbcn]  finbcn(n)  BEI. 

.5  gotft)  /)'//       sejd^ötjffc  BEFL  gcfcficffl  //       fünbcn  BDI,  -ö-  /•'         6  ift  bis  fie)  Wcrc  Fl, 

lünben  B(!l,  7  triibfol(l)  CDFIK  -ü-  /;'.'  .v  mortcrcr  /"«JJlaterer  B  9  feiet  BFFGI. 
fulcn  (fülcn  FO  -ü-  B  -tu-  D)\  fulen  obcv  empfinben  /.  /;  funbcn]  fünbcn  BDFal. 
fonncn  E      nic§  F,      muffen  BDFG  IJ  unluft  E      IJoft  /  fetb  F        13  fuffe  E      nur  I, 

14  toolgefndct  /.'  palb  F  bolb  /■'/,  talbt  U  Jö  Woigfallcn  /.  luotfallcn  E  crfefjöfjffen  IIDEFL 
16  to.  bic  fluge]  (-u)  mit  BCDFCUIKW  IIÜ9  FI.  bu  flugc  -1       natürtidjc  HDF      ucrnüfft  F 

bit  (-2.)  fehlt  FD  IT  flugften  BDGD    u-   F        ttoltcn  B        cdic^  LE        onfid^t  B 

18  rumjjfft  BFFG  l!i  mSficn  BFD       tot  /.       rücken  F        20  blattet  //      ^cljln  FD 

ctnotn  /'  21  arbeiten  BFFGI,  orboittcu  I>      t^on  (t.)  I.  22  inu^c  fniül)c  BGD)] 

mu^c  ob'  (.'  24   ))fu  lifu]   ))fel)  (2m(il)  I,    pfud)  (2mul)  B  (1.1  G  (jfü  (2)  DG  fo  fo  A 

unluft?]   unluft  6'       boffet  DD       oun  forg  /.  2'>  rüroig  BG  rugig  /''  tlo^g  -^'^  ^^'(l  -'- 

gefürt  BDGI,      mein  K        27  ober  fehlt  EI,      gclaub  FD      liielju]  bntjü  DE        28  fid^t  i>' 

unlüftigc  FL 


296  ^'""^  ctielid)rn  Selicii.    1522. 

liiittt  gcHiar,  bn^  fie  nllr  mit  i^ottlicficin  liuiliicfallcn  aU  mit  bcm  !pftliff)ftcn 
goüt  iiitb  ebelX  ftetjnc  geluvt  finb,  iiiib  fpridjt:  '-M)  gott,  tncljU  irf;  gcUnfe  bljnn, 
bac'  bu  mic^  ctjn  mnii  gcfdjnficii  iinb  öon  meljm  Iet)6  baj  üiib  ^cuget  liaft, 
fo  tocliB  id)  aucf)  gdui^,  hac>  hl)x-i  niiff-?  aller  befte  gefcllet,  unb  tiefcime  bl)r, 
bn-J  irf)  iü(^t  Inirbig  lil)ii,  bcvj  irf)  bn-J  fiiibliii  linegen  Jolle,  iiod)  fel)ne  luinbcll  •■. 
Itiaifrfjen,  nocf)  fcl)it  obber  fel)nei  mutier  Unn-tteu.  W\t  "6l)u  i^  l)nn  bic 
linrbi(fcl)t  üu  ticrbieuft  fomcn,  hav  iä)  beljuer  creatur  uub  bcl)uem  (ieüfteu 
liiitleu  ku  bicncu  getniB  Uuirbeu  til)u?  ?ld)  Inic  gerne  >inl  td)  foId)ci  tl)uu,  uuub 
lueii-j  uüd)  geringer  unnb  Heradjler  Inerc.  ^Jiu  foU  mtdj  mibber  froft  nod)  Ijilje, 
Unbcr  muljc  notf;  arbclit  licrbric^en,  Ineiill  id)  gelni^  hijn,  bn§  bt)rö  nl^o  luoll  lo 
gcfellct. 

^  911^0  joU  and)  bac-  lueijti  i)nn  feljnen  uierden  benden,   lueun  fic  ha6 
ünb  fcuget,  lotegct,  tmbet  unnb  anbcr  \vexä  mit  l)f)m  tl)utt  unb  Irenu  fie  jonft 
crlieljltet  unnb  i)firem  mon  Ijüifl  unb  geljurilnm  ift.  (>--3  finb  allc-j  el)ttell  gnlbcne, 
cbcle  »verd.    9ll^o  fpll    umu  aud)  eljn  met)li  troftcn  uub  fterden  Ijnn  finbcy  is 
uotten,  nidit  mit  ©.  -J)}argaretf)cu  Icgenbcn  unb  auberm  ncrri|fd)em  inetiber 
locrd  umögcfien,  o.jonberu  nlfjo  j'iöf":  '©ebend,  liebe  Oireta,  ba-?  bu  elm  luel)!) 
tiift,  uub  bi§  Inerd  gott  au  bljr  gefellet,  troftc  bid)  jel)u-J  linllcu'5  frolid)  uub 
la^  l)l)m  jeljn  red)t  an  bi)r.     (^yib  hau  finb  Ijer  unb  tl)u  balui  mit  aller  mad)t, 
ftirbftu  brober,  fjo  far  l)l)n,  luül  bl)r,  Senu  bu  ftirbift  cljgentlid)  Ijm  cbleu  sn 
lücrd  unb  gel)or^am  gotti-J.    M^  linnui  bu  nid)t  el)n  Inelib  tuerift,  feo  folltiftu 
itjt  aUel)n  umb  bif5Ci5  luerrfg  UnUeii  liniubfdjcn,  bao  bu  eljn  loetjb  Iperift,  unnb 
§0  !oftIi(^  l)nu  gottiy  hicrd  uub  tuillen  nobt  lel)ben  unb  fterben.    S)eun  t)ic 
ift  gottiä  Uiort,  ba?  bid)  alfso  gefd)afien,  lLild)e  unbt  l)nn  bljr  gepflanliett  t)att. 
gpt.  18, V2  2age  mi)r,  ift  ba-i  niiijt  aud)  (lüie  <£alümciu  jagt)  liuilgefallen  lioii  gott  fdiepffen,  ss 
oud)  mitten  in  foldjer  not? 

^  ^}u  fage  uüir:  SBenn  ei)n  man  f)l)nginge  unb  niuffd)e  bie  loinbel  obber 
tl)ct  fonft  am  fiube  el)u  üeradjUid;  Inercf,  unnb  i)bermau  fpottet  felju  uub  Ijicit 
tjlin   für   el)n    uuiulaffc    uub    fratucn    mau,    J50    er-j    bod)   tf)ett    l)nn  foIdjer 
obgcfagtcr  mct)nung  unnb  (U)riftlid)en  glaluben,  IMeber  fage,  loer  fpottet  l)ic  beö  •*" 
Quberu  am  fctjnfteu  ^   föott   tad)t  mit   allen  cugclu  uub  ercaturu,  uidjt  bao 


/  gotltidficm]  guttlirijcm  J!  -'  cbclit  A7,  .■;  lioii  /(■/'//  J:i.  niel)ncnt  A'  Ijaft]  t)ot  O 
I  flcfaUct  /;  .5  fiiiblcin  Kill.  wicflc  Jl  fein  E  (!  \va\ä)m  BF  8  6ljn  fehlt  KL 
'.I  »erachteter  Efj  »croctcr  //        Weber  (-Jmal)  BDEI.  lucber  —  luiber  G  10  üerbrciijen  (I 

llQt^eUE/,  /2//3  boä  einbl  bie  tiub  (;  /a  feljgct  A7,  onbeve «  l)T)m]  l)n  6'  \un\l  BEL 
14  arbctjltet  (oi)  DEFGl.  ßä  fe»)"  H  W^t  U  gulbene  EF  gitlbinc  /.  /  -  ebtc  G  aißo] 
Jltcm    fo    fotl    ll<        tvüfteii    (m   :jen-nhnücl,)  B—GIKI.         fiiib§  BEL  16    Saiit    DE 

niarflreten  EL  anbcr  //  -cm  CEJL  IUJIT  anberm  bis  luertt]  nerrifd^fii  lucvdten  CELL 
17  ©reta  (@reb  Bi^n  EL  lu  flibc  EL  JO  barob  B  brüber  D  boruticr  LGL       ftirtft 

EGL  21  »oäreft  />         JJ  tjcljt  B      lui'mbicOeu  X>  toitnidöcn  FOL  wunfdjen  F  -Jl  flf-- 

<)ftanntjt  EL  26  \'oiäjeic  G  27  -gieiiBe  DFGI  flieng  EL  »uüfdje  FG  lvü\äi  EL  h)icitf)e  />' 
2S  ^cbermnit  BD  2it    afjfii  BGIK  :!()   crjriftlidf)   IE     [icfjem  EFL  :il  tartjcl  ll< 

creotürii  E 


SDotn  cfjelic^en  Se6en.    1522.  297 

er  bie  tninbel  loeffrfjt,  Bonhern  ha-i  crfe  l)ni  filaluben  tfiut.  ;>{)encr  fpöttcr  aber, 
btc  mir  bo-?  tticrd  feficu  iinb  bcn  (\taiibcn  nid)t  fclien ,  fpottct  c\ott  mit  nTlcr 
crcotnr  aU  bcr  groften  nnrrn  auff  erben,  ia  fie  Üuitten  ficf)  nur  jelbv  unb 
finb  be-J  teuffel-?  nunifaffcn  mit  l)l)rcr  fhißtielit. 

•■•  ?Ubp  tf)et  S.  b'Dprinnn«,  ber  trefflidje  groffe  man  unb  liei)liger  inerterer, 

unb  fc^rel)bt ',  mnn  foll  el)n  ünblin,  Ireiin  e-3  gcporn  nnb  niicf)  nngctnufft  ift, 
hiifen  Im  et)ren  ben  gotlirficn  bcnben  aU  auff  friffcfier  tl)att  begriffen.  3Bay 
melinftu,  imirb  er  fagen  lum  eljm  gctoufften  finblin  ?  S)al  ift  et)n  rechter 
(Ffjriften    man    gemcf^en,    ber   gottiv    Inercf    unb    creaturu    rerf)t    er!ant    nnb 

10  angefeben  t)att.  Tarumb  fage  icf),  ba^  nUe  lumnen  unb  nmnd)e,  bie  on  glauben 
finb,  unb  fid)  l)l)rer  feufc^eljt  unb  orbeiis  troftcn,  nic{)t  tocrb  ftnb,  baS  fte  et)n 
getaufft  finb  luiegen  obber  Dfnn  el)n  brcD  macben  folltcn,  tnenfj  gleiitf)  ebn 
^urfinb  mcre.  Urfacf):  beim  btjr  orbcn  unb  leben  batt  febn  gotti-?  liuirt  für 
ftc^,  miigen  ficf)  aiti^  ni^t  rf)ümen,  ba§  gott  gcfoUc,  hicv  fie  tbun,  mie  eim 

15  trcl)b  tl}un  !an,  obv  glcbcf)  ebn  unef)lid§  finb  trcgt. 

1a-i  fag  ic^  barnmb,  bao  imir  lernen,  Inie  gar  eijn  ebel  bing  ec<  ift,  tuer 
bnn  bem  ftanb  ift,  ben  gott  ebngcfebt  batt,  unnb  ba  gottio  luort  unb  luolgefallcn 
bnnen  ift,  ba  burd)  oUe  luercf,  Irtcfjen  unb  leiiben  folc^y  ftanbc-  liei)lig,  gottid) 
unb  foftlic^  merbeu,  bas  hjol  Salomon  cbm  foldien  man  gtiirf  linmbfd)t  unb 

20  fpridjt  protierb.  5. :  'frcto  bid)  mit  bem  mcl)b  bel)ner  iugent.'    Unb  (yecic.  ri.:spr5,  is 
'brau(^  be»  leben»  mit  bepnem  lüct)b,  bal  bif  lieb  ^aft,  bel)n  leben  lang  bmi'^tc». 9,9 
bifier  ebtteler  kbt.'    Jifee  liuirt  rebet  Salomon  on  felnet)ffe(  itit  uinb  flel)fd}= 
lieber  freube  mitlcn,  benu  ber  f)ci)lige  get)ft  rebet  burd;  i)f)n,   Bonbern  troftet 
bie  ^nn  gott,  feo  ba  oiel  muf}e  ijm  ef)lid^cn  leben  ^aben,  Joibber  bie  leftercr 

s5  gotlidjc-  orbene-,  bie  nid)t  inebr  benn  loie  bie  bel)ben  flel)frf)lid)  nnb  ^el)ttlid) 
iüoEuft  brennen  fudjen  unb  nid;t  finben. 

c  SBibbernmb  lernen  tuljr,  toic  unfelig  ber  gebftlid)  llfunc^  unnb  5lonnen 
ftanb  ift  on  bbnt  felb»,  ba  fel)n  gottiS  luortt  ift  nod)  lüolgefaUen,  ba  aüe  tnercf, 
toeßen  unb  Icbben  nndjriftUdi,  üergeblid)  nnb  fdjeblid)  finb,  baä  tool  Cl)riftu§ 

M  fst.  2  Ij  fagt  unb  fie  fdjrectt  lUatt.  15.:  'ivergcblid;  bicnen  fie  mbr  l)nn  menfdien  »fottn.  i.s.» 


;  wdfi^t  F      ip'Mcx    ftJotlcr  GfK)]  Ipoltet  BVEFf.        2  mH]  nit  G        3  narren  FFG 
fid^]   JT  B        nur  L  4  tcuffct  1        nÜ9l)e>)tt  /  -3  iont  CEL        6iHrianu§  EGL 

heffenlid^  EL        groß  E        'i^^'t^^i  EI.        möttrcr  HF  nm-  EL  6  finblein  Cso  auch 

unten)  EL        7  t!i\\tn  BCEFGIKL      Bcgreiffen  (e^)  i'//        S  würbe  F  würbe // rtürb  (u)  ßA 

9  creolur  BGH        10  borutn  B      müntö^  B  münd^e  DFG  mmä)  L        Vi  ^urnttnb  D  ^urc-  /> 

^ütn  l^nbt  EG  14  rümen  BD  und  die  iilriyen  IS  te^ben]  Ictjbenä  EL  l'j  fotd^em  /■' 
gclüdt  EL  (ü  alU)  wün(b)idöt  BDGL  20  ©cclefiofteä  A'  11]  U  /  2:?  cl)t(t)Ier  CK 
rebt  EL      um6]  tjon  EL  23  wiUeu  fehlt  EL      fieitig  BF      rtbt  K         24  löfterer  D 

26  jüd^en  /.         <.i  -jatig  D      «lünidö  BG  ^iünt^  DEFL        28  on]  an  BCEFIL        2'J  (einb  /' 

30  aiatt^  f  anatt^c  D      Bcrgctenüt^  EL 

')    Cypriani  Epist.  64  ad  Fidum  (Corp.  Script,  eccl.  lat.  III,  2,  Tl'J):   in  osculo 

infantis  uuusquisque  nostrum  pro  sna  religione  ipsas  adhuc  recentes  Dei  manus  debet 

cogitare. 


298  2.>oiii  tl)flid)cii  i.'ctu-ii.    1522. 

gcpottcn/  Xai-um6  ift  i)I)C  fel)ii  flleljcfjcn  inuifftfieu  cl)m  die  m\)b  iinb  ftoftcr-- 
fvnltion,  um  if)cnc  t)m  orfentniiB  unb  iilaiilicu  l}(ir'j  ftaiibo  unb  bifjc  oii  glnubcu 
i)im  iienm'jjonl)el)t  l)l)r-:-  ijcljftlicheu  ftniibo  lebt,  (\\c\)ä-)  lutc  ijotti-j  toecie  unb 
3ä  ;i5, 9  menf(^cu  »ocgc  fel)u  fllcljdjeu  i)abm,  alo  er  ipvic^t  ^.'sfa.  55.:  'äßtc  l)od)  bor  t)l)Uicl 
ift  über  bie  erbeu ,  %o  (locf)  ftub  iucl)ne  \wc[(  ukr  eUne  Uhh^.'  (yo  ift  el)ii 
flroffe  guab,  uu-r  gotic-  uuirt  jur  ficf)  l)at,  bn«  er  nuffructeii  fnu  unb  mit  gott 
i'cbm  unb  fngen:  Si()c,  ba-5  bnftu  flefagt,  bao  ift  bcl)u  UiolgefaEc.  SÖaö 
(igt  el)m  folcfjcn  mcnfcfjeu  brau,  ob-?  aller  UicUt  ubel  gefalle  unb  ctut  fpott  fei)? 

«1  Taö  aber  auc^  bie  elieleut  bao  uiebrer  tel)I  epttel  uulnft  nnub  iamer 
l)abcu,  ift  nidjt  uniuber,  beun  fie  baben  oon  gottio  Uuirtt  unb  Unllen  über 
l)l)rcu  ftanb  telju  lüiffcn,  baruuib  finb  fie  eben  feo  unfetig  aU  9Jhiud)  unb 
■•lionnen,  auff  bcl)beu  fel)tteu  on  troft  uub  iuiberfirfit  gottlirfio  Uuilgefalleuv, 
barunib  (■:•  uiiuuiglid}  ift,  bav  fie  bie  enf;erlicl)e  nnlnft  nnb  niul)e  Uml  tragen 
foütcn,  bcnn  co  ift  beut  menfd^en  yi  niel,  ijunluenbig  nnb  anfjUieubig  nnlnft 
bnbcu.  JOenn  fie  inauMibig  ijbren  ftanb  nicf)t  erfennen,  ba-J  er  gott  gefcUct, 
feo  ift  fefjon  nnlnft  ba.  Üßenn  fie  benn  enfjerlicfje  luft  brl)uncn  fnctjen,  f;o 
fct)let  e§  l)()ncn,  unnb  fdjlcdjt  alf30  nnlnft  mit  uulnft  ,^u  famen,  baljcr  benii 
muß  !omcn  baö  |etcrgefd)rcl)  unnb  fd)rel)bcn  über  Uicl)kr  unnb  ciyiidjen  ftanb. 

c  Tcnu  gotti-3  orbeu  nnb  U'erd  \mü  nnb  muf;  nuff  gotti-J  limrt  unnb 
tuik)crfid;t  augenamen  unnb  getragen  uierben  obbcr  tljnt  fdjabeu  unnb  mirt 
untreglid).  XarumB  meffigt  ©.  ^Jßaulu-?  1.  (^or.  7.  felju  Uiort  fctjn,  ba  cv  fagt: 
I.  ffov.  7. 28'Tic  el)lid)en  Uierben  flel)fd)lirf)  trnbfall  liaben',  bac*  ift  eufierlid)e  nnlnft.  ?tbcr 
fdjU'eljgt  ber  get)ftlid)en,  l)nnerlid)en  Inft,  barnmb  bao  enf;erlid;e  nnlnft  ge!nel)n 
ift  Bctjbc  glcnbigcn  nnb  uuglenbigen,  bayi  and)  be-5  cf)lid)cn  ftanbc'  artt  nnb 
el)genfd)offt.  '.'Iber  redjtc  luft  brt)nnen  biiben  tan  niemaut,  ber  nidjt  fohiien 
ftanb  i)m  glanbeu  jcftiglid)  erfennet,  ba-j  er  gott  gefalle  unnb  für  bbm  tbelor 
gcadjtct  fcl)  mit  allen  fcl)uen  Uuncfen,  Uiie  geringe  fie  finb.  Weriugc  finb  fie 
nnb  liererf)tlid),  aber  Uil)r  fomeu  alle  baljer  uub  baben  i)l)r  alle  bebnrfft,  uuub 
Uiere  telju  menfd),  Um  fie  uid)t  lueren.  Tnrunib  gefallen  fie  galt,  ber  fie  alßo 
nerorbnet  l)att  nnb  nnfjer  bamit  pflegt  alji  cl)u  mutier  Ijnu  aller  gutte. 


2  cttciitnife  ./'' ctfcnntniS  i'lh  cvlnntiiiiä  O  flctaloficii  (so  ancli  milen)  El.  ."»  bcv 
erben  /''  finb)  fclju  F.  fein  /,  nute]  bie  eiilucrc  />'  Kä  ifl|  C  e§  ift  El.  (i  gennb  /•.'/, 
snabe  /•'      fur  fid)|  »or  im   /■'        7  »noliicfalltn   /.'/•'        .v  «cfnll  Ef.         U  luiffcnl  geluiijen   // 

unfatia  l>  Wm\\ä)  />  TOiincf)  l>E(ih  ;.V  iininiinlirf)  llUFiil.  nme  /.  niii^e  1U'(IK 
ir>  gcfaüct  /;//  /<;  jrfjon  /•;  enfieilirf)cn  /;  17  iclt  /.  feU't  l'.FO  feilt  E  I.S  funien  /■; 
turnen  /-  tjeterncfc^tel)  (lettevflejdjvel)  CEEIKI.  jotcr-  /•')!  niüvbioflffefjrcl)!!  (1  \ä)X<:\)im\\  frf)vel)Oii 
67 A'  cftlid)en  I  öetlicljen  /.  :?/ fnnl  $  A"  :.'-Miüt)foU  '7>/yv  Itiibfol  i>0'/.  i'.V  flemelml 
flemct)!  E  gcniayb   l.  21  gelQlubiflen  (beidemui)  El.  glan-   (heidemal)  IUI  ■>:'>  xeäjl  E 

brennen  //  i'ß  gclowien  El.  gefftllcl  J!  leluer  El,  27  gringc  O.)  l.  gering  (J.)  l, 
(l.,2.)  DIE  2.S  uerödjUiri)  /'V;  wir  fumrnl  borfi  tnmen  mit  Et.  (icbürfft  BDdl,  o  E 
•J'J  ber  fie  olfiol  ber  fie  audj   El.         ;iO  uetorbcnt   /■.'/,  -brnet   IK      boniit   /■,'      pflegt]  pflege  (/ 

guttc  UVUFIK  gute  /. 


SBom  cl)c[irf)cii  Stlfii.    1522.  209 

<!  ^?u  ftt)c,  tiiRf)«"  l)ab  id)  uom  el)Iid)cii  leben  mdjti-  ci|elet  beim  eben 
bQ'5,  ltiiId)o  bie  blinbc  tuellt  utinb  neviunifft  fd)elt)ct  iiub  Icftevt  al%  ct)ti  boRc 
uiib  iiiiluftiii,  fiiUn-  UH'fjeii,  iiiib  l)abeii  rteie[)en,  luie  bao  alleo  Ro  inel  eblev 
tugent   inib  ved)tev  luft   i)uii  fid)  l)att,   fjo  iiinii  niiff  gotti-j  liiovt  iiiib  unllcu 

•'•  arf;t  bntt  iiiiiib  ba-j  meften  ba  burd)  evfeiiuet.  Xeim  id)  mit  id)iuel)iieii,  iinio 
fuv  Hill;  uiib  liift  mel)i  brljuiieii  fei),  lueuii  eijii  jnldj  ftaiib  luol  gevebt,  bno 
mau  iiiib  lriel)b  fic^  lieb  f)abcii,  cl)ueü  fiub,  cl)iiC'  be^  anbcrn  Itiarttct,  uniib  Was 
niefiv  giittic'  brnii  ift,  niiff  bno  iiiDv  iüd)t  l)emanb  bno  iiinid  ftopüe  itnb  H'iedje, 
id)  vebc  uoii  beut,  bao  id)  iiid)t  evfavcii  l)abe,  unb  fei)  ineljv  galten  benn  l)ünnig 

1"  brl)nneu.  ^ä)  vcbc  baüon  nad)  bev  id)iifft,  bie  mi)r  gclniffcr  ift  benn  allcy 
eifnreii  niib  leiigt  mi)v  nid)t.  Matt  l)etnanb  \\b(v  ha-j  niet)v  giitt-J  bvaiin,  bet 
l)att  ijo  fiel  niet)r  tni  gelul)n  nnb  bancfe  got.  C'o  muß  t)tie  gutt  feijn,  Ina-? 
gott  gntt  tjeljijet,  ec-  )el)  beim,  bao  man  feljii  iiid)t  cvfcime  obber  beitevlid) 
mi^braud). 

'i  c  Ininib  tan  id)  au  ftctieii,  liin-J  gutt»  übet  botje--'  i>it  crfavuug  gibt, 

unnb  folge  luelittev  bei  id)vifft  iiimb  ii)avl)el)tt  und),  luac'  bie  für  guttv  l)l)ni 
3ufc^xel)bt.  Hub  ift  ba-s  uid)t  el)n  geringe  gutt,  bao  burd)  fotd)  leben  bie 
Tiuvcrcl)  unb  uu!eufd)ei)t  nad)  blelibt  imb  bevlocvet  luirt,  W'üdß  fjo  cl)n  grofj 
gutt  ift,  bac'  aUeijiie  gimg  luere   tui   rei)l!eu,   anffo  aller  ei)lenbift  e()tid)  ,ju 

20  hjctben  au^  biel  urfac^en.  S)ie  crft,  bos  t)urerei)  nid)t  allein  bie  feel,  feonbern 
and)  lel)b,  gntt,  elfrc  unb  freunbfdiafft  nerberbt,  benn  iul)r  fel)en,  luie  bac- 
Ijuriffd)  nnnb  bubiffd)  lekn  uid)t  allein  grufj  fd)aub,  fjonberu  and)  ei)n  nnrtjcbtid) 
leben  ift  unb  mel)r  foft  beim  el)ii  el)lid)  tcbeii,  batui  and)  me^r  lel)ben  muß 
cl)ti'j  t)om  auberii,  beim  ef)lid)e  leiitt  lcl)bcn  tiel)uaubcr.    über  bau  liert3ef)ret  co 

2i  bcn  lel)b,  uerberbt  flel)fd)  unb  blutt,    natnr  nnb  eomplerion.     Hub  got  ftetlet 

fid)  mit  fold)cn   mand)erlel)  böfjen   anfeilen,   nly  lüollt  er  bie  leutt  fd)lcd)t» 

trel)ben  bon  ber  l)urcrel)  Ijum  el)lid)en  leben,  luie  luol  fid)  lueuig  bran  feren. 

(Sl.  2ii]«  Sod)  l)abcno  etlid)  befonnen  unb  anft  el)gcucr  erfarung  liiuien 

loorben,  bao  fie  el)u  fel)u,  cbet  iprid)luort  brauff  geiund)t  l)aben  unb  gefagt:  '("yrnc 

3"  auffftel)en  unb  frue  fret)en,  ba-3  folt  uiemant  gcrelnen.'  SBarum'b'?  (Sl),  ba  Inerben 
bod)  Icntt  auf?,  bie  gefimben  lel)b,  gutt  geluiffeu,  gutt  unb  et)rc  nnb  freunbt 
bebauten,  tvMyj  allco  fid)  burd)  Ijurerel)  lui  ruttetlt  uuub  Iju  ftrcluet,  bao  gnr 
fc^trerlid)  toibber  |ufamen  bracht  luirt  unb  unter  l)nnbcrt  nid^t  et)nem  gelinget. 

1  ^\ä)t  li  J  pit)\M  I:L      nctnüfft  E      f^eü^et  BEL      läftert  /'      ot)n  fehlt  EL 

S  itntüftig  F  cbclct  F  1  tjim  firf)]  in  jm  Jl  H  iiütj  E  lilft  EL  fotid^  Ef.  gerob  /IG 
7  oin§  (ci)  (l.J  BDGI.  n  broii]  bau  <!  n  mcljt]  mir  (V      ^öniiig  EL  10  fd^rtfftl 

gefi^tifft  BF  tn^t]  mcr  O  12  bannd  EL  13  öerfcrlirf)]  roarüd^  G  16  gid^nP  HF 
17  geling  J!EL  W  noä)  B  uctrecttet  B  r.)  ottein  B  2(i  jede  /'  Jl  c^rc]  cljr  IK 
fehlt  EL  22  6ü6i{ic&  BVÜFIEI  fcf)anb]  jd^anb  ift  EL  fc^anbc  /  24  e^lic^c]  etlic^  Eh 
beljenonbcv  /'  bctj  oinanbct  (et)  II] )E  »r,  onb  (2)  D  20126  gol  ftcUct  ].]  ftcllct  fidj  got  E/, 
26  füllten  //  anfotlcn  /.'  roölt  ß  weit  />  27  e^eltd^cn  G  28  a^giict  EL  2<J  btouff] 
brouS  G  fn'i  B  ftüc  CUEFGIK  30  friicl  ftu  D  jrüe  EFG  fehlt  L  ho  E  31  bie 
fehlt  L      jreünbc  /'       32  iju  rüttelt  öutüttclt  LG  aeitiibelt  B]  aerttje^lt  {at))  EL  jerfttewet  B 


300  3.'P"i  rfieliiijP"  Sebfn.    1522. 

i.sor. 7,  sXiReii  lui^  t)att  i£aitt  ^^\iuIuä  nnliogcn  1.  (Hiriiit.  7.:  'llmb  bei  liuiTvci)  millcu 
ffcii  cljn  iglic^cv  fcl)ii  \w\ib  iinb  cl)n  iglict)c  l)l)rcu  man.' 

€  5!id)t  aUcl)n  nbcv  bienct  ber  iljlirfie  ftnnb  i'l)in  tglirficn  Ini  jctjncv  lcl)bo, 
guttis,  e()rc  iinnb  feticn  i\uU,  ^oiibcrnit  nuci)  gnnfeeu  ftcbtcn  imb  Icnbcvn,  bao 
fif  gotti?  plagen  iittevlinbcn  bletibcii.  Xciin  w\)x  itiiffcit  luol,  bo'i  fnft  bic  '• 
gvetülitfiftcii  plagen  finb  nbev  lanb  unb  lentt  gangen  bcv  l}nvevel)  I)albeu. 
1.  !D!o(cfi,  4ff  Xenn  bifje  fnnb  Inivt  ankigcn,  bavnmb  bic  tocUt  mitt  ber  finbflntt  evfcnfft 
1. OTo(ci9,4ff. tonvtt,  föen.  li.  Unb  Subonta  nnb  ©omorva  mitt  fcluev  Pcrfencft,  ®en.  19., 
nnnb  biel  anbev  plagen  bie  frf)ritft  nieliv  antieDgt,  aucf)  tjnn  f)el)ligcn  Icntten  aU 
XaPib,  SaUmion,  Sanipion,  unb  nocf)  teglicf)  gott  netn  nnb  ntel)V  Plagen  i" 
fenbet,  Iwic  lüt)r  fnv  äugen  fef)en. 

P'^  niepncn  nicl  bamit  bem  el)licf)enii  ftanb  entlnuffenn,  baö  fie  cpnn 
|et)ttlanng  uiolleitn  auf]  bubenn  nnnb  baruatf)  fvnm  linnbenn.  ^^a,  lieber,  h)enu 
unter  taufennt  el)nner  gerett,  ßn  ifto  nml  geratten.  'iBa-i  lenfcf)  leben  ioU, 
bac-  Inirt  Ijepttlirf)  anfafien  uiib  nid)t  mit  bnrerep  erlangen,  Bonbern  on  bnrcrep  ^ 
tti\^  gottiy  gnabe«  obber  burri)  bie  el)e.  '^ilUjr  fetieu  anif)  moll,  »nie  fie  geratten 
teglicf.  6j  mag  Inol  mef)r  epngeBuBet  benii  nufigcbnbet  tiepffen.  Xer  tenffell 
fintt  fold)S  auffbradjt  nnb  foIcf)e  Perflucf)t  fpricf)liHirt  erticf)tet:  'Gi  mnf?  epii 
mal  genarrett  fcl)n.'  ^"^tem:  'il>erf]  nid)t  tl)ntt  pnn  ber  ingent,  ber  tbutt-s  lim 
allter.'  ^tcm:  'epn  inngcr  engel,  epn  aUter  tenffell',  babpnn  anrf)  ber  ^^oet  -'" 
Xercntiuv'  nnb  mebr  bepben  lantten.  l)el)ben  finbc-,  bfl)bnifrf),  in  teiiffelifd) 
reben  fie. 

«I  ^-reljlid)  ifto  mar,  bao  ber  bnben  mnft,  ber  nid)t  el)lid)  Uiirt,  wie  folltv 
anbery  tm  gehen?  fpntemal  gott  man  unb  meiib,  fid)  ,yi  befamen  nnb  yi 
met)ren,  gefd)affen  l)att.  JBarumb  fompt  man  aber  ber  bnberel)  nid)t  .yiPor  2' 
mit  ber  el)e  ?  Tenu  Um  fjonberlid)  gimb  nid)t  anfitiendit ,  ba  Uiill  nnb  mnf? 
bic  natur  fid)  famcn  unb  metiren.  0)cfd)id)tö  nidit  l)nn  ber  efic  mo  folt-5 
nnber-5  beim  pnn  burerei)  nbber  erger  fnuben  gefdiefjcn?  iUie  benu,  fpred)en 
fie,  incnn  id)  mibber  cl)lid)   nod)   bubifd)  imirb  unb  l)ielt   mid)  mit  gemalt? 


/   Sand   '!1<      (<oritit()i   ''  J  l)rnlidjcv  (beidemal)  l!l<FI  .7   a\>n  felitl  Kl, 

ecliil)  EL         I  niitti§]  tiotfco  /.'  ijüt  EL      ftctfcn  B         7  aiiflctjOflcii   /,       iiiibtftuft  E.VCth 

jünbflufe  /'  s'  lUQvbc  /.'  äobniiia  ET,  öomorra  /'.'/,  föcmotra  .\'  fvtlucr  /•.'  feür  BC, 
»crfenrft]  erttciiift  /,  )*  titancn]  ijCngcn  io  bic  A7.  flirfivitjt  /'(ificf)v-  /-'  ;o  Samfon  EJ, 
tögtic^  BT)        ncW  unb  ine'^t]   iticr  tinb  ncWc  El.  it   fov  /-  i:i  looUcii   BPEEI. 

frumfi  E  ftom  '-'  /•/  fjo]  fo  (o  /.  aitxai  O  16  flcitabcii  /','/,  ivml  '.'  IT  tnfliid)  /•' 
-ficfeutict  n.)   /•'  -bubü  (•>.)  HE  IS    jolrljo)   bio  EL         Hcvflndit    /'        rvbicl)tfl    L.DEI. 

I'.l  Wtx%]  iMCt   E/,  21  SfrciitilliS   E       f)ol)boil  (/       ti'iifflifdl    /•-'/.  l'I  jeljtmnl    /.   nsv\  wie 

üben        tcjamcn]   iomcn  B  famcn  ''  (nmicn  (r  -jr,  nfcf)nffcn   /,   irf)nffcn   /.'        Unnpl  EL 

pabxtl)  E  bull-   /,  (intcrcii  /  lu'iü-   Li:/\         nid)t   piuorl  uit  «ov  /-'  JT  jnmenl  jamtcn  '.' 

bcjamcn  /A'        2!)  loebct  D       i\M\\ä)  l:-UIKL 

')  TAither  denkt   an  das   ron  ilim  oft  zitierte  Wort  ai(s  Ter.  Ad.  I,  J.  22:   Non  est 
Hasitium,  mihi  credo .   acloloscoiituliiin  scortari;    'v//.  cd.  Kil.  Oj)/!.  aveij.  I,  .'/(/.    Vl,2S5: 

xxni,i2o. 


Söom  et)c(icOcii  Vcbcit.    1522.  301 

.'bünltu  iürt)t,  bnc'  uui^cl)cilltcn  ift,  oii  bic  ionbev  lymb^  Tcnii  c^ottio  uuutt 
lefft  nirfjt  rialltcii,  ki[c\t  and)  iiicf)t,  ba  er  Ünid)!:  ''iinicfitlct  iiiib  mcl)vct  eiidj', 
ba»  tiiad)Ben  uiuib  mcl)veii  t'aiiftii  luibbcv  luclivcii  iiorf)  liaUtcii ,  eo  ift  c^otti-J 
loevcf  iiiib  gef)ct  )ci)nen  ineii. 

;■  ti  Tol)ev  and)  bic  crljte  nidjt  iibel  rebcii,  ba«  fic  jpvcdjcn,  nm  iiiüii  mit 

(^ctnallt  {)clit  bißcr  iintiiv  mevrf,  baö  ntiifj  c-j  t)mi  bnc^  flcl)jd)  imb  Olut  jdjtatieii 
iiiib  gifft  Uicvbcii,  barmiB  beim  imgeiuiibe,  idjlimd^e  itiiiib  fdjlueiiftiiv,  ftindenbe 
Iel)be  tucvben,  beim  ina-j  tjuv  frud^t  unb  me()ntng  follt  tomm,  bao  mit^  bev 
lel)[i  i)im   fidj  fe(6  ucvliertien.     iBo  beim  ba  iiidjt   iiiigcf)eiivici   liiiiuiev   obbev 

1"  id)liiere  ardelit  obbev  bie  l)Ol)e  gitab  ift,  ba  luivttv  bem  teljb  tui  Diel,  iiiib  mufj 
imgefimb  unb  ficd)  baHoii  merbeiiii.  Xai)tx  man  and)  fil)et,  tnie  fdjmad;  imb 
imgefunb  bie  imfnidjtOav  melibev  fiiib,  bie  aber  frudjtbav  finb,  fiiib  gefunber, 
vcl)nlid}cr  unb  luttiger.  Cb  fie  fid)  aber  aud)  miibe  unb  tjii  Ic^t  tobt  tragen, 
boS  fd}abt  nidjt,  laß  nur  tob  tragen,  fie  finb  bruntb  ba.    C?y  ift  beffcr  furli 

i''  gefunb  benn  lange  ungefunb  leben. 

i.  1:iK-  aller  bcft  aber  i)m  eljUdjen  leben,  innb  mildj-5  miUen  aud)  alle-? 
|u  lel)beii  unnb  ^u  tl)un  tnere,  ift,  ba-S  gott  frud)t  gibt  unnb  befiU)t  aiiff  tiutül)en 
^u  gotti«  bicnft,  ha§  ift  auff  erben  ba»  aller 'eblift  tl)curift  mercf,  tocl)Ü 
gott    nid)t   licberc'  gefd)el)en  mag  beim  feelen  erlo^enn.     ^3iu  h.it)r  benn   aüe 

•-i»  fc^iilbig  finb,  luo  ce  nott  inere,  lui  fterben,  bac-  lin)r  el)ne  feele  ]u  gott 
brtngenn  niod)teii,  fjo  filjcftu,  »nie  rct)d)  ber  el)lid)  ftanb  ift  bon  gutteii  luerdcnn, 
bem  got  bic  feelen  iinn  ben  fdjof;  gibt  oon  ebgenem  tcl)bc  ertjenget,  an  Unld)en 
fie  tonnen  alle  d)riftlid)e  luerrf  üben.  Xenn  geloifilid)  ift  irnter  unb  miitter  ber 
fin|»l.s;iii]ber  5l})oftel,  2^iffc§off,  pfarrer,  i)nn  bem  fie  hai^  (?uangelion  l)t)n  hmbt 

»  mad)cn.  Unb  fnriUid),  fel)n  groffer,  ebler  ge)oalt  auff  erben  ift  benn  ber 
elltern  über  l)t)rc  finber,  Sl)ntcmal  fie  gel)ftlid)  unnb  luelltlid)  gelnallt  über  fie 
f)aben.  31%  ben  anbevn  hai  (fuangelion  leret,  ber  ift  luarlid)  fel)n  "Jlboftel 
unb  6ifd)off.  •'öütte  unb  ftebe  unnb  groffe  lanbt  mad)en  lool  go^en,  aber 
(Suangclion  leren  mad)t  '',)lpoftel  unb  biffd)offc.     Xarnmb  fil)e,   loie  gutt  unb 

^"  rcl)d)  e5  fei),  lua»  gottis  luerd  unb  orbnung  ift. 


/  (joveftii  nCDFfTil.  gnabc  F  2  (afict  r,  l  unb  fehll  L  tocge  F  5  barere 
A'/-  ät^tc  I)  übet  /.'/•'  «  biScv]  bl)ie§  FL  bn§  mufi]  bo  mufi  liEFIL  tüit)  dliit  unb 
mavrf  El.  7  gifjt]  flleic^  gljfit  El.  fdölucnftieel  iif|U)ct)ififlc  h  x  mcfitunac  !K  !umen 
El.  9  felB§  EFI.  Jo  crtcit  E  11  unatjunbc  /'        filjct]   fic^t  üo  immcij  J! 

r>  unfiuc^tbate  li       feinb  (3.)  EI.       gefunbet  (gcfünbex  DFG)]  bcfunbcv  EL         i:i  unb  (I.) 
fehlt  EL      lüftiger  F      tctft  D  14   nic^t]   ni^t?  /•'       böffer  /'  BÖRcr  /.  ir,  gefunbc 

(heidemal)  !■'  IT  icfilfttl   beuitd^t   /'   Ocfidt  F  bcfitcöe  /.        oufffeulji^en]   oufjjuaieftcn  /. 

IS  binft  E      cbcicft  F  cbctft  EI.      tcüreft  /,         /!'  -Jiun  EL        JO  ein  jctc  EI        ■>!  möchten 
DDEFIKI.  22  bem  gol]  beü  got  EL      ijnn  bon]  in  bein  EL.  in  bie  UF      e^geuicn  (!)  <■ 

eignem  EL  23  (ünnen  BDE  -ö-  FG  tünben  /.       uattot  LjE  25  fi'irtjli^  liEFGI. 

gtofier  BEFL      cbetcr  F         26  altem  G  oUtetn  L      fcintemal  E  (simsl  wie  oben)      geljft' 
lid^en   unb  iDellttid^cn  EL  27  (Sroangelium   (iu   auch   nuten)  li  28  ftobe  D       göften 

BCEFGIK        2<i  biidöoff  B        .30  otbenung  FIK 


30-2  93om  efietitä^en  Seben.   1522. 

c  3d)  '^'IJ^^"  l)ii~  Inficit  luib  anbcvii  t'cfclf)eii,  Uunittcv  I311  finden,  Wa4  (luttc- 

imb  iiulj»  ber  ef)lid)  ftanb  incl}v  habe,  benit  id;  luili  luiv  bie  ev^clet  linben, 

bie  et)n  djriftltd)  mcnfd)  linbeii  fiin.  fininc  die  du'iftlid)  511  fuvcii,  baS  ev,  Inic 

?vr.  18,  äaSalomon  ']ac\i,  fiiv  flott  jciju  mcijb  finbc  iitib  uon  flott  luolgefallcn  ciid}cpffc. 

3)enn  td^  trill  bnmit  bie  iiingferfc^cifft  nid)t  ocrluerffen ,  no(^  baöon  Ijum  •■■ 
cf)Iii$cn  leten  vci)l',eii.  (niii  ic^lidjev  fnrc,  mie  er  fan  itiib  fid)  fiilct,  bae  l)f)in 
geben  ift  Don  qot ,  nUeimc  ben  leftcrmciilent  t)ab  id)  rooUeit  lucvcii,  bie  beii 
efitic^eu  ftanb  ßo  tuel)t  nntev  ben  inngfer  ftanb  inctffen,  ba§  fte  fagen  burffcn, 
luenn  gta)d)  bie  finbcv  folten  bclllig  luerben.  f^o  lueve  bennod)  feufdjeljt  befiev. 
53tan  foU  [el)nen  ftanb  fnv  gott  bcffev  fc:)n  laffcn  benn  ben  cbiidjen.  Ateufdjetjt  10 
ftanb  ift  ipot  beffev  auff  erben  ,  alfe  ber  loeniger  forge  nnb  mnf)e  f)att  unb 
nii^t  umb  feljns  felb-S  Initlen,  ßonbern  ba-J  er  ba^  prebigen  nnnb  gotti-J  Inortc- 
1  9oc.  7, 3:.  irarttcn  fan,  Inie  S.  'ipanüis  1.  fiov.  7.  fagt.  ftotti§  toort  unb  prebigen  niadjt 
ben  tcnfdjen  ftanb  bcffer  benn  ber  et}[id)e  ift,  uiie  l)f)n  b"t)riftn-?  nnb  '•|hiuIuS 
fnret  l)abcn.    %n  I)t)m  felber  aber  ift  er  Piel  geringer.  k, 

c  5lm  cnbe  babcn  nil)r  für  nnc-  eim  groffe,  ftarde  eiinrebe  tniüoranttniorttcn. 
3a,  fagen  fic,  (•»■■:•  inere  gnt  etilid)  merbcn,  inie  null  id)  mid)  aber  erneeren  ? 
3(^  i)Cii)  nid)t,  nlini  ei)n  Unnib  nnnb  iff]  banon  jc.  S^ao  ift  frcl)(id)  ba-S  groffift 
t)t)nbernife,  ba-j  aller  ntelift  el)e  l)l)nbert  nnb  tui  rel)ft  nnb  aller  bnrerct)  nrfad) 
ift.  '^Iber  «ao  foll  id)  balui  fagen  ^  (v.j  ift  unglaub  unb  liliHn)ffcl  an  gottic'  so 
gutte  unb  lriarl)el)t.  Xarnmb  ift-?  and)  nid)t  Uninber,  Ino  ber  ift,  ha§  e^ttcl 
bnrercl)  folge  nnb  all  unglnd.  (f-j  fclflet  l)l)n  baran,  fie  Inolleu  IniPor  beo 
gutti-3  fid)er  fei)n,  luo  fic  cffeu ,  triuden  nnnb  tlel)ber  uemcn.  ^'i  fu'  tfoUcn 
i.iD(off3,  laben  fopff  anß  ber  fd)lingeu  lji()en,  töen.  3.:  '^m  fd)liiel)B  bel)ns  angefid)t'J  foUtn 

bel)n  brott  effen',  faule,  f reffige  fd)elmeu  luoUcn  fie  fel)n,  bie  uid)t  erbel)ttcn  jt 
burffen.    ^runib  Inollen  fie  frel)en,  Inenn  fie  rcl)d)e,  l)nbfd)e,  frnni,  frenntlid)e 
lDet)bcr  i\abm  uiugen,  ja  l)arre,  ttit)r  Inollen  bl)r  fie  malen  laffen. 

ci  9iber  Iaf5  fold)  t)cl)bcn  faren,  Uil)r  reben  mit  t)t)nen  nid^t,  unb  ob-5  l)t)u 
gchmge,  baö  fie  pbre  gattnng  nberfemen,  mürbe  c-?  bod)  el)n  unglelnbigc  nnnb 


/  wil  cv  /•-'      tcjclfii  /'  6cfcll)ii  K      (iiittli  HI1I3  Ulli  fliitä  A7-  'J  milj   /'      I)a6  E/. 

crjclt  O  :l  fein  KKL  füvnn  BD  Fi:  t  fot  Fvbx  (irie  sonst)  El,  crfd^opfie  B1>EFI. 
.<  iuntffrou(cf)offt   liiing.  aloi  lS('F(t IIIKI.    irtjaff  /■-'  'J   fülct  (fulet  /A')]   cntpfiiibct  KIi 

6cfinb  FL  7  allairi  HF.Ij        loutlen  JIHEFL  s  bcit  iiingffov  ft.  (ben  jiingffcvftonb  O 

b.  juniftowft  JlFJ/i]  bie  juiirfftamiJjafft  Ff.  biivficn  lUDPUK  ü-  /  -5-  Kl,  .<>  ban= 
tio4t   EL        (eiiffdiait   /,  10  .Heiijt^at  /.  ;;    büjjet  /.        mi'i^c   ßCFGlK   tnüe  D 

12  jcin  /:'.•/.  n  «Pailtd  K  jant  %-  l.  SotinU)  DF  14  ttüä)  EL  ir>  fiitct  DFG 
flefiirt  /'   ü     /'7.  /«  Iju  uctfliit-   l'.CEFCKL  IS  iiid^§  11      k.  feläl  F       boS  flvoffift] 

biegröfit  /  l'.i  nui  EFGL  nü^  l  ^tx-  I!  JO  -glalulic  /■'  2/ gi'ittc  HC'F/  gute  »OK 
■J2  folg  F/.        aüei  I!        uiifllüd  IJCUFd  L        fett  FF(1L  23  gut?  /•;/,        ibuHcii  (so 

meist  witeti)  ISKFOL  24  jtt)lingcii  IH'IiFO lllL  bcine§  7'^  2'>  atl)(el)tcn)  (so  auch  unten) 
P.DEFdL        26  burffen  /  borffcn  AV'Y,      ftulifd^e  /A'     fromme  ff/>        2"  mögen  7?F     fjort  A 

b^r  fic]  fl)  bir  K  motcn  EL  28  foldjc  EL  oi  el  EL  2'J  gctunge  BEFG  fic 
l'ililt  ('      gattunge  A'      -foiTien  /.  -ftinien  /-'      wuvbc  FFT.       -o^axiblof  I'-F.FL 


SBom  c()etid)cii  eebfii.    1522.  RO.'^ 

:iiiil)ri|"tlirf)c  cl)c  blci)bcu.  Sic  tvnmcii  i^ott,  ftn  lciii(\e  )ic  luiücii ,  bn--  lic  iciiu 
ind)t  biivffeii  unb  t)inTt)att  liabcii.  Äu'v  aber  l^liriftlid)  luill  cl)lid)  icl)ii,  bev 
miife  fid)  nid)t  )rf)cmen,  arm  imnb  bovad)t  lui  felin,  t^cvinqc  Uund  tliun.  @v 
mu^  1)1)111  baian  bcnugcii  laffen,  auffv  crft,  ba-j  gott  jcljn  ftaiib  imb  nn'vtf 

■■  ipolgefailc.  "Muff»  anber,  ha§  tjifti  gott  geinißlirf)  )oirt  cvneercn,  inenn  er  nur 
cr6cl)tt  unb  id)afft,  fto  fit  er  fnn,  iinb  ob  er  nid)t  cl)n  iimcfer  unb  fiirft  telm 
fall,  bnö  er  el)n  bienft  fnedjt  unb  uingb  fei). 

c  Senn  gott  r)att  tierf)el)fien  ÜJhitt.  li.:  'fovgct  nid)t,  Um^  l)l)r  cfien,  trindcn'Biomi.cai.s:: 
unb  anlegen  ioüt,  fud)t  tiubor  gottiv  rei)d)  unb  iel)n  red)t,  %o  ioU  eud)  bav 

1"  allec-  3ufallen.'     Astern  pf.  -'ü!.:    \^d)  bi)n  iuiig  geliießcn  unb  ollt  inorbcn  unb«i  3-,?'. 
iiab  noc^  nie  gefel)en  ben  gered)ten  Derlaiien,  nod)  iei)ne  tinb  nod;  brott  gef)en.' 
Sßer  uu  nid)t  glclrbt,  toaS  ift-j  nnmbcr,  ob  er  l)uuger,  burft  unub  froft  let)be 
unb  uad)  brott  gcl)e  ?    2il)e  an  ^sacoh  ben  l)el)ligen  erlibatter,  ber  t)atte  bod; 
gar  nid)t-:  l)nn  St)ria  uub  f)uttct  nur  ber  id)aff  unb  ukrfam  güttcr,  ba§  er 

i"'  oier  ttiel)6er  erneeret  mit  groffent  gefinb  unb  fiubern  unb  bennod)  gnug  t)atte. 
S]o  mart  'J(6ra()am  nub  Cs'iinc  nnb  Sot  aiid)  rei)d)  nnnb  biet  tieliligcn  inel)r 
l)m  aliteu  teftamcut. 

c  Unb  |h)ar  l)att  gott  gnug  klucl)Bet,  wie  er  für  un-3  forge,  ha  er  ©en.  1. 
atte  bing  et)e  id)uff  unb  bercbt  i)un  filjinet  nnb  erben  mit  alten  tfiieren  nnb ' 

2'  genicd)-:-,  ct)e  er  ben  ineuid)en  jd)nff ,  bainit  er  anliel)gt,  linc  er  nuv  al|ct)t 
futter  unb  bcdte  gnug  übrig  l)in  borrl)att  teftetlet  f)ab,  ct)c  lt)t)r  l)f)n  barunib 
bitten,  fe  ift  nur  ,5utl)un,  hak-  iol)r  erticl)ttcn  unb  nirf)t  mnifig  gel)eii. 
C^rncrett  unb  6e!tcl)bet  finb  lrl)r  gcUiiß.  '^Iber  ber  tel)bige  nugtalube  leffct  eo 
iiid)t  ^u  unb  fil)et,  grel)tft  unb  fulet  bod),  locnn  er  fid)  gtci)d)  .^u  tobt  forget, 

■j.-.  bac'  er  nid)t  el)u  forntin  auff  bein  fclb  inad)eii  nod)  bet)aüteu  tan,  Xa^u,  tocnii 
fd)on  alle  fet)n  geinad)  |a?l.  I  4|  nolt  ooU  meren,  ba-J  crfe  bennod)  nid)t  el)n  biffen 
nod)  fübeu  brand)en  fan,  gott  beljaltte  i)l)n  beim  gefniib  uub  Icbcnbig  unb 
betoare  l)t)m  fel)n  t)abe,  nod)  t)itffä  nid)t. 

t  Xaruinb  lut  6cfd)licf5en :  ^Ißer  fid)  nid)t  finbet  gcfd)irft  ,yir  fciifd)el)t,  ber 

30  tf)U  bei)  t^ei)t  baliii,  bac-  er  etlnao  fd)affe  unb  Iju  crbel)tten  l)ab,  uub  luagv 
barnad)  i)nn  gotti-j  immcn  unb  grei)ff  feiir  et)e.  Gl)n  tmh  auff?  tengift,  tneuu 
er  ^lucn^ig,  (%i  nielibtin  unib  fiinff^ef)cn  obber  ad)|el)en  iar  ift,  fjo  fiub  fie 


1  loiffen]  miijjen  A7.         :'  boxfcii  /'         :i  t^oii  /,  I  ixan  F      Oeni'iflen  IIDEFCI, 

:,  [nt  EL  6  fd^afftj  f^off  7/  wni^tx  Dd  -^ix-c  Kl.  \üx\t  JIDKFO /.  lo^SalEJII. 
Vi  glautt  DEL       bürft  /.         /.?  iiodf)  /-'       f)ctt  F.   tjct  /.  ^ctte  li  {ehenso  unten)         II  giria  /■-' 

glittet  CK  ^ulttct  /  ^iitlc  //  iU'cfom  F  «ultcr  fK  JH  ?)fnocA'  /,  Sot^  E/.  IS  bo  /•-' 
19  t^ietn  /.  -JO  boniit  K  >]   iibrici  U  2i  atbcDtcii   J'.DKFGl.        müeififl  /' 

■>H  etnert  E  (e^bige]  leljbig  EI.  ^e^tigc  Jl  loijet  IKl  Jl  fulct  (fi'Uet  7'VV)]  fntj)finbt  /; 
cmpfinbct  DEIL  S.>  fotnlin  i:l>  -lein  EGL  fottin  IK  26  bentiod^  fehlt  EL  27  tiefimbe  /' 
■2ü  SeloaT  EL      ^itfft  es  EL        29  Bcfinbt  EJ.      teüf^ait  /-        .30  ort(e5tcn>  /?£/'  atfio^tet  L 

ftaic  J"  .9/  fnolje  F  iengft  /?/?/,  ■'-'  jiMonljig  '.'  mcbtin  C  nicljblcin  K/TL  fünff- 
Ije^en  BDF 


304  Som  eljclic^en  Öcben.    t522. 

nod)  gefuiib  iiitb  gejdiirft,  imub  lafBc  gott  forgeii,  luic  fie  mit  i)l)vcn  ttiibern 
ernccvct  merbcn.  ®ot  mart)t  ftnbcv,  ber  luirt  fie  and)  rool  eriiecvcn.  iötht  er 
bid^  unb  fie  iiicf)t  f)ocf)  aiiff  erben,  ßo  (aß  bi)r  benagen,  bac'  er  bl)r  ci)n  cfjriftlicf) 
ef)C  geben  Ijat  unb  erfeniien  laijen,  ba^  er  bicf)  bort  l)od)  erl)ebe,  unb  ieli  i)tim 
bancfbar  umb  fold)  jel)ne  gnttcr  unb  gabenn.  r, 

€1  5Iber  mit  alle  bißem  prei)&  be-5  el)lid)en  lebeno  iinll  idj  nidjt  ber  natur 
geben  I)aben,  ba-j  fei)n  funbe  bn  jet),  ^o"i>'-'rn  id)  jage,  biv?  ftei)jd)  unb  blutt, 
burdj  5tbam  nerberbt,  i)un  funben  empfangen  unb  geporn  toirt,  lautt?  bc-? 
■lä'.  M,  7  50.  pfalm,  llnnb  ba->  fetin  et)epflid)t  du  funb  gefd)id)t,  aber  gott  Perfd)onet  i)lir 
axi%  gnaben  barumb,  ba-j  ber  eliLidje  orbeu  fci)n  mercf  ift  unb  bebellt  und)  lo 
mitten  unnb  buri1)  bie  iuub  olle  ba-j  gutt,  bao  er  baveiju  gepflauljt  unb 
gefegenet  t)att. 


1  gcjunbc  /'      lafe  ^-'       finbcn  A'        :.'  evnevt  /•-'/.    nlnct  O       bcvj  cv  bev  /  :!  bciiuacii 

IIDEFGKI.       cf)iifUic|o  EL         :,  jolc^c  fein  El.       suttcr  J:F<:K        ü  alii  E  7  fUnbt  /. 

iunbern  /.        ■•''  entpfongeu  El.      laufe?  an        .''  fünbc  /'      «efc^icHl  geic^idt  />'  V)  ttViä) 

El.       BefteUti   befiellt   r?  El.           ll  mitten]  mitten  in   A7.        oüe'  oUe-ä  /TA  r>  geiegnet 

EFGL 


3^  0  r  tu  0  V  t 

Aiinotatioiies  Pliilii^pi  Melanclitlioiüs 
in  epistolas  Pauli  ad  Romanos  et  Corinthios. 


^ie  Sorlefiingen  9JhlQnd)tf;oni  über  ben  Sföiiierkief  uub  1.  fioviiitl)er6vief 
woven  ,Ht  einer  methodus,  ju  bcn  lori  Iheologici  umgeforiitt.  (*in  tüirtlidjev 
Äoimiu'iitnr  über  bcn  i^ricf  an  bic  iJiömer  unb  bic  anbcrn  '^^auline^  nmrb  um  fo 
mel^r  cvictjut,  ai^  *)JlcIand)tI)on  feine  Settionen  über  bie  Jp'ii'Ii'äbrieie  n?ieberf)oIte. 
"Um  8.  Cftobcr  1521  fdjreibt  iöenneniaun  '  ton  SBittcnberg  nad)  33re§lQn;  ,Pliili|i|)i 
Metlioiius  noiidum  iiiipiiiuitur.  CünimeiUaria  iniiii  fuiu  cxsci'ipsi,  si  adeo  teiieris 
desyderio,  ego  ea  tum  tibi  iiiittain  ....  Scrihit  ot  comnientacium  in  epist.  1.  ad 
Coriiitli.,  (|ueiii  brevi  finii't.'  Wetandjtfjün  fd)rieb  natürlidj  nid)t  bie  .ffonuneutare 
,5ur  33eröffentUd)ung  fonbevu  juin  Siftat.  Sü3iv  feljeu  aber,  U)ie  eifrig  bie  ©tiibentcn 
no(^=  unb  abfdjricben,  aiid;  für  bie  gvcunbe  in  ber  iieimat.  So  I)at  ein  nnberer 
5?re5lauev,  Saniet  Sdjiflingt-,  in  fein  ö^remplor  be5  bveitjeilig  gebvndten  JKönicr- 
bricfcs,  beffen  l'lusgabe  lUelandjt^on  Uevanftaltet  Ijatte,  Sdjolien  unb  babinter 
gefonbert  ben  .Kommcntav  '•JJielandjtbon*  gefd)ricben.  2)ie  übcveinftimmung  mit 
bem  S)rude  ber  Annotatioiu-.s  ift  fo  gvo^  ■',  bo§  mnn  beuten  fijnnte,  Sdiilling!  b^bc 
ben  S)vncf  Qbgefd)rieben.  VHber  ■:)Jk>lQnd)tbon  biftiertc,  unb  fo  ergaben  fiel)  faft  gleid)= 
lautcnbe  'Jiiebevfdjrifteii.  ^inmcrljin  tonnte  man  in  Sd)iIIingtö  öeft  eine  Quelle 
für  ben  Srud  feben. 

S)a  Wagifter  !jj{)ilipv,  ber  fid)  felbcr  mit  biefen  UJorlcfungen  nid)t  genug 
tat,  ben  .ffommentar  trotj  be§  3!riingen«  ber  Jvveunbe  nidjt  ()erou5gcben  moßte, 
griff  !Cutt)cr  enb(id)  ju.  9Iad)  3"f"""""<ftcllung  üon  yiacbfrijriften,  Uno  bev  cruuiljnten, 
lie^  er  bie  $or(efung  brutfeu  ol^nc  5Jletancbt[}on§  3Biffen.  ,Volo  cniin  tnus  fnr 
esse"  (ugl.  <B.  305,  9")  fd)rieb  er  babei  au§brüd(id;  unb  betraute  barum  and)  feinen 
SBittcnberger  fonberu  einen  '■JJüvnberger  in'rieger  mit  ber  'Jlnsgabe.  ;3u  einer  i'ov= 
rebe  bom  29.  3tiili  l-''-2  cntid)u[bigt  fid)  l'utl)er  gegen  yjteland)t()on  megen  feinet 
5ßerfat)rcn6  uub  bro()t  mit  Jvortfeljung  bcsfelbcn,  lucnn  ber  f^-reunb  feine  fo  iuid)tigen 
eregetifd)en  9lrbciten  .jurüdbo^t'"- 

'i)Jieland)tbon  war  bod)  ungebatten  unb  Ijai  bie  Vtrbcit  nie  anertanut^ 
(C.  U.  11,  61  Ij.     eraimuä   fanb   bcu   2on   ber   Üorrebe  l'utljere  üoller  ■C>offal)rt 


')  Sbeol.  Stilb.  II.  .ftttt.  1885  S.  13:Jf.        ■)  Stabtbibliottje!  S^tcdkii,  .^aiibfcfjrift  M  1448. 
')  ^f.  4^1.  35  Arifuiufntiini  iiim  1.  flotinttjctliticf  foft  luörtlicf).         'I  Sie  ift  niid)  im  C'orii. 
Ref.  15,  441  nid)t  Qiifgeiiomiiu'M,  um  miv  bie  SSibliogtnpbie  (miUoUfläiibig)  fte()t. 
Sut&evs  Wtxtt.  X,2  20 


306  S^ovlDort  '|it  5?a'(and)lI)Dii-5  .\iinotationi\s.    l')22. 

U-^citfd^v.  f.  Äivdjciigcfd).  II.  l;!li,  fein  C'iffv  um  bic  tvvfi'nntniö  bc5  iicucu  lefto- 
mentg  reifte  freiließ  nidjt  au  i.'ut()crS'  vcligiLifc^  :;jntcvcffe  ficvaii,  bn§  ben  iKefoimatov 
.^u  fcireni  Schritt  dcuiog. 

2;a  bev  i-rftc  3;ruc£  Hon  (Jube  Cttobov,  bi'v  eijte  'Dcad)bvucf  Don  Snniuiv  1^23 
batiert  ift,    fo    ift   t'utfjci«  i^cvrebc    cift   tPäljvcub   bcs  Svucft'Ä  ber   SlnnotntioneS 

3t  u  s  g  n  6  c  n. 

1  „?(nuDtQtiouc§  -^'l)i=  n  lippi  53lcland)tf)oui^  in  ,|  ßpiftotae  -X^auli  3lb  i)tt)oinn=  [j 

UP5  G-t  Porintljiiö.  jj"  9Uu  Pubc:  „Impnediim  Norimbergaj  per 
lohannem  Stuchs  ||  10  Kai:  Noiieinbris  Anno  22  2C.  Ij  FINIS  LAVS 
DFC»  Lfo]  11"     84  mmtx  in  Quavt,  te^teä  33tatt  tccv. 

finnnfeirfje  ©lg.,  ä*erliii,  Sreä(an  ©t.,  iStcmcn,  S^rcäbcn,  gtfurt  2)iavl., 
(Jrlnngen,  ^rauffutt,  Stalle  531nr.  imb  11.,  .fir ibclbcrg ,  9Jiüiicf)t'ii  C®'-  ""b  1'-. 
91iiriibevg  &^)l  uiib  ©t.',  ©tuttgart,  aiUttcnbcvg  !i?.  unb  i^.,  Söicit. 

2  ,ANNO  !|  TATIONES  PHILIFPI  !|  Melanddhonis  in  Epiftolum  Pauli  || 

nd  Bhomanoa  unam,  Et  ad  Ü  Corinfhioa  dnas-  ||  ^  ||  ARGENTO- 
RATI  APVD  ::  lOANNEM  HERVAGIVM-  ji  AN-  M-  D- XXUI-  [j"  «ölit 
Siteleinfajfuug.  144  be^iffevtc  SBlättev  in  Dftoü,  Ic^tc  ©cite  leer.  9lm 
Gnbe:  „ARGENTORATI  AP^  lOANNEM  ||  HERVAGIVM  MENSE 
lANVAR-  i!  ANNO  M-  D- XXIII-  jj" 

fltianfcfcfjc  ©tg.,  SBreälnii  ©t.,  SreSbcn,  Cfttangen,  .^ollc  IL,  S\a\\i\, 
'■Biiindien  C">®t  ,  *)ti'mibfrg  ©t.,  ©ci)(cftftabt  (a«iM.  b.  5Pcntii§  a!f)«uiiuie!,  ©al,v 
biirg  ©t. 

S  r'W  ANNO  li  TATIONES  PHI  |:  lippi  Melanchtlionis  in  e=  [|  piftolas 
Pauli  ad  Rho=  j]  manos  Et  Coiinllii=  [j  os,  iam  dcnuo  ex=  [  cufa;, 
ac  ab  in=  I'  numeris  ]|  men^  dis  repiirgala^.  |!  ANNO  DOMINI  || 
M.  uriXlll.»  gjJit  iitelciiifaffuug,  litctvücffcitc  bcbvudt,  74  uufcejifferte 
mmtx  in  Quart,  tc^tc  Seite  Im-.  '•'Im  Pube:  „FINIS  Ü  ANNO  SER- 
VATORIS  NOSTRI  Ü  M.  I).  XXIII.  Menfo  Martio  |1  "^  VERRVM 
DO  II  mini  niancl  in  ii'lpi'tinm  ||" 
9!üviibctg  ©t. 

4  ,ANNO  II  TATIONES  PHILIPPI  ||  Mehmchthmh  in  Epiftola  FauWll 

ad  Itomnnofi  unam,  Et  ad  \\  Corinthion  duas.  ||  ^  ||  ARGENTO- 
RATI  Ar\'D  l  lohannem  IIcyi(a<ilnm-  Anno  \\M- D- XXÜl-  \;  mH 
litdeiufaffung,  litctvüdlcitc  k'bvurft.  1 14  bcjiffevtc  iMiittcr  in  Cttaü, 
Icijtc  Seite  lecv.  ^i(m  6nbe:  „ARGENTORATI  APVD  lÜilAN-- 1|  NEM 
IIERVAfilVM  TERTIO  j|  NONAS  MAII  ANNO  jj  M-  D-  XXIII-  li- 

fliianfD)d)c  ©Ig.,  ?liig>jt)urg,  SJcrliii,  (Vteibiiig,  2)!iiiicf)m  iJ©!.  inib  11., 
Stultgntt,  iübiiigcii,  SBittciibcrg  S.,  SBojel. 

5  ,PHII.IPPI  II  MELANGMTHONIS   IN  |l  EPISTOLAM  'PAVLl  AD  ||  RO- 

MANOS VNAM,    ET  AD  GORINTII.    DVAS,  ANNO- '  TATIO-  II  NES.  |l 


')  ÜJlit  bcm  9Jütnbctgcr  S^viitf  lunr  ßiilfjcr  ifl)v  iiii)iifvicbi'ii.  Libi-llus  Typographorum 
negligentia  satis  iiiendosiit  exieiat,  fo  fd)tcibl  et  1523,  nt  et  nie  prope  puderet  et  pigeret 
furti  tarn  male  locnti  (.Uiij.  ?lii6g.  iöb.  12,  öGj. 


SSotlüprl  ?ii  WJffniic^t'^on?  Annotationcs.  1522.  307 

BASILEAE.  ANNO  jj  M.  D.  XXlll.  "  mit  litcteinfoffung,  Iitchiuf= 
feite  kbrudEt,  152  bezifferte  Jölättev  in  CftaD,  te^te  «cite  leer.  '.Hm 
(5nbc:  ,F1NIS.  APVD  INCLYTAM  BASILEAM  ![  ANNO  M.  D.  XXIII. 
PRIDIE  ,  NONAS  AVGVSTI.  jj  EXCVDEBAT  THOMAS  VOLFIVS.  Ij» 
^veslnu  U.,  ^atlÄtuIje,  2J!ünd)fn  .^iSt.  iinb  U.,  ^Jiinibcrg  St. 

6  ,ANNO=  I!  TATIONES  PHILIPFI  ji  Mclanchthonls  in  EplstoJam  Pauli  \\ 

ad  Romanos  und.  Et  ad  Corinthi  |l  os  duas-  diUgentiß-  rccognihe- 1| 
CVM  INDIGE  AD  GALCEM  |  LibcUi  addito  perquäm  ntili-  l  ^  || 
ARGEXTORATI  XV\V)f  lohamwm  tlcmaginm-  Anno-  \\  M-D- XXlll- H« 
5Jlit  litcUnnfaffung,  litclvüilfcitc  bchnicft.  144  bi'jiffevte  iölottcv  in 
Cttat),  teilte  Seite  leer.  ?lni  gnbe:  ,ARGENT0RAT1  APVD  lOIIAN  || 
NEM  IIERVAGIVM  SEXTO  CA--ÜLENDAS  SEPTEMBRES  ji  ANNO 
M-D- XXIII-  II"  S)arauf:  „INDEX  ||  INSIGNIVM  ET  MEMORA  || 
hiliiim  Loconim  feir  omnium,  (jui  in  |j  Epifto-  ad  Itoman-  & 
■utraq-,  ad  \\  Corintkios  continnntur-  ||  ♦  j|  /^  ';S%r'  |l  's  |j"  W\i  ber« 
feiten  2itcteinfaffung  lüie  bev  ^aupttitet.  üitehürffcitc  lu'bvucft. 
8  astättcv  fign.  2 -.5. 

Sltnftabt,  S3etliii,  iöomi,  ftarl^viilje,  Stuttgart. 

7  ,ANNO  II  TATIONES  PHILIP=  ||  pi  Melanchihonis  in  Epiftolä  \\  Pauli 

ad  PJionianos  unä  H  Et  ad  Corinthios  daas.  |]  MOGVNTIAE  APVD  j| 
lOANNEM  SCHOEF-- 1|  FER  AN.  M.  D.  ||  XXIII.  ||"    9}tit  liteleinfnffung, 
3;itelrücffcite  bcbvuctt.     182  Slättev  in   Dttnt),  beziffert  (Seite  2-192 
unb  107  —  307  (of)nc  $?iicfei,  (ctjtc  Seite  leer. 
Stuttgart  8. 

8  ,ANNO--  !|  TATIONES  PHILIPPI  ||  MclancWionis  in  Epiftolam  Patdi  \\ 

ad  Romanos  und-  Et  ad  Corinthi  \\  0.9  duas,  diligcnti/J-  rccognUd'-  || 
ITEM  PRAEFATIO  ij  Mcthodiai  in  Epiftolam  ad),  Roma-  Luthri- 1| 
CVM  INDIGE  AD  ||  calcem  Lihelli  addito-  \\  ARGENTORATI-  ||« 
g)iit  ^itetcinfaffnng,  litdviiiffeite  bebvnift.  168  9?lättcv  (tir,).  2  144; 
bie  übrigen  unbcj.)  in  CttiiU,  bic  beiben  tetjten  leer.  ?[u*  ber  tetjten 
Seite  nur:  , ARGENTORATI  APVD  ||  TOHANNEM  IIERVA--  GIVM 
DEGIMOOC.  T.WO  KALENDAS  ||  FEBRVARIAS-  ||  ANNO  || 
MD-XXlIll       .    - 

,ftnaa(eit()c  51g.,  i'rrlin,  3<reuu'u,  .finmbiirg,  'JJiiiuctjfu  .£)£t.,  '•Jtürnbcrg  St., 
Stuttgart,  ilBfrnigerobe,  SiMltcubcrg  ii,  Öirnj,  itopcufjagcu  jc 

9  „ANNO  II  TATIONES  PHILIP  |  pi  Melnnchthonis  in  Epi--  \\  ftolam  Pauli 

ad  Roma-  nos  una»i,  &■  ad  Co=  ||  rinthios  duas,  dili  ||  gcntiß. 
rem-  \  (jniloi.  GVM  INDIGE,  AD  CAL  cem  lihdli  addito,  prr- 
fjiuim  utili.  II  ANNO  M.  D.  XXmi.  Ij«  «Dlit  litcteinfaffung,  2itetrücf= 
feite  bebrnrft.     1G2  33(ntter  in  Cftaö,  leljteä  Syiatt  leer. 

iöamberg,  SBrcStau  lt.,  Öiotlja,  .ipatte  lt.,  Diiiudjcu  .^iSt.,   TOtnbetg  ©DJl. 
»nb  St.,  Söittciibetg  S.,  ©raj,  Söien  jc. 

10  „ANNO--  II  TATIONES  PHILIPPI  ,|  Mdunchthmis  in  Epistolam  Patdi\\ 
(ul  Romanos  unu:  Et  ad  Corinthi  „  os  duas,  ddiycnliß-  rccognitce-  \\ 

20* 


308  U'ortDott  5U  Ü)Jelanc^tt)pii^  Annotationes.    1622. 

ITEM  PRAEFATIO  3Ljthodica  in  Epistolum  ad  ,  Rumi-  Lutheri-  \\ 
CVM  INDICE  AD  calamLibcUi  addito-'  Argenfomti- AnnoXW-''- 
^ffiit  litclfiiifaiiuug,  2itchücf feite  bebnictt.  168  Slättcv  in  Cttaü,  bic 
legten  jU'ci  Jöliittcv  leer.  Jluf  bev  füuftlc^tcn  £fite  nuv:  .ARGEX- 
TORATI  APVD  ,  lUHAXiNE.M  HERVA--  GIV.M  iMEXSE  iV--  „  LIÜ. 
ANNO   '  M-  D-  XXV.    '• 

finantcjc^e  Slg.,  ■'öaüc  U.,  ,(fiol,  Stuttgart,  iübingoii. 

11  .AXXC)  „  TATIONES  PHILIP  h^j«  Melanchthonis  in  Epi-  ftoJn  Pauli 
fid  Rhoma^  \  nos  nnä,  <('  ad  Corin  [  thios  duas,  diligpfif  \\  /imc 
ircoipiifep,  ndiecto  in-  dien.  [|  Item  Adlinrfatio  ciiifdim  ad 
Fun-  liiuc  dodritxp  ftmVmm.  Ij  ANNO  M.  D.  XXV.  -  W\i  ittel= 
cinfaffiing,  litchlicffcite  bcbvucft.  108  Slöttcv  (bq.  2  —  155,  bic  übrigen 
iinbej.)    in  C£ta»,  letite  Seite  leev. 

Evurf  bon  3ol)aniio«  '•^n-tveiu*  in  '•Jiütnbovg.  —  .Hitnntefdjc  ®lg.,  aBittenbctg  3*., 
.ßopetif)iigcii. 

aSeitere  !£nicle,  löie  etlua: 

Praefatio  melliodica  lotius  sc-riptume,  in  Epist:  Pauli  ail  Romanos  o  verna- 
ciila  Docl.  Marl,  laitli.  1520  in  latiiiuni  versa  el  cdita  per  liistuni  lonam. 
IWlini  Per  Micliaeleni  Heiitzken  impressa.  Anno  MDLXXIX.  120  iM.  S», 
Vuttjevs  Sovvcbe  231.  V,  1,  2  (Sreäben). 

In  opislolani  D.  Pauli  Ad  Rouianos  (lonimcnlariiis  Uoniini  Piiilippi  Melaunli- 
Ihonis,  a  reverendo  Du.  D.  Marl.  Liilero  praefatione  coninientlatiis,  ipii  in 
tomis  non  continelur  Phiiippicis  etc.  Francofurti  ad  CUleram  ....  Anno 
MDXCVl.     108  931.  8",  !i'ut^cv§  Sßovwovt  5?I.  1!  1,2  (:S}reibcn). 

*4>f)i(ipp   ■"Blclandjt^Dns  \Hnnievtiingen   \\\m  Sricf   on   bic    3iömev   nebft  einer 

^»orrebc   Dr.  iWartin  Vntfjcrs.     yjad)   einer  alten    bcntjcfien  lUicric|nng  iibcr^ 

arbeitet  unb  l^crousgcgebcn  Don  ^-riebric^  SÖittjel"'  ^JJeinel.  Ö-rlangen,  1828 
(=  -^-i).  TOetnneI}tl)oni  tfjeol.  Scbriften  5Pb.  Ij.     XXX\1,  18,s  ©.  8". 

finb  bev  S)ieIanc()tl)onbibliogrQpl)ie  ,^n,5iHüeifen. 

3:cutfrf)e   Übe  r  I  cl^  u  ii(\cn. 
1.  eine!  Ungenannten. 

a  „9(nnotatione§  !|?Ijitippenn  '•33lelanc{)tI)on§  ller.^aictjnnng:  ininb  (nrtjlidje 
an.jaigng  bee  red;  teiin  ünb  aigenttidjen  Der  ftanbs-,  bcr  Ppiftel,  bic 
©.  ,;  4'a"li'^  ,5»  iii-'»  -'it^b^  ,1  nicrn  gcjdjnjbenn  tjot,  "'bcntfdjt.  f  i," 
«mit  Siteleinfaljung.  US  äilätter  (bc.i.  1-LXVII;  2iteU'latt  oljne  JPtott» 
\a\)i)  in  Qnart.     l'e^te  Seite  leer. 

Stucf  »011  3obft  föutfiicdjt  in  5(ütiibctg.  —  ftiuiofi-irtjc  £lg.,  Ülviiftabt, 
itfctliii,  GSöltingcn,  .£>nÜo  II.,  fiüiiigc-bctg  11.,  Diinid)en  .^^St.  inib  II.,  *J!ütnbctg 
mn.  imb  St.,  etiittgort,  ajcimnr,  aBitteitbctg  S3.,  äßolfnibiittcl,  flopcnt)agcn, 
Sonbon,  SBien  »c. 

h  „?lnnotQtioncö  ^p^ilippcn  WetondjttjonS.  'I  Seraaidjnnng  önnb  ,  fnr|j= 
lid)e  on,^al)gnng  bed  re  djten  önb  nligentUd)en  tjcv^  ftanbs,  ber  ^piftel, 
bie  ©. /^'aulue   ii\  bcn  5)iljü=  „  mcrn   gefdjiibe  f)Qt,  ;,  öerbeütfdjt.  |1" 


SorlBotf  ju  "MicIniidjt^Dn?  Annotatioues.    1522. 


809 


W\t  litelEiiifaffung.  lls  2?lättcv  (bi\5.  ij— iiDij;  litelblatt  iiiib  Iffetc« 
3?rntt  Clique  ?,d)i)  i"  Cuavt,  Icfjtcs  SMatt  Icev.  Sdii  (Jnbc:  „iöolenbct 
in  bev  ÄQl)fcvlirf)i'u  ftntt     ^digipiiifl.    'Mm.  "BL  1.  XXu].    " 

Txud  l'Dit  Sigitiiiiib  Wviinni  uiib  lllotiu-j  ÄUjtfiiiig  in  ^digstnircj.  -  .ffiiQofcjc^c 
®lg.,  ^Iiig-Sbiirg,  a^ctliii,  .ipaUe  U.,  Dfündjni  .s^iSt.  uitb  11.,  ^iürnücrg  &DI.  iiiib  ®t. 

2.  tioit  ^ül^ann  Slgvicota. 
„Sluekgüg  [[  bcv  ^piftcln  ©.  jj  5ßaut»,  eine  an  bic  ;Rö=    nicv  »nb  ^mo  an 
bte  5o=  jj  rint^er,  5)]^ilipvi  5)lornn--     d)tI)ono,  gebeubfdjt.     •.•    2Bittcm-- 
bcrg.  II  1.  5.  2  7.  j;"    3J{it   2itc(oinfaming.      176   iölättev   (litclblatt, 
3?r.  2-175,  1  Iccreg  *latt)  in  Cftaö.   -  Sarauf: 

„Xic  ©rfte  ©piftel  Sant  '^'au=  luä  an  bic  (5Diin=  tl^ev,  SInägclogt  burd; 
■ipi^ilip.  I1ietand)=  t^on.  ,i  1  5  27.  "  3JIit  litcleinfafjung,  auf  bev 
litctrücfffite  ein  •fiol.^fdjnitt,  bcni  ein  ^tueitcr  581.  251''  bov  bcni  i^cginn 
bcv  2.  gpi[tft  a.  b.  (^ovintl^ev  cntfpvid)t.  15ti  iölättcr  (litelbtatt, 
331.  176—302  unb  28  nnbcj.  3?Iättev)  in  Cftaö,  bie  bvei  (ctitcu  Seiten 
Iccv.  9Im  (5nbe:  „©cbii'irft  burd)  Soffpt)  i?fug.  |  ju  SBittcnibevg. 
*J(nno.  1.5.  27.  "  Tic  un6c,iiffertcn  iMättev  entl^alten  l'ntljcvs  iiuv-- 
vcbe  ^um  9iönierbvicf  unb  bae  Sh-gifter. 

Söerliit,  ''Jii'iriibcrg  St.  3"  bfibcii  Cfjciiiplavcii  ift  l'ntljct*  äforrebc  auf  bcii 
;Kömcv6ricf  netft  bcm  iticgiftct  iloiirfjiMi  D!c(am{)tl)piis  ^lii^fcgiing  bcS 'liömcrbticfS 
unb  betjenigni  bet  Potintfjcrt'ricfc  gclMinben;  nOcr  ein  locifercä  (Sreniptcu  (.iöcrlin)  ber 
Sluälcgung  bct  dorintljerbiii'tc  ^at  bicjen  Icil  ridjtig  am  Schluß.     (3.  ^utfjer.) 

ßuf^eri  Söorvebc  ftel^t  bei  Aurif.  II,  87;  Epistolae  aliquot  D.  Martini  Lutheri, 
©örli^  1579;  bc  SBcttc  II,  238—40;  Erlang,  op.  var.  arg.  VIT,  490-2  iba,(n 
enberg  III,  438);  beiitfc^  überfc^t  eielcben  (1564)  1,  108»— 08";  9(ltcnbnvg 
2,205;  Seipjig  12,  85;  Sffialc^  U,  196— 99.  38iv  geben  ben  Seit  nai^  bcm  Ihbvucfc. 


Martinus    Lntlicr    iMiiii|i|) 
in  eil ri st II. 


M  (_'lanc!i  t  lnuii    ^ratiani    et    iiaccin 


J\ascer(!   et   noli    pwrarc,    Idcnicrc   super   cnhile   tiinm    et   .«!!«■, -;;|  4, .", 

Ego  sinn,   (pii  ini.s  tnas  annotatione.«  edo  et  teip.suui    ad  te 

mitto.     Si  til)i  ipsi   imn  ]ilaccs,   rectc  faci.s,   .satis  est,   rlinn 

nobis  placcs.     E.v  tua  |iarto  pcccatnni  est,  si  quid  hie  pecca- 

tuni  est.     Cur  non  tu  ip.se  edidisti?    Cur  totie.s  nie  fru.stra 

rogare,  niandare  et  urgere  passus  es,  ut  ederes  ?   Haec  pro 

apologia  inca  adversus  te.    Volo  cuiui  tuus  für  esse  et  dici 

10   nihil  veritus  tuas  vel  (juerehis  vel  accusationes  Aitnras.    Caeterum  illis,  (juo.s 

tu   forte  suspiearis    nasuni   rugaturos   vel   quibus   tu   metuis  non   esse   satis- 

factuni,  sie  dixero:  edite  meliora.     Ego,  quod  inipii  Thomi.stae  suo  Thoniae 

niendacitcr  arrogant,  Sciliect    neniineni    seripsisse   melius    iu  S.  Paulnni,  tii)i 


310  S5orh)ott  ju  aKcIaud^tOuiil  Annotationen.    1522. 

vere  tribuo.  Nani  illis  Satau  ipse  persuasit  f^ic  de  Thoma  .suo  gloriari,  (juo 
impia  eius  dogmata  et  veueua  latius  propagareut ,  Ego  scio,  quo  spiritu  et 
iudicio  sie  de  te  prouuncio.  Quid  ad  te,  si  meum  hoc  iudicium  suspeuderint 
naso  viri  illi  famosi  et  Gygaute.s?  Meum  est  periculum.  Quin  aaiplius 
irritare  volo  nasutos  istos  et  dico  Hierouymi  et  Origenis  commeutaria  esse  ^ 
meras  nugas  et  ineptias,  si  tuis  anuotationibus  comparcutiu-.  Quid,  iuquies, 
attinet  adeo  provocare  etiam  summa  iugeuia  in  mci  invidiam?  Este,  sis 
humilis:  sines  tarnen  me  in  te  superbire.  Quis  prohibuit  summa  ingeuia, 
ne  edaut  meliora  et  mei  indieii  coarguaut  temcritatem?  Utinam  esseut,  qui 
meliora  possent  et  efificerent.  Denique  et  tibi  minor  adhuc  furaturum  me  et  i» 
invidgaturum  ea  etiam,  (piae  in  Genesim  et  Euangelion  Mathei  et  lohaunis  ^ 
meditatus  es,  nisi  tu  ipse  anteverteris.  Sola  seriptura,  inquis,  legouda  est 
citra  commentaria.  Recte  de  Hieronymo  et  Origene  et  Tiioma  hisque 
similibus  dicis.  Commeutaria  enim  scripserunt,  in  quibus  sua  potius  <|uam 
Paulina  aut  Christiaua  tradiderunt.  Tuas  annotationes  nemo  conmientarium  is 
appellet  sed  indicem  dumtaxat  legendae  scripturae  et  coguosceudi  Christi,  id 
quod  nullus  hactenus  praestitit  commentariorum ,  ipii  saltem  extet.  Nam 
quod  tu  causaris  nee  tibi  ipsi  per  omnia  satisfoctum  tuLs  anuotationibus, 
labor  est  ante  me,  ut  tibi  eredam.  sed  ecce  credo,  non  satisfeceris  tibi  ipsi: 
Xeque  hoc  quaeritur  nee  petitur  abs  te.  Quiu  volumus  Paulo  suara  quoque  20 
gloriam  salvam,  ne  quando  iactet  aliquis  Philippum  esse  Paulo  superiorem 
vel  aequalem.  Sufficit  te  proximum  Paulo  esse.  Nulli  invidemus,  si  propior 
fieri  poterit.  Seimus  te  nihil  esse,  rursus  seimus  Christum  omnia  iu  omnibus 
4. Koje 22, 28  esse,  qui  si  per  asinani  suam  loquatur,  placebit.  Cur  displiceat,  si  per  hominem 

loquatur?  Nonne  homo  es?  Nonne  Christi  es?  Nonne  sensus  eins  in  te  2,". 
est?  Quod  si  tu  ipse  politiori  orutione  et  copiosiorc  eruditione  libellum  liunc 
ornare  et  augere  vole.s,  gratum  erit.  Interim  etiam  iiivito  te  gratum  erit  nos 
potiiM  rebus  et  sensibus  Pauli  tuo  ministerio  produetis.  Veniam  non  peto, 
si  te  hoc  facto  olfendo,  sed  tu  desine  offendi,  quo  nos  potius  otfendis  et 
venia  opus  habes.  Dominus  autem  augeat  et  servet  te  inaeternum.  Vittem-  30 
bergae  Vicesiraa  Nona  lulii  1522. 


')  MelancMlions  Amwlaliones  in  Evangelium  luJumnis  gab  Luther  tatmclilich  1523 
heraus,  wieclrrum  gef/en  Melandithons  Wilkn:  „iam  uon  furor,  sed  ppr  vim  rapio,  frustra 
renitente  autore" ;    vgl.  Bd.  12,  56. 


:i^  0  V  ui  0  r  t 

VI 

Wesseli  epistolao 

1522. 

23Beffcl  ©oefefoit  obcv  öüöiovt,  Ijodjbi'utjd)  ©angfovt,  umrbc  im  3al)xe  142(1 
ju  ©röningcii  geboren,  l'dif  bcr  tetiiT^niteii  (£d)ule  ,yi  Sii'^ßs"  Dorgetilbct,  um  er 
in  einem  uon  bou  33rübern  Dom  gemcinfanu-n  ic'ebcn  nnter()altenen  .^?onüifte  luotjute, 
linirbe  er  im  Cftober  1449  in  Äölu  al§  Wcss.  Goesevoyrd  ilc  (iroiiinglien 
immatrüuliert,  fjjäter  auii)  f)ier  3um  Mngifter  promoöiert.  6inem  JKufc  bc§  Äur= 
fürften  f^riebricJ)  1.  folgenb,  ging  er  üon  ba  nacf)  .fieibelberg,  too  er  am  1.  3uni 
1456  olä  Magisk'i-  Coloniensis  Wessdiis  (iüs/.fort  de  riruningcn  in  bie  UniUerfitätg= 
motrifel  eingetragen,  einige  SBodjen  fpäter,  am  2;}.  2iuni,  in  bie  9(rtiftcnfafuttät 
anfgenommen  tüurbc  unb  nun  in  bcr  ^Ibtcitung  bcr  Sealiften,  in  bcr  fogenannten 
via  anliquoriun,  al§  Sefircr  Unrüe.  önbe  14.")7  ober  ?(nfang  1458  fam  er  nad) 
5)3arii,  wo  er  erft  jur  "liartei  ber  Sfotiften,  bann  ber  ^Jiominaliftcn  überging. 
33i§  .ium  3ia'^re  1473,  in  mc(d)em  ,«ijnig  Vubung  XI.  ein  fdjarfeS  ebitt  gegen  bcn 
5lomiuali^mu§  erlief,  'f)at  er  I)icr  getefjrt.  über  i'enebig  unb  S^afet  fc^rte  er  in 
bie  .^"»cimat  ,inrücf,  um  {)icr  in  aller  ctillc  unb  '^(bgefd)icben^cit  fein  Dictbemegte? 
Scben  ju  bcfdilic^en.  ©r  meilte  balb  bei  ben  ("s-rater^erren  in  o>DD'fi'.  tinl^  6^' 
ben  JUeguIarfanonitern  auf  bem  naiven  IHguetcnberge,  balb  in  ber  Ciftercienfcrabtei 
9lbmerb  in  J^rieSlanb,  balb  in  einem  Mionncndofter  in  öroningen.  .^ier  uerfdiicb 
er  am  4.  Cftobcr  1489. ' 

SBenn  man  in  bem  „'JJlatcrial--  unb  gormalprin^ip"  bie  (*igeutümlid)Ecitcn 
ber  reformatorifd)en  Seigre  jufammenfaffen  mill,  fann  SBeffcl  nid^t  alö  il^orrefDrmator 
gelten;  in  ber  ^uftifÜQtionelerjre  )uie  in  ber  Setjrc  über  Schrift  unb  Irabition 
ift  er  tird)lid)4ürrett.  9lber  er  Ijat  bog  unfetjlbare  i.'et)ramt  bcr  Äirc^e  unb  itjre 
iRegicrungsgemalt  ange,}meifett  unb  ift  in  ber  l'c^re  tion  ben  Satramenten,  üom 
3lbtafe  unb  üom  (Vegcfener  feine  eigenen  Söege  gegangen.  SÖenn  l'utl^er  in  bcr 
Üorrebc,  bie  uns  l;icr  befd)äftigt,  iljn  in  gonj  bcfonberem  Wa^c  al§  feinen  Weiftc§= 
tiertDanbtcu  bc.ieid)net,  fo  beult  er  babei  tuoljl  nur  im  allgemeinen  an  bie  fräftige 
aSetonung  ber  göttlidjen  ©nabe  in  Seffcle  Sdjriftcn  unb  an  bie  mljftifdje  ^uuigfcit 
unb  ©emntstiefe  feiner  (^rbmmigfcit  unb  If^cologie. 


')  9Hf.  ^}aulu#,  Über  äBeffel  ©nn^fortd  Sebcn  «nb  «cb" :  .«at^olit  1900  II,  ©  11-29. 
138-154.  226—247. 


312  SBothJorl  SU  Wessrli  (-pUtolae.    Iö22. 

'Bon  3Se1>[ä  Scf)riftf n  f)nt  bie  mcifte  ikrbveitung  gefunbcn  eine  Snmmlung 
berjcfjiebener  gibfionblmigcn  üoii  if)m,  bic  fogenanntc  Jflvrogo.  lllon  fciint  öon  if)T 
fotgcnbc  biet  9Iu§gaben  ' : 

1.  „FARRAGO   1  WESSELI  ||  M.  VVESSELl  Groningen.     LVX   MVNDl  || 

olim  uulgo  dicli,  larae  &  reconditae  doctrinae,  [j  Notuiac  aliquot 
&  Propositiones,  ||  quarum  scries  i^L'  materia  Jj  latius  uersa  pagina  || 
conspicitiir.  [i  In  hoc  libello  tractalur.  j|  I  De  benignissima  dei  proui- 
detia  oia  simuiter  disponetc.  |  II  De  causis ,  misterijs  &  enectibus 
dominicae  incarnatio  ||  nis  ifc  passionis.  jj  in  De  dignitate  &  polestate 
ecclesiastica.  De  uera  &  recta  ||  obedientia.  Et  quantiim  obb'gent 
subditos  mandata  &  ||  statuta  praelatonim.  jj  IUI  De  sacramento 
penitentiae,  &  quae  sint  claues  ecclesiae-  j]  de  potestate  ligandi  & 
soluendi.  [j  V  Ouae  sit  uera  cörnunio  sanctorg.  De  Ihesauro  ecclesiae.  || 
de  participatione  &  dispensatione  huius  thesauri.  De  ||  fraternitatibus. 
&c.  II  VI  De  purgatorio ,  quis  &  qualis  sit  ignis  purgatorius.  De  || 
statu  &  profectu  animar5  post  hanc  uitam.  itc.  |,  Decessit  ex  hac 
luce  M.  Vvesselus  An.  M.  CCCC.  LXXXIX  ||  in  die  sancti  Francisci. 
Sepultus  Groningae  in  monasterio  quod  jl  dicitur  Spüalium  uirginum.  jj' 
Sitehüdfeite  bcbnidtt.  102  a?Iottcr  (be^.  I— XCVUI;  bie  erften  4 
unbejeic^nct)  in  Qnavt. 

aBolfeubüttet,  ^'oicfaii,  lltrcd)t.  —  Sie  ^luägabc  getjört  ,511  einer  ®ruV>)c 
öoii  Svurfeii,  bie  ^eitjdjr.  fiit  .Stitdjengeid).  18,  @.  361  f.  .yilammengeftellt  finb  unb 
iDot)!  aii^  3'')oße  ftammcii. 

2.  ,>^  FARRA  :  GO  RERVM  THEOLOGICA-  ||  RVM  VBERRI.MA,  DOC-  || 

TISSIMO  VIRO  VVES  jj  SELO  GRONINGEN  ||  Sl  AYTORE.  ||  In 
hoc  libello  tractat  IJ  I  De  benignifsima  dei  puidetia,  oiiiia  l'uaiii-  jj 
ter  difponentc.  ||  11  De  caufis  minerijs,  it-  effcctibus  diiiciv  in-  || 
carnationis  &  pafsionis.  \\  III  De  dignitate  ^;  potcrtalo  ccclcfiartica. 
De  II  Vera  &  recta  obedietia.  Et  ([uantü  obli-  ||  gent  fubditos  mädata 
&  flatuta  platorü.  j]  Uli  De  facraniOto  penitentiae,  &  qua^  Rnt  da-  |] 
ues  ecclefia>,  De  pläte  ligandi  \;  foluendi.  ||  V  Qua-  fit  vera  cörnunio 
fanclorü ,  De  llie-  ||  lauro  eccielia',  de  participatione  t*^:  difpen-  j| 
fatiöe  huius  Ihefauri,  De  fraternitatib''  &:c.  \\  VI  De  purgatorio,  quis 
&  qualis  fit  ignis  pur-  [j  gatorius.  De  ftalu  &  profectu  animarum  || 
polt  hanc  vitani.  i'i.T.  jj'  Wü  bev  In'i  b.  Sommer,  i'utljevbviirfe  <B.  237 
unter  '■Rx.  76  bcic{)viebcncn  litelcinfajfnng.  litelrücffeite  bebrurft.  00 
Slätter  (jbej.  i  — Ixxxvi;  bie  erften  4  tutbe^eic^net)  in  Cuart.  ')tm 
^nbe:    Excuftnn  Vuitfcmbcrgir. 

Serliii,  Xtesbcii,  .RnrlÄtulje,  *Jiiirnfactg  ÖSTO.,  äßiltcnbetg  !l'.  uitb  Ü* ,  .^luiriaii, 
?Oien  ^ofb-;   '$m\sn  IX,  s:^,  146. 


')  Sgl.  jutn  gotgenben  Soebcs,  .f)ifloriid)=Iitcratif(i)e9  jut  i8togvapf)ic  3(ol)onit  ÄVÜel«: 
Ifjcolog.  Stubicit  unb  .«titifcii  1^70,  S.  407— 444  unb  meinen  9tuffa^:  .^linne  Siobc  in  aBitten= 
betg,  Safel,  3üric^  unb  bic  etftcii  JInsgaben  aBcffclfc^er  Sditiftcn :  3eit|d)t.  f.  Jtirc^engcid).  18, 
®.  346—372. 


S5ottoott  ^u  Wesseli  epistolap.   1522.  313 

3.  .FARRAGO  ii  Rem  Theolugicaiuni  iibeirima,  ilo  |i  clinimo  uiro  \'VKS- 

SELO  Gro  I  ningcnfi  Autore.  I  IN  HOC  LIBRO  TRACTÄTVR.\\ 
I  De  heni(jnißima  dei  prouidctia,  oTa  fuauihr  difponcic.  '!  II  De 
caufis,  mysterijs,  <£■  effectihus  dominica  inearna^  jl  tiotiis  ff- 
paßionis.  !■  ///  De  dignitate  ((•  piate  ccde/iaßica.  De  uera 
obedien  |]  da.  Et  qtiäfä  obligct  nuldata  <(■  ßatuta  prceJatorü.  \\ 
IUI  De  facramenfo  pcvnitentur ,  d'-  qwp  ßnt  clnucs  eccle  1  /irr. 
De  potestate  li(iundi  (f'  foluendi.  \\  V  Qua;  jil  ticra  cömunio 
/hnctorum,  De  (hefauro  eccle  ||  fice,  De  partkipatione  A-  difpcn- 
fntione  huius  fhe=  j|  fauri.  De  Fratern'datibiis,  dx.  jj  VI  De 
purgatorio,  quis  d:  qualis  fit  Ignh  jnirgatorius.  ||  De  ßutu  <(• 
profectn  animnnl  post  haue  uifd,  d'c.  I;  VII  De  eifdc  fere  rebus, 
eiufdc  cniditce  aliqnoi  epistolce.  |J"  Wit  litclcinfoffung.  litelvücEfcitc 
bebruift.  132  «Blätter  (mit  1-127  hc^.;  bic  crftcn  4  iinb  bQ§  le^t: 
uutie^eidjnct)  in  Cunvt,  (e^tc  Seite  leer.  9(m  (?nbe;  ,Balilc;»\  apiul 
Adanuim   Petii.   Anno      M.  D.  xxij.     Monl'e  Scptoinliri.    " 

Äiianfc)cf)c  Slg.,  2?ambet9,  SBctltit,  SBrcSInu  11 ,  Xnrinftabt,  Itclbcii,  Jtaiif: 
fuvt  a.  211.,  [jftcibutg  11.,  ©iefecii,  ®otl)n,  .ffnmcnj  St.,  flatUtuIjc,  aJUiiit^cti  iQ-, 
^iünitetg  St.,  lübingcn,  iöafcl,  fionboii,  äßicii  ;c.;  ^>aii,jct  VI,  233,  439.  äBeigel: 
Jluciijnäft  9ir.  27.54.  " 

4.  ,P"'ARRAGO  t[  Rerü  Tlieologicarü   ubcrrinia,  nmlto,  qi  in  ||  priore  a-di- 

tione,  emendatior.  doctüTu  j|  mo  uiro  VVESSELO  aulore.  |1  IN  HOC 
LIBRO  TRÄCTATVR.  ||  I  De  benignißima  dei pironidetia,  ola 
fuauifer  difponete.  ||  II  De  emifis,  myßerijs,  (('■  eff'evlibtis  dominiere 
ineania=  i|  (ionis  &•  jiaßionis.  ]|  III  De  dignitate  &  ptate  eccle- 
fiaßica.  De  nera  obedien  ||  tia.  Et  qiiätä  obligct  tnadata  <(■ 
ßatuta  prcclatorn.  \\  IUI  De  facramento  pamitentice,  <(■■  qn<e  jint 
cluues  eccle  \\  ß(ß.  De  potcßate  ligädi  cC'  foluendi  [foj.  Ij  V  Qute 
fit  uera  cömunio  /hnctorum.  De  the/'auro  eccle  \\  fice,  De participa- 
tione  (£■  difpenfntione  huitis  the=  |[  fauri,  De  Fraternitatibus,  <&c.  || 
VI  De  purgatorio ,  quis  (C:  qualis  fit  ignis  purgatorius.  Ij  De 
ßatn  dt;  profectu  animarä  post  hanc  ttitä,  d''e.  \\  VII  De  ei/dc 
fere  rebus,  eiu/de  eruditce  aliquot  epistokfi.  ,"  ^Jlit  berfclbcn  'iiieU 
eiiifflffung  toie  3  (bic  betatbifcft  linfc  ^Kcinbteiftc  iitngctcbrt  gcftellt). 
litctrücficite  Debnicft.  132  i^ättev  (bcv  1--127;  bie  elften  4  unb  bas 
te^tc  unbe,ieid)net)  in  Quart,  (etjtc  Seite  leer.  ?(m  ö'nbc:  ,BafiIecT, 
apiid  Adaninni   l'uiri,   ,\nno      M.  D.  xxiij.     Menfc  lanuario.  IJ" 

ßiinnfe|d)c  Slg.,  SBerliii,  Ivesbeii,  J^taiifiatt  n.  Tl.,  ßaffel,  flönig^bctg, 
Seipm  11.,  SDüiiit^oii  .f).,  itfüflocf,  f8a]ti,  Sonbon,  SÜicn;   *pnnjcr  VI,  239,  490. 

3n  tuctcfiem  iierpltniffe  fte()en  biefe  öier  ^tuggaben  .lueiuanber?  Söir  geben 
am  bcften  rücfmftrtä. 

4  ift  eine  berbeftertc  l'ieuauflngc  üon  3,  3  3iuinct)ft  ein  üerbcfferter  5iacbbrurf 
bon  2;  binäUQcfonimcn  aber  ift  eine  'iit.  7:  Do  cisdeni  furc  rebus  eiusdcin  ciiiditac 
aliquot  epistolae.  Sicfer  3">uac^ä  bedt  fic^  mit  ber,  roic  toir  unten  feilen  Serben, 
fur^  öorber  mi  berfelben  IStooIIer?!  *^reffe  Inie  Kanagn  1  beröorgegangenen 
Söeffelfc^en  iörief jamnilung : 


;^14  ^oili'Dvt  ,iu  We.^>eli  opistohie,    l?i22. 

.WESSE  ;;  LI  :  EI'ISTOLA  ADVERSVS  M.  :  Engelberliim  Leyticnsem  |1 
EPISTOLA  M.  lacobj  Hoec  Decani  jj  Naldicen.  ad  M.  Vvessekim.  || 
Epislola  apologetica  M.  Vvesseli  aduersus  j|  Epistola  [!]  M.  lacobi  Hoeck.  || 
Epistola  M.  Vvesseli,  quid  de  spiritiumi  \:  1'  morliiorum  apparilionibus 
sit  tcnenduin.  |j  Ex  Epistola  loannis  Acmslelredamen.  De  jj  siift'ragijs 
&•  celebratiöibus  scdm  Vvesselü.  ||  Epislola  Vvesseli  ad  Dccanü 
Tiaieclesem  ]j  de  loaiine  Vvesalii;  &  suo  periculo.  ]}  Impugnatoiiü 
M.  Antonij  de  Castio  ordi  j|  nis  pdicatoiCi  cötra  Vvesselum.  j!"  DJJit 
litclcinfaffiiiig.  litchütffeite  bebvucit.  5tj  (un'6c3cid}ucte)  SBlättcv  in 
Cuavt. 

ätipm  ®1-,  ätkilffiibültel,   ^luitfnit,  lUrcd)!. 

o  uub  -1  finb  Xxüdc  üüu  Vlbniit  "Jßdxi  in  ^afcL  Sie  fiiib  Unn  bom  bamalä 
in  bcr  ':l.Sctvtfd)cu  Cffijin  aÜ  füoxxdiox  tätigen  Ulvicf)  .'pngUHilb '  bcforgt  morben. 
3tn  Süniinev  1522  fd;vieb  biefcv  an  Ünbian-:  Wesseliis  lolus  est  iuveutus,  (lueni 
velini  castigatissimuin  prodiru  iioii  in  liicein,  sed  liiceiii  in  tenebras.  *Jhif  bie 
furgfnltigc,  üovfidjtigc  .«ovvettuv  beö  Xeytcä'  I)at  fid)  bev  Aöcvauägebcv  bcv  ''.'(nggade 
Dom  ©cpteniber  1522  etmaö  jugute  getan,  li'ic  bie  ©djlupcmevfnng  ^''9': 
Quam([uam  inlinita  a  nobis  restitula  sint  loca,  optime  lector,  tarnen  sunt,  in 
qnibus  cuique  suum  iudicium  integrum  permittere  uoluinius.  Religiosi  scilicet 
in  inimutandis  in  autoribus  loeis,  non  ut  quidain  audaces  scioli  nihil  non 
pcruertunt,  nimium  suis  somnijs  lidentcs.  £ia§  4'>i'9>i'fll^  fl"d)  bie  Slusgobc  Uom 
Sanuar  1523  befolgte,  betocift  bas  'Jtad^lnort  Slbani  '^'etvis  an  bcu  3io'^aiiiiitcr= 
Äonttuv  Äoniab  Sd}mib  bon  Äüfenadjt.^  Sicfeä  fteljt  ^wax  fdjon  in  ber  früf)cven 
9lnsgabe,  aber  jeijt  ift  einiges  geänbcvt,  bjlu.  I)tn,yigetoninien;  geänbevt  Ijat  ■<>ng= 
luolb  ,i.  5^.  bie  folgcnbe  Stelle,  um  fein  fövicdjifd;,  baä  er  untevbefjen  fid;  angeeignet 
Ijatte,  an  bcn  5}lann  ju  bringen: 

'J(n§g.  bom  Sept.  1522:  '•iluäg.  bom  San.  1523: 


Spero  tarnen  iani  liunc  autoreni 
efficacem  in  oranibus  fore,  modo  leganl, 
nccpic   cnini    docet   sicut   ijisi,    sed    rog 


S|)ero  tamen  iam  liunc  aulorcni 
efficacem  in  omnibus  fore,  modo  leganl, 
adco  rerum  diuinariuii  et  liuiiianaruni 
naturam  penetrat.  j   e^ovaiav  i'yjov  (Mc.  1,  22). 

beieidjei't  l^at  er  ben  Sdjlufe: 

Idcirco  et  tibi,  uiro  iininii)us  llieo- 
logicis  dotibus  cunuilatissimo,  suninnim 
liunc  Tlieolo'Mim   nuncniiare  uisum  est. 


Idcirco  et  tibi,  .  .  .  nuncupare  uisum 
est.  In  qua  re  si  quid  pecco,  hugualdo 
adscribas.     Vale  in  dco,    quod  oportet, 


Vale   in   dco.  |   ut   licl   per  Clhristuin. 

!liic  2.  9(u§gabe  ift  awi  ber  i'otterfd)en  Cffiyn  in  aBittenberg  T)erborgegangeii. 
Sic   ift   nnbatiert.     '.Hm  Sdjlnffe  ftetjt  nur;    Excnsum  Vuiitcnibcigac.     Vlber  ans 


')  S3gl.  übet  11)11  meine  U^citrüflc  ,)iir  ^Kciürmntiuiic-cicfdjidjtc  nii*  S^üdjciii  uub  .^auü- 
id)tiftcn  bcr  Sluirfauct  9{nläid)nIl)ibliol()f!  11  (»crtiu  1902),  S.  45-85,  fpciictt  ©.  47ff. 
=)  %xhi\\\,  2ic  ünbiniiifrijc  »rioffniiiiiduun  bcr  Stabtbibt.  St.  Watlcu  III  (5«ittcil.  .;.  Safere 
länbift^cu  öcfdjidjlc,  I)etaiic<((cci  bom  l)iftor.  ücrciii  in  St.  fönllcii  XXVII,  o.  ^.,  6t.  ®a[Icu 
1900),  S.  249.  ')  aSal.  ,vilcl)t  IS,  (fgli,  ;}(cnlcim)nol.iäbic  für  protcftttiitifcf)c  2:i)cologic  uub 
Äirc^c  »XVII,  ®.  649  uub  berfclbc,  Zwiuyiiaua  I,  S.4Ü1— 4G;i,  11,  6.  «5—73. 


fflotiüotl  -,11  \Vcs.soH  epistohip.   1522.  -515 

einem  in  bcii  'Jlprit  1522  gcl)üveiibeii  i^vicfe  bc«  'Jlnbreas  VUtljaincv  an  ^^ot)Qnii 
9lmo(b  uon  ^JJ]avft--a?cviic(  i^}littc(fvan!cn) ',  ber  aUi  Äiotreftov  in  bov  i'iittci-fi^eii 
2)rudEcvci  bicfcn  Svurf  überipadjt  iiub  l'UUjonicr  bcbijieit  t;nttc,  ergibt  fiel),  bafj  er 
3lnfang  1522  evf(i)ienen  ift.* 

9lni  frf)Unerigfteu  ift  bie  Sfragc  iiaii)  bciii  4!cvl)ä(tnig  tooii  2  imb  1.  ^d)  inLufjtc 
meine  fviil;or  gcauf^crte  4"'l)^'ot(}cfc  aiifii'd)t  evl)nltcii  iinb  nur  genauer  prn,^iftercn; 
2)q  beibe  J'rnrfc  äBeffct  q1§  einen  bt5l)er  Unbcfannten  bem  ^^''it't'fum  üorftellen 
unb  mit  bem  l'lufprud)  auftreten,  SBeffelS  üermifdjte  Sdjriftcn  ,;um  erften  'DJtatc 
bar,iubieten,  onbercrfeits  .^luar  ber  2crt  berfelbc  ift,  aber  bie  Dom  ^''ci'Qi'^'Sct'cr  be.^m. 
.fforreftor  ober  Setter  f)errül)renbeu  £d)lnf5=  nub  übcrgaugsbemerfnngcn  ,^unfd)cu 
bcn  einzelnen  9lbfd)nitteu  Uou  einanber  ablueidjeu,  fo  bürften  bie  beibcn  !l)rucfc 
jiemlid^  gleid)^citig  nnabijängig  Don  einanber  unb  an  jmei  jiem(id)  lucit  Uon 
einanber  entfernten  fünften  auf  Wrunb  ^tneier  auf  benfelben  Urtljpu?  ,^urürfgcf)cnben 
.^'lanbfdjriften  Ijcrgeftellt  lurrben  fein,  la^  1  in  ;Sii"'IIc  gebrncft  fei,  erfdjciut  mir 
g(eic^)faü§  nad)  unc  imr  iual)rfd)cinlid).     2Bir  erijieltcn   bann  folgenbeS  (Stemma: 

§f-x 


mfdjrift  x'  9lbfd)rift  -x- 

I  I 

Siuef  1  (^tooUc?  auf.  1522).  1:xud  2  (SEBitlfiib.,  Sliif  J522i_  iBricffliy  i  äiuoüc ;  3«ittc  1522). 

I 
Sriicf  3  (önfcl,  Sept.  1522\ 

I 
Stiirf  4  (SSafet,  3qii.  1523). 

2ut!^er§  5l>orrebe  crfd;eint  jum  erften  5)lale  in  bev  33vieffamm(ung.  2)er 
bortige  lert  mu^te  ba^er  aud)  im  fclgenben  jugrunbc  gefegt  tücrben.  Xa  bie 
1.  33afc[er  9(uigabe  ber  Fiirrago  (oben  ^ir.  oj  im  September  1522  erfdjiencn  ift 
unb  biefe  bie  23rieffamm(ung  rcprobu,iiert ,  mufe  (elftere  ijiuifdjen  @^nbe  3iUli  — 
Sutf)crS  l^orrebe  ift  ja  Pom  Jid,  3u(i  [1522]^  —  unb  Slnfang  September  l)erQn§= 


')  (Sommer  1515  inücipjig  immnttifiilietl,  Sommer  1517  baceahiureui;  artium  (2)intri(c[ 
bct  Uiüi'ctfität  ^cipjig  1,542;  II,  .520).  Sgl.  noi^  .f).  .g)ciben()cimet,  SBom  3{ut)mc  3oI)niinci 
©utciilicigä  (9Ibbriicf  quI  ber  öom  fiilerarifi^cn  Slu-äfc^uffe  für  bie  Üßaiiiäct  föiitciibcrgfcict 
Ijctau^gcgebencii  J^cftfdjtift) ,  3)iniin  1900,  ©.  42.  -)  filiert  3fitfd)v.  f.  .Hirdjeiigcfd).  18, 
6.  639.  ')  3d)  Ijabc  friif)ct  ff.  ©.  312  ?1.  1)  ber  9Jobc=.^l)po»)c!c  juücbe  bie  üotrcbe  iii-ä  3nl)i- 
1-521  gelegt,  aber  bniiii  luiivc  iinl'ctftäiiblid),  bnfi  fie  iüd)t  fd)on  in  ber  ülMttenbergct  'JüiSgabc 
bct  Farrago  Hon  ?lnfniig  1522  etjdjeiitt  aigl.  niid)  fd)oii  ßnltietoii  bei  .ftöflliii,  9J(ortin  ßiittjet  ■'  I, 
©.  790,  91.  ju  ®.  647).  Übet'^aupl  tonnte  id)  je^l  aw  jenem  Gtft(ing>3auffatj  jiim  gtoficn  Seit 
bie  Slrbeit  ber  !pcnctope  Won5ie()en.  Jic  fdjttjodjen  ij.'limftc  bev  bort  eingenommenen  *4-'Dfi'''-nt 
ftnb  folgenbe:  1.  ift  cä  eine  unbewiefcnc  iliorouäfclinng,  bnft  bie  ?lu-5gQben  bon  üßeffel«  Fanufjo 
aSittenberg,  ?lnfang  1522,  unb  S'aiel,  September  1522,  mit  ;)Jobeä  ?lnttiefen()eit  in  biefen  Stribten 
im  3''ffln'nienl)ang  ftcl)en  müßten.  ^\d)  ()atte  mit^  ba  ber  Slutotitäl  licdljoff^  untcrnjotfcn. 
aber  biefcr  3nfnnnnt"I)a"fl  ift  I)bd)ftcnä  iBnljrfdjeiiilid),  feinesfoll?-  bürftc  borauf  ein  ganzes 
föebäube  bon  St^liiffen  unb  .'pl)potf)efen  gegtünbct  iscrben.  2.  f^ür  Üiobco  Sefud)  in  aBittenbctg 
bei  Sutfjer  ift  bie  einzige  Cuelle  bie  Vita  Wesseli  bon  .fjinrbenbetg.  Sic  ift  in  bem  Zeitraum 
1561—1574  ticrfafit,  ftcl)t  otfo  ben  beridjtetcu  6tcignii)eu  redjt   fefjr  fern.    Jto^bcm  tjottc  td) 


31fi 


"HpitDort  \u  Wesseli  ppistnUie.    1522. 


gefonimcn  fein,  iöcgonnen  fabelt  fniiu  ja  bcv  Siucf  ber  Sviefjammdmg  nod)  öov 
(5nbe  3uli,  ber  ^öuviotbogen,  enttjaltnib  litcl,  SnrjdtsBev.jei^nil,  Traefatio  Luthcri 
unb  M.  Vvesseli  vaticiiiiiiin  foniitc  .^iilc^t  gebnicft  U'urben  fein,  aber  fertig  gcuiorben 
ift  ber  !Jrucf  bcr  Sricffammhing  fid)er  erft  furj  üor  ber  1.  33nfeler  Fanago=3(u§= 
gäbe.  !Senn  bereu  |)erausgeber  Ijat  offenbar  gar  ni(f)t  me'^r  3cit  gefuubeii',  bie 
Sricffammtung  grünb(id)  burdjijiinrbeiteii  unb  itjren  SntiQU  mit  bcr  Farrago  311 
bergleid)en,  fonft  tinirbe  er  »noljt  genierft  Tjaben,  bo^  er  9(us,5iige  unb  einzelne 
3(btd)nitte  aus  eiiiielueu  Briefen  SÖeffetö  bereite  in  ber  Farragu  gcbrad^t  '^attc. 
3)ie  Sorrebe  crfdjeiut  gebrurft  bei  Auiifaber  II,  89,  banad)  Erlang,  op.  var. 
arg.  VII,  495—97;  beutfc^  ©ielebeu  (1564)  1,  lOO"— 09'';  9lltenburg  2,206-07; 
ecipaig  22,  Appeml.  <B.  79-80;  maliij  14,219—28. 

Otto  ßlcmcn. 


V  Ii  r  i  s  f  i  a  u  o  i  e  c  1 1 


Mariiiius   Liitherius  S. 


elia.s  Tliesbites  Propheta  oliin,  cum  seriuo  dominl  cs.set 
preciosiis  nee  abundaret  visio  S  occisis  uuiuer.sis  peue  Pro- 
phetis  ab  impijssima  le.sabele,  arbitrabatiir  scso  reiicttim 
esse  .soliim.  oh  id  iiitae  {lertcsus  optabat  animain  .suam  :. 
(olli,  (|uod  imii.'i  impar  sil>i  uideretur  ferendo  oneri  iutolerabill 
impij.s.siini  populi  et  priiieipiini  eins,  nescius  adbuc  sopfem 
milia  domiuo  relicta  et  Abdiam  emn  ceutuui  Proplietis 
latitautibu.-;  seruatum.'-  Quae  parabola,  si  paruis  Jieeat  eomponere  magua, 
liiiius   mei    seciili   esse    videtiir.      Ej;o    enim    iiescio   (jua    doi    proiiidciUia   in    1» 


bnnml?  Don  il)t  nod)  ,iiriiilid)  niel  retten  ,(ii  töiim'ii  sicfllnulit.  ^efe'  'itict  iiiüd)tc  id)  fic  übrrljnulit 
nicf)t  iiic()r  als  föefrfjidjläiiiiclle  gelten  Infjen.  *,!tufjet  bcn  tcilloeife  tollen  ^rttüuicvn,  bic  irf) 
jcUift  fd)on  nnfgeftorf)en  ^otte ,  l)at  9!if.  ^'nnluä  (|.  d.)  nodj  eine  gonie  iUeilje  anbcrcr  nad)= 
geltliefen.  Speiied  .fintbeiibetg«  S8ctid)t  iibcv  iliobeS  iScfud)  in  31Mttenberg  ift,  hiie  .ffolbe, 
2l)CDlog.  i'itctntiitseitnng  l.sSs,  Sp.  25:!  nrteilt,  gaii,;  fonfii-ä.  .fiiirtientu'tg  beruft  fid)  iii  feier; 
lid^fieni  Zunc  auf  ba^  ;Viigni«  lljonin--  i^lnnretä  für  eine  S,(cne,  bie  biefrr  gar  nid)t  inil 
erlebt  I)aben  fnnn.  ©pciteften^  im  J^ebriiar  1524  ift  iMaurcv  liüit  älUltenberg  in  .Huiiftaivt 
lüiebet  eingetroffen  (»gl.  bcn  93tief  gelij:  3tal)tl)er8  an  il)u,  älUftenbetg  1.  Wätj  1524  bei  |iorl= 
felber,  Melanchthoiiiana  paedagogica,  l'cipjig  1892,  S.  125 ff.),  unb  bn*  öSefpröd)  üiit^er^ 
mit  .ttarlftabt  im  ®d)U)nt,ien  SSnren  ,yi  ;^eiio,  iBobci  iJulfjet  .ffarlflabt  ,inm  ;^lueifampf  l)etan§= 
fotberte  unb  if)m  einen  Wolbgutbcit  rcidjte,  l)at  evft  nm  22.  ?lngnft  ftatigefunbeii.  (ilgt.  ,)iile^t 
•Saxqc,  'Kninai  SPobciiftein  Don  .ttavlftnbt  II,  Veipvg  1005,  S.  125 ff.).  —  ?liid)  bet  2itcl  be^. 
Don  ,^luingli  ,vtni  Itutfe  befbtbetten  ^^tief.?  Hon  .fioen  beloeifl  butdjanä  niri)t  einen  SSJittenberget 
2lHfcnt()nlt  ;KobeS.  C^t  benjeift  nur,  bof)  ber  i^rief  l'iitl)er  bor  3o()ren  .^igcfdjirft  ift.  ©djliefilid) 
ifl  nid)t  einmal  fid)er,  ob  bcr  iUelatinfatj  apuil  (picm  ...  auf  Cutljer  geben  muffe.  Sic 
(ftft^einniigljcit  ber  Kpistola  beftimmt  fid)  übrigen?  nod)  ethia-3  geitaner  nad)  bein  35rtcfe  bc-ä 
^ctru^  loffann«  on  garcl  in  Strafjbnrg,  ij^afel  IH.  Sept.  1525  bei  .'permin jarb,  Correspon- 
dance  des  r^formateurs  1,  384. 

';  /.  Reg.  3, 1.       ')  ///.  Reg.  in,  1  sq. 


5öoth)otl  jii  Wesseli  epistolae.   1522.  317 

publicum  raptus,  cum  moustris  istis  iiululüciitiaruni  et  poiitiliciarum  lejfum 
et  falso  noiuinatae  theologiae  sie  puguaui,  ut  me  soluui  esse  piitarem.  Et 
si  satis  mihi  semjier  fuerit  auimi,  ita  vt  passim  mordatior  et  immodestior 
accHser  prae  nimia  qua  ardebam  fiducia,  semjier  tameu  id  o|)taui,  quo  tollerer 

s  et  ego  de  medio  nieorum  llaalitarum  et  eiuilitcr  luortuus  iu  augulo  uiilii 
uiuerem,  prorsus  desperans  nie  possp  quicquam  promouerc  apud  ereas  istas 
IVontes  et  cervices  ferreas  impietatis.  Sed  ccce  et  milii  dieitur  esse  doniino 
reliquias  suas  saluas  etiam  in  hoc  tempore  et  Prophetas  in  abscondito  seruatos. 
Nee  hoc  solum  dieitur,  sed  et  cum  gaudio  ostenditur.    Prodi)t  on  Vvessehis 

10  (quem  Basilium  dicunt)  Flirisius  Groningoiisis,  vir  admirabilis  ingeiiij,  rari 
et  magni  Spiritus,  (juem  et  ipsum  apparet  esse  vere  Theodidactum  ',  quales 
prophetauit  fore  Christianos  Esaias^,  neqiie  ciiim  ex  homiuibus  acoepisse'' 
iudicari  jiotest,  sicut  uec  ego.  Hie  si  mihi  antca  i'uisset  lectus,  ]ioterat 
hcstibus  meis  uideri    Lntherus   omnia  ex  Vvesselo   hausisse,    adeo  Spiritus 

i^'  utriusque  conspirat  in  uiiiim.  Mihi  uero  et  gaudium  et  robiir  augescit, 
iamque  nihil  dubito  me  recta  docuisse,  quando  tam  eonstanti  sensu  peneque 
eisdem  uerbis,  tam  diuerso  tempore,  alijs  coelo  et  terra,  alioque  casu,  sie  ille 
mihi  jier  omnia  eonsentit.  Miror  antem,  (juac  infoelicitas  ohstiterit,  quo 
minus  in  pnblieo  Christianissimus  hie  autlior  versetnr,  iiisi  in  gaussa  fuerit, 

2»  quod  sine  hello  et  sanguine  uixerit,  qua  vna  re  mihi  dissimilis  est,  aut  mctus 
iudaeoruni  nostrorum  eum  oppresserit,  <jui  suis  inipijs  iii(|uisitionibus  iu  hoc 
nati  videntur,  ut  optimos  (luosque  libros  l'aciaiit  hcreticos,  fpio  siios  Aristo- 
telicos  et  plus  (piaiii  hereticos  iiobis  statuaiit  (Christianos,  quoriim  (liiis  den 
uindice   iam  dosinit  in  eoufusionem.     I^egat  itaque  ))ius  Icctor  legatque  cum 

-'■■'  iudioio,  quo  maxime  hie  praestat .  quod  et  egrcgio  fbrmat ,  et  quos  in  me 
offendit  nimia  asperitas,  in  alijs  nimia  dictionis  elegantia,  hie  non  habeiit 
quod  querantur.  Stilus  est  triuialis,  ae  pro  seculo  suo,  res  ipsa  tructatnr 
modeste  et  fidcliter.  Et  si  in  stercoribus  Eiinij  legit  aiirum  Virgilius,  potcrit 
et  ex  Vvesselo  nostro  legere,  quod  opibus  eloquentiae  suae  oruet  'riieologus. 

30  Dominus  lesus  addat  ad  hune  multos  alios  Basilios. 

Vale,  Christiane  frater.     Vvittenbergae.    III.    Calendas  Augusti. 


■i8  Vergilius  .?  und  4.         29  oriiet)  .-iddet  -ü;    .•ulilat   i 

')  7.  rhess.  4,  y.        »)  rielmehr  In:  31, 34  Y        ')  Gut.  I,  12. 


säs;*s:*s^^säsäs;*s*s*s^^s*s*s*s*s* 


(i:\n  SeubBricf  ü6cr  bie  3ragc,  ob  aurf)  jcmaub, 
of)uc  C^Jauku  ücrftorBcu,  fcliti  iucrbcu  möfie» 

1522. 

jDie  .Oevrcii  ö.  iHedjentia'g  xvaxm  lange  in  S($k'ficn  anföffig;  am  Einfang 
bc6  fcc&3f'^utcn  3af)vl)nnbert5  vcid)te  if)v  Jamiücnfilj  2yinbifd)bovau  bei  i^vel)ftabt  in 
Scf)(ciien  für  ben  llntcrl)alt  cincv  ;Kcif)c  üon  Scibncu  fnapp  aus.  9Jiit  innigen  3?rüberu 
trat  barum  •'pane  ö.  Scd)enbevg  in  bie  Sienfte  ber  böf)nnfd)en  unb  nngarifcfjen 
Äönige.  SigiSnnnib  unb  julc^t  fiubrcig  befenncn  in  jol^ireidjen  Ihtunben,  bofj 
.^oni  b.  Sedjenberg  i^nen  „mit  ©efol^i;  feineS  SL'cibeS  unb  ©utel  oft  unb  bide" 
gebicnet  itabe.  !Jnt()er  fpielt  in  feinem  Senbbvief  barnuf  an,  bafe  9!ccbenberg  „üiel 
mit  ben  Ungläubigen  leiblidj  gcftritteu";  es  finb  bie  iüvfcnfelb^üge  gemeint. 
Surd)  bie  ©unft  bev  Könige  rouvbe  ea  bem  ©belmonn  mijglic^,  einen  bebeutenben 
ffivuubbefife  yifammcn^ubringen ;  er  ertt^arb  neben  Dielen  Sanbgütevn  bie  ipevrfd)aften 
iSd)talDa  unb  S^euttjeu  an  ber  Cber  unb  (jatte  Sd)(o§  (Vrepftabt  al^  '^«fanbbefitj 
inne.  1  3ll§  5|}fanbberr  t)at  er  in  5*erbinbung  mit  beni  iHate  bon  5rel)ftabt, 
namentlich  bem  yfatS^errn  Seorg  ^pe^olb,  ber  Stnbt  bie  eöangelifdje  '^Ucbigt 
Berfdjafft,  unb  tnie  *4>e^otb  l-">23  üor  beut  33ifd;of  mutooU  um  bie  ©eneljmigung 
für  einen  Intbcrif djen  ^^Srebigcr  bat,  fo  n.iar  9{ed)enberg  auf  beut  fdjlefifdjeu 
gürftentage  ju  örotttau  152-1  SBortfüfirer  ber  et)angelifd}en  Stiinbe.  @r  ftarb  ju 
i'rag  1537  (ügl.  C^nbcrS  3,  444—5). 

Söie  tarn  nun  5Rcd)enberg  .^u  ber  lu'rbinbung  mit  fiutber?  ®a|  etwa 
5Jtetand)tl)ou  fdion  fo  frütj^eitig  mit  ;)?ed)enberg5  Jreunbe,  bem  ^''fi'rn  üon  ißerge 
3u  .^errenborf  bei  Gilogau,  in  "^e^ieljung  ftanb,  crf(^eint  au§gcfc^toffen.  iffiir  fel)en 
öiclmef)r  au§  2utber§  Sdjreiben,  baf,  bie  F^-rage  n{ed)enberg§  burd)  i'ermittohing  be§ 
©rafen  ?tlbred)t  VII.  udu  l'cnnöfclb,  ber  and)  fonft  gern  Vlnfragen  an  Vnt()er  ridjtete, 
und)  SBittenberg  gelangt  umr.  Cb  in  ber  ®enieinbe  (^reliftabt  gcrabe  üiclc  ©eniüter 
burd)  biefe  Jyrage  bennrntjigt  Uiarcn  ober  gar  fd)on  n)ibertäuferifd)e  5lnfid)tcii  fid) 
bort  öerbreitct  Ijatten-,  ift  feljr  .^Uicifeltjaft.  l'utf)er§  ^Inttoort  befagt,  er  luofle 
3ied)enberg,  her  öiel  mit  ben  Ungläubigen  (luvten)  geftritten,  anSrüftcn,  ibnen  (ben 
Ungläubigen)  ober  benen,  bie  üon  iljrer  UH'gen  fragen  (h.  b-  entmeber:  in  ibrem 
Sluftrag,  ober:  um  it)r  .&ei(  betümmert),  mit  redbtcm  @rnnb  fid)er  ju  begegnen, 
(finem  alten  .tfänipfev  miber  bie  lürfen,  Uue  e§  ja  iltedjenberg  mar,  tonnte  umfo- 
mel)r  felbft  ber  ©ebnnle  einer  foldjen  Vlnirage  toinnu'u,  als  ja  er  fouiobl,  mie  ja  audj 
iiüUjix  an  ben  dürfen  aud)  gute  t^igenfdjaften  beobad)tcte  (ugl.  3.  Sß.  oben  S.  2G1,  29). 

')  Sjci^icU  ©cnealogifc^c  Snmmhnigcii  nuf  bot  !i<vcvlaiiov  £tnbtbililiot()ft.  Uifuiibcii 
auf  bem  StoQtc-ntdjiu  SBu'^Iaii.  ')  £p  .ftiiftliii   in  v^,cittd)r.  b.  ücrciitÄ  f.  öjefd).  Sdjlcfifii? 

0,  1S6;  örbmanii,  Siiitl)fr  unb  feine  iöcjieljuiigcn  )ii  oiljlefien  2.  G9. 


SEnbbviff  (111  fiiiiiv  u.  ;Hed)ciibcvg.   1-V22.  :!lii 

3u  SBitteiibevg  tjnttc  ^'iitt;cv  in  bi'v  '^»vcbigt  üom  7.  ©cptember  1522'  mit 
gvo|er  &nt)cf)icbcnf)eit  bauoii  gctjanbcU,  bafj  fvcmbcr  Öiloiibe  unb  (\üvbttte  bcm 
5}Jciifc^cn  nictjt  I)e(feii.  Sic  5lu5fü^rlid)teit,  mit  bev  er  biee  tut,  Eöiiiitc  bic 
iücvmutung  iiat;elcgcn,  er  I^q6c  bic  (Vragc  eben  erft  beljanbelt,  nümlid)  in  bcni 
(scnbtn-icf.  Sonftige  9iad)vic{)ten  iiticr  bic  ^^cit  bcr  ?(6faffnng  unb  bes  2;ruit5 
finbeu  lief)  nidjt.  Ser  aBittcntcrger  Urbrurf  bnticrt  ben  iHief  nicfjt;  erft  bic 
fiibbeutfdtjcn  '•Jiadjbvuctc  l^abcn:  am  ^JJontag  nad)  Slffumptionü  Maxiä  1522 
(IS.  Slnguft).  Xai  tj^ben  fie  nid)t  nue  bem  Criginal.  (5:in  nn«  Söittenberg 
jugetominencr  S^rucf  niuB  bie-j  Saturn  I)anbfd)riftlid)  getragen  ^aben.  Cber  ber 
Srucfer  erhielt  e§  mit  einem  53riefe  beä  ©cfdjäftsfreunbeS  in  SBittenberg  unb  übertrug 
baä  3?riefbatuni  vul^ig  all  ungefäbr  rid)tige  Eingabe  bcr  iUbfaffung  ber  Schrift  felbft. 

2)a§  Sutber  ben  33ricf  aU  ein  fiffcnttidjcs  Senbfdjrcibcn  balb  fclbft  burd) 
ben  Ixnd  öcrijffeutlic^tc,  ift  uid)t  ^u  bezweifeln.  SSiv  reil^en  i^n  bc«l)alb  unbe= 
benf(irf)  unter  bie  Schriften  bicfcg  Staljre». 

^K  u  §  9  a  6  e  n. 
A  „&t)u  l&enbbriff  9Jiar  l'utficrl  \\  bber  bie  frage+  Cb  aud)  pemanbt  on 
gtQW=  !i  ben  öerftorbcn  fetig  locr=  jj  ben  müge  k.  '  9(n  (fr  ^lanfen  ,,  üon 
rcd)enberg  jnr  ;'  frepftab  ic.  !|  Uuittemberg^  Ii"  *)J{it  litelcin.faffung, 
red^t^  in  ber  unteren  Seifte  bic  3af)K§,^abI  „15SS".  Sitch-ürffcite  bcbrurft. 
4  93(ätter  in  Quart,  Icfete  Seite  leer.    X'lm  (5d)Iu§:  „WartinnS  l'utber." 

Stucf  uon  Würfel  Sdjivlciilj  in  Sl'ittciibcvfl  iU.  Summer  "Jit.  Xi'-i  9lnm., 
S.  241  9h.  82'-). 

fiiinntefc^e  Slg.,  Setliii,  sPvcslnu  11,  Tvcsboi,  (f-ifcnnd),  Oiotl)«,  'JJÜiiidjeii  §£(■ 
unb  U.,  liüriibctfl  St.,  fliuftoff,  Stiittciavt,  äßciiimr,  älMtti-iibevg  i'.,  äBolfenbüttcl, 
Sßotm?,  .ftopciifiiiflcii,  l'onboit,  SiMen  |).;  iffieller  217s 

B  „9lin  Scubbiieff  S.  ^Jlartini  ,  i'ut^cvi,  über  bie  frag,  j  €b  aud;  l;einanbt, 
on  Ü  gtaubn  öcrftoibcn,  |  feiig  hjcrben  ,  müg.  [1  M.  D.  XXIII.  jl"  9}lit 
Siteteinfoffung.     4  93lätter  in  Cuart,  letzte  ©citc  leer. 

Jriirf  üoii  SilUiiii  Ctmiir  in  ^Jliig^buvg;  ü.  Sommev  *Jir.  :!33,  ^Sanjev  II,  ITIK 
Sie  ©ifm^ilnrc  l)ici-  tjnbcn  ßunndjft  einen  aiibcrn  Sc^Iitfj.  ©latt  ber  Uutcv: 
jdjrift  „9Jiattimi->  i'iit()cv"  ftcl)t  Ijicr  „Öieben  511  SlMttemberg,  nm  Dioiitag  nnd) 
*Jlifumptioni-3  ÜJiarie.  2aiijent  fiiuifl)inibett  imb  im  ^tonininb^ininiiitjigften."  (fo  1!' 
unb  /)'■-;  IP  mit  nbrecidjeiiben  ,'^ei(en(d)tiiijcnj.  Tann  nl'cr  iiicid)cn  bie  6vcm^ 
plote  bieict  OJtiippe  iiod)  lueitct  in  ben  £d)lii6}cilcn  CiH^,  >'^.  4— 1  üon  initein 
Bon  cinnnbev  ob; 

/}':  gcftreiig/  gotte--  .  .  .  linb  ||  erbciil  .  .  .  filjjftieitlid)    .  .  .  dUljcit  .  .  . 

Änanfejc^e  ©Ig.,  ÜJliindjcn  .f)iSt.  unb  11,  äöiou. 
Ji-:  geftrcng'  gotc§    .  .  .  imb  \\  erbeut  . .  .  gtjHftenliri)    .  .  .  nll.jeit   .  .. 

.ffnaafejdje  2lg.,  ätcvlin,  aonbou. 
B':  geftrcng    gotf-5    .  .  .  m  cv  |1  beut  .  .  .  6f)jiftctiri)      .  .  .  oUji'it  .  .  . 

ifnaafcfdje  £[g. 
B'  11.  Jl^:  ,)ü  !1  aiUttemberg    .  .  .  DJiario.  |1  Saujent  . . . 

.Rnnnfcfdjc  Slg.,  i'evliii,  iöreälnn  ©t.,  Etesben,  (Jrtangeii,  (Soibn, 
^alle  11.,  .Sjamburg,   .f)eibelbetg,  l'eipjig  U.,   '•JJiirnbetg  St.,   ßonboii, 
SUMcu. 
B^:  ju  aBit  II  tembcrg  .  .  .  'Hiatie.    lau  ||  fcnt  . . . 
Sie  Seiften  ber  Siteleinfaijung  finb  in  7i-unb  I!'  gleidjnttiggeftcUt,  anbeii'm B' . 


')  Unf.  9lH§g.  10»,  <B.  306,4  —  310,  30. 


320  ©enbbricf  nn  ^laii?  H.  iticdjciitcrg.    l-=i22. 

C  Sitel  unb  ©a^  uflo.  une  in  />',  bod.)  „^.'utljere:"  3-  2;  „ijemanbt:"  3-  3, 
iinb  '^intev  ber  3af)rcS3Qr)(  ftott  bei  ^puufteS  ein  3. 

5;ie  ©c^luSjEilcu  lote  in  -ß'.  —  £viirf  Hon  SilUaii  Clmnv  in  Slngäburg. 
Berlin. 

D  „Q\)n  Scnbfijiff ''  5Jlav.  Sut^erl  bber  bio  '!  fvagc.  Ob  anä)  l)e=  ]1  mant  oit 
glniibeu  •  ücrftobeii  feiig  U'erbcn  muge.  ,  Sin  6v  ^lonf^eu  öon  jj 
red}enbevg  ,yiv  freljftabt.-.  ||  Söittenibevg.  \\  9lnno.  5Jl.  ®.  XXiij  ;/'  ^Jlit 
breiter  iiteleinfaffung.  4  93Iätter  in  Onart,  tc^tc  Seite  leer,  nni  6d)hi|i 
loieber:  „^JJJartiniiS  Vntfjer." 

iTuct  iion  Solfiinng  ©türmet  in  ©vfurl. 

])':  fliinnteldje  SIg.,  9ltnftabt,  Sevlin,  (^ronffnvt,  .fiainbiivg,  ßonigibevg  11, 
aBiitenbetg  ß.;   i^Minjcv  1717,  u.  Jommet  -Jir.  33:'.». 

D^:  (J-j  gibt  (Sj;.,  bie  in  bcr  llntetfdjrift  „53!cittinu-5"  ft.  „OTartiun-?"   Ijobcii. 
iSevlin,  2'vcsben,  ftijnigjbctg  11.,  äBctnigcrobf,  l'onbon. 

F  „Criii  Seiibbiicff  !|  S).  53lnrtini  .t'uttjcrs,  über  ,  bie  frag,  ob  and)  l)emant  | 
on  glauben  uerfto!=  ,|  ben,  feiig  luerbe  i  mog.  ij  '^  «  931.  S'.  Ji'iij.  ]|" 
5Jlit  liteleinfüffung.  4  Slötter  in  Qunrt,  le^te  ©eile  teer.  Sdilu^  nac^  II. 

litcleiniajiiing  bcr  in  A  nacf)gi'ic^nitten.  Irnrf  Hon  3ob-  .Hnoblond)  in  Strnfe: 
bnrg  (U.  Jomnier  S.  242,  83E). 

,Rnaafcfd)c  Slg.,  Bamberg,  ^Berlin,  l'lüiidjcn  Jy)6i.  nnb  11.,  'Jiiivnbevg  ©lU., 
Stnttgntt,  Sonbon;  ^lionjcv  II,  1719. 

2)ic  ed)rift  fte^t  SÖittenberg  C  (155.1),  424»— 25'";  Seua  2  (1555),  266'' 
—68«;  Slltenburg  2,  349  —  50;  fieipjig  22,  303-04;  gS^ald)  10,  2314-  10; 
be  SÖctte  2,452—56;  grlangen  22,32-38;  (5nber§,  S8ricfu)ecl)fel  3,444-45. 
Sernev  Unfd)iilbigo  '•Jiad)ricl)teii  Hon  1728,  ©.  1017     24. 

Sier  Stammbaiini  ber  Srnrfe  ift  nid)t  üötlig  ttar,  ba  .1  uid}t  fidjer  als 
UrbrucE  ^n  ertueifen  ift.  B  tmnte  red^t  irofil  auf  einen  bicfeni  näl;er  aU  .1 
fte'^enben  2)rucf  .^urütfgebcn ,  bn  ScSarten  non  II  aU  Sefffel^ler,  »uie  fie  nur  einer 
Jpanbfc^rift  gegenüber  ertliirlid;  finb,  erfdjcinen  ifü  üerfnrfjte  gegenüber  fürfidjtige, 
ftdt)elin  gegenüber  fdjetc).  3iniiierf)in  ift  A  aU  öltefter  SJruif  f,u  beieid)ncn,  ba 
it)ni  ba§  S)atuui  ber  übrigen  (152:!i  feblt;  bie  ;'^)al)l  1522  in  ber  Äanbleifte  belneift 
jebod)  nid;ti. 

i^on  ben  brei  als  Jl  ,yifaMnncugefnfeten  3)rnrfen  ift  U'oljl  /.' '  ber  urfprnnglicbfte, 
in  /?■-  finb  bie  iliaubleiftcn  beS  litel-J  Vicrtaufdjt  unb  einige  ©teilen,  ,iumal  Trud= 
fet)ler,  im  2ert  geäubert,  in  JP  ber  ©dilul  (bie  letjten  4  3eileni  neu  gefctjt.  Sin 
7?^  fd)Iief{t  fiel)  I'  an,  bos  ben  lert  Hon  /.'■'  unUeränbert  bietet,  aber  ben  litel 
(bie  Snterpunftioni  änbert.  Slnegefdjloffen  ift  freilid)  nidjt,  bafj  bie  PntUMrt'lungs- 
linic  gerabe  nnigetcl)rt  Don  <'  über  JP,  B'^  nad)   />'  fül^rt. 

Sie  beibcu  "Srude  />'  nnb  D'^  finb  bon  .1  abgeleitet.  /•,' ftiuinit  im  litel-- 
bilb  ,yt  .1,  ber  le;it  ift  aber  bon  /.'  abljängig,  unb  ,voar  ber  Slufang  luid)  /^'', 
ber  Sd)In|  nnd)  U'  ober  bielleidjt  gan.)  nad)  einem  uerlorenen  /^-'Xruif,  ber 
j>oifd;cn  /?'  nnb  B^  ftaub. 

2)ie  Xertabloeidjnngen  finb  in  ben  Lesarten  alle  ber,ieid)net,  bie  graniniatifdjen 
ortt)Dgrapl)ifd)en  ,yini  größeren  leil,  ba  eine  ,\nfammenfaffonbe  (?l)arafterifieruug  ber 
©rommatif  unb  Crtljograbljie  bei  bem  tleinen  Umfang  ber  Sdjrift  nidjt  Uiol)l  mbglid)  ift. 


SciibBricf  an  ■'Qani  ti.  ated^cnbctfl.   1522.  321 

^luv  folgcnbcö  (ii^t  ficf)  aU  fiebere  (^igentiiniIid)foit  I)eröovT)e'6en. 

S)ie  auslnutcnben  c  finb  in  B  imb  K  in  «iel  lueitcvcni  Umfange  bcfcitigt  aU 
in  yl,  bogcgcn  finb  gcbetftc  c  in  L'  unb  befonberä  in  A' niel}rfact)  gegen  .1  getualjvt. 

Sev  Umlaut  bcä  u  ift  in  BJ\  ober  in  einem  bcr  beiben  öfter  burcf)  d 
6ejeicl)net.(fo  in  fräöel,  ftdnb,  fcl)dblid),  fcfjd^),  burd^  6  nur  in  luutd^en  {li} 
ertuotung  B'E,  gan,}  unterblieben  in  befantnufe.  —  2)er  Unitant  üon  ü  ift 
in  B,  feltener  in  F  and)  mebmials  burd)  d  bcjeidjnet  (gndbig,  fdjiudv,  ludr, 
gemd^,  tfidtj,  unterblieben  in  majeftat  (BE). 

S>er  Umlaut  t)on  an  unterbleibt  in  BBE  in  ungläubiger,  gloubt.  2)er 
Umlaut  Uon  o  (6  unb  ni  fteljt  in  BF  gegen  J  in  güttlid;,  friitid),  tuolleu; 
in  D  im  Slbüerbium  fd)un.  Xcx  Umlaut  Don  n  ift  gegen  .1  ;lfegel  in  /</•,'  bei 
für,  über,  ferner  in  fünbcrn,  fünben,  fnnfff)unbcrt  (nur  B).  bcrnünfftig, 
.^ttrnen  fnur  B),  er  fe'^lt  gegen  .1  in  Ingen,  nutjtid)  (aud)  D),  unirbeu 
(Äonjunftiö),  in  7)  beim  ''l'hirat  ft)rud^  (metjrmalä).  3u  "  =  "  ftf^t  Umlaut 
in  BE  bei  nbcn,  öcrfiuiid)  \B  ^at  iei,  in   />  and)  beim  .fionjunftiu  tl)i'i. 

Sie  neuen  5)ipl)tl)onge  fet)len  in  /;,'  in  beu  SJBörtern  üfj,  bffcr,  uff,  and; 
in  tüfel;  für  ei  fielet  ce  in  BE  bei  peen.  ©inigermafeen  fcft  ift  ber  Unterfd)ieb 
uon  ai  für  beu  alten  iJipfit^Lingen,  ei  für  bie  iicinge  i  nur  in  />'. 

Xn  2>ipt)tl)ong  no  crfdjeint  in  BJ!  öfter  in  ber  6d)veibung  u,  für  üe  ftel)t 
l)ier  n,  in  Jt  aud)  ie.  3;enientfpred)cnb  ift  aud)  baä  alte  ic  in  BE  betualjrt, 
aud)  in  \)cnier  (E),  l)cbennan  (/>),  i)eglid)  (B)  unb  fel)lt  ba§  neue  ie  in 
bifer,  Dil,  gefdjriben. 

3;cn  u  (li)  für  o  in  fumnien,  tnmpt  (£■),  antluurten  (i?/;^),  fünft  (Ts')- 
tünbt  {BEj  gegenüber  fteljcn  mog  (E),  niugliri)  ili)  mit  6  ftatt  i'i.  Sag 
®el)nung§4)  ift  in  BPJ  beu  tjormeu  jn,  jv,  jver,  jm  frenib,  ebenfo  in 
nemen,  eere,  fteet,  geet,  mcer;  überhaupt  fct)lt  Hl!  jebes  nnctijniDlogifdje  l) 
an^er  in  ttieümcr  unb  beu  (Vormen  öon  t^uu. 

Sei  beu  f=!Öauten  ,^eigen  BE  beffere  (ctl)mologifd)e)  Sonberung  als  A. 

Son  Unterfcbieben  in  ber  (^(erion  ift  l)cvUor,\nl)ebeu:  ftatt  finb  bot  7?  fel)nb; 
ftütt  tueifj  HE:  luai^t,  loeljfjt,  Bon  wollen  Ijabeu  bie  Sormen  mollen,  uioll 
(itonjuntt.),  iDolt  (-Roniunft.  "^^rät.)  in  BE  6  gegen  o  in  .1,  Don  fönuen 
tautet  ber  Äoniunft.  *prät.  in  BE  fünbt  gegen  tont  {A},  üon  toerben  biefelbe 
5orm  mürben  gegen  mürben  in  .1,  eiiblicl)  ftel)t  in  BE  id)  erbeut  gegen 
erbiet  (A). 

SSon  ein^^elnen  SSortformen  ift  tjertior.yibebeu :  bie  uolle  iiorfilbe  in  belel)bcu 
(7?),  genebig,  gelaubt  (B),  für-  in  E  ftatt  Bor-,  bon  Diadjfilben  -ideit  >■ 
-igtait  (BE),  -ni§  >  -nu^  B  -nü^  E;  ferner  benn  "  bann  HE,  nic^t 
>nit,  nitt  BE;  f  onbern  >  fonber  BDE;  fold),  melc^  BE  (-lid)  .1); 
fDutemol  >  fe^tmat  BE,  fel)tenmal,  fel)teinmal  E;  pfort  >  ^ort 
BE;  nalje"  nad)  BE;  i)ber,  Dglid)  "~  i)eber,  l)egflid)  /.*;  enblid)  ober 
in  ber  iu'beutuug  Uon  aber  /j/v'. 


Sut^er?  Söette.    X,  2  21 


322  ©nibh-icf  111  .^inii-3  U.  i)Ied[)fn6er(i.    1522. 


Wiiiibc  uiib  fvib  1)1111   (W)rifto.     ^^Imcii. 

^cftn-iiflcv  l)cvr.  C^-v  l)att  bd)  iul)v  ji)niicn  tafjcii  melm  i-\nebic-\cv 
lievr  0)vaff  5lUuTd)t  ,pi  l)taii-Jielb  .'c.  an  enn-  t-ieftveiift  ct)n 
id)vifftlicl)  imtcrridjt  p  tliiiii  iibev  Me  \xac\i\  ab  nud;  bie,  jo 
jr^  Liii  f(latolH'ii  ftcvC'cn,  Wott  miuic  ober  lucrbc  iclii'i  madjcii,  Taiiüt  ■■■ 
clur  (vfti'i-'iifl/  lind)  i^t'iii  1H'  lud  mit  beii  uiuilcUibiflcii  letipUdj 
flcftvitten,  and)  fleljftUdjen  f)nniafd)  l)abc,  ^^micu  obbcr  fo  Uon  jljrcr  Inecjcii  fvniicn, 
mit  frefftigem  iinb  recf)tem  tiniiib  ftd)cv  ;)it  bc(\«^ncii,  Tciin  t-i  niid)  bet)  uns 
nlf)ie  nnnb  ,5n  ,]cl}ttcn  Bct)  bcu  ntlcr  l)6d)l"tcn  leuttcn  nie-  Oviflcnco  unb  jcinc-? 
!llcl)d)en  nllni  t)avt,  ftcftrcnn  nnb  (iot(irf)cv  gute  nlfo  niificniefe  gebandjt,  bii-^  m 
cv  bic  uienfd)cn  )o  biil)t)n  Uia'tfcn  nnb  ]\\x  einigen  t)cl)n  gejdjciffcn  I)aben  joUt. 
*j.  7?.  sff.  Unnb   Ijcibcn  l)l)ren  grunbt   geftellet  nn^  beni  78.  pinlm,  ba  er  fpvid)t: 

'Sollt  Ö)ütt  l)nn  cU)ictel)tt  l)l)n  luerffen  nnb  lueljttev  nidjt  gncbig  jel)n  obbcr 
foltc  ev  fel)nc  barm^ertutfelit  fiiv  nnb  fnv  obgelialuen  I)nben  obbcr  fcljney 
crbarmcn-J  bergeffcn?  nnnb  l)ni  ,iorn  fcl)ne  barniborliicfelit  Bel)nlten  T  ^^tent  anfj  '■• 
.  liui.  2, 4  *^(anlo  1.  2l)imü:  2.-.  'Wolt  mill,  bao  alle  nu-n)djen  jclig  mcrbcn  nnb  \nx 
ertentnio  ber  Umrl)el)t  fonien.'  l'ln^  bifem  finb  fie  Jneljttcr  gcfaren.  nnnb 
ge[)atltcn,  bo-j  und)  bie  tcnffel  enblid)  erlojct  niuib  nid)t  cluicflid)  lu'rbanipt 
btel)ben  luerbcn,  nnb  biel  bcö  gleljdjen,  bec-  fid)  ci)nv  nnf;  bcm  anbevn  fpDnnet. 

''^Iber  t)V)rnnff  \h  cinttlDortten,  ninf]  nuiii  nnfjcr  bnnrfen  nnb  Ciotti-?  »> 
liuirl)el)t  gor  lucl)t  fnnbcrn  nnb  |*i*l.x'iij|  i)l)e  bnrob  l)ciUcn,  bn>j  im)r  Wott  nid)t  Ingen 
ftrnffen,  fonbern  Diel  cl)er  ,yi  lafjen,  bciv  aüenu'n)d)en,  enget  nnnb  tenffcl  nerloren 
Incrben,  beim  bn-s  Okitt  nid)t  fottt  Uiarl)ciiitig  jel)n  l)nn  fel)nen  Uuirtten.  @» 
fompt  folid)  fragen  anfj  menid)lid)er  natnr  angeporncm  |nvlinl',,  ba-?  fie  fid) 
()art  bcluegen  Icfft,  bao  fic  nid}t  Unffen  foU  bie  nrfad)e  nnb  grnnb  folid)'^^  '^■' 
gestrengen  nnb  crnften  nrtel)l  Giotti-J,  nnnb  ganb,  gcnel)gt  i)"t,  fo  e-?  nid)t  Wottiy 
ntteljl  »nerc,  j(^led)t  \\\  jdjlicfien,  (^o  luere  frcbel,  gctimltt  nnb  nnred)t. 


l&mißDli        2  flnnbincv /;        .'.'  ^)!nnüfolb  /.'/»/•.'      cüTOcv  7JA'        7  mibfvvidjt /.'/M' 

jinfl    liJJJJ  r>   iriiifl   /;    moti    F.        iDcrb    /.'A'  c,  cluv  !'•    Eiilufv    A'        floftvenflc  F. 

unfllautiincn  y;y'A'        r^aliZ-'A'      jvct /jA' ivi'v  /'        f<  'btwm.  lU'l 'bm  I >         /n  flüttliil)cv /'A' 

flotlidct  1>       imiicniiifi  F,         it   pecn  l!h'         ;_'  ivii   l:  jvcii   A'      neftflt  /■'       *H>j  Uruiii  A'A' 

j:t  ewifltnit   /.'        flcncbin  /.'  /•/  jolt   /;        ev   fein   Hh'        tnvm^cdjiiiti'it  ("o  mich  ]r,)  B 

-Icit  K        ir,  ffin  />'A'        Kl  loil   A'A;        u\  17  ,yi  i'ttnntmifj  /.'/v         ;<"  (omnifii   /•'  tmiimon  A' 

feljnb  fi)  /;      Bcfnv"  >''         '^  tiiftl  A      )iitt  /;  nit  A'         /!/  uit   /;a;      nf;  A'      iiiiiuit   A' 

ao  fjieroufi  A'A'        nntluuvttu   A'A'       ofiUi  J!  flotS  A'  :.'/  jiiiibcvn   /-'A'        1)0   i:i>h'       im)t] 

mir  Jl         ■JljSS  liigciiftvnfjen  Hh'        2J  jonbcr   /-'A'      uit  cc  liK      uerloiii  /•'         'J:i  bnim   AVv 

ben  l>      nit  JilC        Jl  (unipt  A'     foW)  /;      «fi  K        -jr,  lajit  BF.      ntfacl)  /.'A       :.':  niäv/i?.,;  li 

»er  iJ      jräoel  /.' 


©enbbrief  an  .^an§  o.  !Wed)enberf|.    1522.  323 

Uiib  ift  für  \vax  iiidjt  bcr  !lcl)nftcii  aiiftof?  el)ttcr,  bamtt  uns  bev  teuffcl 
anficht  imb  aii§  bcm  (^lalulicii  l'djclc  aiii^cii  luiber  ßot  ^ü  marfjcn  gebcntft, 
Sljntcmal  er  luel)^,  bac-  oben  biji  bic  aller  abelidjift  iiiib  telnrfte  tiiflent  be-ö 
glalDbeiiö  ift,  bn§  er  Ijnu  bifjcm  foH  fel)ti  äugen  .^ntfjut  nnb  cl)nfcUtiifIid)en 
.'.  folidjer  forfdjnng  abftefiet  unb  froUd)  got  alle--  I)ei)m  fteüet,  nit  luiffen  Irit, 
tiHU'umb  Wott  alfo  Ijanblc,  jouberu  bennodj  töot  für  bie  t)öd}ft  güttc  unnb 
gcrcd)ti(fel)t  ()eUt,  ob  tool  ^ic  Iniber  nnb  uBer  aÜe  bernunfft,  fl^nn  unb  crfarn 
cl)tel  3orn  nnb  nnredjt  fdjclinct.  Xenn  barnmb  ()el)fft  ber  glalubc  '^Irgumentnm 
non    aparentinm,    (jl)n    ,sel)d;eu  be-?,    bno  nid)t  fd}cl)nct,    jat)   ba-j  luibberfpit 

IIP  fd)el)nct. 

Savumb  ift  nud;  haB  bic  l)6d}fte  et)crc  unb  ©ottiS  lieöc,  ja!)  ber  l)od)ft 
grab  gottIid)er  liebe  unb  cf)cre,  bac-  mnn  t)l)n  l)ierl)nncn  fnn  tjalten  unb 
prel)feen  gut  unb  gcred)t,  beun  ba  muß  ber  uatnr  äuge  ganl;  ciufj  geriffen 
fel)n  unnb  lautter  gtatnbe  ba  felju,  e-i  ge()et  fonft  onc  grelnlidje,  ferlidje  ergerni^ 

15  nid)t  abc.  Unb  lim  fiierel)n  fallen  Uuie  bcuu  geniel)nicf(id)  gefdjidjt,  ba-? 
t)ebermau  aut  l)ori)ften  luiU  aufaljen),  bie  nod)  jung  unb  ungeübt  l)ni  gtalübeu 
fiub  unnb  mit  uaturlied^t  btf§  anfcf)cn  luoUcn,  bic  ftcfien  gar  natje  barficl), 
hai'  fie  el)u  groffen  fturts  unb  fall)  iu'l)men  unb  t)un  f)et)mlid]en  tuibbcrroiEen 
unb  l)af3  auf  Wott  gerabten,  bem  baruad)  fd;luerlid)  yirabten  ift. 

üo  Tcrl)alben  l)l)neii  ,^urabten  ift,  ha-i  fic  mit  föotti^  geridjtcn  unücruiorreu 

blet)ben,  Dif«  fic  bafj  t)m   glalnbeu  ermadjffen  unb  bic  loeljl,   tuic  5.  *4-'ctrU'?  i.'Uftt.  2,2 
fagt  1.  *4-'ct:  2.,  ber  mild)  fid;  neren  unnb  folidjcn  ftarrfcn  \D(\)n  fparn,  fid)  l)nu 
bem  let)bcn  unnb  ber   menfd)cl)t   t^'l)rifti  üben  uiu)b  fel)u  licblid)   leben  unb 
tDonbcl   anfcl)en,    Souft   ttirtt   l)l)n  gefd)cl)cn  uad)  bcm  fprnd)   Salomoiii-?: 

25  'üui  ferutator  cft  maicftatis,  oppriiuetur  a  gloria,  SBcr  nad)  ber  uiaieftet 
forfd}ct,  bcn  loirtt  bic  l)erlid)el)t  uerbruden.' 

So  ift  Uli  nidjt  fdjlucr,  auff  bicfec  frag  ,yi  autltiorttcu.  lUber  bao  ift 
fcrlid),  Uui  luljr  bie  fiubeu,  bie  folid)  antUuirtt  lel)bcu  nnb  tragen  fnnben,  ba-5 
H)l)r  nidjt  tinbcr  311  bifem  ftarden  liH-i)n  fauuMi  laffen  ober  fie  bamit  trenden. 

1  fütmar  ßF      iiit  Jl!-:       onftöß]  ftöfe  ß/-:         J  »jj  /■;        fc^ete]  fta^oUn  ßE  (dieser 

sonderhare  Fehler  scheint  darauf  liinzuwelsen,   daß  ß  nach    einer  Handschrift  gedruckt  ist) 

:i  fc^tmal  BE      tooifet  />'  roeljßt  A'      aUevobetic^ift  ß  aütx  nbclic^ft  E      tfteiireftf  ß  tfteüieft  E 

•/  fat  E        4JS  e5nfeUticf(icöen  iotid§cii  ainfcltidtli^cv  foüictjcit  /-''        .',  abftcct  BE      frotid^  BE 

'i  jonnbcr  l!DE      bennoi^]  bemnarfj  JIE     Ijocfiftc  ß        7  über  ßh'        s  fdjeint  BE      bann  BE 

im  1)       glniib  ßE        <i  npparentium  JiE      nit  (so  immer)   lUC      jrf)eint  (eheuso  li>)  I>       jo 

ß.DE        11  eet  ßE      gottl  E      lieb  /-'      jn  /.'        IJ  göttlicher  BE      eere  ß  ei)re  l>  en  E 

13  bann  (so  immer)  BE       nug  ßE      bg   /•,'  //  glaub  J!E      geet  BE       fünft  E      on  ß 

cvgernuß  J!  nüfe  E      /.'.  ab  J!E    rca  ßE    gcmebncltidö  E     17  feljnb  B     moUcn  HE     ftccn  UE 

naä)  BE  IS  fall  ß  fal  DE        ncmcn  J:  l'J  »ff  E        geraten   J!        fcftwatlid^  ß' 

.zuraten  (so  auch  20ft.)  B        20  gott§  E  21  belel)ben  ß      bieroeljl  B         22  $ctri  BE 

fporen  E        23  bem]  benu  />      liben  Hh'      tiebtirf)]  lol)blic^  /'        24  fünft  E      jncn  J!  in  D 

in  E  2:,  moieftat  Hl'.  2':  bcn  luirtt]  bcm  Witt   /.'  bc  /'      fiirttuden  E  27  nun  B 

nun   E        fd)h)ör   Ji        »ff  E        bife   ßE        ontrourten    /.'  2N  wa  BE        fünben    BE 

2y  lommen  ß  fummen  E      trenden]  ju  brennen  E 

21* 


:124 


:fiibtnii'f  iiit  .finii-i  U.  ;lü'i'()eii(ii.'vc-(.    1-V22. 


''Jiatuv  iinub  ucnumfft  tvcc^t  fic  uit,  fic  cvfdjrirtt  ',ii  Innt  bafiir,  bcr  icf)Uia(^e 
o^[a\vb  tregt  )tc  aud)  nid)t ,  ev  crgcvt  fid)  311  lcl)r  barait ,  bcmi  l)ic  gctict  co, 
»iaitii.  9, 17  loic  (51)riftii'j  jagt  'JJintt.  am  !'.  'äSciin  iiuin  inoijt  l)iin  nUtc  |d)(ciid)c  tljut,  jo 
3errei)i't  cv  bic  jd)U'iid)c  iiiib  luivtt  lievjd)iitt\  '^lljo  mtd)  btf;c  antmortt  ücvbcrbct 
bieBt  id)lnad;c  iinnb  tievuiuifftigc  iiiciifdjen  imb  foiiipt  itmb  unb  Inirtt  neradjt. 
SBic  joU  c-j  bciin  feijn  ^  '•Jiciu  id)lcud)e  (fpi'i'^t  ev)  foU  man  311  bem  inojjt 
ncmcii,  ba-J  ift,  bifco  l)ciiibclv  l'oii  (>)otto  gcridjtcn  aii-  be«  (jodjftcii  unb  tveft= 
lid;iften  fpli  man  fid)  cntid)(al)en,  bi-ö  un)v  fi'ft  imb  gantj  ftavcf  locvben, 
jonft  ift-?  ncrgeMid)  umib  id)cb<id),  umo  man  biiluni  bcudni,  idivcDbcu  nnb 
fagen  tan. 

{m.  9tiij|  Taninib  ift  nu'i)n  vabt,  (flnv  gcftvcng  fetje  I)ic  barauff,  wer  uub 
mit  ttidirf)cm  bifc  ']ad)  gtiinnbclt  liuTbc,  nnb  jdjaff  fic  baruad),  ba^  fic  rebcn  obbcv 
ftiUc  baOon  fdjtiieljgcn.  Sinb  c-j  nntnv  ucvnunfftiiic,  t)ot)c,  ucrftcnbigc  Icuttc, 
fo  mcl)be  fic  nnv  balb  bifc  fvng.  5inb  c>?  aber  clmfcltigc.  ticffc,  geliftlidje 
nnnb  ucrfnd^te  menfd)eu  lim  glaliibcu,  mit  bcncn  tan  man  nid)tC'  nnlUidjeiv 
bcnn  fotid)>5  f)anblcn.  Tcnn  Inic  bcr  ftavd  mcl)n  bcn  fiubcrn  bcv  tobt  ift, 
alfo  ift  er  bcn  ntttcii  crnnidung  bc-j  Icbeno.  Xarnmb  tan  man  lüdjt  aUcrlcij 
lere  mit  l)bcrman  t)anblcii. 

l^Q'j  \v\)x  nu  anff  bic  anttUmrtt  tomcn,   f)abcn  im)v  gav  ftarrfc  fprnd), 

9!,ut.  11;,  IC  bO'S  on  gtambcn  föot  nicmant  Inill  nod)  tan   fdig   mnrfjen.     'JU-?  bcr  'OJJarci 

iifiiv.  n, 6  ultimo  fprnd;t:  'SÖcr  nidjt  glclubt,  bcr  luirtt  bcrtnrn'.    ^"^tcm  .S^cbreo  am  11.: 

?oi)  3,.''on  gtalnbeu  ifto  unmiiglid),  C%tt  gefallen'.     ^\Uni  ^\oi]anmi  '■'<.:    'äUcr  nid)t 

aufe   bem  gcl)ft  unb  luaffer  bon  ndnem  gcporn  mirtt,    tan  bao  rebdj  Wottiv 

Soll.  3. 13  nidjt  fct]cn.'     ^tcm:  'mer  uid)t  gldnbt,  bcr  ift  fdjon  gcridjf. 

äBeun  uu  föott  licmanb  fdig  niadjt  on  glalobcn,  fo  tl)ctt  er  loibber  bifc 
fcl)ne  cligenc  mortt  nnnb  ftraffet  fidj  fdbo  lügen,  ja  iH'rlendet  fid)  fdbo,  ba-j 
ift  unmüglid;.  Tcnn  toic  '4-Hiuln-j  fpridjt,  Oiot  tan  fid)  felbo  nid)t  ncrlencten. 
?llfo  lüenig  e-?  uu  mnglid)  ift,  bny  gotlic^e  luarl)d)t  liegen  tan,  fo  menig  ift-3 
mugtic^,    ba-j   er    on    glalnboi   fdig  nuid),    bao  ift  flar .    ld)d)te  nuiib  bell 


/  boBov  flJC      fdjniad)  />'/•,'        J  gclauO  /.'       yijfcr  11  ,iii  (cv  A'      jett  1>/'1  ■">  '!))lattl)ci 

lim  IN    /;   *))inttf).  om  IX.  A'          luann    A'A'          (rfjtciict)  (ebenso  4  und  6)    !!/■:  itfut   !■: 

4  toürt  (ebenso  ü)  J:'      ontlinivt  /.'      Vfvlicvtit  /'.'         'i  Wtiiiiiifftiiie  /)7v'      fum))t  E  li  bann  />'/•,' 

T&otx^D      r/S  tvcfili(()ften  A        ;/ jnnft  Vv      ift  f. 5  A'      jcl)nblicf)  A      batüon  V.'-A  11  eüWex  E 

IJ  loölti^cn  Jl  rodc^En  7v'        gcfjnubfit]  flct()nnbflt  /'        luovb  A          i:i  ftiU  /-'  bavuon  A'A 

jeinb  Jj      uctniinfjtigc  /.'A.'      Icüt  A'A'         ;/  nicljbc]  nicibcii   /•.'      jcinb  !:/■:  i:>  uevjuc^tcl 

fiitfic^tigc  A'A     nulilic^evS  .1  iiutjlirtjcriä  D]  nuljdcf)?  ßE        ir,  jolrt)S  /.'      tob  /.'  17  ift  et)v  /> 

J8  lere]   teeren  A'  leren    E         l)ebevmnn   7.'        Ijanbelnit    /'            J'.'  nun  HE  fiimmcn  E 

ftari  BE      fprud^  I>        -'O  lücmanb  /'        u'l  flolniiOt  A  nUiidt  /•;      tviirt  E  JJ  ift  c§  H 

tinmögti^  T!        -r.i  \>%  E      geljoren  luüvt  E        -24  ßloutt  I'.DI'.      \&)'m  D  ir,  luanu  HE 

min  E       ijcmanbt  U      tl)ät  E         jr,  aigiic  /;  rtignc  A'      ftrafft  IlE       üigcn  A'A'      ia  Jj 

»erleucfcti  uerlciignct  A'A,'        JT  wvtcügncn   HE        -js  nü  A'  nun  E      gütliche  /)  gottlictje  E 

•jy  teilet  E 


Si'iibbrii'i  nii  .'nnit-:  u.  iKcdji'iilirvii.    I"i2:.'.  325 

^iaici-ftcf)cn,  Sßic  imgcvii  aiul)  bcv  nUt  fcfjlniicf;  biegen  lOTl)it  faffct,  jal)  niidj 
uitf)t  faficii  unb  tioüten  lan. 

Tao  lucvc  luol  cl)ii  ciiibcv  fvai^,  ob  (siot  i'tlid)cit  l)iit  ftcrbeii  ober  uacf) 
bcm  ftcvticii  bi'ii  glaiiibcii  fönt  geben  unb  nlfo  biivrf}  beii  iilolnbeit  foiit  fclig 

5  matficn.  S!3er  lüoUt  bavan  ,5n)el)tfelii,  bao  er  bac^  t()un  fiinne.  '.Jlbev  bn-j  cr^ 
t^iic,  !ati  mau  iiicf)t  tieloelifjen.  Teiiu  Un)v  luol  Irfeii,  bao  ev  tobten  iiibov 
lüibbev  iiuff  evUH'rtt  l)iitt  iiiib  aljo  beii  glaiubeu  geben,  (n-  tl)ue  nn  biciljnn, 
loa»  ev  tl)ue,  Gi"  gebe  glaluben  aber'  nirf)t,  fo  iftv  unninglicf),  bao  on  glalob 
l)emanb  feiig   loerbe,   fonft    loer    alle    prebig   unb   (vuangelij    nnnb  glalobcn 

lu  nergcblid),  iaV]d)  nnb  Uevfnrüd),  ji)ntenial  hai  gaiilj  (vuangelion  ben  glalobcn 
nottig  mad)t. 

Xa>3  fic  aber  anß  bem  pialmen  aniüel)en,  Wott  luerbe  iei)nen  ',orn  iiii1)t 
eluirfUd)  etc.-,  Uiie  baneben  erhellt  ift,  ifljlenft  iiidjt,  beim  bei  ganl^  pfalni  rebet 
Hon   l)glid)eni   lel)ben   bet    l)el)Ugen   auff    erben,   Uiic   baö    bic   Dolgenbe    nnb 

|^  borgecnbc  luortt  nnb  alle  nmftenbe  lr)elif?en,  benn  bic,  fo  Dm  leljben  finb, 
bnncft  limer,  Onitt  l)ab  i)l)r  iiergejjen  nnb  looUe  einicflid)  ^nrnen,  nnb  bev 
jpvitd)  S. -JHinli :  Wott  loill ,  bao  alle  mcnietjen  feiig  luerben,  bringt  nid)t 
luel)ttcr  benn  loie  für  Ijer  ftet)et,  bnä  ßJott  mill,  loln'  foUen  bitten  für  alle 
ftenbe,  l)ebennan   leren  nnb  prebigen  bie  Uuirl)el)tt,   ba^  lol)r  foUeii  lieberinan 

■-"  tjitffliclj  fein  Icijplid)  nnb  gei)ftlid).  'iGcljl  er  nn  folidjc^  niic-  befill)et  nnb  bon 
iin§  gett)an  l)nbcn  IdiH,  fpridjt  S.  ^^aulus  rcd)t,  Go  fei)  ÖJottic'  loiü,  baci 
Ijcberinan  genefe,  benn  on  fernen  loilleu  gefd)el)c  e-j  nirfjt,  XHber  baronf;  folget 
lüdjt,  bau  er  alle  menfdjen  feiig  madje. 

Hub  ob  bcr  fpvndje  mc()r  lonrben   anffbrad;t,  muffen    alle  ber  maffen 

■-■•  berftanben  Incrben,  fonft  locrc  bie  gottlid)e  fnrfel)nug  nnb  erloclimg  bon 
cloirfeDtt  |»i. 'JUj  nic^tv,  bavauff  bod)  3.  *4-hiuIiio  l)artte  bringt. 

3olid)u  loilt  id;,  Oi.  f)err,  eud)  ]h  liebe  gefrf)rieben  liaben  nnb  bitte,  (f. 
6J.  tDoltc  bie  f)0(f)  nnb  flicgenbe  gelifter  linii   folidien  fad)eu   uid)to   Ijanbtcn 

1  ttetfteen  JiE       ja  //A'  .3  luät  (su  <mclt  '.>)  Jt  mev  A'       aubcvn   /-'/v  ■/  fi'mbt 

(beidemal)  BE        ö   jiüeifjtcn  /•.'       tf)un  tumic]  tf)iln  fiuiM  BE        ■');<>  cr§  t^u  (eOcnsu   f<)  11 

7  »ffctloerft  E      tifu  BE      nun  E        S  (ic6  JJE      ofccv  iiic^t]  ober  nit  BE        U  Ijcmanbt  J! 

lucrb  /;/•;      iiinft  E      oE  /;/•;      e-iiangcli  B   ©luaiigctl)  E         in  ucrfiorlirf)   />'   uctfuclic^  E 

jc^tmot  B  jcl)tcnmot  E      Gluaiinoliiini  E        1>  uj!  K      lucrb  I:E     ,',ovcn  !'•         i:i  oiuigüirf)  E 

ic]    fehlt    AD    ftcrrfcii    /•'    ftcvdfcn    jc.    ]!  boncljciil    bovoticii    /-'/v  ftfitcüBt    BE 

rcbt  ß  14  tjegdiiitjcm   H  -c  /•-'        fjoitgcu  11       l)ff  E  i.j  uovgciibc  /-'       umfiftonb  B 

«mtiftcnb  E  umbflciibc  /'        iciiib   HE  10  ^mct  B  tjcmet  E        wöH    BE        jürnen  B 

jr  ttingt  «        WVoxfyxBE      ftcct  i>7-;      \üx  HE      W  \iänb  IIE      Uixm  II        i'(/  f|ilff(ic61 

tc^ilfftit^  /;      mm  B  iifln  K      \oi<iß  lil'-      bcfilc^t  B,E        21  gttljoii  HE      gotcä  li  gottä  E 

•22  Botgct  li  l'otgt  /■-'  21  ilniid)  BE  (J)vuc()c  /'        mccr  BE        iDiitbcn  BV        mieffcn  li 

25  fünft  E      luat  B  recv  /.'      ftotlli^  E       füvjcftung  HE       ctlBÖtuiifl  BU-:  26  ^art  BE 

Iringt  B  27  gefttengcv  '^etr  BE       licB  E       gcfc^tiücii  BE       bitt  /.'  27128  cüttjet 

gcftreng  BE      2><  iwöd  BE       ^oc^l  ^o(I)fi$tigcn  BE 

')  ober  =  ober         -i  verki(r-lc<  /Mal;   rgl.  Px.  103, '.i:  'Kr  tcird  nicht  i  tum  er  hadern. 
noch  ewiglich  Zorn  halten.' 


:>,2{^  ©enbbricf  oii  .fiaii'^  U.  iHcrfjoiitn'iiv    1522. 

loffcn,  Sonbcvnn,  luic  id)  öcjogt,  fir  biubcii  au  5firiftu5  iiicnfd)ct)t,  fidj  tiov()i)n 
fterrfcn  unb  leren,  bijy  ba»  fie  gniigB^n"  cnmid)^en.  Xcnii  lt)a§  folt  un§  bei" 
mcnirf)  Pf}viftuv  gcficn  )(\m  ,y°i  ctmcr  lel)ttcrii  311111  uattcr,  hiciiii  \v\}x  t)T)ii 
laficii  ligcu  iiiuib  utcr  l)liii  fjljnfavii  luib  mit  cligeucr  licrmtiifft  gcii  t)l)nicl 
farn  unb  ©otti-J  gevidjt  lueifcn  uioUcit^  (5"'3  tnivt  uievgeut  ba-j  beun  l)nn 
(5f)riftn§  menidjcl)!  gclcrnct,  Wai  um  ,511  lüiffcii  nutt  ift,  Sl)ntciunl  er  iinfcr 
mittler  ift,  nub  nicniaut  ,511m  imter  ou  bitrd)  i)l)n  fomcu  fnn.  ^d)  ^'i  bic 
tiforte,  3it^  bin  ber  Ireg,  fprnrf;  er  ,51':  ^.pf)iIit.ipo,  bcr  nud}  und)  beut  Unter  auffcr 
(5t)rtfto  fraget,  bcuu  nUc  fdjcli  ber  )üel)felici)tt  iiiib  evtcutniö  ligeu  Ijuii  t)l)m 
^e^müd^. 

.§ie  mit  befiU)e  id)  elur  C^cftreiig  Ojottio  gimbeii  iiuiib  erbiette  mcl)n 
(5t)riftenlid)  bienft  nll^el)tt  berel)tt.  [Weben  ;,u  SGittemberg  am  lliontng  und) 
'ülifnmptipnic'  '')}{nrie,  Inufent  fnufHiiinbevt  unb   im  jliml)  nub  ^^tneutiigften.  | ' 

'JJcartinnö  £utt)cr. 

1  fonber  BE      mcnfd)l)ait  B  -J  lectcit  B      gcnuiiinm  BE        3  toatcv  B      wann  l: 

4  übet  B       faren  E       aignct  li  et)9nev  IC       öeviiunfjt  acii|  licruiiufftgcii  B  DEtituiifftifleu   /' 

j  fatcn  E      w&Kcti  BE        6  gcloevtiet  B      jeitmol  B  fcljteinmal  H        7  tiattfv  />/•-'      jn  BE 

tummcii  /:.'         K  *^!ort  BE      »attcv  E      «ijct  K         :>  fragt  A'      ]äja^  BE      cvfentnufe  Jl 

cvtantnüg //'      m\mBE        llU^liyBE      tüttin  BE      gottö  iv      cxüciit  ££       ii^Gl)vftifn(icf) 

(Druclfekk)- .')   B-  12J13  ©eben  /-«(s  ättien^igftcn  vjl.  Biblioyraphie  13  füiiffbuitbert  B 

jtooinjigfteii  B.        14  Same  fehlt  B      'Mlottinuy  r>' 

')  vgl.  oben  o.  31U. 


m^^mmsMt^!*^*^mi^mm^*^^*^mt^^^ 


^^  0  r  r  c  b  e 


s^ 


\n 


Oocliii   fVagiüciila. 

1522. 

^^01)01111  '^MiVpcv  öoii  Wüd)  ift  a^i'lfcl  in  iMii'vgijdiev  Sctomiiu3  bcv  aui^ufti 
iiifrfjeu  Wnabculc^vc  innig  tjcviuanbt  unb  bnvnni  Don  Sntfjci;  gtcidjevmalen  gcrütjuil 
Uioibcn.  Ch  imiibc  Einfang  bc«  15.  ^aljvljmibcvtö  in  bcni  bamnlä  gelbrtfdjcn 
£täbtd)cn  Wod)  gcbovcu,  eiupfing  feinen  cvften  Untevvidjt  ii'ie  SBefiei  in  ^"^molle, 
loiivbc  am  19.  Sc.^cniiH't  1454  in  j{ijln  aÜ  iuamies  iluminus  Fii|i|iri-  de  Goch 
diücesis  Colonicnsis  iminatvituüevt  unb  f)at  >Düt)(  nud;  in  '4iart§  ftubicit.  Seinen 
Üebcnälicvui  fnnb  ev  aU  *iforftc()cv  bee  145!)  üon  ifjin  tet&ft  gcgvünbcten  Stuguftinev- 
tanoniffcnfdifteiä   lljabov  bei  ^JJedjein.     Weftorben    ift   cv   am   2S.  5J!äv,5    1475.' 

aäJie  Süeffetä  (Sd)iiften  ,5unäd)lt  nur  ]^anbfd)iift(id^  Uevbvcitet  unb  evft  in 
ben  cvftcn  SaTjvcn  bcv  iKefinniatitins^cit  ,ium  2)vucf  befbvbcvt  univben,  fo  erging  es 
and)  bonen  ©od)«.  ;^,uctft  cvfdjien  bei  iHidjacl  .^illeniuS  in  Slntirevpen  feine 
.!paut)tfd)vift  De  libei-late  Giinsliaiia  mit  einer  Vrädjtigen  i^orrebe  bes  'JInttucvpcncv 
etabtfefretära  6orne(iua  ©rab'fjenä'''  öom  29.  '•JJtär,;  1521.  3)crfe[bc  gab  barauf 
mit  einer  iiüvrebc  üom  2:'..  'Jluguft  [1521]  eine  cpislula  apologutica  öodjS  '^craui.-' 

V(ni  in^attreic^ftcn  ift  ber  etmaä  fpäter  unb  ,^1üar  maT)rfd)einlid3  in  ,SiddTIc 
crfd)icncuc  Dialogus  de  (luatiior  erruribus  circa  legem  evangelicaiii  exoilis. 
2öalnfd)cintid)  cbenba  unb  .^iemlid)  gleidjjeitig,  genauer  nad)  bem  Chfdjeiuen 
minbcftcnS  bon  SBeffetÄ  Fairago,  alfo  in  bor  'jU'eiten  .^öälftc  Bon  1522'',  cvfd)icuen 
nod),  mit  einer  anonl}mcn,  aber  fid)er  üon  i.'utt)er  l;eiftammenben  ä^orrcbe  ■'  öev- 
fe'^cn,  Fragmenta  aliquot  ü.  loaii.  Cloccliii  Mucliliniensis  anleliac  iiunquaiii  cxcusa. 
'Sex  Ixud  cntt)äü  jeboi^  nur  yim  Teile  Stürfc  öon  ©od),  SI.  26"  beginnt  ein 
Slul^aug,    Stellen    aui    Stuguftiu,    l'lmbrüfiue    unb    Sernljarb,    befonbcvä    aber 

')  Sgl.  meine  3J!onogTiHi()ic :  3oI)anu  '45iippcr  uuii  ©od),  l'cipjig  1896  (==  V'fip.iigcv 
etubicn  nu^  bcm  öebict  bcv  (ycfdjidjtc  II,  :i\  ■)  a}gl.  ebb.  S.  269— 275,  9Jen(ciij^f(op;ibic  für 
ptoleftontifdjc  3;f)eologic  unb  .«ird)c  7,  £.61  f.  unb  ^fil.  \.  'Jlllgcm.  Reifung  1902,  5it.  47. 
')  3n  meinem  Sud)  ®.  51ff.  Ijattc  irij  bic  iüottcbc  nub  ben  Stnrf  in«  3nf)v  1520  gcie^t;  bogcgcit 
5p.  fiolfoff,  ocitfd)t.  f.  ftttdjcngefd).  24,  S.  417ff.,  bcrf.,  bie  •Jlnfcingo  ber  öcgentcformatiuii  in 
bcn  giicbctlnnbru  1.  leil,  ^nlte  a.  <B.  1903,  S.  101  91.  44.  ')  &od)  S.  62if.  (jatti-  id)  mit 

(*)tunb  einiger  mi^BctftQnbncr  unb  .jn  irrigen  ©d)lüffcn  bcnu^ter  ©teilen  bo?  ^a\}t  1521 
nngcnomnien:  bngcgcn  21*.  flöblct,  Itjeolog.  Stiibien  unb  ftritifen  1899,  S.  135  — 139,  bcrf., 
l'utljcr  unb  bie  fiird)cngcfd)id)tc  und)  feinen  Sdjriflcn,  junndjft  biä  1521,  I.  2cil,  Erlangen  1900, 
S.  277— 2S0.  *)  ©od) ,  @.  03  ff.  Ijnbe  id)  i.'utl)erl  9Intotfd)of t  nnc^gelüicfen ,  ©.  262  f.  bic 
Sorrcbc  obgcbrurft. 


328  ajcttebe  ju  üochii  fragmenta. 

(SI.  30''— 45=')  gro^e  SIbfdjnitte   aus  X'utl^cve  Sd^rift  gegen  iL'Qtomu«  enf^atteub. 
§icr  nod^  bie  genauere  3?efd)icibung: 

„'JJ^  IX  DIYINE  GRATIE  ET  ,;  Glirilliaiia'  fidei  cömendationein,  contra 
fal  [  fam  «.V;  Pbarifaicam  multorLiiu  de  iullitijs  i;  &  incritis  operuui 
dotlrinam  i*c  glo=  !|  liatiouO.  FRAGMENTA  ali  quot  D.  loaii. 
GOCGHU  Mechlinieiifis  anteliac  nuii^  excii=  la.  "^  Appendix 
aurea  es  diuerfis,  de  gratia  &  libero  ar  n  bitrio.  de  fido  li;  bonis 
operibus:  &  q  non  fint  fine  pec  cato,  quomodo  inteUigilLir.  |  "^ 
Itidicem  eoruni  qua-  hoc  opufculo  continentur  ,.  folio  fcquenti  lector 
reperies.  Ad  Roma.  X.  ]t  Ignorantes  dei  iiifliciam  &  fuani  quserente.s 
statuere.  luflicie  dei  '  non  funt  fubieeti.  "  SiteltÜcEfeite  bebrucft. 
0.  C.  u.  3-     46  bejeic^nete  Slätter  in  Qnart,  lc|te  Seite  leer. 

f)elm)tcbt,  fibniglbcrg,  Seipjig  St.,  9{oftocf,  äOoIfenbüttet ,  giBicfou,  ftopciu 
Ijogen. 

Gnbüc^  bleibt  nod)  eine  groge  ju  beantluorten,  bie  tüix  \)kx  für  bie 
bciben  SPoncben  iL'uttjerÄ  jugleid)  eilebigen:  2Bie  ift  bev  SHefoiinotor  mit  bcv 
aSeffelfdien  Sricfianimlung  iinb  bcn  ©odifdien  ^i'ogmcnten  befannt  geuiovbcu  nnb 
^nt  Slbfoffung  bcr  beiben  i'ovvcben  oeranlafet  tuorben  ?  ^n  ber  in  iBetvadjt  fonnncn= 
ben  3^'^  fc't  einem  Shifang  Slptil  1522  aus  6ent  cifjaltcnen  3?ricfc  bes  bortigeu 
Slugiiftincrpiiove  lllctc^ior  'DJHvifd)S  ^eigt  fid)  J^uttjev  über  bie  nieberlänbifdjen 
SHorgongc,  fpejiell  über  bie  £d)irffQte  ber  bortigen  Seangelii^en  fortiDäf)renb  gnt 
iinterrid)tet.  .fiot  er  unfere  Sdjriftcn  jufnmnicn  mit  einem  foldjen  3?riefberid)tc 
rr!)alten'?  Dtodi  im  3u(i  1522  tann  ber  glücflic^  qu5  bem  ^nquifitionigcfängnis 
entfommene  9(ntluer)jener  '^!rtor,  ber  t'utl^er  innig  befreunbetc  lacobus  Praeposili, 
in  SBittenberg  eingetroffen  fein.  9lm  11.  9Ingnft  fd)rieb  t'utl)er  an  Spolatin  naä) 
^Rürnberg:  'MiUo  hie,  quae  ex  inferioiibiis  terrae  secum  attidil  laeobiLs  Prior 
Anlwerpiensis,  Dei  miraculo  hberatus,  qui  nunc  liic  agil  iiohiscuin.^-  Sefanben 
fid)  2Deffelfd)c  iinb  ©od^fc^c  Sdjriftcn  boninter? 

Otto  Giemen. 


")  enbctä  d,  328.  330  f.  332f.        ■=)  ebb.  S.  440  f. 


ajottebe  ju  Gochii  fragmenta.    1522.  329 


Epistola  uratulaloria  suiht  inueiitiono  el  editioiio 

lucubrationum  loauiiis  Taiileri   ord.  i)i'at'(licat<n'iiiii. 

Yiiesseli  riirisij  (ironins^eusis  et  loauiiis  (JocchiJ 

Meehliiiiensis. 

Cln'istiant)   lectori   S. 

in  scola!«tifa  Tlieolofiiu  nihil  aliud  tlet^iderarctur  (luain 
eloqueotia  et  ingeuiuiii,  miuquam  ego  fiiisseni  aii>us  in  caiii 
nuiuere  peuuam  et  gaiiiiire  (ut  Esaiae '  verbis  utar),  iie 
festucam  in  alterius  ociilo  iudicareni,  trabe  iiiea  ueglecta  - : 
suiu  et  ego  barbarus,  fateor,  teinii<|ue  ingenio.  Veriini  re-; 
i[)sa  eiiin  mihi  ad  saeraiii  Tlieologiain,  id  c^;t  diiiinas  literais 
conferretur,  ui!^a  est  iinpietatis  et  uanitatis  plena  omnibiis- 
<|iie  luodi»  j)eiicidosa.  (|iiae  Chii.stianis  ingenijs  non  ante  praeinnnitis  aniiatura 
dei  praepoueretur.  Hie  eoriiii  erexi  ^  et  frateruae  sahitis  siciit  iiieae  eiipidus 
'S  iieutLlaui  adiiersus  Hircum  istiini  capranim*,  aiulaeiiis  torsan  et  moidaeiiis, 
quam  uel  teuere  ferreut  aurieulae,  iiel  deeeret  meam  j)n)fe.<sionem.  At  ego, 
f|ui  uomiuis  ambitione  »emper  iuauis  fui,  faeileui  duxi  iaeturam  meac  opiniouis, 
modo  consuleretur  Christianae  saluli  siue  as[)ere  siue  blande.  Ef^t  ut  et 
morbos  aliciuos  oporteat  ferri  iucisioue  curari,  quos  uulla  colliriorum  mollicie 
•-'0  ])ossumus  mitigare.  Sed  esto,  ego  unllam  exeusatiouem  merear.  lutereidaut, 
etiaru  nie  supplieaute,  si  quid  nie  audiunt  Bibliupolae,  uniuersi  mei  libelli.' 
Gloria  niea  nihil  est.  Gaudeo  tarnen  et  aliot?  surgere  et  inueniri  impietafis 
eiusdeni  hostes  et  Germaniae  thesauros  in  liicem  prodire,  in  (piorum  niaiiu 
uolimtas  doniini  dirigatur.  Vere  uideo  Tlieologiam  sineeriorem  fuisse  et  es.se 
25  apud  Germanos  absconditam.  Prodijt  nuper  ueruacula  lingua  lohaune.s 
Taulerus*"  quondani  Thomista'',  ut  libere  pronuneiein ,  talis,  (pialem  egu  a 
saeculo  Apostolorum   uix  uatum  esse  scriptorem  arbitror.     Adiunctus  est  ei 


')  10, 14.  -)  Malth.  T,  3.  ')  Diesen,  wie  W.  Köhler,  Luther  ii.  die  Kirchetige-<ch.  I 
S.  278  A.  4  zeigt,  auf  die  Danielvision  sitrückgeJienden  Ausdruck  gebraudit  Luther  in  einem 
Brief  an  SpaJatin  vom  26.  Juli  1522  [!]  hei  Enders  3, 435.  *)  Aristoteles;  ^gl.  Köhler  S.  2T8. 
')  D.h.:  Mögen  alle  meine  Biidier  zugrunde  gehen,  ja  ich  bitte  die  Budiluindler  darum, 
wenn  sie  irgend  midi  erhören!  ')  Luther  denkt  hier  irold  an  die  im  August  iö>i  hei 
Adam  Petri  in  Basel  erschioiene  Aufvjubr,  die  er  „etwa  Ende  Dezember  1321"  in  Händen 
hatte   (Köhler  &  27ö).  ')    „Die   Charakterisierung    Taulers  als  iiuondam   Thoniistii, 

sichtlieh  veranlaßt  durdi  die  rorhergeliende  Polemik  gegen  die  Sdiolnstik,  spielt  an  auf  die 
Erzählung  im  „Meisterbudv' ,  nadi  wdcliem  der  Bettelmöndi  durdi  einen  Gottesfreund  ron 
der  Eigenliebe  und  Eigengereehtigkeit  —  für  Ltdher  die  Kemizeidien  des  Thomismus  — 
gehetU  wird"  (Köhler  S.  280). 


o30  ilonebc  ,511  liothii  tragmeiiUi.    1022. 

liljellus  situilis  fariuae  et  ÜDguae  Theologia  teutouica.  Post  hos  Vuesselus 
GroniDgeDi5is,  .«uo  couterraueo  et  ciui  Rodolpho  Agrifi)lae  iiupar"^,  si  literas 
luuuauiores  spectes:  caeteruni  superior  ctiam,  si  puritatciii  Tlieologiae  obsenics. 
(iiiaitus  nunc  seciuitur  (ut  uiiientes  taceam)  lohaiiues  Gocchius  Mechliuiensi.-;, 
iiere  Geruiauus  et  gnesios  Tlieologus.  Si  (xennania  uuquatu  fiiit,  carte  hodie  s 
Ctermania  est,  (|iiae  gcrmen  doiuini  in  tiiagnificentia  et  fructum  terrae  siibliraeni 
(am  luinieru.so  j)artii  profert.  His  ducibus  ex  liareiui  cedens  lampadem  trado, 
([iiibiis  spero  futurum,  ut  brcui  uuu  sil  in  orbe  Udstio  noi|Uc  Thoniista 
ue(|Ue  Albertista  iK'(|ue  Seotisla  uei|Ue  (Jceanisla,  sed  uuiuersi  siuiplii'cs  filij 
dei  et  gerniaue  Cbristiaui:  uiodo  ij ,  (pii  literaruiu  delicijs  sagiuati  sunt,  i" 
rusticitateui  dictionis  iion  fastidieriiit  et  saga  eiliciua  uilestjne  pelles  taberuaculi 
Mostri  iioii  c'dutenipseriut;  uiuiiis  gloria  tiliae  regis  ab  intus. ^  Certe  iibi 
eruditam  et  eIo(|ueutem  pietatein  e(inse(|ui  non  po.ssuiuus,  salteni  iiieruditani 
et  int'antein  j)raeferenuis  ini]>ietati  taiii  eloijueuti  ([uam  int'anti.  Kt  quid 
amplius  ludani?  Klo<iuens  abunde  futurus  est,  «jui  reruin  ojitiuiaruin  opuleutani  i'i 
i'opiaiu  iiabet.  Jpsa  per  .se  saj)ieiitia  non  modo  eIo((ueus  est,  sed  et  infantum 
liuguas  disertas  facit^:  et  e.\  ore  infantium  et  laeteDtium  perficit  uirtuteui.* 
Quam  uobis  mittat  de  sede  sua  per  organa  sua  cleeta,  qui  e.st  benedictu.s 
in  saecuia.     Amen. 


')  Zu  diesem  Va'gleichc  unnh  Lulher  netleicht  atu/ere;/!  durch  den  Brief  i/cs  Riulotf 
Äijricola  an  RenclUin,  Heidetberfi  'j.  Nor.  [H8SJ :  Clarorum  virorum  epistolae  latiuae, 
graecae  et  hebraicae  uariis  tcmporibus  missiie  ad  loannem  Reucblin  Phorceusem, 
Tubiiigae  1514,  /'ol.  r/ i^  —  tjO'',  und  bei  Geiijrr,  Johann  lieuddins  Briefwechsel,  Tühinf/en 
ISTö,  S.  6— y.         ■-)   Ps.  44,  14.         ')  .V«;).  in,  Jl.         ')   l's.  «,  ö. 


1.   ^tc  i^orliiufcr  iiitb  i^orarbciteii. 

längere  ^eit  \d)on  orteitctc  ^L'utlxv  ciii  feiner  yfircf)enpDftilJe,  bie  ©cnifinbc 
mit  cüaiigclifcljcu  'ij-'vcbigtcn  jii  ücviovgcii;  auf  bev  SBaitbiirg  liatte  ev  feine  33ittcl-- 
übcifctiung  füv  boä  cuangetifdjc  iioIE  begonnen.  2a  wax  es  unv  notihiid),  bafe 
ev  Qud;  ouf  ein  ved^tes  ebangctifdjcö  Ciebctbndj  3<cbod)t  naijm.  S)enn  nidjt  mit 
llnvedjt  urteilte  er,  bo^  „nnter  anbcren  biet  fd)äblid)cn  Jjeliven  unb  inid)lcin,  bomit 
man  bie  y^riften  üerfiil)rt  unb  betrogen ,  nidjt  für  bie  luenigften  bie  '^etbiid)lcin 
,5U  ad)tcn  feien":  fo  lange  fie  nod),  in  großer  'JJtcnge  in  ber  ©emeinbe  «crbrcitct, 
ül^  ©runblagc  für  bie  'Jlnbadit  bientcn,  nullte  luaTjre  ctjangclifd^e  gröniuiigteit 
immer  mieber  Cnnbufec  ertcibcu.  llnb  es  »car  beäljalb  Seit,  fic  „einer  ftarfcu 
guten  ;KeformatiDu"  ju  unterjief)en. 

^n  2i3al)rl;eit  frcilid)  tjattc  ßutfjer  biefe  IJieformation  idpn  feit  3Qt)rcn 
betrieben;  nur  ber  ÜJame  l^atte  nod)  gefeljtt.  Sonft  tnaren  es  gcrabe  Stoffe  mittet^ 
alterlic^er  Ö)ebetbüd)er  geuiefen,  bie  ^uttjer  —  ftet*  beftrebt,  an  bas  .fiergebrac^te 
anjufnüpfen  —  in  feinen  cüangelifdjen  5BoIt5fd)riften  neu  iearbeitet  t)ütte.  Somit 
"^otte  er  aber,  ol^nc  ba§  junädjft  ,5u  bcabfi^tigen ,  ben  3nl)att  bes  neuen  cöange= 
lifc^en  ©cbefbudjä  jum  guten  2ei(  fid)  fd)on  gefd)affen  ober  h,ienigften§  üorbercitet. 

©teid^  bie  crfte  feiner  Schriften,  bie  Vutf)er  felbft  jum  Sirud  icfbrbert  l)at, 
gel^ört  l^ietl^er:  „Sie  ficben  Sulpfalmen  mit  beutfc^cr  Sluslegung"  (Unf.  9tngg.  1 
<B.  158  ff.),  ber  bann  noc^  meljrere  anberc  Stuitegungen  einaetner  ^:pfatmen 
gefolgt  finb. 

SBon  altera  Ijcr  bilbeteu  bie  i^falmen  ben  Apauptbeftanb  ber  firi^lidjen  Sebete; 
3unäd)ft  war  bem  .filerug  öon  frü^  an  boi  4<eten  bcä  5pf alters  ,5ur  |5flid)t  gemadjt, 
unb  längft  ^tte  fid)  in  ber  3.*ertcitnng  ber  einzelnen  '^^'fatmen  auf  beftimmte  läge 
unb  il^rc  fiebcn  ©ebctsftunbcn  (Wette,  *4.him,  Xerj,  Scjt,  'Jbn,  93caper  unb  .ftomp(et) 
ein  fefter  2urnu§  gcbitbct.  l'ängft  Tratten  aber  aui^  nod)  aüertei  anberc  Stoffe 
an  bie  $falmen  fid)  angcr^ängt  unb  biefe  toiclfad)  übermud)ert.  @§  cntfprad)  nun 
gonj  ben  (}römmigfeit5beftrcbnngen  bes  ausgeljcnben  ^llittetatteri ,  baft  man  für 
jene  geiftlidjen  Übungen  meljr  ober  »ocnigcr  aud)  bie  Vaien  ,ju  gewinnen  fud^tc 
unb  if)nen  bcmcntfpred)enb  ben  ©fbctsfd^a^  ber  ßirc^c  in  bcutfd)en  ©ebctbüc^ern 
äugänglic^  madjte.  iSon  bicfen  cnt(;altcn  einige  ben  öoüftänbigen  atpparot  ber 
fonft  nur  bon  ben  :J{egulargeifttid)en  geübten  Öottesbienfte,  üerfolgen  alfo  gerabe.iu 
bai  3iel,  baö  reguläre  ?eben  unter  ben  l'aien  ^u  üerbreiten.  Stnbere,  mie  „Sic 
<£ibcn  6ür5  ^u   leütfd)   anff  aiucn  i)etlid;en   tag    ber    roodjcn    ain  .  ."    (Soften^ 


;i:{2  a?cllüid)lciii.    1.V22. 

biivd)  SoT)Qnncm  Sd)affclcv  l-MT*,  „Ik  Sibcn  tagjcit  Ulmi  bciii  fvüiilcidjuain 
cvifti  ..."  fbuvd)  .Cianiifcn  id)obficv  jun  .  .  .  IHündjcii  l.i>0())  ubfv  „2!ic  taijjeiit 
Uon  bem  teljben  ^c]n  d)vifti"  ('JiüvuL'evij,  ^obit  Sutfned)ti  liiib  ciiifac^cv  gcftaltet 
imb  l'ietcii  cntroebcr  iiiiv  für  befoiibcvi  feftlidjc  3fi'cii  ober  ,^uv  ftL-tcii  2Bii'bi'v= 
Ijoluiig  für  bfu  Sauf  ciiifv  SBodje  bic  tfinlidjcn  yiiibnd)tou  bav.  "■Min  aud)  in 
bii'fcn  fkiiicrcn  öcbctt'üdicvn  finb  bic  *i»ialmcu  mit  ciubcvcii  Stoffeii  lu'niiifdjt. 

3)a  finb  beim  »uoljl  nu«  bcv  virijtigcn  (>-vfi'niilni«,  bnfj  bic  'i»ialmcn  bodj 
bae  n.ievtliDlIi'tc  Stüd  nücv  bicfcr  y(iibad)t'iüliungcii  bniftclltcii ,  bic  y.n'ftvclnimjcii 
cvluadjfcu,  bic  ben  'l^inltcv  aüciii  bcn  ^.'aicii  jugäiiglid)  ,',u  iiiad)cii  tiad)tcn.  'Sai 
in  ,ial)tvcid)cu  yiiie-gabcu  licrbvcitctc  latcinifd)=bciitid)c  „'^-Mnl't'i'iu'n  tm"  nVpiivatii" 
(,5.  iJ3.  Sdigsbuvg  14!i4,  ]4!»0,  33afcl  1502  iinb  150o  11.  0.)^  gibt  bcuttid)  (einen 
6()arQftcr  otö  C^jctctlnid)  ,',n  evfeiuien ;  ]d)on  anS  bev  iSevleihing  bev  *^>fatnieii  auf 
bie  Ä'odjcntiige  unb  bic  cin.idncn  (''icbctc-ftnnben  luivb  cv  offcnbiiv,  nu'()v  nod)  ani 
bell  iU'crfdjviftcn,  buvd)  bie  jebcr  'j-falin  feine  bcfoubeve  iln'ftinnnnng  cvljält;  nnb 
bic  ^Beifügung  bc5  !nteinifd)en  2cj:tc5  \)ai  tuof)(  unv  ben  Sinn,  ba^  bie  Saicn 
auf}«'  bcni  Htm  ifjnen  gclnand)ten  awd}  ben  tivd)lid)cn  Icrt  in  bcv  ■Söunb  \)alm\  fLiHten. 

@an,i  in  bev  ;Kid)tung  biejev  in-ftvcbungeii  liegen  ^L'nttjevC'  bolfc-tiiMiliclje 
'4.>fnlnienlieavbeitungen.  Sae  beiocift  nuljvfnd)  Qud)  bie  üoii  iljm  gctvLiffcne  9(u5= 
U'nlil.  8e{)i-  tie,5eid)nenb  ift  e§,  bafe  ev  gevabe  mit  ben  i^iiBpfatmcn  beginnt.  Sie 
tuevbcn  in  ben  .Huvfen  gan,^  befoubevs  tjcinfig  benoanbt  uub  bilbeii  in  ben  öebet= 
büd)cvn  ftets  eine  befonbeve  Slbteitnng;  Hdv  QÜem  inevben  fic  in  bev  (\nftenieit 
fef|V  oft  gebetet;  nidjt  oljnc  Öhiinb  bnt  beäf)Qlb  t'utt}ev  gevabe  .^n  ben  5nften  1-517 
feine  Slnstegung  bevausgegcbcn.  iBeim  „(J8.  ^^falm  Uim  bcnt  Cffcvtag,  Aöimmel= 
fal)vt  unb  ^^sfingfttog"  illnf.  'Jüieg.  s,  <B.  4  ff.i  gibt  fd)OU  bev  2itet  .^n  cvfennen, 
ba|  feine  iicvU'cnbnng  üly  fivd)tid)cs  Webet  Vutfjcv  .^n  feinev  in'avbeitung  bcftimmt 
bat,  Uub  nnf  bie  älSabt  be§  111».  'f]alm^  i'llnf.  Vlnäg.  .s,  S.  LSG  ff.)  unvb  eö 
geluifj  uid,it  obuc  Pinfluf^  gemcfen  fein,  ba^  cv  täglicb  in  ben  fogenanntcn  Hoiac 
iiiinurcs  i:'|5vim,  levi,  Sei't  unb  'JiDu)  bnvdjgebctet  Umvbe.  Übvigcue  ift  aud)  bie 
V(u§lcgung  be§  'JJiagnificat  (Unf.  Vlu*g.  7,  ©.  544  ff.)  l)ievl)ev  ^n  vcd)neu;  biefcv 
tnglid)  ,5uv  iBeSpev  gebetete  Srfjviftatifdjnitt  U'ivb  oljnc  iveiteveö  ben  'Ufalmen  bei= 
gc,^ätjlt  unb  Ijat  neben  bcm  iiknebictuö  unb  bem  '■Tanu  bimittie  ciucb  in  ba§ 
„'.^'fattevium  cum  appavntu"  Vlnfnabuu'  gefnubcn.  i>eiiu  llo.  'ISfalm  (Huf.  ?(neg.  1, 
£.  GS;.»  ff.)  ift  e-3  intcvcffant,  bafj  Vnttjcv  nncl)  feine  lateinifd)e  JV-affung  nod)  {)iu= 
.^ufügt,  uiobuvd)  ein  UU>vgleid)  mit  bem  „"lifaltevium  enni  appavatn"  bivett  na'^c 
gelegt  uüvb. 

■•JiLid)  biet  nnniittclbavev  cvgibt  firi)  bei  anbeveu  '.!<ül{efd)viften  i.'utl)ev^  auö 
bcv  cvften  .^^eit  bev  iHefovmation  bie  33e3ict)Uiig  ,yi  ben  Stoffen  bev  Inetjcvigen 
©cbetbüdjev.  So  blicft  bev  151'.i  cvfcbiencnc  „Sevmou  bon  bcv  i^eveitung  ,^um 
©tcvben"  lUnf.  Vtnsg.  2,  ©.  <JS5ff.)  auf  bie  .jaljlveidjen  vömifdjen  Stevbebiicf)lein, 
bie  fogenanntcn  „Arlcs  nioeioiKli"  .yiviirf,  unb  bcv  „Sevmou  Don  bev  '-Bctvadjtuug 
bes  tjciligen  ^'eibene  P()vifti"  fllnf.  Vtusg.  2,  ©.  I06  ff.),  in  ben  (haften  beöfelbeu 
3oI)vcÄ  Ijevauägctommeu ,  ftettt  fid)  obne  lueiteveä  d§  eine  (Hiangelifievung  bev 
,5at)trcid)en  mittelaltev(id)en  5^!affiou*biid)ev  bav.     Sd^on  fein  litel   loeifl   auf   biefe 

')  äßit  benagten  bic  ?lii«gnbe:  Arj^onliii«  iiiiin-rlTuiü  \iin-  liiiiu'stiiin  viiuni  loiinueiu 
Knoljloiieb.     Anno  .M.  occuc.  viij.     (''Wiiiiirijcii,  .^H)f=  unb  Slnot-äbiblititljcl.) 


Sctbiidjicili.   1522.  333 

iöcjicfjungen  ^iii;  man  Oergleidje  miv  bic  Sclivift;  „Si^  ift  ein  fdjönc  unb  fnft 
nu^bav  betracfjtnnfl  bc-5  libcnS  3cfu  ..."  (3?ale(  biivd)  yiicfaiie  \!anipavtcvi. 
5Ibev  nud)  nn  nnbcvcn  i^üdjcvn,  bic  if)vcni  litcl  nad)  .jnniidjft  nnv  bic  Öii)d)id)tc 
bei  ^cibenä  unb  StcvbenÄ  g^vifti  ]n  cv,^äl)lcn  fdjeincn :  „Sev  tcyt  bc^  pnifioni 
ober  libcn?  d)vifti,  ö^  bcn  üicv  cnanflcliftcn  .^uiamnicu  inn  eljn  |l)n  bradjt  .  .  ." 
(©ctvurft  non  3o()annc-5  tnoHünd)  ,ui  Stvnfitnivg,  1500)  obcv  „^ic  üicv  5pQf|ion 
nad)  bcfd)vcibunf(  bev  Dicr  Guangiliftcu  .  .  ."  buvd)  Ijonnffcn  fdjcbffcv  in  il!iind)en, 
1521)  obcv  auc()  an  bcn  mcit  t'cvbvcitctcn  ^i^-icvttcnftcbctcn '  ()at  bev  Sevniou 
beutlidje  Scitcnftücfc. 

Sic  ^lifalnicnbeavbcitnnc^cn  Vntljcvj  tliuncu  Uiiv  im  flan.icn  nnv  ciH  ifüvlänfcv 
bei  „33ctbüd}(cin-3"  mevten,  bcvcn  tn-bcntung  fvcilidj  glcid)  au5  beffcn  cvftev  ^Inegnbc 
l'id)  ergibt;  bic  beiben  (Sevmone  tucvben  aU  33ovQvbeiten  fc^on  fid)  cvlDcifcii,  aber 
erft  bei  fpütcvcn  9Inägnbcn.  i^ebcntfonicv  n(i  allci  ÜiiÄfjcvigc  ift  bcibolb  bev 
Sinflnfe,  bcn  bie  im  Sienft  bev  i^cidjte  unb  bei  '.Jlbcnbmatjls  ftetjcnbc  Webeti-- 
liteiotuv  auf  .Suttjevi  2i!olfiid)viftfte((cvei  anigeübt  bnt.  Senn  Don  ben  ivattaten, 
bie  flui  i^vev  5]cugcfta(tung  bcvüovgcgangcn  finb,  bnben  einige  nnd)l)cv  gevabe  ben 
6vnnbftorf  bei  „iVtbüd)leini"  gebilbct. 

Tvci  *Dlomcnte  finb  in  ben  vömifcben  lu'idjt^  unb  \'llienbmcibii  =  in'tbiid)cvu 
miteinanbev  üevbunbeu:  einninl  cnttjaltcn  fie  5yeid)t^  unb  91benbmal)(igebcte,  fobann 
5?c(ebrungen  iibev  Söufje,  ;öeid)tc  unb  gatvament,  Uov  nllcm  aiix  einen  (5ünben= 
fpicgel,  bev  nnf  (^ivnnb  mnnnigfacbev  Sünbcnvegiftcv  unb  Xngenbtotatoge,  nbev  nucf) 
bev  }iti)n  0)eliLite,  be«  (^itnubcni  unb  bei  initcvnnfevi  ,inv  'Selbflprüfung  nn.iuleitcn 
beftimuit  ift.  9(ud)  bas  bcleljvcnbe  Woment  tjat  !s.'utl;ev  ,\\[  einigen  Xvaftaten 
üevaulnfjt,  ,iu  ben  bvci  eng  iicviuanbten  £cvnuinen  „bom  EntvauuMit  bev  i'ufsc", 
„uom  (jciligen,  Ijocbunivbigen  Snfvoment  bev  laufe"  unb  „Dom  I)od)tinivbigen 
Satvament  bei  Ijeiligcn,  tuabren  Veidjnami  t5f)vifti"  (llnf.  9Iuig.  2,  £.  714ff., 
727ff.,  742ff.),  öon  benen  bev  mittteve  mit  bev  3fit  aud)  in  bai  „iyetbücblein" 
XUufnabme  gefunbeu  t;at.  3.>ov  bev  -fianb  ahn  ift  »eit  uudjtigcv  bni  bvittc  illoment 
gemovben.  §i  '^at  bic  iievanlaffung  ,^u  ^uttjcvi  cvfteu  fnted)etiid)cn  'iHvbciten  (Huf. 
3(uig.  1,  S.  250ff.;  2,  £.  Süff.,  128ff.;  0,  ©.  llff.)  gegeben,  bie  ev  bauu  .jum 
Seil  in  bev  roid^tigen  „fiuvjcn  j?ovm  bev  ijcbn  ©cbotc,  bei  ©laubene,  bei  iüatev^ 
uufevi"  (Huf.  9(uig.  7,  S.  2fi4ff.)  .^ufommcnfaBt,  unb  auf  bic  ev  ;nvüdgveift,  ali 
ev  ,5U  uufevem  „i^etbiidjlcin"  fid)  entfdjlicfjt. 

»gl.  ßijftlin,  ÜJi.  eutl)cr,  5.  9tiif(.  u.  SiaWnan  I,  S.  IIC,  197,  247,  281  ff.,  287,  292,  401, 
437,  444,447,  453,  457,  .".29 ff.;  Syäiuiicv,  eiiitb.,  Wfirl)iri)tf  br-s  33rcuicv5,  f^rcibiiva  i.  i^-.  IM»."., 
®.  138f.,  170ff.,  17.5,  24f)ff.;  äl>ctjcr  unb  miie-i  JiirclKnlcjiton  II-  Sp.  lG14f.;  %^a\\\cx,  %\UMkn 
Ih.  86.3  (im  I]  ®.  39S  ;  aBcttcv,  Rep.  lyp.  9h-.  .372,  373,  109.5,  1923,  11.  Siippl.  9!t.  479; 
fliebctec,  '3lbf)nnb(iinticn  £.  127ff.;  ^olf,  Sr.,  Sic  bentfdjen  ©tfvbcbiidjlcin,  ftöln  1890.  ''J(iifjcr= 
bcm  bir  (finlcitmifleii  yi  bfii  Dcrfdjiebcnfn  iiod)  unftrcv  ?Iii-jgnbe  .^iticrfcii  ftiif)ftfn  8iitf)Ptid)viftfn. 


M  Siefe  Bon  Cutfjcv  in  feiiiev  äSotrcbc  jniit  „3<ctbüd)lciu"  cviuä()ntfii  öJcbcte  luuibcn  bet 
^eiligen  SBtigitta,  gcft.  1373  (ugl.  Sfenlenä^fl.  für  ptot.  Il)eol.  inib  flirdjc  IIP  S.  239ff.), 
jugefdjtiebcn  unb  tuatcn  in  iabtrcidjfii  ?Iii5ga6fn  tietbveitot  ugl.  v  33-  il*ellcr,  Rei).  typ.  9Jr.  2fi, 
21.3,899).    i!gl.  aud)  initcn  £.334  ^Jlnm.'l  am  CMibe. 


334  9^ct(iüct)lein.    ir,22. 

2.  'Jaö  *^ctDUd)Iciii  tu  fciiicit  ucrfd)icl)ciicii  ©cftaUiiiirjcii. 

.^itüci  Soüuüvfc  finbs,  bic  :^ut[)cr  in  hn  i>üvu'bc  feinet  „3?ftbüd)lciu5"  c^cgeu 
bii-  6i'[)ctbücf)er  foiiiev  2agi'  ergebt,  (.h  flogt  über  ben  „mnndicvlci  ,3aiiiim'v  Oon 
'i-'cid)tru  imb  £iinbcii,iäbti'n",  bcv  in  if)nen  fid)  fäiibe,  iinb  über  bii'  „iiud)viftlid)e 
'Jiavii)eit"  in  ibvcn  Scbctcn  ,iu  Kott  unb  feinen  .^eiligen,  uiobei  fie  „bcnnod)  mit 
Vlbln^  tjod)  aufgeblafcn"  feien.     ,3""Äd)ft  bafiir  einige  ^»voben. 

aSiv  ivnblen  fie  nu'S  ben  Don  Vntfjev  felbft  nngefiibvten  Webetbiidn'vn,  beni 
„.Oiortnlne  nninine"  unb  ben  a3rigittcngebcten.  Sen  (eljteven  finb  luir  unter  ber 
öorljin  l^erange^ogenen  föebetc-literotur  fd)on  begegnet.  S^er  „^"»ortuluö  aniniae" ' 
irar  ein  im  *,?(nfatig  beS  IG.  3inl)vt)nnbert^  ttieit  nerbreiteteö  Webetbud),  ha&  alte 
Seiten  ber  (Srbnnungc'Iitoratnr  in  fid)  Ucreinigte,  unb  nn  beffcn  ,;',ufammcnftellung 

')  Sie  @ntffi'f)uncv:'iiefd)icf)tc  be-ä  S8itd)Iciii-5  ift  biÄt)cv  nod)  lücijt  oufgcljeUt.  Srijon  qii-3 
bi'ii  ;jat)vcti  149<S  inib  l.''iOO  luctbcn  (atcinifd)c  „Ottiiliiä  aiiiiiie"  geiinunt:  1498  einer  bei  aöilf)elin 
Scl)nffeiier  l'oii  iliappfv-^Uiilor  in  Strafjtnivfl,  1500  einer  bei  bemfelben  iinb  einer  bei  Sobnim 
öivüliinfler  in  Strnfibiirg  flebrurit  l.'öain,  Reji.  typ.  *}!r.  89:;(!— 38);  aVi  and)  anä  be-i  leliti-ren 
Cffisin  tjcruorjeciontieii  liec^t  bnuti  am  bciii  ^'^br^^  1-"'01  ber  erfte  bcutfdje  „Ortii(u-5"  vor  (älH'llor 
*J(r.  191).  .Siicrft  niio  bem  3abre  1502  ift  bann  nber  ein  bei  3i.'')'J"ii  2Öiib'n9er  in  ®tra|jburii 
c^fbructtcr  beutfdjer  „Ortuliie"  befannt,  in  beffen  ^mprcffiim  jener  aiiäbrücflid)  ben  llhibm  in 
■•.Jlnfprnd)  nimmt,  „bif)  biid)lein  mit  fampt  be^  lateinifdicn  ortuln'S  nnfcnnflid)  nnb  yim  nUer 
erften  mit  tirofjcm  flei)f;:  müg :  coft  unb  arbeljt  bem  nlmedjtigeii  got  ,;u  (ob  ^efnmen  gefcld: 
grli'fen :  unb  gebrnd)t,  unb  bnrnndi  in  ben  Irnd  geben"  ,yi  bnbcn  unb  niif  brfffn  litclblntt 
Sebaftiau  3<rnnt  ibni  bci-S  nuc-briirtlidi  be.seugt,  biiboi  hemevit,  bnfj  „Ufonn  iluimjdjer  tiiiiigtlidjfr 
nmdit  niouuiuÄ  foU  pl)  peu  Imft  \]oA)  in  brp  ;»\oreu  pm  brmteun  iied)",  unb  .pigleid)  bcteuul, 
bii*  ^ud)  „bffeljeuu  uub  Duft  eorrigiert,  ,^u  tütfdjem  oud)  nil  irnufieriert"  ]n  bnbeu  (älieller 
yir.  236).  (H'enfo  befilteu  Inir  nug  bem  folgeubcn  3nl)re  einen  bei  iBiitjiugtr  gebruifteu ,  Dom 
20.  Oftober  bnfierten,  loteinifd)en  „Crtulii^",  beffcn  SSrnbreffum  ebeufnü*  ben '•Jlnfprnd)  ber  Ori^ 
giunlitüt  erljebt  unb  neben  Sörnnt  nucb  nod)  äüimpfjeliug  nlä  nii  ber  Su-^gabe  bcfeitigl  nennt, 
irübreub  loir  Dom  0.  g-ebrnor  !50:!  einen  SÖäbingi'rfdjfu  Srurf  be-5  Intciuifdjeu  „Ortutu^s"  nod) 
übiu'  bieje  bebeutfnmen  XUugnben  tcnncn  (bcibe  Triirfe;  'JJli'indjcu,  .'Tiof;  uub  £tant->bibliutbct;. 
Temundj  fdjeint  luirflid)  !li.Mil)ingcr  ber  llrtjfber  bf->  „Crtnln--"  ,(U  fein,  bcu  er  bdun  uiiiibcfteuv 
)d)on  149>!  gleid)  in  bentfcber  unb  Inteiuiidjer  Raffung  Ijcrnu-jgegebeu  bütte;  iörnul  uub  illWmpljeliug 
bat  er  bnnn  luof)l  jugejogen,  um  bnrd)  ben  fölaitj  ibre-J  9(nmen^  feine  Srnife  .^u  beben  uub  fo 
ber  jfonfurreuj  ,vi  begegnen.  SettfdmerU'eife  liegt  au»  bem  Sfabre  1504  aber  nod)  luiebcr  eine 
ill^nbiugerjdjc  bentfdje  „Crtulu>5"  =?lu-5gabe  Oor,  bie  nid)t'3  bon  i^raul  erUiiibut  (5)lüud)en,  .^of= 
u.  ®t.:S3ibl.i,  unb  erft  150.S  tcl)tf  fein  '•Jinme  uaibluei-slid)  Uiieber  (."{nrnde,  ißnuttö '•Jiiirreufcbiff 
S.  172f.).  Tn  nun  nndj  bie  bcibeu  loteiuifdji'u  "'.'InSgabeu  be-i  ,^\nbrc«  150:!  fid)  beffer  einreiben, 
lueun  SiVibiugi'r  1502  überliaupl  nod)  uid)t  ä<rnnl-5  .^lilfe  in  ?lufprud)  geuoiunu'u  b"'.  fp  'auu 
mnn  auf  ben  Ö3ebnufen  fommeu,  bafj  in  bem  Snipreffnm  „1502"  ein  3)rnrffebler  ftebt.  4<elueifeu 
liefje  fid)  ba?  inbeffeu  nur  unter  Snjiebnng  fämtlid)er  '■Jln-igaben.  ÜSgl.  nud)  (»b-  ©rbuiibt,  llist . 
litt,  dl'  l'Alsitcc  II,  S.  yCiilff.;  ,S"ioffmaun  l).  ^ntler.jlebeu ,  Wefrb.  be-5  beutfd)eu  J!ird)en(iebe? 
S.  209ff. ;  iÄieberer,  ''J(nd)rid)teu  II,  £  157if.  Vlnfjer  ben  fd)OU  gcuiiUTdeu  finb  uodj  folgeube 
Sructc  betonul:  1.  Inteinifdie:  Strnfjburg,  (Mvünluger,  1505;  ebcub.,  ;l;ob.  .WiiobUnidi,  1507  unb 
1.508;  (strnfiburg,  Wriiuiugrr,  l."i08;  Strasburg,  .(tnoblond),  1509;  ebenb.,  DJi.irt.  Jj-lnd),  1510 
uub  1511;  9)Jnin,i,  3ob- Scboeffer,  1511;  fil)on,  ^ob-  .(Mein  (inipensis  prolii  viri  Autonii 
Koli('r<,'rT.  (>ivis  NiiroiiiljerifcMisis),  1511;  ©trnftburg,  ?^lad),  1512;  Stutioerpeu,  .'pcur.  ßdert 
be  .fpombord),  15i:!;  l'flon,  .fflein,  15i:3  unb  151(i;  Tlain],  Sot).  Sd)oeffer,  151G;  *;i)ou,  ttleiu,  151(; 
nub  1517;  ^Jiiirnberg,  f^riebr.  'iU-ppu?,  1518;  Öl)ou,  .Hleiu,  1519;  '•JHirnberg, 'iU-ppiiÄ,  1519;  a^afel. 


»etbiic^tcin.    \rß2.  33r, 

feine  ©cvingeveii,  aU  Sebaftiau  Srnnt  iiiib  ^a(ob  9Bimpt)eliug  beteiligt  geliicfen 
waren.' 

3(n  H)m  ftcljen  bie  uov'^in  fdjon  erluät)nten  ©ünbenvegiftev  unb  Xiigeiibtatnloge 
3uni  „5Peid)ten  unb  Süitbcn,^Qf)lcn"  in  gvo&er  iHiIIftönbigteit :  üoii  (etUeveii  bie 
fieben  leiblidieit  SBerfc  ber  Ü3aviiil)er,iigfeit  im  3Infd)hi|3  on  lliattt).  25,  oSf.'-  imb 
bie  il|nen  eiüfprcdjenb  ^ufanimengeftellten  fieben  geift(id)cn  äUcvfe  bcv  Snvnifjev^ig' 
feit;  bie  (vinföttigen  Icl^rcn,  ben  ,'',ireifelnben  raten,  bie  Tvanvigen  tvöften,  bie 
Sünbev  [trafen,  ben  Söiberfadjern  lu'Vieiljen,  Unvedjt  leiben  unb  beii  iveinben 
öergeben;  bie  fieben  f^abcn  bes  fjeiltgen  ®ei)te§:  „äßei6f)eit,  üerftentnifj,  tnnft, 
gütigfeit,  iKat,  fterrf  ünb  ford)t";  bie  brci  götilid)en  Ingenben:  CMtaube,  .öpff'nu'fl 
unb  Siebe;  bie  Dier  „9tngcltugent" :  2i3eis()eit,  Scredjtigteit,  Sttirfe  nnb '•JJtüfjigfcit; 
bie  ad^t  Seligteitcn  nad)  ^Jlattf).  5,  ;iff.;  bie  .^lüölf  ^Höte:  „Virmut,  Wefjorfamfeit, 
.ffeufd}eit,  Sie  fe^nb  licbfjaben,  Senfftmütigfeit,  Oicljüd)  barmfjerljigteit,  Chjnfaltig' 
feit  ber  tüort,  5Rit  ,?u  bit  forgfam  bmb  ,iel)tlid)5,  9{ed)t  nieljnnng  bnb  ei)nfalt  be§ 
Uiercfg,  OJ(et)d)eit  ber  lere  unb  ber  luerd,  '-lirfnd)  ber  fü"^  flieben,  i^riiberlid)e 
ftroffung";    bancben  and)  bie  fieben  «aframente. 

Unter  ben  Sünbenregiftern  übertreffen  alle  anbercn  —  bie  neun  fremben 
Sünben,  bie  fedjs  günben  unbcr  ben  beiligen  Weift,  bie  öier  T)immelfd)reienben 
Sünben,  bie  fünf  Sinne  nnb,  bn^uiifdjen  Derftedt,  bie  jelju  Üiebote  -  an  3?cbeutnng 
nnb  geben  am  befteu  ein  iüilb  ber  öon  Sutfier  getabelten  9(vt  bie  fieben  Xobfünben: 


11).  2öolf,  l.")19;  9Jiirnbcvg,  5pcl)piie,  1.520.  —  2.  beiitidl)e :  etratjtmrg,  ©tiiiiitiflcr,  V,OZ; 
ebcnb.,  .ftnobloud),  ].507,  1-508  unb  1.509;  cbcnb..  ^tnd),  1512;  Scip^icj,  .«oiir.  ,ffad)floffn,  1.5i:l; 
©ttafebuvg,  J^Iad),  151:'.;  gi)oit,  .Ulciii,  15i:i;  ~)Ji'Qin,i,  "J-lftcr  Sdjocffcv,  1-51;^,  uitb  1514;  cbi'iib., 
3ol).  S^oeffcr,  1514;  a3n|cl,  Wirf).  ^luter,  1515;  ^(iiviitorfl,  ^ol).  gtiid)?,  151(;;  geifi.yg,  .Üorfjfl- 
ofeii,  1510;  ©Irnfeburg,  ©rihüiigcv,  1510;  'iliicvjbiivg ,  .finnÄ  *JJ!illev,  1518;  a^nfd,  *Jii(  t'nm= 
pnticr,  1518:  *JJiitnl)ftg,  *4Jci)pii-j,  1.518,  151!)' mib  1.520;  a'afel,  II).  aBolf,  1.520  imb  1-52:! 
(ugl.  aufeer  bev  geiinnntcii  Sitctntiit  bie  Sninmhingcn  Hon  *4>fl"<Jfr  ""b  aBfüfv;  bie  übtigcii 
Xtiicfe  in  '■Biündjcn,  •?)of-  ii.  2t.='i<ibl.,  iiiib  in  äßevnigi'robe,  ??ürftl.  Sibl.i.  Tns  93iid)  i'ntt)nlt 
(in  ben  latciiüfd)i'ii  nnb  bciilid)cii  '.UiH'gnbi'ii  im  gnii,ii'ii  gltid)iiinfjig)  ctum  folgenbfÄ;  *!lii}  beii 
finlcnbcr  folgt  ber  iiuvfu*  ber  *JJ!aria  (i.  g.  =  Olliiiuiii  iiarvum  H.  Mari;i.o:  Bn-viaiiuiii  Koni. 
Pars  liicni.  Mi'chliiiiap.  \x>^l ,  S.  ÜHiff.),  bnnn  ein  .ffuriiiÄ  Don  bor  l'nifiun  unb  *4.Miffion?= 
gebcte,  bie  fieben  2<ii|ipfnlmi'n  mit  ber  iiitnuei,  *^lbenb=  unb  li(orgeu=  nnb  Bernmubte  Webete, 
©ebctc  nn  bie  t)cilige  ^ungfruu,  nu  bie  ttngcl,  Slpoftel,  (Junngcliften,  *3J(örü)rcr,  .Stonfefforeu, 
l'ef)rer,  ^nngfcancn  unb  Ijciligen  äüitluen,  ©cbete  über  bie  .^lauptfefte,  5ötid)t:  unb  9lbenbnint)tS: 
unterric^l  nebft  öiebeten,  Wefiillntcrridjt,  ßebete  für  Herid)ifbeuc  Inge^.iciten  uub  llmftäiibe, 
(frinnerung  nn  ben  3ob  unb  glerbegcbcte.  ^H\m  Hon  15i:t  nn  finb  bcu  3lu^gnbeu  burdjiurg 
bie  3<rigittengebete  am  Sd)l»f!  l)iu,yigefiigt.  Wix  beuüticn  bie  'Jüii-gabe  „Strnfjburg  burd) 
ioljnnncm  n)äl)inger,  1504";  ligl.  bort  rUiff-,  "  lii  f.,  12'',  1)  U  ij,  gß'',  t,  «uij,  IT''. 

')  3Jon  bcm  neben  bcm  „.5)orlulnl"  öon  Sull)cr  uorfj  erloä^uten  „*l.'arnbifud  nnime"  ift 
nn?  nur  ein  InteiuifdjC*  gycmplnr  befnnnt  gcmorben  (bn-:-  „laeohus  de  iifortzen  in  nrlin  liasi 
leorum  laboribn.s  et  inipen.sis  pruiiriis  flaboiadun  jiandorc  ouravil"  1498  —  OÜJünc^en,  .g)of 
u.  ©t.^Sibt.),  nnb  c§  ntufe  bisf)cr  jlueifel^nft  bleiben,  ob  bod  Sud)  jemoU  eine  Überfctjung  in? 
Jientf^e  erlebt  tjnt.  Snljnltlid)  ift  e-3  bcm  „.fiortulns"  unl)e  Uerlonnbt;  unb  eben  be?!)alb  unb 
rtegcn  ber  Wleid)nrtig{cit  be-5  yfnmcu-J  loirb  !»;utl)er  ci  neben  jenem  genannt  l)aben.  ^)  Sie 
bort  aufgejäljUen  finb  burd)  bo^  l)in3ngefügte  „1k  loten  begraben"  nuf  bie  übliche  ©icbenjoljl 
gebrad)t. 


336  Sctl'ücfilciii.    1522. 

„•^offavt,   ftct)ttgfcit,    niifciifd)cit ,    ^^Jovn,    ?fxa%,   'Jiclib   inib   Jrngfcit"    mit   if)vcii 
oi'Vfllicbcvungcii.     So  luivb  bic  cvfte  fotgcnbeniuiBcn  ausgcfüljvt: 

„■•poffavt  ift  ,]We^cvf)nnb :  bic  ijiinev  önb  bie  nu^cv.  Sie  l)imevig  ift 
nud)  ,5tiit)ffltig:  (5i)ii  ift  ber  üevftcntnife,  bic  aiiber  bcv  bcgirbc.  S)ic  I)offavt 
bcv  ticrftciitnifj  ift  Incvcvtjnnb:  bic  evft,  mciin  eiiicv  ludiit,  ev  f)ab  fein  gut 
öon  t)m  felbcv  Uiib  iiit  öoii  got,  bic  anbcv,  lucnu  eiiiev  meijnt,  er  l]c\h  fei)" 
gut  ömb  got  Oevbicnct,  bic  bvitt,  tncnn  el)iiev  lociit  tinb  fid)  bcvümt  bcv  gütev, 
bie  ev  iiit  tjnt,  bic  öievb,  »oeini  ciiu-v  nnbev  leitt  lu'vadjt  öub  fic^  cr()cbt  ubcv 
niibcr  leut.  •*^^offnvt  bcv  begivb  ift  ,5tufl)evlcl);  (Sin  ift  öcviiicfieidjcit,  bic  anbcv 
ift  begivb  eigener  evtjcbnng.  .'poffnvt  bcv  ticvincffcnbcit  gcfd)id)t  in  öicvcvlel) 
geftalt.  Sic  evft:  locuii  fid)  el)ncv  ücvmifjt  cl)Uv  binga,  bnS  fid)  anbcv  lent 
nit  Uevmcffcn,  bic  onbcv:  luanu  fict)  eljncv  bevniiffet,  bcö  man  fid)  nit  Ocvmeffcn 
foK,  bic  bvitt;  uu'nn  firi)  c^ncr  licviniffct  bc«  gcfigc«,  cc  ev  gefigct  bat.  Sie 
öicvb  ift:  uuinn  fid)  cl)ncv  Ucvmiffct  clin«  bingS,  ba§  iibcv  fet)n  mad)t  ift. 
.fioffovt  bcv  begivb  ci)gcncv  evt)cbung  gefd)id)t  in  brel)evt)anb  1ücl)|.  Sie  evft 
ift  bcv  bevfd)afft,  bic  anbcv  ift  bcv  mcl)ftcvfd)nfft,  bic  bvitt  ift  ein  einfältig 
fuvtvcffen  ubcv  anbcv  tent  .^n  fcDU.  Sie  anficvlicbc  bi-'ffavt  gofd)id)t  in  ben 
bingen,  bie  be^  Iel)be^  ftat  Dnb  gc,5icvbe  ^^n  gel)pvent  mit  manigfaltigev  nbev= 
ftu^figev  unb  unnotbuvftigcv  gc.jicvb  bcv  flcDbcv,  Don  brm  baupt  bil,;  ,in  ben 
üevfcn:  mit  niantcten,  vörfcn,  l)ax( ,  fvcntjlcin,  beffttein,  bomben,  tanppen, 
fri)(egcvcn,  ftnvljcn,  flrd)ten,  guvtdcn,  fcdelen,  befd)en,  nnbclbcDncn,  patev  noftcv, 
fingevtein,  mcffevcu,  I)D|cn,  toon^tcn,  fd)ul)en.  Sav,yi  mit  bm'fu'at:  betten, 
bifdjen,  filbcren  gefi^iv,  ttcbnotcvcu,  mit  mond)evleb  föftlid)ev  uninbevbavlid)ev 
fpclifi  önb  mit  tvanrf  ünb  mit  nit  anbevcn  bingen  ou  .^nlt,  mit  fingen,  fagen, 
fitjen,  fton,  vfi)tten,  gon,  mit  gebevben,  (jofieven  in  manicbevtel)  luebfj  k.  ba§ 
eS  nl)enian  ev,ia[cu  nmg.  Savumb  mevd  l)ebevman  fi(^  fclbe,  \uo  önb  »oic 
ev  fid)  ticvfdjulbet  bat.  Cb  ev  aber  ba§  nit  mcvrtcn  nod)  nd)tcn  mit,  fo 
mevrft  CS  bod)  bcv  teufet  l)e  tinb  l)e  on  .jluciffcl  gav  eben  unb  gav  und.  ?[bcv 
nod)  toit  mev  got  jelbö  in  bcv  lDavt)cl)t  nad)  beS  t)evt^enu  gvunb." ' 
'•)l\ä)t  minbcv  ausfübvlid)  mcvben  bann  bie  übvigen  fecbe  lobiünben  buvd)= 
genommen,  äönvbcn  biefe  'i>cvu'id)niffc  ,^uv  Sclbftpviifuug  benutzt,  fo  mu^te 
U'evniivvnng,  enblo)e  Cniilcvei  obev  tiödigc  i'eväuBcvlid)ung  bcs  SünbcnbcUni^tfeiniä 
bie  (^olgc  fein.  2öiv  begvcifcn  beebalb,  bnfj  bcv  ih'cfovumtov  gegen  biefe§  „(£ünbcii  = 
,Vit)lcn"  eifert. 

Sie  „uncbviftlidjc  yiavvbi'it"  i"  i^i'n  Wcbelen  finbet  Vulbev  iuiiäriift  luubl  in 
bcv  übevaU  ficb  bvcit  MUid)cubeu  ''JJiavien-  unb  .^iieiligeuüerebruug.  So  uuvb  '•JJiavia 
—  in  einem  Webet,  bem  bic  fünf  ben  iyucbftaben  ibreä  '•Jfamcnä  entfprecbcnben 
Sitcl:  M<'(liati-ix.  AiixiliMlrix,  l^icpaiMliix,  IMiiiiiiii.iliix,  .\(ivoc..itiix  ,(Ugrnnbe  liegen, 
folgenbevmafjcn  ongevebet : 

■C  mavia,  ei)n  uH)tlcvin  ,^unid)cu  got  tinb  ben  nuniid)eu,  mnd)  bid)  bnt^ 
mittel  ,5Un)d)en  bem  gevcd)tcu  got  tinb  miv  ovmeu  f nnbev.  C  umria,  ein 
()elfferiu  in  aller  angft  tinb  not,  tum  mir  ,]n  l)ilff  in  allen  meinen  leiben 
tinb  l)ilff  miv  luibbev  bie  bi'ifen  geift  ftveiten  tinb  fed)teu  tinb  all  meine  bcfevnug 
tinb    anfcd)tung   ubertüinbcn.     C    mavia,    ein    unbbevbvingcviu  bev  ticvlovncu 

')  2'iiun  fplflcii  nort)  „Tic  (liuilff  ftaffcl  bcv  boffiivl,  bic  fniit   tun-nliovl  lH'iri)vrl)bt". 


3?etbüd^Iein.   1522.  337 

gnabeii  aüex  menfc^en,  mibbcvbvingc  miv  all  mein  bevloinc  ,5ci)t  ünb  mein 
iuiittid)y  ücvfQumts  (eben.  C  uiavia,  ci)U  cvdnidjtcrin,  bic  bo  gcborn  Tjat  bal 
mici  [icd)t  aller  U'ctt,  cvleuc^t  nun^n  Diiunffcn  ünb  unbefantnife,  hai  id)  ariiicv 
funbcv  iiit  gang  in  bic  fiiifterni^  bc5  tnoigcii  tobe^.  C  niavia,  el)ii  fiirfpredjcvin 
aücv  cüenbcii  iiienfdjcii,  bi§  mein  invfpved)evin  an  meinem  (elften  enb  üov 
bem  ftvengen  üvteijt  gotte^  ünb  evlDtvb  niiv  bie  gnab  önb  bie  fmc^t  bel)ne5 
leibeä  iefuni  cviftum.    3lmen." 

gaft  nod)  Stälfereä  leiftet  bas  fo(gcnbe  @ebet,  bal  'üJlavia  aU  bie  „gewaltige 
tbnigin  bev  tjtjmmel,  bie  ^ei)ligc  feijferin  bev  enget,  bie  auffcnttjalterin  gbtlidies 
30vng"  be.H'idjnet.  3^ie  Ö5cbcte  an  bic  .öeiligen  bleiben  ja  lucit  baljintev  juvüif, 
bieten  abev  and;  nod)  genng  Überidjlininglidjteiten.  So  tautet  ein  Webet  an  bie 
(*lftoufenb  3nngfronen : 

„C  iv  ge,5ierten  mit  teufdjcit  Dnb  iv  gctvonten  mit  bennitigfeit  ünb 
betlei)bet  niitt  gcbnlb,  uberbti'imet  niitt  blumen  bev  tngcnt,  irotbolicvct  niitt 
mäfi'igfeit,  o  iv  foftpaven  niagariten  ünb  anfjcnnelten  inngfvülidjen  niegbc, 
fommcnt  öns  ,^u  ^ilff  an  bev  ftnnb  be§  tob§." 

9lbev  and)  bie  ben  ßcbeten  binjugefügten  niand)evtci  Jöcbingnngen  nnb  bie 
nn  fic  gcfnüpften  ;^ufagcn,  bic  bao  58ctcn  inie  ein  mit  Wott  eingegangenem  .^anbelö- 
gcfc^äft  cvfd)einen  tafjen,  tonnten  ,yut()cv  berechtigen,  tion  „nnd)viftlid)ev  7lavvf)eit" 
ju  veben. 

So  mu§  ein  ßcbct  „mit  mavcm  vntucn  Dnb  lauterer  bcid)t"  —  ba§  ift 
ancrtenncn^iuert  ,  aber  juglciii^  „bov  el)ncr  figur,  bic  fant  gregDvieu  erfd)ei)n", 
gefproc^en  werben:  bann  ift  e§  wirffam.  6in  anbcveS  foß  „tjor  bnfcr  fvanjen  bilb 
in  bev  fonncn",  ein  anbevcl  nur  „mit  gebognen  fnl)cn"  gebetet  »ucrbcn.  Söcr  es 
atfo  fprid)t,  bev  „uuivt  nit  Don  f)l)nncn  fd}ei)ben  Pngcbcidjtct  Dnb  wnrt  brcnffig  tag 
tior  fernem  tob  bie  gar  ermnvbigc  iungframen  mariam  ,yi  fel)ncv  (jilii  bereit  fel)cn." 
Cfin  anbevee  ©ebct  „Por  fant  Vlnnen  bilb"  ift  gut  „für  bie  peftilcnti",  cin§  an 
„fant  margveten"  „für  cl)n  i)eglic^c  frantü,  bie  in  ti)nb§  arbeit  begvpffen  ift";  ein 
onbcveS  bemaljvt  bcn,  brv  cS  fpvid)t,  bajj  cv  „fct)u§  gcl)en  tobc-j  ftivbct."  'ilUx 
aüe  biefe  äuf^^S*^"  übertreffen  bie  mit  ben  ©ebeten  oerbnnbeneu  '•^Ibläffe.  So 
Perf)eiBt  bae  ©ebet  tior  bev  (irfd)einung  be§  (jeiL  ©tegoriul  „rjiiij.  taufent  fcd)S 
f)nnbcrt  inr  tinb  .vriiij.  tag  abla^,  bie  Pon  bcmfelbcn  babft  gregorio  Pnb  anbern 
nad)Uolgcnben  bäbftcn  ba  «on  geben  fel)nt";  ein  Perloanbteä  öebet  ücrfprid)t  „fo 
tiil  tag  ablafe,  a(§  Pil  ronnbcn  pnfev  f)ev  iefu§  criftug  t)at  gct)ebt  in  fernen  lei)ben, 
nämlichen  fnnff  tanfent  Pier  t)unbcrt  fnnff  tmb  fpbben^ig".  ©an.i  befonbevS  üiet 
aber  teiften  bie  i'rigittengebetc,  bie  t'utljer  eben  um  iljver  nnge()cnerlii^eu  9lbläffe 
tuiflcn  nod^  befonbers  nam^^aft  mad)t.  Söev  fic  betet,  fc^afft  fid)  nid)t  nur 
felbft  9lbla6,  c»  incrbcn  aud)  „a\\^  bcefctbeii  gcfd)ted)t  4I).  feilen  erlPBet,  .rti. 
funbcr  au6  beäfclbcn  gefd)leii)t  bcteret  önb  .rö.  red)tucrtigen  Pnb  geredeten  tucvben 
tion  bcSfelben  gefd)lcc^tc  in  glitten  beftanb  tinb  mcfcn  beftattiget  tinb  beftanbig 
gemacht". 

Syon  fold)eni  „nmnd)cvlei  Jammer"  unb  „nnd)viftlid)ev9Jarrt)cit"  bie  ©emcinbc 
3u  bcfveien,  rviU.  nun  Sutl)cr  fein  „4^etbüd)lcin"  anSgcTien  laffcn.  ©ernc  töte  er 
gleid)  inel)r.  Stber  bic  Sad)c  leibet  feinen  yiuffd)nb,  nnb  er  ()at  jcljt  gerabe  nid)t 
bie  Seit,  büntt  fii$  aud)  fold)cr  gieformation  allein  uid)t  gcwad)fen.  Sc6f)alb  loill 
er  etft  mit  einem  Slnfang  fid)  begnügen,  in  bev  .g>offnung,  bafj  bann  tion  felbft  bie 


:^3S  a3ctbiic()(cin.    1">'22. 

Sadjc  einen  ijuteii  (Vortgong  nimmt,  nnb  bnf;  and)  anbcvc  mit  .Crnnb  anlegen.  Ch- 
tnt  5nnädf)ft  evft  einmal  haS  ^iJptmenbigfte,  inbem  cv  bcr  ©emeinbe  einen  redeten 
„Spiegel,  bie  Sünben  .',n  evfennen"  nnb  „eine  einfältige  rf)viftlid)e  ("vovm  ,^i  beten" 
in  bie  .^anb  gibt,  betbc§  nad)  ben  in  ber  Sdjrift  bafüv  gegebenen  förunblagen, 
„bcn  ,^ef)n  ©etotcn  iinb  bem  Üfatevunfev." 

Snp  bot  (ibev  nngefudjt  „Sie  fnv.ie  (Vovm"  fid)  bar.  Qn  i()v  battc  i'utbev 
bie  jeljn  ©ebote  al«  ben  redjten  Siinbenjpiegel  bef)anbelt,  bie  „bcn  -Diienfeljen  feine 
Ävant^eit  citenncn  laffcn",  battc  ond)  QUÄbvüdElid)  bie  jat)(veid)en  »cviüineuben 
Äategovien  auf  bie  .jelju  ©ebote  inviicfgefübrt  inib  baS  ä'atevunfer  al§  ba§  „gemeine, 
einfaltige,  d)i'iftlid)e  GJclut"  bev  ©emcinbe  au'jgelogt,  batte  iibcvljanpt  in  ben  bvei 
.söanptftücfcn  „alles,  \vai  einem  (s^vift  not  ift  ,yi  miffen,  gvünblid)  unb  iiberfliiffig" 
bavgeboten.  (.H  galt  alfo  nnv  ber  „Äiivjcn  5ovm"  ben  neuen  Eitel  „3?etbüc^tcin" 
,yi  geben  nnb  e§  mit  ber  einbringlieljen  „(hniarjnung"  in  ber  i'orrebc  ausgeben 
■,n  laffen ;  fo  umr  bie  'Deformation  ber  „üiel  fitäblidjen"  @ebctbüd)er  in  bie 
aSege  geleitet. 

©anj  unPeriinbert  freilid)  i)at  Vnt[)er  bie  „.ffnr.^e  fforni"  unter  bem  neuen 
litel  nidjt  tjinauggefanbt;  an  üerfdjiebcncn  Stellen  («gl.  Unf.  Slnsg.  7  ©.  20C),  Gf. ; 
211,  24;  212,  27;  218,  7  u.  18;  223,  IS;  228,  4  mit  bcn  entfprcdienbcn  Stellen 
im  iBetbüc^tein)  benicrft  man  feine  beffernbe  Apanb;  namcntlid)  in  ber  (Jrtlärnng 
bc5  britten  unb  tiierten  Oiebotö  t)at  er  feiner  gefi.irbcrtcu  rcformatorifdjeu  Vlufdjauung 
;Hed)nung  getragen. 

Unb  eins  Ijat  ;L'ntl)er  bev  „.ftnrjcn  Aovm"  gleid)  Don  nornl)crcin  nod) 
bin.^ugefügt  unb  tion  Einfang  an  bin3u,^ufügen  and)  bealifid)tigt:  eine  93ete()rung 
über  ba§  91Ue  'DJhnia.  ,^\n  feiner  9lu«lcgnng  bc-J  'DJiagnificüt  l)attc  er  eingangs 
nod)  ben  Sßunfd)  ausgefprodjen,  ba^  bie  .jarte  '•lliutter  Wottc§  ibm  ben  ©eift  er= 
werben  möge,  bicfen  ihren  ©efang  niitjlid)  unb  griinblid)  an5,)ulegcn,  ()attc  bnnn 
freilid)  in  ber  9tu§tcgnng  fdbft  fd)on  alles  ©cmidjt  auf  bie  S^iebrigtcit  biefer 
beiligen  iOlagb  gelegt,  bie  Feine  l^clfcnbc  Slbgijttin  fei  unb  nid)t  felbft  C*bre  fud)e, 
nod)  unö  ctmaö  gebe,  in  ber  Pielmetjv  nur  ©ott  gelobt  uievben  folte  'Unf.  '.Ilnsg.  19 
S.  '<\r,,  27  ff.;  540,  30  ff.;  r>(i8,  3;!  ff.;  574,  3  ffi.  Scitbem  Ijatte  biefe  Umbcntung 
ber  'OJlarienPcrcIjrung  fid)  aber  met)r  unb  mel)r  ,yi  einem  ©cgcnfatj  öerfdjiirft; 
immer  niebr  ()atte  er  erfannt,  ba^  ber  .riultns  ber  Wnria  ©ott  unb  bcni  .^errn 
ber  ©emeinbe  bie  *,'lnbetnng  raube;  unb  in  einem  ©cbetbnd),  in  bem  nad)  bi?^ 
l)eriger  3lufd)anung  bie  ^JJtarieugebetc  beu  Oornebmften  '.^.Uatj  cinnaljuien,  mufUc  er 
biefe  Stellung  irgeubroic  ,5um  Vluebrucf  bringen,  (fr  tot  uid)t  genug,  loenn  er 
einfad)  feine  'JJlariengcbete  gab  nnb  bou  ber  <£ad)\:  fd)Uncg,  er  mu^tc  öor  ben 
@efat)reu  ber  lliarienOeret)rnng  loaruen  unb  .^u  rechter  it'erel)rung  onleiten.  *Jinr 
in  bicfem  Sinne  olfo  ift  eS  ,^u  Uerftel)en,  tucnn  er  ben  brci  .fiauptftücfen ,  bie 
er  burd)  il)re  3iif'H"""'"foffi'"g  i"  ber  „Äuvjen  Aorni"  liingft  all  bie  red)ten 
eöaugelifd)eu  bingefteflt  hatte,  im  „'i<etbüd)lein"  nod)  einmal  ba«  IHoe  *).'(aria 
hinzufügte. 

Siamit  foUte  aber  aud)  urfprüngliri)  ber  Inhalt  bei  „syetbüd)lein§"  erfd)öpft 
fein.  Sag  heiocift  bie  Üorrebc,  bns  bctueift  ber  urfprünglid}e  2itel,  ba§  beloeift 
oor  allem  bie  iterglciehnng  bcr  ältcften  1'luÄgabcn  (f.  unten).  S)od)  entfdjlof}  fid) 
l'uther,  beöor  uod)  bie  erfte  l'lufloge  im  Srucf  üoüeubct  mar,  .^u  .^mci  (^riueite- 
rungen.     Sie    hohe   iVbcutnng,    bie    er    bem   '|!faltcr  nU   '•IWiiU     unb  (^icbctbud) 


a5cll)iic[)tciii.    1022.  HfiO 

tunma^,  lief;  it)u  ^uiiäcf)ft  iiocl)  einige  ücvbciiifdjte  '|!faliiu'u  aU  xcä)k  ''3}hiflerflet)ele 
I)iii,5ufÜ9cn.  Scv  Xitet  bev  .(lueiten,  iiod)  uov  iioücuhung  bcv  cvften  bcgoiiiieiien 
l'hiftage  gibt  fc^on  Uon  bicfcv  5(bfid)t  Äuiibe.  Scv  12.,  67.,  51.,  103.,  20., 
79.,  2.">.  iiiib  In.  ':|.!f(itm  nnivben  für  biefe  A>inyifügung  beftiiiinit.  (v§  ift  fd)>uev 
ju  fageii,  luic  t'utljcr  gcvobc  311  bicfer  ,;5uiommeiiftcÜuiig  gefüljrt  fein  mag.  Über 
Scrmutungen  tommen  wir  iiidjt  l}iiiaul.  Gin  ©cgcnftürt  bcr  ehemaligen  2Büd)en= 
fnrfe  in  ben  geuui()tten  £tü(fen  ,^n  finben,  luürbe  fdjon  efjer  mögliri)  fei",  wenn 
cS  ftatt  bev  ad)t  nnr  fiebcn  luären.  %m  nädjften,  füllten  luir  meinen,  (jiitte  cc- 
gelegcn,  »Denn  l'iitljer  in  crfter  .i'inie  bie  fdpn  bieljer  in  Sonberertlävnngen  au<o= 
gegangenen  ipfotme  ücrumnbt  (jötte.  9lber  Don  it;nen  i)at  er  nnr  einen  nn§  ben 
a3ufjpialmen,  ben  51.,  micber  genommen,  offenbar  foltte  er  für  fie  ein  aiepräfentant 
fein.  Sann  tjat  Sut()ev  aber  nberf^anpt  moljl  in  ben  getuäljtten  '|*ffll"ii-'n  bie  not- 
Wenbigften  'lUinfte  eine»  djrifttiefjen  töebets  bargcfteüt  gefeljen,  nnb  wir  tjiitten 
Ijierin  ben  ü)n  bei  feiner  ^tneioal)!  beftinimenben  öiefidjtspunft  ^n  ertennen.  Sie 
ben  einzelnen  Stürfen  gegebenen  Über)e()riften  fef)einen  hai  sn  beftiitigen.  Übrigen« 
erinnern  fie  ununllfürlid)  an  bie  g(eid;e  Söeife  in  beni  oben  erludljnten  „''.^ifalfevinni 
cnm  apparatn",  uub  es  ift  nid)t  nnmijglid),  ba^  l'ntljer  üon  ba  Ijer  ,5n  i()nen 
beftintnit  U'orben  ift.  3ntereffnnt  ift  eine  ^lu'vgleidjnng  ber  Hon  ii'utber  genuiblten 
mit  ben  bort  gegebenen  Übevjdjriften,  bie  überaK  bie  tneit  tiefere  Vlnffaffniig 
Suttjerg  offenbart : 

^^,um  12.  ipfalni  bemcvft  bae  „'^.^fatterium" :    „3)en  pfalnien  fprid),  ob 

bidj  t)emanb  mit  önbilliet)  onfid)t,    ba§   \)n  gott  betere."     V'nttjcr  übcrfd)reibt 

itjn:    „c^n  beten   ümb    er()cbnng   be^  fjeijligcn  (vuangelion."     Scn  ()7.  ^^Nfolni 

fpridjt  bog  „^^ifaltcrinm"   „ümb  ben  erbluiiel)er";    .^uttjer   betet    iljn   „Dmb  Iju 

nel)men  be§  gtatubcne".     Set  51.  5pfa(nt   ift  nadj  bem  „^^'falterium"   „nuij 

3efpred)en  für  fc(   nnb  Iel)b";  Sutf)er  finbel  barin    „bie  erbfnnb  fampt  l)f)ren 

frndjten".     *Jtid)t  einmal  beim  lO:!. 'ij.'falm  tommen  fie  einigermaßen  überein: 

ba§  „^|*fßUcvium"  )prid)t  i()n  „.jn  eren  allen  gotteö   l^eiligen",  Sutlier  „®ott 

tjn  banden  fnr  allerlei)  moUtbatt".    2)en  20.  ^lifalm  loibmet  ba§  „^J-Untterium" 

„ben  .^melffbotten" ;    l'ntljer    bentt   l)ier  on  „gntt  regiment  unb  Uieltlief)  nbir^ 

tei)t".     Seltfam  bifferieren  fie  beim  7!'.  ij.ifalm;  bas  „''|*inlterinm"  fcljt  Ijin.jn  : 

„Sen  fprid)    ben   tinbliii,    ba§    fi)    nns    erirerben   ^efnnimen   ^n   ben   cluigen 

fvenben";    l'utfjev;     „äBibbcr    ber  (itjviftlidjen    gemcljne     nnb    be§   Gnangeli 

fepnbe."     i^cim  25.  'I^jalm  felHt   im  „'|!fnüerinm"  eine  U3cftimninng.     4^eim 

10.  '45falm   fagt    bas    „^4^falterium":    „®en    fprid;,    ba-J    bir    got    gnebiglid) 

nrteile";  Sntljer:   „3Bibber  ben  3lntid|rift  nnb  fel)n  ;iiet)d)  ju  beten." 

Üen  12.  unb  07.  '|>tatm  fjat  t'ntber  balb  nad)l)er  and)  in  .ß'iret)enlieber,  in 

„bentfd)e  *^<)almen",  nmgeftaltet;  ber  12.  1  „IHdj  Wott  Dom  .^limmel  fiel)  barein  .  .  .") 

cvfd)eint  fd)on  im  ?td)tlicberbud),  ber  07.  („(f§  wollt  im§  Wott  gcncibig  fein  .  .  .") 

im  (fvfuvter  Pnd)iribion  Don  1524.     Sßir  U'iffen,  bnß  li?ut{)er  bie  gan,ic  5)ieil)e  ber 

SBnfepfalnien  in  beutid)e  lieber  umgebid)tet  ,vi  fel)en  luünfdjte,  bafi  ev  felbft  barnn 

wirtte  nnb  anbere  bafür  luarb.     ilielleicl)t    fyit  er    in    berfelben  3Beife    and)    bie 

Umbid)tnng  nnferer  ipiil'"cn^''-'if)''  beabfid)tigt,    nnb   c^   ift    tein  ;^ufall,    baij  jene 

beiben    !i'icbcr    gcrabe    ben    beiben    erften    i*fn'i>"'"    nnferer  Vlneioat)!    entfpreel)en. 

3tnd)  bac'  fpvicl)t  bafür,    bafi  ^.'ntljer,    inbem   er  Spalatin   beftimmte  iMifjpfalmen 

^nr  Übertragung  in  *>.'ieber  enipfieljlt,  Diclleieljt  and)  auf  einen  '|.5falm  nnferer  ;Jieil)e, 

22» 


MO  5Ptl[)iic()lfiii.    1522. 

ben  103.,  ucniunft '  iiiib  ha^  ein  anbevcv  ■4>üilin  uuierev  'Jln-mmlil,  bcv  Uk,  um 
bie)clbe  3^''  c""^  'J3cavbcitun9  burd)  Sticfi-l  —  in  beut  \?icbe:  „Sein  avmer 
JpQufe,  ^crv,  tut  tiageu"  —  gefunbcu  Ijat.  Sac-  !C'ieb  crfd)eint  ,(uerft  in  3Baltt)CV5 
GJejangbucf)  unb  fjot  bemnoc^  bamals  bod)  offenbar  Sut^cvS  S^iHigung  gefunbeu; 
fpätev  öcvfcf)tDinbet  es  aUfibinge  ou§  2utl)ev  uaT)o  ftef)cnbcn  ©efangbüc^ern.  Sie 
Umbict)tung  be'^  51.  '^»falme  uou  P-vtjovt  .öegenU'Qlb :  „Cvbavui  bid)  mein,  o  .öevvc 
@ott  .  .  .",  bie  Einfang  1524  fc^on  in  einem  2Bittenbevger  &in,ictbrudE  üovliegt, 
fann  jcbod)  füv  unfcre  iiermutung  nid)ts  beuieifeu,  bn  bn5  Sieb  Bon  Sutf)fv  au«^ 
bviirflid)  ben  llmbid)tungcn  bcv  SBufepfalmenvcibc  pgi'(ät)lt  R'ivb.'- 

£q5  litclblQtt  bec  bvittcu  —  ebenfaH§  Bor  JevtigftcIIung  bev  cvften 
begonnenen  —  9Iuflage  bee  ,.5Betbüd^(cin§"  nennt  bann  beieitö  bie  anbeve  nac^= 
trüglid)  befd)(offene  .&iu,iufügung:  ben  iitusbvief.  hieben  bem  SHten  ttioüte  Sutljev 
tuol)l  aud)  bae  Sieue  leftament  im  i*üd)lein  Bcvtveten  fe^cu.  Saju  fdjicn  itjm 
bev  iitu5bvief  am  gceignetfteu  ju  fein,  lueii  ev  in  il;m  „eine  Söeifc  faf),  ein  djviftlid) 
t'eben  ^lu  uutevvic^ten."  * 

Seine  Jpin.^una'fime  evni5glid)t  nn§  nngefäbv  bie  Seit  bev  @ntfte!§nug  uub 
bf«  evftcn  Crvfdjeincns  be^  „i*ctbüd)U'ine"  ,yi  beftimmen.  ©egeniibev  feinev 
(SJeftaltnng  in  bev  Septcmbeibibel  ,^eigt  unfev  Sevt  be§  2itulbrtef§  nod)  eine 
weuigev  Boüfomniene  ffaffnug  i\.  untern.  Vntfjev  "^at  alfo,  nnd)bem  ev  ben  58vief 
im  „*.t3etbüd)leiu"  Ijat  brurfen  loffeu,  nod)  an  i^m  gefeilt.  £o  muffen  .^icifc^en 
unfevem  £vnrf  uub  bem  in  bev  Scptembevbibel  imnu'vl)in  einige  3Öocf)en  liegen. 
Sin  lefetcvev  tuivb  bev  litusbvief  etlua  ©übe  '^luguft  gebvudt  tuovbeu  fein.  £o 
büvfen  toiv  unfeven  Svurf  unb  bamit  bie  ä'oKcnbuug  bei  „Söetbüdjleiue"  luoljt 
um  Pnbe  ^uü  anfehen.  2a  nun  aber  bev  *).Uan  bce  58üd)teiu5  uiäf)Vfub  be4 
S)vude5  jlBeimal  geänbevt  tnovben  ift,  fo  »uevben  tniv  uu«  biefen  nidjt  allju  eilig 
uovftelleu  bürfcu;  ba,;u  umv  --  minbcftene  im  i^uli  —  Sutf)ev  buvci^  bie  übevau^ 
fc^nelle  Ü^oÜeubung  bev  Septembevbibel  oTjnebiu  Bon  5)vudElcgnngÄavbeitcn  in 
Vlnfpvud)  genommen.  So  mevbeu  miv  auf  bie  .ffompofitiou  be^  „SPetbüdjteinä"  luobl 
,^iuei  5Jionatc  ved)nen  büvfen.  Einfang  3iuui  1522  mag  feine  evfte  Svudlegung  begonnen 
tjaben,  uub  im  ''3J!ai  mag  bev  '^lan  feinev  .ipevnuegobe  gefaxt  movben  fein.  — 

Xvoij  bev  beutlid)  cvteunbaven  (Viiben,  bie  Bon  5ut^ev§  3?ud)  .^n  ben  Bov= 
rcfovmatovifd)eu  föebetbiidjevn  fid)  liinübfv;iel)cu,  ift  bae  „i*etbüd)lein"  bod)  etioa-? 
luefcntlid)  anbeves  geU'ovben.  i*ov  allem  tvägt  e-;  einen  eminent  objettiBen  (^'l^avattev: 
nuv  biblifc^c  Stücfe  —  bcnn  bev  Ölaubc  gilt  ot)ne  »eiteret  auc^  a(§  foIdjeS  — 
finb  bovin  entbalten.  Tie  bvci  .iönuptftürfe,  bie  bieliev  —  in  ben  ©ebetbüc^evn 
menigftens  -     unter  ollcrlei  anberem  '•JJtaterial   ucrfterft   mareu,    fteljcu    bebeutfam 


')  2Benn  mit  biefnii  itäiiilid)  mirtlid)  iiii)i-v  lO^i.  unb  iiicljt  unjet  104.  ^lifalm  gemeint  ift, 
bif  in  bct  3!iilijotfl  mit  boiifcUH'ii  äl^uttcu  licginncii.  "Xafüt,  biifj  Icljtfvcv  f(emeint  ift,  fprid)t, 
bü6  out^  bct  ;^2.  unb  :'..'i.  *^.>falni  nad)  bcv  ,Säl)liinfl  bor  Sulgnia  angefiU)tt  roetben.  lod)  eignet 
bei  103.  ^Jßfnlm  feiner  ganjcn  (Vnffnng  und)  fid)  Uieil  fnft)r  ,5Ui'  ll"ibid)tMng.  ®crnbe  bei  ben 
gleichen  ^Infangc-tuortcii  fnnit  i.'iit()cr  fid)  jn  fcl)r  leid)t  in  ber  '^al)l  iicriel)cii  Tjobcn.  3!gl.  (Jnbcr--, 
VuH)ni  !8ricfn).  IV,  S.  274.  ■)  ^iitcreffnnt  ift,  bnfe  bcv  20.  iinb  79.  ^^ifntm  im  3nl)rc  154G 
Don  3i"f'u«  Sonn--  in  bciitfdjc  Vicbcr  nmgcbid)tct  luotbcn  finb  unter  llbctfdjriftcn ,  bie  nn  bie 
im  „Si<etbüd)lein"  erinnern,  5i!gl.  äOnrfcrnngcl ,  lai  beutid)c  ltird)enlicb  111,  ''Jtr.  015  unb  G4; 
berf.,  »ibl.  ^h.  DVIII  nnb  DIX.  ')  Tiefe  Übcrfc^tift  föüt  in  bcr  jmeiten  SBearbeitnng  fort, 
uie(lfid)t  nlier  nur  burd)  ein  *ücrfff)en- 


SelBüt^teiit.    1522.  341 

öDtan.  ©ebctc  ipeibtu  iiuv  im  3(nfcf)(ufj  an  bne  i^atcninfcv  iiiib  in  '4>ia''">i'Dvtcu 
bavgcboten.  Joe  ©an^c  ift  nicf)r  ein  (ydictSuntcvridjt,  aU  ein  ©ebetbnd).  Webctc 
für  bie  bevfdjiebcncn  l'agen  bcs-  l'ebenc-  felilcn  gcinilid);  nid)t  einmal  ein  iöcid)t= 
gebet  ift  üov'^anben.  llnb  eine  bevnrtige  föcbetsfammlinig  ^t  Viitber  oud)  in  bcn 
fpäteren  ?lnf(ngen  feines  iPndjeÄ  nid)t  gegeben,  lroI)l  aber  geigen  bicfe  eine  immer 
bcntlidjeve  ftofflidje  'Jlnnötjening  an  bio  viimiid)en  Webetbiidjer. 

®lei^  bic  jtücite  i^carbeitung  iIj)  (äfet  fic  crteuncn;  frcilid)  nidjt  in  i^rcr 
tDDl)(  fc^ou  6nbc  1522  if.  untern  Dinbereitetcn  iirfprüngtidien  ^njammcnfcljung. 
3)icfe  'i)al  bielmef)r  in  bcr  (Frmeiterung  bcv  nente|tamentlid)en  "Inntien  if)re  djarafte- 
riftifdje  &igentümlid)feit  unb  Ijat  mit  iKedjt  ben  lilel  „iBet=  nnb  l'efe[md)leiu" 
angenommen;  jum  litnebvief  fügt  fie  ben  ilitimerbrief  ncbft  Siorrebc,  bic  2imütl)euä- 
briefc,  bie  '45ftrn5bricfe  unb  ben  3u!>Q*brief  fjin^n.  IHbcr  iDäf^renb  bcs  jDrucfeö, 
bcr  etiua  in  ben  Jyaftcn  l."i2o  .jn  (^nbc  gcfommen  fein  mag,  Ijat  Vntfjer  bann  nod) 
ben  „Sermon  uon  bcr  il^etvad;tnng  bo  l;ciligen  \.'eibcns  (<£)rifti"  jur  Vhifnaf^me 
beflimmt  unb  bamit  einen  gerabe  bcr  Eirdjlic^en  Sf't  entfpredieuben  alf^crgcbvadjten 
©toff  ins  „5yetbüd)Iein"  eingeführt. 

^JJit  ber  britten  ^i^earbeitung  uon  l.")2.5  {V i  unvb  bei  ÜJnfdjln^  an  bcn 
trobitioncHcn  Stoff  bann  '|Uinjit).  .'patte  eä  nac^  bcv  öorigen  ben  -,'tnfd)ein ,  al§ 
foKte  bo^  „33etbüd)(cin"  mef)r  unb  nicl)r  ^u  einem  'Jluö.jng  aus  ber  23ibel  fic^ 
geftolten,  fo  tcirb  jc^t  bic  JHcformation  ber  römifdjen  Gicbctbüdjcr  fo  angegriffen, 
bo^  if)r  ^nl^alt  nidjt  burd)  einen  anbeten  erfei^t,  fonbcvn  eUangctificvt  loirb.  Xit 
Stusfc^eibung  fämtlid)er  neutcftamentlicf)en  Stüdc  unb  bic  'Jtnfnatjme  bes  Sermoni 
tiou  ber  laufe,  öon  bcr  Üci^tc  unb  Saframent  unb  namcntlid)  tion  ber  Söereitung 
3um  Sterben  gibt  baöon  ocugnis.  2;ie  uievtc  Oieftattung  «on  1.52!1  iZ-  gc^t  auf 
biefcui  SBege  tpcitcr.  '.'lud)  äu^er(id)  loiib  mit  il}v  bas  „iyctbüdjlein"  feinen 
röniifc^en  Vorläufern  ftiicbcr  met)r  tonform,  inbcm  e§  öornc  einen  ßalenber  erijält, 
ber  in  jenen  nid^t  feilten  buvftc.  53or  altem  ahex  irirb  in  ifir  ein  Wcbanfc  jur 
3(usfü^rung  gebrad)t,  ber  *,.'utl)cv  fc^on  beim  elften  Jlusgeben  bes  „i^ettnidjleinS" 
öorgefdjtt'ebt  t;attc.  9lud)  in  bie  -^'affionol'  unb  Vegenbenbüd)lein,  urteilt  er  in  ber 
Sßorrcbe,  l^ätte  „bcr  leufcl  biet  oufa^  eingetrorfen",  fo  ba^  and)  fic  tuürbig 
tDören  „einer  ftarfen  guten  iKcformation  ober  gar  ücvtitgt  loärcn".  Sicfc  iliefor^ 
mation  nimmt  Suttjer  jetjt  Oor.  2en  rijmifdjen  '^^affionalcn,  bie  in  Icgenbcnljafter 
SBeife  bas  l'ebcn  bev  A'ieiligen  unb  '3Jtärti;rcr  l)cfcl)ricbcn  unb  nur  miPväud)lid) 
il^rcn  5lomen  fül^rten  rUuf.  lUuig.  0,  S.  687  "Jlnni.  1),  ftctlt  er  eine  fnr,5c  biblifd)c 
@cfd^i(^tc  gegenüber,  in  bcr  bcn  üovnef)mften  Teil  bie  einzige  ira'^rc  *4>Qff'0".  ^n5 
Reiben  3cfu  Gtjrifti,  bilbef,  unb  bie  bestall)  ben  'Jiamcn  '^-'nffioiiat  in  SÖat^vt^cit 
berbient.  Snbem  er  fie  aber  bem  „S^etbnc^lcin"  beifügt,  folgt  Suf^er  aufä  neue 
beut  ibrgangc  römifdjer  0cbctbnd)er,  Don  bcncn  manche  —  unb  unter  itjnen  ber 
„^ortulug  animae"  —  and)  einen  fur.jcn  yineiug  ans  bem  '.^'affional :  ©ebetc  an 
bie  .^eiligen,  cntf)icltcn.  2Bie  fie  babei  bereu  33ilbcr  l)inuifügteu,  fo  fdimücftc  and) 
Sutl^cr  fein  '.^laffional  mit  9?ilbern  unb  fdjuf  bamit  bic  erftc  cbangctifdjc  :öi(ber- 
bibet,  „aUcrnieift  um  bcr  ,«inbcr  unb  C^infältigen  luitten,  »ucldjc  burd)  Silbnis  unb 
01cid)nii  teffer  bewegt  uicvbcn,  bie  gBttlid}cn  Wefd)id)ten  ,(n  bel)alten,  benn  burc^ 
blo^c  SBorte  ober  S:!cf;re".  ©leid)  bei  feinem  erften  Grfdjcincn  (in  Stusgabc  Z  bes 
S5ctbüd)tein§,  aBittenberg  1529)  t)at  ba§  'ipaffionat  50  ganjfettige  .gjol^ic^ntttc,  bic 
Suft  ttjo'^t  eigene  l^at  fd)ncibcn  (äffen.    Seit  1538  (Sluggabe  c)  toerben  biefe  geringen 


342  Ä'tbüäjlciii.    lW-2. 

Äalcitbcrbilb($cii  evfc^t  bind)  gute  yindibilbimgcii  vnn  1)ü\cxi  Meinev  '|ui|fimi,  nii 
bie  freilief)  fi^on  einjclne  iHbtilbuiigcu  bcv  frü'fjcvcii  ?liiägabcn  üüii  fern  cviimcvtcii 
(bgl.  bie  5Beiiievfungcn  311  ben  ein,5elupu  Sdisgabcu). 

5)tit  bev  (yieftalt  boii  1520  ijat  fintifcx  bann  uiü()(  im  gaiv^cu  cneid)t 
gefcf)cn,  ums  ev  1522  ,^iinäd)tt  pvoUiforifii)  licgoiiiicn  liattc.  üoii  mm  ein  finb 
ciiigvcifenbc  'Jiiibcvuugcn  unb  (^micitcvungcii  iit  bcv  oufantiiicnictiiuig  bes  Slx't^ 
büdjlcinä  nic^t  iiicljv  ,^11  tuiiftaticvcn.  'iUcUcidjt  ift  baö  2öid)tigftc,  bau  '"  ^''i-' 
'Jluegnbe  öon  153'J  dl)  bie  '^.«ialnu'ii  foitgcfntlcn  fiiib.  ^m  ,!anl)ve  bLn-l)ev '  Ijattc 
^L'uttjev  if)vcn  Zext  nod)  nad)  ber  legten  'lljciltcraiiegabc  vcbibicvt;  nbcr  im  Wnuibe 
fül)vt  cv  bamit,  bafi  er  fic  jctjt  furlfnllcii  lä)jt,  bod)  iiiiv  lueitcv,  timö  cv  1525 
begonnen  i)atk:  ebcnfo  luic  bie  VlnjtiHibl  nu-ö  beni  'Jicncit  leftameiit  foiintc  nud) 
bcv  9Iu5jug  aus  bcn  'Hfnlmcu  fuvtbteibcu,  nad)bcm  bnvd)  i'utljcrs  Übcviel^ung  bcv 
ganje  5pfattcv  ^ugänglidj  gcmad)t  nnb  gerabc  in  bcn  bveijjigcv  3i(il)V''»  fnft  jcbeö 
3obv  neu  aufgelegt  U'Dvbcn  \vax.  Sen  loö.  5pfalni  fügt  fveilidj  bie  leljte  ,511 
!;*utf)evö  fc'ebäciten  evfcf)icnene  IHuägabe  öon  1545  (/,)  gan,5  am  (Sd)(n^  tuiebev  Ijinju. 
3ft  bas  nid)t  auf  !)ied)nung  bc«  Ijvncfeve  ,yi  fcticn,  fo  ift  Umbl  bie  gan,^  beftinbeve 
Sd)DnI)eit  nnb  bcv  Ijcvüovvagenbc  föebct'icbavaftev  gcvabe  biefcä  '4^'i'i'"''^  ^fifei^' 
beftimntenb  getoefen. 

(5^ingcfügt  mivb  in  bie  fpütevcn  yiusgaben  bnvd)iiu'g,  tuac  gcvabe  Hon  l'ntljev 
5Pnfjenbcä  evfdjicncn  ift:  fo  in  bie  Vlnsgabc  Don  15:J8  (r)  bie  ,^uevft  1"):>4  ane= 
gegangene  „(Sinfältige  2Beiic  jn  beten,  für  einen  guten  (Vveuub,  lliciftcv  $etev 
Satbicvcv"  in  bcv  1586  um  bie  ©vtlüvung  beö  ßilanbens  DevüoÜflänbigtcn  'Hcbattion; 
in  bie  fdpu  cvu'äfjnle  ^JienanSgabe  bee  Saljvc^  15:il)  ein  Stücf  ans  bev  eben 
cvfcfjienenen  Sdjvift  „*-l!nn  ben  Monjiliis  unb  Äivdjcn"  unb  bie  1538  ^evau5= 
gegebenen  „Dvci  Sljmbola";  in  bie  Vhiägabe  üon  1542  (r/)  bie  im  Sovjaljvc 
evfd}icncne  „'üevma'^nung  ,yim  Webet  luibev  ben  luvten."  U*evcin.5elt  U'evben  aber 
Qud)  nodi  ältcve  £d)viften  bcvangc^ogcn ;  fo  nimmt  \.'ntl)cv  in  bie  eben  genannte 
'Jlnegabc  aud)  fein  „Oitanbcnebefcnntnis"  auf^,  b.  i.  ben  bvitten  leil  be§  (gvofien) 
„5Befenntniffe§  üom  'Jlbcnbmaljt",  unb  in  bie  9(n§gabc  Don  1545  bie  „i3itanei", 
bamit  nodjmalg  .^um  Sd)[nfj  eine  bcntlidjc  Slnlebnnng  an  ben  Stoff  bcv  vömifdjcn 
Wcbetbüdjer  ^eigcnb,  in  bencn  bie  i'itanei  ftctö  au  bie  4>nfipfalmcn  fidj  anfcljliefit. 

?lud)  an  cinjelncu  2ertüevbcffcvuugen  bcmevfen  >uiv  nod)  tüiebevI)olt  baä  ftete 
Sntereffe  l'ut^evö  an  feinem  JPürijtcin.  3n  bcn  älteren  ?ln§gnbcu  übt  nod)  einige= 
male  feine  fortfd)Vcitenbe  refovniatovifdje  Vlnfd)auung  iljvcn  (?inflnfi  ani.  ©o  (äfjt 
bie  \Huegabc  üon  1525  in  bev  (fvflcivung  bev  fünften  JBitte  ein  bovt  anfangt 
fteljenbeö  (^cbet  füv  bie  ©eeten  im  (^-egefeuev  fovt  {fiel)e  unten)-'  unb  bie 
3lu^gabc  üon  1529  tilgt  nod)  eine  ©pur  bev  .öci[igcuüevet)vung  im  bvitten  ÖJcbot 
unb  fügt  in  bie  (^vtlävung  ber  liierten  :i>ittc  bev  geiftlid)cn  Tentnug  bes  täglid)en 
iürotee  bie  feit  bcv  VInSlegnng  in  bev  „beutfd)cn  yji'effc"  (Unf.  IHusg.  19,  S.  9(;,  7f,) 
öon  l'utl)er  öcvtvctcue  leibliche üDeutnug  Ijin^u,  bie  bann  in  ben  ,tt'atcd)iömen  hie 
aHeinige  ift.     ^'^uglcicf)   U'ivb    in  bebentfnmev  SBeife  geunf;   nid)t  of)nc  Gvinnevnng 


')  SieUcid)!  aiidj  fviil)cr;  ()iev  fiiib  1uli()1  iiu-ljvfrc  ?lu-3(inlu'ii  licilüveii  flcflaitncii.  -')  Übet 
bell  311  ja Ij  „152U  nii^flniuicii"  Uiil.  .(leftliii^jvrtlucnui,  l'utljcr  II,  £.0:15,  *Jliiiii.  ,511  ®.  98. 
')  Sd)oii  »otljct  l)attc  ber  ©teiiictjdjc  'Jiad)bruc£  (l'}  nii  bct  Stelle  5liiftofj  gciioiiiiiicit  unb  fic 
fottgelafjcii. 


a'ctliiid)!«».    1522.  343 

an  bcn  syauciiifvieg  unter  bni  iU'atvetungen  bc5  üievtm  Wrbotcs  nud)  bcv  lHnivnl)v 
genannt. 

(Jnbc  l'lnguft  1529  ift  ba-J  iöctbüdjicin  nntcv  bcni  liti'l  .Enchiiklion  piaium 
pi-ecalioiiuui»  aud)  in  latcinifdjcv  (Vnfinng  IjevauegcfoninuMt.  :jin  gan.^ni  li't)nt  es 
fid)  an  bie  bcutidjo  SlnSgabc  bceffUu'n  ^jaljvcö  an,  ontljält  aber  aud)  einige  neue 
Stücfe,  baruntcr  üor  allem  bie  erfte  latcinifdje  Überfeisung  bcc-  für^^lid)  erfdjienencu 
tletnen  Äatcd)iönui-5  nnb  —  ala  einzige  unter  ben  äBittcnbergcr  5(uSgiiben  —  aud) 
einige  Stücfe,  bie  nidjt  uon  !i'ntt)er  )taninien;  ,;>uei  '>J.UeIand)tl)onjd)e  unh  ,Qiii  loci 
sinl  docendi  pro  evangolio  plaiilaiuio".  (*5  ift  baö  um  |u  benunteusmerter,  als 
büä  33ud)  fidjcr  unter  i.'ntt)er5  klugen  unb  mit  ;i'ut()cr^  Jlntorifation  eijd)icncn  ift. 
aScr  bie  Überfcijung  geliefert  l)at,  ftcljt  allerbings  nid)t  feft:  Weil  faft  biefelbc 
i'erfiDU  bc5  fteincu  .Wated)iöniu5  nad)l)er  in  einer  Don  i()m  beforgten  Inteinifd)- 
bcutfd)eu  5lu5gabe  bcs  legieren  dUagbcburg  bei  'DJJidjacl  !L'ottt)cr,  l.jol)  fid)  fiubet, 
T)at  mau  auf  Gieorg  Wajor  geraten;  .Wonrab  öeencrs  „IJibliothcca  universalis' 
(Tiguri  1545)  nennt  ^uftus  Z\o^\ai.  2;er  Jlicbaftor  beä  jMH/liin'iion"  ober  ift 
uns  befaunt;  es  ift  bcr  ftetö  in  X.'ut()crs  Sienfteu  tätige  ©eorg  ;Körer,  ber  in 
feineu  Briefen  au  (Stepljan  IHotl;  über  bie  Diele  ^JJlü'^e  flogt,  bie  il)m  bae  33üd)leiu 
mad)e,  babet  aud)  über  bie  uid)t  immer  befouberä  gelungene  Überfctjung  fid) 
bcfd)iuert.  a\>irflid)  läßt  bie  lateini)d)e  ("yaffung  mel)rfnd)  ju  li'ünfd)eu  übrig.  S)a3 
tonnte  bagegcu  fprcä)en,  bafj  einer  bcr  beiben  Wenonutcn,  bie  bod)  beibc  eine  gute 
I)uumniftifd)c  Silbung  befaßen,  ber  Überfc^cr  lüärc.  2)odj  mag  ber  Sctreffenbe 
unter  bem  orange  anbercr  Ö5cfd)äfte  bie  ^ad)e  ctroaä  über  ba§  ßnie  gebrod)eu 
Ijaben;  ;i{i.irer§  äöorte  laffen  uiol)(  barauf  fd)lie6eu.  iUettcid)!  erfliirt  fid)  aber 
au5  jenem  ^3Jlangc(,  ba^  OJörer  ben  Jiamen  bc5  Überfetjere  uid)t  nennt,  foubcrn 
nur  üon  einem  alius  rcbct;  ba§  tlingt  fonft  bei  beiben  ©enanntcn  feltfnm.  Übrigen^ 
fd)cint  ;i{örer  bei  ber  3"H'>'""'c"fti-'tti"'!l  ^c*  3^üd)lcinä  .^icmlid)  freie  .finnb  gcl)abt 
ju  l)aben;  fo  mag  er  and)  bie  Vitanci,  bie  bann  ja  crft  in  ber  beutfd)en  ?lu5gabe 
legtet  .'panb  erfc^eint,  und)  eigenem  ßrmcffen  onfgenommcn  Ijaben.  Seine  SBorte: 
addidi  et  opcrain  incaiii  pro  iiieiliociiliite  crudilidiiis  mcac  laffen  fogor  barauf 
fd)lic6eu,  bafj  er  nid)t  nur  iliebaftor  geluefen  ift,  fonbern  aud)  tHgenee  bcigeftencrt 
I)at.  So  mag  ber  erft  uüd)träglid)  mit  bem  Äalenbarinm  unb  bem  :3uber  .yifammcn 
bem  33etbücf)lein  üorgefügtc  lUbfd)nitt  ,(Jiii  loci  .  .  .-«ou  il)ni  ftanunen,  uicüeidjt 
aud)  bie  bcr  beutfd)en  gegenüber  ermeiterte  Raffung  bcr  .f"i"^tof'^'  '"'  f'cii"'" 
Äated)iimuÄ. 

Schwierig  ift  bie  iViagc,  für  U'eu  biefe  tateinifd)e  Slusgabe  mag  beftimmt 
gcujcfen  fein.  o""fl(I)ft  bentt  man  an  bie  Sugcub,  um  bcrentmilleu  Sutl)cr  bie 
tatcinifd)e  Sprad)c  jo  aud)  „ans  bem  Wottesbienft  in  feinem  3Beg  lODllte  laffen 
gar  megtommen"  (Unf.  Vlnsg.  19,  S.  74,  If.).  '.'lud)  bie  inufnal)inc  bcä  ,«ated)i5nius 
füljrt  barauf.  *.)lbcr  fidjerlid)  ift  bamit  bie  in-ftimmung  bcS  U3üd)lein5  nid)t 
crfc^öpft.  giijrers  9lnfünbigung  bee  a3ud)eS  an  Stepl)au  ;l!ot()  mad)t  gnu^  ben 
6iubrucf,  als  ob  bicfer  eS  ,5U  eigenem  (Sebraud)  erl)alteu  foUc;  unb  baS  auS  UJeit 
S)ictrtd)5  5yefit3  auf  uns  gifommcne  (Jremplar  (f.  unter  ben  l'lusgaben-  trägt  bie 
Spuren  eifriger  i^enuljung.  Scu  l)unuiniftifd)  gcbilbeten  yjlännern  bcr  ^KefornrntionS^ 
jeit  mar  —  aunml  auf  religibfem  ©cbiet  —  bie  lateiuifd)e  Spiad)c  tiertrauter, 
als  bie  bcutfd)c:  bcs'^alb  luar  neben  ber  beutfd)cn  eine  laleinifd)e  '.?lnSgabc  bcs 
„33etbüdjtcin5"  gerabcju  eilt  iBebürfuis. 


344  S?etbüci)Icin.    1522. 

Dhiv  eine  fpätere  9lu§gabc  bei  „Enchiridion",  boii  1543,  ift  ung  evt)atten, 
bie  mel^rere  beii  bamaligcn  bei:ttd)cn  51u§(jnt)cn  bes  „Sctbüc^lcinä"  cntfpvcc^enbc 
^rganäungcii  jcigt. 

SBgl.  3eitid)t.  für  fivdji.  atMtfeit|d)afl  ii.  fitc^I.  «eben  111  (1882),  ©.  a62ff.,  V  (1884), 
©.  165ff.;  ßo^tä,  lit  cumtg.  fiatcc^iSmusDcrfndjc  IV,  ©.  269ff.,  27?.f.,  396f.;  9icii,  QucHeit 
3Ut  ®efd)irf)te  bei  tixäilid}en  Untcttic^l-ä  II  (1900),  ®.  32ff.;  .«Jbftliii,  Sutf)ors  Il)cologic  I- 
©.  371;  gilcfjcr,  ,Rtrd)eiilicbet^:L'e>ifrii  I,  S.  !»,  96,  165,  189;  aBacfcviiaflfl ,  Ifn?  hciitf^c 
ßird^entieb  TU,  ©.  6,  S,  48,  79;  (Jtibcrä,  Ü.utf)ctg  JBricflDedjid  IV,  lix.  750;  Strobel, 
%uc  SBeittägc  !,©.!;  flßftlin^.ffalmaii,  a.  a.  D.  1,  ©.  585ff.,  563j.,  574f.,  II,  ©.297  f., 
396,  .398,  404  ff.,  .563;  SPedf,  J'ic  C^tbnuimgätiterQtur  bet  ebaitg.  flirdje  Seutfc^laiibä  I,  ©.48; 
S9inbfeit=52icmrt)er,  Siittjetä  Sibclübcrfctiuiig  III,  ©.  IV  f.;  a?uii)>ualb,  3iit  aiMticnberacr  ©tnbt= 
iinb  UniBctfitätlgfic^irfite  ©.  63f. ;  ,^eitfd)t.  fiit  ptntt.  3:I)co(o3ie  XIV  (1892)  ©.  1-J3f.;  «eiifc^, 
3;er  Snbc);  bex  cetboteneii  ä^üdjet  1,  ©.  2t>7;  ?ltd)iü  für  ÜirfotniQtionägejctjic^tc  II,  .§eft3,  S.  18ff. ; 
Änofe,  £utl)er§  ßtciiict  ÄaUcf)ilmui  ©.21  ff.,  106 ff.;  «Ibtcd)t,  Scr  .«leine  Äoted|täinuä  ßutl)er5 
(1636),  ©.  21  f. 

3.    '^k  9iorf)bnirfc  iinb  iPearbcitiingcn  be^  S?ct6üc()kttt^. 
Sein  lißerl)ältnt§  ju  onbcrcn  glci(f),^ettigcn  cöaiigclift^cii  ©cbctbüt^crn. 

Übcrfc^mtgcn. 

23ietlei^t  ift  Vut^ev  ,511  feinem  „33et6üif)lein"  burd)  ein  fd)on  üorf)ev 
erfc^ienenel  gteic^attigcä  SüdjIein  Spntatinö  angeregt  lüovben,  in  bem  luiv  uuil)I 
baä  elfte  eüangelifc^e  (^ebetbud)  ju  fclien  ^aben.^ 

S)er  S)i"ucE,  ben  luiv  biä^^er  für  ben  ätteften  Iiatten  muffen,  ift  1522  crfc^iencn 
nnb  ftinimt  fo  tjöüig  mit  einem  bet  ätteften  Tcadjbrnde  be§  „93etbüd)teinä"  — 
mit  bem  ?]lnlerfd)en  5iQd)bvnd  //  —  in  ben  2l)pcn  nnb  in  feiner  ganzen  &n= 
ri(f)tung  üBerein,  ba^  bn^  33üd)lein  mit  (e^terem  minbeftenS  gleidj.jcitig  an^nfctjen 
iüäre.  2Ötr  trand)en  barauf  ober  norf)  gnr  nid)t  einmol  '^in.inuieifcn,  ha  fid)  bie 
^Priorität  beö  Spalatinfd)en  Sudjeö  .jUicifelloä  qu§  inneren  ©rünben  crgitit.  SJor 
allem  fteljt  in  if)m  bas  31öe  5}Jaria  nod)  Qan.i  gteid)niertig  neben  bem  üatcrunfev 
unb  iüirb  ju  ben  Stücfen  ge,^abtt,  bie  ber  (il)rift  notmcnbig  beten  foU;  au^erbem 
ift  8ut^er§  Überfetjung  bc§  dienen  Icftamente  Spolatin  bei  ^lerauägabe  be§  33üc^= 
leini  nod)  nnfactannt  getiiefen,  unb  ,VDar  fpe.yell  and)  ©teilen  ans  bem  erften 
Sogen  —  9Jlattl).  11,  2s ;  28,  20;  Diell.  and)  l,  23  -,  bie  gerabe  ilim  l'uHjer  fd)on 
am  10.  5!Jlat  1522  überfaitbte.  £d  U'iib  baä  iMic^lein  benu  fpnteftenä  in  ben 
erften  ^Jlonaten  1522  entftanben  fein. 

Spatatin  nennt  ei  einen  „'illn«,yig  ans  2:oftDr  53Iartin  i.'ntl)er5  5öüd)le", 
nnb  bnrd)lneg  entf)ält  eö  and)  Uiol)!  ©türtc,  bie  Spaintin  felbftänbig  auf  ©rnnb 
i.'ntt)erfd)er  Sd)riften  .^ufamnicngeftent  t)at.  2)aneben  bringt  cö  nbev  and)  ©tücte 
birett  Sntl)erfd)en  Urfprnngä.  So  erfd)cint  feine  i^aterunferauslegnng  in  etftiaö 
anbcrer  Mebaftiun  fdjon  l.M'.i  in  i'crbinbnng  mit  anbercn  l'ntl)erfd)riften  (Unf. 
9(«§g.  6,  ©.  20),  unb  and)  bie  nmnd)evlci  (^k'bcle,  bie  e«  entl)ält,  laffcn  faum  all 
3(uö3ügc  aul  üutlierl  ©i^riften  fid)  crflören,  tragen  aber  burd)aue  ßutl^erfi^el 
Gic))räge. 


')  Sa  bo»  S8iid)leiu  inttcii  niil)niigSh)rifc  nbgcbturft  ift  unb  bnbci  feine  übrigen  9lu§gabcn 
genannt  finb,  fo  gc^en  loir  Ijier  nidjt  ndtjcr  nnf  fie  ein. 


Spolatiu  tuirb,  ipic  feinem  9?viibev,  fo  auri)  Slw'i^ix  fein  3?ücf)Iein  übevfonbt 
l^abcn;  bei  beni  regen  l'rieftidjen  iPeiteI)V,  bev  jloifdjen  bciben  bcftaub,  tft  bn§ 
foutn  ^11  bejtueifcln.  SlU'iglid^evliicifc  Ijot  ev  es  ttberljaupt  jit  bicfcm  ^^wecf  üov 
nßcm  ,yifainnu'ngeftel(t,  um,  tüie  er  l^uttjev  !rf)oit  uncbevt)i.i(t  ,;ii  luilf5tiini(id)eu 
?(rbeiten  beranlafet  Ijatte,  fo  {"^n  ietjt  ,511  einem  eigenen  Wcbctbud)  auiiuegen.  IHbcv 
Qud),  U'enn  er  einen  berartigen  äönnfd)  nid)t  anögefvvodjon  bat,  mag  fein  Sud) 
!^utt)er  büd)  \\\  feinem  „Setbüd)lciu"  il^ernnlafinng  gegeben  boben.  '.'lud)  fonft  lugl. 
Unf.  5(ulg.  2,  S.  74f.i  fijnncn  U'ir  ja  bcubadjton,  bafj  gcvabe  Sdjviffen,  bie  nuberc 
unter  feinem  ^Jiauien  uub  mit  bem  9tnfprud)  b''vau^gaben,  barin  bon  iljm  Stammcnbes 
bnr3ubieten,  l'utljcvs  3?eifaü  nid)t  fanben  uub  balb  buvd)  eine  autl)etitifd)e  Sd)rift 
forrigicrt  unirben.  llnb  in  bem  Spü[atintd)en  iöudjc  tonnte  fdjon  bie  Gmpfeblnng 
bce  '.Itöe  ^JJiaria  Wrunb  genug  für  ^'utTjer  fein,  fotdjc  .Honettur  eintreten  .jn  (offen; 
biefleidjt  ift  barin  fogav  gcrabe  bev  nätjcve  l'luta^  ,}U  finben ,  ba§  i'utl}cr  fo  ein= 
ge'^enb  über  ba«  3löe  Woria  fid)  äußerte  uub  barüber  ein  ueueeS  Stürf  fpe,MeU  für 
ba§  „2?etbüd)(ein"  Derfa^tc. 

Unb  lueit  Ifobrfdjeinlid^er  nod;  I)at  bei  bcn  fpäteren  6eftaltnngen  feines 
33üd^letnl  Suttier  bon  onberen  fid}  bceinfluffen  laffeu.  Sßon  toornljeretn  forbert 
er  ja  in  feiner  l'ovrebe  bie  yjtjtavbeit  auberer  an  feinem  3?ncbe  l)erans.  jBarauö 
mag  es  fid)  mit  crttören,  bafe  tuir  —  namentlid)  aus  ben  elften  3(il)ren  —  nur 
iDcnige  iPtrf(id)c  ^JJadjbrucEe  öom  „Söctbü($(cin"  baben,  unb  ba^  mand)c  bon  il)uen 
gcrabe^u  ba^  „iBetbüd)lcin"  umgcftalten.  So  geben  bon  beu  ^iad)brutten  bcr  erften 
unb  ,5tüeiten  33earbeitung  nur  je  jtuei  ben  Snijalt  bes  5öüd)Iein§  unberiinbert  luicber; 
bie  meifteu  evlneitern  ibu,  unb  ^Ibor  burd)lDeg  in  bem  Söeftreben,  an  ben  tvabitio-- 
nelleu  Stoff  fid)  anjuid)lic6eu.  2a  nad)  feiner  Üorcebe  anjunefjmen  ift,  bafe  i'utljer 
fid)  mit  i^neu  betannt  gemacht  bat,  fo  ^irb  bie  im  „58etbüd)leiu"  immer  bent(id)er 
■^crbortretenbe  gtcicbc  3fid)tung  auf  fie  ,^urü(f,iufüt)reu  fein. 

So  mag  fd)on  bie  nad)träglicbe  (Einfügung  bes  „Sermong  bon  ber  Betrachtung 
bei  l^eiligen  ßciben#  6f)rifti"  in  bie  ^iceitc  ^Bearbeitung  auf  berartige  ßinflüffe 
^urüdgebeu.  ?^rcitid)  mü^te  bann  fd)on  baö  ^Ihin^^ip  für  Suf^er  beftimmenb  getoefen 
fein ,  ba  bo5  Stücf  fclbft  ober  aud)  nur  ein  cnlfprecbenbes  in  ben  etMa  in  J^-ragc 
tommenben  *Jiad)brurfen  fii^  nicf)t  finbet.  Jiagegen  büvftc  ^.'ut^er  bem  .^lamburger 
nieberbeutfd)en  'Jtad)brurf  iß)  gan,^  fpeaicüe  2)ivcttiben  bcvbanfen.  2)iefer  fügt  bem 
„Setbüd)lein"  unter  anbcrem  anc^  eine  i'lb()anbtung  bon  ber  33eid)tc  unb  „eine 
fd^bne  Untervid)tung  bon  bcn  ?(nfed)tnugen  im  lobe"  I)in,5u,  bon  benen  bie  leljtevc 
nii^t  nur  ein  ebangelifdjeö  föegenftürf  \\\  einem  boireformatorifd)en  Stoffe  ift, 
fonbem  bireft  ein  —  frcitid)  gut  geUin()tte5  —  borrefovmatoviftbes  Stücf  barftcEt 
(f.  unten).  Unter  ben  in  bev  britten  iBearbeitung  be^  „!yetbüd)tein5"  neu  t)inp-- 
gefommenen  3"tatcii  begegnen  uns  aber  ,()üei  gan^  analoge  Stücfe,  bie  Sermone 
„bon  ber  SBcid^tc  unb  Sahament"  uub  „bon  ber  Bereitung  jum  Sterben",  llnb 
fönte  aufeerbem  bie  ebenfalls  152.')  gcfcbef)ene  .öin^nfügung  beS  „©ebets  TOanaffe", 
bos  aud)  bDvl)er  fdjon  in  jenem  A->ombnrger  2)vucf  fid)  finbet,  auf  ."^nfälligfeit 
berufen?  --  ,Vitereffant  ift,  ba^  le^terer  aud)  ben  neuteftamentlid)en  Stoff  um 
bie  beiben  '4-'''tiU5briefc  bermef)vt  unb  fo  —  ot)ne  fie  ju  fennen  —  pgleicb  bie« 
felben  Süegc    gcl)t,  loic  bie   uvfpvünglid)e  ,itueite  Bearbeitung  bes  „33etbüd)lein5." 

9(ud)  bev  DHtvnbergev  5iad)brnd  bes  3!a'^rc'S  1527  (X),  ber,  tbeun  bie 
Überlieferung    nidjt    irrt,    in    i^uf^erä    .'pänbe    gefommen    ift,    mag    für    bai 


346  Öctbiidjlfiii.    1522. 

„4VtbüeI)U'iu"  iiüd)  beftimiiu-uti  rjclucivbcii  fein,  (vv  c\c\)i  hex  luicljftcn  Crigina{= 
ausgäbe  mit  ^ilbcvfd)mucf  uovan  iiub  tiuig  baiiiit  bicfc  .jiiv  'Uadjfulgc  ücvanlaBt 
I;aben;  t;at  öicllcid)t  biivd)  ilju  aiid)  t'utljcr  au  ba«  eiiiiiifügenbc  i^laffioiuit  cviiuicrt 
uub  fo  inbireft  aud)  biefcä  I;erüovgcnifeu. 

■•Jlidjt  imdijumcifi'u  ift  ein  p-influß  gleid),H'itigev  felliftiinbiger  Wefcetbiidjer  anf 

i'ut{)cv.     '^ilud)   Bern   iljnen  Uenaten   jiuci   trabitionelle   'Jiciguiigen,    unb  ]max   mit 

befüubevcv  Tcutlid)teit.     ©o  glcid)  mit  einem  -Jlugi^ig  au§  t'utljcrö  ©■rtlänuig  bev 

ilMi^pfalmcu  bog  minbeftcn-5  fd)ün  152:3  üoii  einem  Uubetannteu  .yiiamnieugcfteütc 

unb  ;}uevft  mo'^t  in  ^Jiüvnbcvg  tjevnnsgefonimene,  Uein  bem  luiv  uier  Srntfc  fenncn ' : 

„(*iu   (5()nftenlid)   nüij  ij  pav  iln'tpüdjlein    mit    bem  jj  au^.yig  bcr  I)el)Iigou  || 

^'ungelion/  Dnb  !■  aller  fanet 'I  *4>niils    öpiftetU'  1!  aud)  bem  t)eitigc  jj  ©tauben. 

4*ater  ün=  ];  §ev.    Sieben  bnfj  pfalmen  ||  mit  ivem  redete  üerbcU^fditcn  \\  «er- 

ftanbt/    ünb    einer    red)t=   '    geoibente    djriftUdjen  H  bcfeutuu^  '    ober  ''  peidjt 

fampt  Ij  anberm." 

3at)(retd|c    Stücfc    tvabitioncllcu    (^"(jarattere    entt)ält   3Df>d)im  Slüterä-   in 
erftcr  'Jtnftagc  l"i2f>  unb  in  .yrciter   ir>oO  crfdjicneucä  JTJoftotfer  ©cbetbud): 

„Wtjebebcboteliu  ;,  nljgc  Utt)  ber  I)l)tgl)cu  I'  fd^afft/  bcS  olben  Pnbc  nijgen  !| 
2eftonu'te§.  SBelfh-  üoitjeu;'  '  nü  gefeen  uocl)  gcljorct.  2ßü!  jn  gefunben 
Pn   l)ettU)fct  tuert/      Umt   lljff  Unb  fetcn    to  ber  !l  folidjcljt   nuttc  Dnbe  jj  bau 

nobcu  \)i.  Ii  ^^'^      €  SÜult   bu   alle   iiamb   affrocnben.  ij  Apolb   ml)   Daft 

l)u  bljuen  l)enben.  !j  3)u  bebcrueft  neneö  rabes  meer.  ';  £o  Herne  bu  bepft  na 
mijner  leer.  •  M.  X.  Oöj.  ,,"  (1:32  iMätter  in  CttaU;  am  (5-nbe:  „tf  lU.  (5Ü"C<Ü'(5. 
na  6f)üfti  gebojtl^.  ||  S)ar  ua  jm  p-üj.  par  alfu  bojtl).  ÜDeä  adjten  bage§ 
tVebniarij '     .Cicfft   t'nbiin)ct)  Sieij   gebindet  ml)."     i!ürT)aubcn  in  Si?übed  St.) 

„iöcbebi)fe=  jj  U)n  nl)e  ütl)  bcr  l)i)U  1;  ligT)eu  fd)n)fft  bess  ulben  „  Du  ni)cn  Icfta= 
mente§/  iüek=  [|  fi^r  xioii)tn  m'i  gcfhi/  nod)  getjoit/  j!  Sarl)unc  gcfunbcn  önbc 
'6eun)fet  inert  "  umt  Il)ff  önbe  fecleu  tba  bcr  falid)el)tl)  I  ni'itte  inibc  Imn  nobeu 
1)6/  Wü  üll)tc  gc=  ii  bctcrt  ünb  üLDUihct,  iip  bat  ni)c  ]  uo!  be  lel)cn  l)ii  be 
bnicC  I!  gcftettct.  ||  '^  ^JJiatttjci  iiP.  ^  |i  ii  9XIIc  tl)bt  bebet  üube  luatet/  || 
Sat  gl)  nid)t  blotl)  ünbc  nafct '  "  i'o!  bem  bn'ibegam  C?()!iftD  ftanl  ''  ?(Ife  bc 
•     Pi)if  bullen  I)cbben  gcbau.  ''  >^  «ebn'icfet  bl)  i'u=  ^  ■;  boluid)  Sidj."    (128 


•)  9iiiritlu'rii  ki  Sobft  fönttiicci)!  o.  3.;  cboiibn  bei  S^fbvid)  ^5rt)pu>5,  152.3;  „Spljcv 
biivd)  ^iiiubcii  ^iibti.  3m  152o.  jnt";  „3(iiiifpiirii,  butd)  .^iniiirid)  Slniiict:  1524".  la  mir 
bic  bfibt'li 'Jiünibcrgcv  Enirft' imr  nii-3  Siiebevcr,  "Jindjrid)!«!  II,  ®  425 ff.  unb  ^litfd),  l.ilironim 
ab  anno  1  ad  iviimim  1.  sec.  16.  typis  exscriptoruni  o.\  libraria  iiuadani  suiielleetile 
Norinil)ersiio  priviit.is  sumptibu.s  in  coiiiiiuniom  usmii  follectn  et  oliscrvata  Millciiariiifi  I 
9fr.  30o  (»g(.  (yraciff,  Tre.soi-  I,  354-i)  tcitiicii,  \o  flcbfit  tiiir  bell  2ilcl  und)  brm  mi-:;  aihi  bcr 
9lfiind)ncr  ^of:  »iib  ®tnnt-jüibliDt()cf  liurlirrtciibni  ©pcicrcr  Sind  luicbcv;  iUu't  bcii ''.Hiuvibiiviicr 
Xriirf  lijl.  äl<cUcr,  li'rp.  typ.  '•Jir.  278().  ^üuiibciii  iicl)miMi  luit  (U->  fy'umi  au,  1.  lucil  bicfcc- 
1U16  ein  für  bic  (<-ntflfl)iinrt  inc()t  cjcciiinclcr  ii^obcii  ,511  fein  fd)ciid,  nlo  ©(.icicr;  2.  lucil  in  9iiiru: 
bcrgcr  Irurfcii  gcrabc  bac-  a3üd)Iciii  fid)  bciiiiljt  .(cigt;  :'..  lucil  ciiblid)  9iicbcrcr  bic  uiibnlicrtc 
9lii?-gnlic  für  älter  l)ält  (iIä  bic  baticrtc.  Sclbflocrftänblid)  füll  nbcr  bic-3  eben  mir  eine 
'.!lnn(i()mc  fein  -)  Über  Slütcr  ügl.  (S.  9.li.  äCtcd)innnn  =  flnbolu,  3ünd)im  SlntcrS  fillcfteS 
;Kuftorfcr  öcfoiigbiid)  Dom  3nl)rc  1531,  @d)locrin  ls.58,  bcf.  9liid)rcbc  <S.  19ff.;  äl^ndcrnngcl, 
!öibliogropl)ic  9ir.  227:  3.  ©cffden,  lic  l)iimb.  nicbcrf.  «cfnngbüd)cr,  .fmiribnrg  18.57,  ®.  212ff. 


»ctbüdjlcin.    1522.  347 

SBlöttcr  in  Cftaü;  am  C*iibc:  „ij  @l)ebaicfct  ttjo  iRo^ftotf  lij  i?uboit)id;  SJiclj  am 
Uij.  bogljc  Ccto=  t)!iÄ  '  i)m  jav  iio  ßtjafti  biife*  .fieren  gc-  boit.  iU.3).  XXX.  ;; 
"^     Ai,"  ^ovt>inbeu  in  l'üiu'buvg  St.i 

3(uBci'  bell  IMif^pfalmcii  mit  obfc^lic^cnbcv  ^^'itiiiiti  ciitl)ä(t  bü5  i^ud;  aud) 
„eine  ^Jlcjfc  üüii  bcr  Ijcdigcii  üretfnltigfcit,  bic  ein  jcbcr  P^vift  U'oljl  beten  mag", 
unb  bie  ficben  lagjeiten,  gaiq  in  bev  2Beiie  ber  mittelaltevlidjen  .fi'uvfc,  öot 
aüem  aber  nudi  einige  ©ebcte,  bie  o'^ne  n'citcvc«  an  mitte[altei(id)e  iI>ov(agen 
cvinnein:  einen  AJompIev  bon  fünf  Wcbetcn  jn  (fl^vifto,  ein  Webet  üoin  !i.'eibcn 
Gl^riftt,  t)om  9Jameu  2Sefu  unb  bcfonbevä  „bic  ©ebete  ©vegovii,  \et)x  frutf)tbai". 
Xn  iöcvfaffcv  fd)eint  felbft  ba*  ®cfüt)l  getiabt  ,yi  l^aben,  baf5  einiget  in  feinem 
3?ud)c  ^ilnftoü  cvvegcn  fbnnte,  uielleidjt  bcmevft  er  bcsbatb  niitev  Ä'cmieifiing  anf 
1.  Siox.  0,  19  ff.  in  bev  iJonebe: 

„(*fttc  nu  etfjüfc  gebebe  meicn,    bav  el)nev  nennen  fljn   tljü  tjabbe ,   be 

fi'itbcn  tote  tjc  blieben   unbe    neme   be    anbeven,    hax    I)e    genöd)te    t^o    Ijefft. 

2Bente  iinime  bev  fluafen  unbe  tvaiirfen  fljnt  fe  l)t)V  fo  mebe  jngljefctet,  uji  bat 

fc  faiiicn  tu  red)tev  bovftant." 
58Dn  biefen  33üd)cni  liegt  bai  le^eve  fdjon  nad)  bem  Satjic  1525,  in  bcm 
bae  „Sctbüdjlcin"  bem  IrobitioneÜen  fid;  .jugcluenbet  Ijatte;  aber  aud)  baö 
„ß^vifteiilid)  nii^bar  ^.^etbüdjtein"  Ijat  ,^n  menig  ©IcidjartigeS,  um  o'^nc  weiteren 
3In^alt  eine  Pinlüirtuiig  bon  ilim  auf  i'utljcrä  iBiid^tein  !onftaticren  ju  Ibiinen. 
aSic  bemertt,  Ijat  Suttjer  gegen  ffiebete  für  allerlei  Sebenetagen,  luie  mir  fic 
aud^  au%  ber  t)eutigen  6ebet5bvari§  fennen,  fid)  abicbnenb  berl^altcn.  ßcrabc 
ba3u  neigen  aber  mel^rere  unter  ben  g(eid),5citigen  felbftänbigen  ®ebetbüd)ern. 
9IuJ)  in  bem  Slüterfdjcn  2.'ud)c  tritt  bicfc  ;)vid)tuiig  fc^on  beutü($  I}erbor;  mir 
irerben  in  i()ni  ba§  erfte  fubjeftib  gefärbte  ebangclifd)c  öebetbud)  ju  fefjen  l^aben. 
Surdjroeg  bringt  e*  gerabe  bie  fjierljer  geijörigcn  (lebete  in  gereimter  5-orm.  C^aix^ 
cinfeitig  aber  mirb  bicfc  iJiidjtung  bertreten  in  einem  „in  bcr  Sicgnüy  entftaubeneu ' 
©ebetbud),  ba§  un§  in  feiner  jU'eiten  ?luf(age  borliegt,  ba§  aber  fid)cr  fdjon  1532 
erfd^iencn  ift,  tbie  au§  feiner  33eiiul3iing  burd)  bae  näd)ft  ermät)ntc  Sud)  T;crborgcT)t: 

„Söefütnni     ber  fünben,    mit     etlid)en   betraditun-      gen   bnb  nii^tict)=   '  cn 

gepcttcn.   1  3|e^  auff§  ncm  bberfel)cn  !  bnb  gebn'icft.  1'    1537.  l"   f60  93lätter 

in  Cttab,    le^te  Seite  leer.     9lin  Cf nbc :    „cf  föebaücft  jü  Dluremberg  [  bind) 

Sobft  «uttncd)t."     Sjorljanbcn  in  lilündjen  .g(©t.) 
Unberfür.^t  aufgenommen  mirb  ei  bann  in  bic  umfangreiche  Sebctefammhing 
be-;  ^higebnrger  '4^'"^'9'"v^    llJidjacl    SBeinnmr  -,    bon    bereu    erfter   9tnflagc    uns 
ibcnigftenä  ber  iitel  unb  bae  ;3i"pvcffum  burd)  iKieberer  aufbetjalten  finb,  ber  bas 
„Setantnu§"  fc^on  mit  anfüf)rt : 


')  Sicfc  Eingabe  betbanfcii  toit  bcm  gleich  ju  ctlDä()iiciibcu  aBEiiiinQtf(f)eu  föcbclbudjc;  ligl. 
bott  S.  CLXIl.  ')  Sgl.  über  iljii  gft.  «otlj,  'ülugsburgä  3!cfotinntioiiigeid)id)te  =,  3JIüitd)cii 
1901,  S.  12S,  145,  953,  3(i.5;  Sicbetcr,  "Jindjtidjtcn  1,  S.  45Sff.,  II,  ®.  432  ff;  SL'arfctiiagcl, 
SBibliogc.  ^it.  CCCXIlf;  bctf.,  .Ritd)Citlicb  HI,  @.  728 ff.;  ßoebcfe,  ötmibtife  II,  S.  183.  — 
■äliif  einem  3ttlum  loirb  bic  'Jlngnbc  S*ccf^  bctiiljcn,  bcr  Grbnuuitgslit.  g.  181  3lnni.  4  iogt, 
aScinmarä  35iid;  fei  frijoit  1523  jiicrft  Ijcriuisgcfomiitcn,  unb  fid)  babci  nuf  einen  in  bcr  GcUcr 
3JiiniflcriaIbibliotl)ct  Uort)fl!ibcncn  2nicf  beruft;  bcr  Srurf  ift  in  6cHc  nic^t  aufjufiubcn. 


34S  Setbüt^Icm.    1522. 

„Pin  idjon  gciiiam  5ictt6iid)leiii ,  barinneit  bic  fi'itiicmftcn  gebet,  fiiv  allerlei) 
ftenbc  onnb  mengcl  bcv  U'clt,  %nä)  anbedjttge  tiefaiitiiue  ber  iüiiben,  fampt 
frfjeiieu  er!(eniiigeii  bc5  i'atcv  ön|ev6  ;c.  2.?ou  öilcii  6otfcIigen  iiiciinevu 
gctretülicf)  bcfdiribcn,  bnb  "^ic  ntle  jufammenbrad^t  bind)  2)  l1lict)Qe(n  aöciniiiav, 
biencr  hc^  (fBangeliun«  (ii  yiiigfpuvg.  M.  D.  XXMI."  (3(m  Cube;  „öebnidt 
^11  iHugipitrg,  Xuic^  .dciiuidjen  Steiner,  i'oHcnbct  am  V.  log  2ieccmbrie, 
3in  M.  D.  XXXU.  3av.") 

Xk  3hjeitc  9(uflagc  Hegt  im  Crigiiiol  uit«  Bor: 

„(fl)n  fonber  '  fdjcm  nu^Iid)  bet  büd)ltii  hariiicn  bic  iöib^  lifd}en  bub 
Qiibere  iiDtliienbig=  flen  gebet  für  allertni)  ftenbe  Uiinb  anfed^tuiig  fampt 
öitcn  bcmutigc  boiirfiagungeii  ;  iBefanbtniiiien  ber  fünbeii  ;  önb  au&Iegungcn 
befe  önt-  ter  tinfere  luie  ftd)  bie  francte  jn  fol  c^eu  fadjeii  füritemlic^  gar 
gotfctig  .  tlid)  l)alten  foüeii,  öoit  Bitcu  güttljcr^ige  mäüerc  getreivlic^  begrife  bn 
biird)  Soeto!  lIHdiaclti  2Bein=  mnr  Siener  befe  (hiaugelione  ,vi  'Jlugfburg 
Melanie  bxad)t  wbl  d)e  je^  jum  Qubcrc  um»  leu  aiifegaiigeii.  ,  .M.  D.  XXXV." 
(16  ungea.  unb  277  gcaäl^Ite  Slötter  in  Cttob;  am  ©iibc;  „©ebrügft  ^ü 
9(ugfpmg  Xuri^.fieinridjcu  Stel)ncr  am  l.tog  Sunij  '  3im  M.  D.  XXXV.  ^ax." 
i'orfiaiiben  in  3]hind)en  .^"»«t.) 

aöegen  feines  fompitatorifdjen  Gljaiattcrs  beitritt  inbeffeii  biefcö  iJ3ud)  mit 
ber  Jlnfna'^me  ber  betreffenben  ©ebete  fein  *|H-injip ;  anbei«  ber  '•itürnbergcr  'Jiad)- 
brud  beä  „ii>ctbüd)tein5"  ans  bem  ^al)xc  1536  iVA,  in  bcm  unr  anc^  faft  oHe 
Cfietcte  be§  „^ctantnuö"  tuieberfinben.  Sicfer  91acf)brud  mü  prinzipiell  bic  l'utljerfc^e 
Sammlung  bnrc^  Öcbctc  biefer  Vlrt  crgänjen. 

9lu(^  in  jibci  anbeien  ©ebetbüdjern  bev  brcifeigcv  ^atjrc  ^cigt  fid;  bie  fub^ 
jettibc  ;}{t(^tung,  in  bcm: 

„Jveniieng     P^.'iftenlidjer  "  anbad)t.  "   15o7  '"  (72  spiättcr  in  Cttnb,  lefetes 

5J?latt  leer.  Vlni  (inbe:  „g  Wcbn'idt  ^jn 'Jhucmberg    burd)  ^obft  Wnttcndjt  [fü]."j, 

bns  biefen  SJamcn  trägt,    »ocil    es  „infnnberl)el}t  bie   bcgirb  nnb  anbad^t  ju  ©ott 

erregt  unb  an^ünbt" ;    unb   in   bem    —    uad)   feiner  iUnrebe  bom  vüX  ^uni   1.537 

in  urteilen  —   aud)  crftmalig  um  bicfelbe  ^nt,  mie  bae  „i^cucrjcng"   crfdjicnencn: 

„33cttbii(^lin,  i';  für  allerlei)  gemet)u  P  anligen  ber  .Rird^eu,  I:  fleiffig  ,^ufammcn  |I 

b!ad)t,    burd)   9Jl.      ^acob    Cttern,       '^'fanticrjn  jü  '  e^lingen.       ^JJlit  bil 

l)übfd)en   bnb  \,  fd)6nen   figuren.    ,   1546.     "    i8   ungcj.,    111   gcjäljltc    unb 

1  leeret  Statt  in  £ttM,   am  fönbe;    „(Setrudt   3Ü  Strasburg  bei  1'  aCöenbcl 

SKi^el,  jm  jar  ;!  9)1.  S).  rlbj.  i"  i!Drl)anbeu  in  53Uiud)eu  ^^'Bt.) 

\.'e^teieö  enthält  ,5.  S.  oui^  ein  @cbct  „für  bie  neibcn  (i^clcut",  ein  öcbet 
„Quff  bcn  tag,  fo  man  ein  Cbcrfcit  crmclcn  foll"  unb  ein  (^cbet  „umb  ein 
S'nrgerineifter".  ^^ehoä]  t)oben  beibc  33üd)er  gemifd)tcn*(fl)araner  unb  tragen  nid)t 
büs  einfeitig  fnbjcftibe  Wepiäge,  mie  baS  binl)iii  genannte. 

@an,5  eigene  Söcgc  gel)en  ■imei  crftmalig  1528  l^cvanssgcfommene  ilMidjcr,  bie 
bnuu  beibc  miebeif)olt  aufgelegt  U'Dibcn  finb; 

„«iblifd)  ,  «ettbüc^liu  Ser  yutuattcr  ,  bn  ^er)Ud)r  aöcibern,  bci)b  ^IttS  ;l 
bnb  'Dlclbcg  2c=  ,  ftamcntS.  ||  (Srmanung  |i  ^ü  bem  ©ebett ,  bnb  teie  i!  man 
icd)t  Scftc  fol.    '"    ('136  ißlätter  in   Cttab,   nm   Pnbc:    „fj   3ü   Strasburg 


SBctbü^lciii.    1522.  349 

bei)  .*önnä  Schotten  jüiii  I^iKvgavtcit.  \HmiD.  W.  GCCCC.  XXXI.  "  9?ov= 
!^Qnbcn  in  SBolfeubüttet.  i 

„S)en  ^.pfaltev  2)Quib§  bbcr  bie  .üuiibcvt  uiib  iiuiffljigcf  5l.5fattiieii  ^!)\u\  i^ebet-ö 
tuelje  aii§  I)cl)ügcr  ®6tt(id)cv  fd)nfft  (icgviiiibt.  ©oovgiul  Sd^malliiiig.  lUiino 
M.  D.  XXVIl."  (.".9  sBliittev  in  Cftaü,  am  (^iibc:  „(iicbnidt  ^to  S^idaW  buvrf) 
ejabvicl  .ftanlj.  M.  D.  XXVll."  ;Kicbcvcr,  ^;ad)vid)teu  IV  £.  310  f.  aiov= 
^anben  in  ^DJiündjen  ^"»©t.) 

58runfct§'  fammctt,  an()c6eub  mit  beut  ffieliibbe  ^aloU  d.  Wof-  28,  20  ff.» 
unb  abfc^licöciib  mit  bnn  l'üblicb  bcv  iUicviuiiibfv  iCff.  15,  3  f.)  bic  fämtUdjcn  in 
bev  (jeiligen  Sd)vift  enthaltenen  ©ebcte,  nnb  (Sd)mall)ing'-  pnvap^vnficvt  bie 
^l^folmen  in  @cbet§fovni. 

5?eibc  finb  .ju  i[;rem  l<erfal)ien  »ool^t  burd^  bie  üon  ^'ntt)ev  auevft  vertretene 
■Jtrt  angeregt  tporbcn,  beni  „5yetbiid)lcin"  tiorlpiegenb  biblifdjcn  CÜjorattcr  ,in  geben. 
Unb  toie  fic  )'tef)en  .^ireifeltoS  fämttidje  Dörfer  genannte  5J3üd)er  auf  ßut[)er5 
Schultern :  e^  »äre  leltfani ,  Wenn  e§  nidjt  fo  »äre.  Pö  täfet  fid}  aber  bei  ben 
meiften  and)  eine  birefte  Sennljung  aufzeigen. 

6o  enttctjnt  hai  Don  un§  nad)  Siiirnberg  gelegte  iMidjlein  be§  3nl)re§  1523, 
ba§  aud)  an!  ©patatinä  Sammlung  niand)c  Stücfe  in  fidj  onf nimmt,  auS  bcm 
„5Betbü($tein"  bie  ß^rflärung  beö  6lauben§,  nnb  .^mar  aus  bem  jUiciten  Öut' 
fned)tfd)cn  'Jiac^bvurf  (//.  StüterS  erfte  *.)(uflage  entt)ätt  and)  ben  fötanben  nnb 
öon  ber  (hflärung  ber  ^efin  ßiebote  ein  flcinee  Stüd;  in  bie  .^tneite  ^^(uftage  ift 
au^cr  Stürfeu  au§  Spalatin  unb  bem  „Gljriftentid)  niii3barcn  i<elbüd)lein"  an§ 
Cutter  nod)  bev  67.  ^.pfatm  mit  ber  entfpredjciiben  Überfd)rift  unb  bem  „öebet 
ÜJlanaffe"  aufgenommen,  ^^luf  ben  fompitatorifdjen  Ö'baraftev  beo  äöciiunarfdjeu 
^.^uc^eä  ift  fdjDii  Ijingcmiefen.  Gö  fpridjt  bivett  als  fein  i^ki  an?!,  alle  bietjer 
erfc^ienencn  eöangelifdjen  ©ebetbüc^ev  in  fid)  p  üevciuigen.  Spolatin  nnb  Stüter 
muffen  itjm  nidjt  befannt  gemorbcn  fein,  ba  ei  fie  fünft  ii.'ot)l  tanm  fid)  ^iitte 
entgegen  (offen.  Xa^  „(f^riftenlid)  nütjbar  i<etbiid)lein"  bagegen  ift  uollftänbig 
öertrcten  unb  fonft  au^cr  bem  „58etantnu5"  nod)  Cefolampabiug'  „l'etanei)  .^u 
©Ott"  Dom  Satjre'  1523,  iHunfel§'  „*iblifd)  Üu-tbüdjleiu"  unb  !c'inrfe  1529 
erf($ienene  IHnlcitung,  „loie  fid)  ein  Pl)ri|lenmenfd)  ()alten  foK  be§  5Jlorgen3,  fo 
cv  auffielet,  unb  bei  '.'Ibenbs,  fo  er  fid)  niebertegt"  ^  anfjcrbem  ©ebetSftürfe  awi 
9lltl)aniers  unb  (JopitoS  ,ttated)i§mui ''  nnb  and)  au§  yntljer-j  „93etbüd)Iein"  nur 
ein  Stüd :  Sie  93atcruuferanslegung.  1:ai  ift  bei  bem  übrigens  l)eruortretenbeu 
iPeftreben  bc5  *.yud^e§,  öoUftäubig  ]n  fein,  gerabeiu  befrembenb.  CfntU'eber  ift 
bamit  ousgefproc^en,  bafe  ee  bie  übrigen  Stücfe  bes  „^.l^etbüd)lein5"  als  eigentlid) 
nic^t  in  ein  ©ebetbud)  gct)örig  anfielet,  ober  e«  ift  bamit  ancr!annt,  ba|  SutljerS 
^üd)  oT)ncr)in  genug  »cvbreitot  mor.  Sa§  „;Teuer,}eug",  bas  -  tuie  c4  fd^eint  — 
unabhängig  uun  iü'einmnv,  aud)  bie  ?Utf)anu'rfd)en  ©ebete  ent()ält,  benutst  baö 
„3?etbüc^(ein"  ftiirter,  fctiveibt  aber  uidjt  einfad)  au§  i{)m  al,  fonbern  öeru'ebt 
feine    Stuetcgungen    ber    brei    .tiauptftürfe    in    felbftnnbig    öerfa|te    Grltärungen. 


')  ajgl.  ßot)tl,  flatcd)iÄmii.?ticviud)c  III,  £.  IsTff.  •}  4!gl.  fliiebevev,  '•Jiad)ric!)teu  IV, 
S.  309ff.  ')  aöellcr,  Rp)..  MM.  [I.]  Supplcm.  9Jr.2(;9.  *)  Sgl.  »ecf,  erbaumigslitetatur 
e.  133 ff.  ')  SDgl.  eoljrs  a.  n.  0.  II,  S.  187,  s ff.  mib  187, 32  ff.,   III,  S.  34,  5  ff.;   Holte, 

Sittsamer  ©  103, 13 ff.;  ©Ott.  gel. 'älnjeigen  1895  S.  752ff. 


350  »et(mc()tein.    1522. 

Gigciitüinlic^  ift  i()iu  baiicbcn  bos  iH'ftvcbeii,  Olelu'tc  ^'uttjevs,  bie  in  iciui'u  ©c()viftcu 
üerftveut  fic^  fiubon,  ,(iiinmmcn3iitvagcii. 

S'aä  „3?etQiitnu§"  iinb  Cttev-i  Sebctbud)  foiuitcii   itjvcm  ganzen  9Bcfcn    narf) 
feine  Stütfe  au#  bcm  „23ctbiid^Icin"  cntlefjncii. 

©ef)r  balb  fd)OU  cviel)inien  Übevfctjiingeii  be«  „2j3etbüef)teiii§"  im  ?(iis(anbe, 
1520  eine  bäiüjdjc  Bon  bem  .«TnvmeIitcv='i|.>iDV)iii,iial  '4-'auh:§  Pliae  iinb  eine  frf)iufbifd)c, 
1529  eine  fran,^b[ifc^e.  Sie  fleücn  fid)  met}v  ober  incnigev  frei  ,yi  i^vev  Sl^ovlage. 
So  entbölt  bie  fvQn,)Li(ifd)e  ^'luggabc  ,Lg  livre  rle  vrayo  et  parfaicte  ornison.  ipari§ 
1520"  nur  bvci  iBeftanbteile  t'iitl)erfd)en  Uv)pvnngö  (f.  unten  unter  ?(u§gabc  o). 
Sie  id)Uiebifd)e  Überfcljung  fiubet  fid)  obgcbrurft  bei  'illtfel  ^^Inberäfen,  Skriftcr  IVaii 
Refünnation?liden  i  ui-val  iitgif'na,  ^öcft  3  unb  4,  llpfnla  1893,  bie  bänifdjc  bei 
S.  g.  6ed)er,  5pautu§  eiiaefcu§  Sanfte  Sfrifter,  1  (1855)  ©.  Iff. 

Sfll.  .Rijftlin  =  .Rnuifvnu,  \.'iitt)ev  I,  S.  278,  2s7,  .'lOr,;  (vnbn?,  8iitl)cr«  iPvicfmerfjfet  111, 
g.  35S;  Smciib,  ific  eli.  bcutidjcii  9J!cffon  S.  18;  ^Biüuatfdjv.  ]\\\  ®utte-jbiciift  »nb  firdjL  ßiiiift 
189S,  ®.  50?.;  flücbcm-,  '■JiiirfjTidjtcn  11,  ®.  424ff.;  a?crf,  grbniiimg-Mitcrntiiv  ber  rD.  ßirrfjc  ®.  G8, 
101  ff.,  181  f.,  189;  3U'iil=eviijl)tloHäbic  für  prot.  l^ool.  ii.  .(?ird)c  V,  S.  297  ii.  X,  ©.  1.5(J. 

4.    '}(iifunl)iuc  bc0  Sctbüdilciii'?. 
Seht  (fiiifliift  auf  3"(Jf"^""tcrriri)t  uub  5!>iüclucrürcituufj. 

SBeldjc  begciflertc  Slufna'^nie  ba§  „5Bctbüd)(ciu"  fanb,  bnfür  bieten  bie  fid) 
überftiiru'uben  erften  9lu§gaben  nnb  bie  ,5at)h-eid)en  ')ind)bvuefe  ber  erften  3nf)re  bei« 
bcfte  ,3'-'i'Ö'ii--  'i''"-'  flll''"i  ii-'irb  e^  in  ^liürnberg  unb  '^lugeburg  oufgelegt,  aber 
aud)  aubere  Crtc,  bie  toiv  at§  bud)f)änblerifd)e  oentralen  ber  9{eforniatiou§,ieit 
tcuneii,  ßrimnia,  Erfurt  uub  3ena  in  II)üringen,  .fianiburg  im  !)iorben,  iiafel  uub 
Strafjburg  im  Süben,  (äffen  c§  fid)  uid)t  entgefjeu.  Sßerein.jelte  ''Jiad)rid)ten,  luie 
c§  Hon  aufjeu  ()cr  aus  SBittenbcvg  beget)rt  unrb,  T)nt  nuS  ber  il^riefmedjfet  Stepbcin 
5{otf)§  aufbcl)alten.  Teui  '^.iforrer  Weorg  !öud)f)ot,ier  in  Sd)ijunu  uiuB  er  eS  mit 
bem  „Ö5cfaugbud)Iein"  .yifannucu  „fein  ortig  auf  melfd)  mit  bcn  alter  bcfteu  ueftelu 
aber  f,iencfetn  uüt  gutem  fdjuare.je  mit  üorgulttn  rofelin  auf  gebrudet"  biuben 
laffen.  Unb  ber  .ffontur  unb  2d)ul(ct)rer  iialentiu  .^öertet  in  ;)U'irfau  üertaugt  in 
ber  ^eit  Don  ©übe  1525  bü  ^Jlai  1527  üier  (Jremplare,  ein  ^c'd)''".  'i'ic  fini'r 
bem  auberu  ba§  i^uef)  empfaf)!  uub  e§  i'^iu  beforgte.  l'lucf)  ben  '|.5rci§  Ijat  jener 
5BriefUH'd)fe(  unl  aufbctoaljrt;    ein  ,orationalo  muidin'  toftete  „2  gr." 

9iad)  1525  bcfitjen  mir  inbcffen  beu  erften  ^atjreu  gegenüber  nu'rtmürbig 
menig  Dcad)brurte.  P-g  ift  ja  mög(iel),  baf;  bas  '.'luffommen  auberer  eliangelifd)er 
föebetbücber  bie  Verbreitung  be§  l'utberfd)en  ()ernbgeminbert  I)at.  \Hud)  Ijat  ba<s 
Vertongen  nod)  bem  Vürfjleiu  notnrgemäf5  mit  bem  £d)U'inben  ber  erften  refor- 
motürifd)eu  Vcgeifternug  an  Störte  lu'rtoren,  uub  nodjbem  e§  oufongö  in  fo  jo()I-- 
reid)en  (fremploreu  fid)  berbreitet  Ijotte,  mar  Uielerortg  oud)  ber  33ebarf  gebeift. 
Sennort)  reid)t  biefeS  atlcg  uid)t  ()iu,  um  \\\  erftöreu,  bnf;  mir  \.  8\  au§  ber  ;;>it 
,^uufc()eu  1531)  nnb  1538,  M\f:!  ber  mir  oud)  feine  SLMttenberger  Vluögobe  bco 
„iöetbüd)lein5"  tenuen,  uur  einen  einzigen  5iod)brurf  Ijobeu.  in'rgleidjcu  mir  bomit, 
bafä  uad)  l'utf)er5  lobe  norf)  ba§  „33etbüd)lein"  in  Sßitteuberg  bi»S  1592  —  foun-it 
wir  miffen  —  burct)fd)nittlid)  ettoo  otte  fünf  3at)re,  eiuuml  fogor  tuieber  3abr 
auf  3a()r  oufgelegt  mirb,  unb  bofi  loir  fetbft  oiui  biefer  ^'^eit  noel)  fünf  '•)iod)bruiTe 
tenuen,  fo  muffen  U'ir  fd)liefien,  bofs  minbeflenc-'  in  ben  eben  beriil)rten  3ol)ren  unb 


9?etl)iid)Icin.    1522.  351 

uiotjt  übcvljoupt  feit  1525  iiinnd)c  Xviirfc  bei-  iMitfjleiiig ,  uiib  baruntev  oiid) 
CviginalQuägabcn,  üerloreii  gegangen  finb.  S)ann  £ann  ba§  ahex,  äufamnien 
genommen  mit  bev  lotfad)?,  bnjj  fiekn  ^lusgaben  nQdjtüeielid)  »öHig  üevtn-and)l 
unb  ,^cT)n  nnv  in  je  einem  ^itniplciv  nnd)  lun-fianben  finb,  ein  neiiev  iVwei§  bnfüv 
fein,  lucldjen  IHnftang  bne  „i^etbüeljlein"  gefnnben  Ijnt. 

2)oppcIt  tiemcrfenimcit  ift  bic  fdjncHe  ifevbveitung  be§  33üc^(ein§,  tuenn  mix 
bebenfen,  baft  bie  „Äurje  (Vovm"  fiel)  in  gleidjev  Stiivte  üevbveitet  batte  lUnf. 
?(u5g.  7,  ®.  r.töff.).  (Je  fonnte  bod)  fein  ©eljeininis  bleiben,  bü^  bnü  nene  ü^ud) 
feinem  iiauptinl^alt  nad)  nur  eine  ^Jleuauflage  ber  Icljteien  mar;  unb  eigentlid)  l)ntte 
bicfer  Umftanb  auf  ben  inntrieb  unb  beii  'Jiadjbrurf  be^  „iBetbüd)(einö"  biiiticr"^ 
einmirfen  muffen.  (S8  umr  aber  moI}l  Uor  altem  ber  litet  unb  bae  barin  ausgefprüd)cne 
i^eti'ufetfcin,  bafe  ber  cüangelifd)c  0'f)rift,  and)  abgelüft  Bon  ber  alten  .Üird)e,  betenb 
SU  ©Ott  fid)  naf)en  bürfe,  ba4  bem  iSiidjlein  foldje  Verbreitung  oerfdjaffte;  t)iellcid)t 
bancbcn  ber  gcmife  9(uffet)en  errcgenbc  Eingriff  Vutt)er§  auf  ba§  S(t)e  ÜJtaria. 

9lud)  auf  feiten  ber ','lttglöubigen  begriff  man  febrUiol)!,  mas  ein  „'!Betbiid)Iein" 

ll*ut()eri  bebeutetc.    Xas  ,^eigt  fid)  baran,  ba^  es  eine  befonbere  föcgenfdjrift  gefunbcu: 

„9tin  treue  bättertic|c  :    an,^al)gung,   ünb  ünnttcr=  il  tocl)fung,   aineg  8ute=  |i 

rifdje   (genennten  t   petpücd)tcins   \  ^aihrn.      *JJl.  S).  jEXiiij.  j!"  (16  3.Matter   in 

Cuort.     9.<orl)anbcn  in  5Jlünd)en  •'gSi.) 

Sie  ift  anonym  crfc^ienen,  bod)  (ä^t  fid)  mit  Sic^er'^eit  nadjmeifen,  haf,  fie 
öon  bem  i!aubt)ofmeifter  beS  .slier.^og?  uon  i'aljern,  Pljriftopt)  bon  Sdiumr^enbcrg, 
gefd)rieben  ift.  2(I)m  Ijatte  feine  üert)eiratete  Iod)ter  ein  («^remplar  be§  „3?et= 
biid)leiuÄ",  in  bcm  wir  beuttid)  bie  i.'lugÄbnrger  9(u§gabe  öon  1523  (0)  ertennen, 
all  ©efdient  ,ium  Tienja[)r  1524  überfanbt.  Sie  Vlntmort  baranf  Ijat  er  bann  al-:- 
„treuc  Oätcrlidje  i<ernmt)nung"   in  Srnrf  nnegeben  laffen. 

6r  fauu  nid)t  umljin,  im  „53etbüd)Iein"  allerlei  ©uteS  an,5uerfenncn,  bod) 
„untermifd)c  l'utT)cr  in  feiner  Sd)rift  ba§  Seetengift  alfo  fubtil  unter  bo§  @ute, 
bafi  U'abrlid)  lieberlid)  baä  Onft  uerfd)lungen  mürbe,  unb  bas  Öute  uer)d)iuinbe, 
mie  9{aud)  im  ?scner".  Sutljer  mod)e  feinem  DJomen  ©Ijre.  Senn  in  ber  93ibet 
fiinben  mir  fo(d)cn  *)iamen  bei  fed)5  9.1iaten:  1.  .fibn.  7,  38  nämtic^  ftänbc,  toic 
galomo  in  Prbanung  unb  ,5ur  ^in  bc§  2cmpcl§  ,^e'^n  eherne  „tüter"  ^ätte  mad)en 
laffen.'  9118  er  fold)C6  gclefen,  fei  ibm  fd)tttantmeife  eingefallen,  wer  bod)  ben 
„lüter"  in  bie  iüibet  gebrad)t.  Sa  l)abe  er  ben  (üilepinum- befefjen  unb  gefnnben, 
ba|  „lüter"  fei  ein  @efd)irr,  bamit  mau  ben  aBein  mifd)e.  Sllfo  „mifd)e  leiber 
unfer  fd)Uind)er  ^Prnber  ^Jtartin  unter  bie  beilige  unb  gute  Sd)rift  öiel  £d)äblid)eS". 
Se§()alb  fei  eS  geraten,  bei  päpftliel)en  '-iMille,  bem  taifer[id)en  (ibift  unb  etlid)er 
d)riftlid)cn  dürften  ^Jknbateii  ,yi  gel)ord)en  unb  feine  !öüd)er  uid)t  ju  lefeu. 

,»>)Uerft  menbet  fid)  Sd)Uiar,^cnberg  bann  gegen  !L'ntT)er§  Vorrebe.  .(Tonne 
fiutfjcr  bae  ßebet,  bi5()er  Don  ben  ('>'f)riftgliiubigen  gebraud)t,  ab  unb  in  Veradjtung 
bringen,  er  mürbe  bamit  bem  Jeufel  „gröfilid)  unllfal)ren".  Sreilid)  fei  e§  \vai)x, 
wenn  mir  uid^te  aubere«,  benn  Vaterunfer,  9lüc  i'caria  unb  ben  ©laubcn  red)t 
beteten  unb  bie  jeljn  Gebote  mo()l  I)ietten,  mir  mären  fromm  lebenbe  unb  betenbe 


')  SBiiIg.:  ,Fecit  quorjue  deeem  lutpre.s  aeneos."  ')  £er  Stuguftincrmön^  Slmljrofiuä 
gnlcpiiiii^,  gcft.  1-510  in  il^crfioiiio,  f)nt  ein  im  Ifi.  3nf)T().  oft  nnfgelcntc^  lntcinifd)  =  bcutfc^c^ 
Si'ortfrlnict)  Ijcrausgcgeben. 


352  Seettiüd^fein.   15-2-2. 

(S(;viftfu,  abi'v  bic  UnttTinifd)ung  bev  '^utljeijdjen  @(o|fe,  ja  foiibcvlid)  cttidji'  neur 
3]crbcutid)ungcii,  fo  Sutl^cv  in  jcin  9?üd)(ein  gcfefet,  iiiac^e  folc^es  öcvbädjttg. 

i'cvt'djicbene  iittlid)c  Cnv^citeii  finbet  SdjUmvjeubevg  in  beii  5jntf)evfd)cu 
'Jlultegungcn.  So  tabdt  ev,  ha%  Sut^ev  ju  bcv  (SvfüUnng  be§  fec^ftcn  ®ebote§ 
Ijinjuieüi' :  fofevn  eS  immer  möglid)  ift,  unb  finbet  bavin  bic  ^Infd^aunng  au§= 
gefprod^cn,  ba§  e»  nnmiiglid)  fei,  \id)  uon  fleifd)lid)en  SÖevfen  ]n  eutmten.  ^ay, 
Sutl^er  üor  allem  an  bie  ©efinnnng  benft,  tt)a«  rv  bann  befonbev^  aud^  bei  bcv 
(Svfütlung  bc§  nennten  unb  ,5el)nten  ®ebote§  ]\\m  3hi5bvnd  bringt,  üevftetjt  er  uic^t; 
öielmebr  tjätt  er  bei  leljtcven  t'ut^er  entgegen,  bo|  man  ncc^  fromme  unb  fcnfc^e 
l'eute  auf  (Jrbeu  finbe,  bie  jeitlidie  Stifte  unb  ©ütcv  buvd)  göttlid)e  i^iilfe  Ueradjteten 
unb  niieben.  2e§  meitereii  fc^t  ©djluarjenberg  mit  !i.'utt)er§  @laubeu§begriff  fid; 
au§einanber  unb  wirft  if)m  t)or,  er  ^ebe  ben  bloßen  ©tauben  o^ne  SSegleitung  ber 
2Ber!e  ,iu  ()Dd).  Pt  uuK  au«  feiner  eigenen  ^Bibelüberfcijung,  bie  er  nur  gebrnudjo, 
um  ßutf)er  mit  feinen  eigenen  3Sorten  ,ju  fdjtagen,  itjn  luiberlegen,  inbem  er  itjm 
3af.  2,  14ff.  toorfiält  unb  bie  au§  9iöm.  3  unb  4  für  ßutl^er  fprec^enbcu  Slrgumcnte 
3U  cutträften  fud)t.  Sa^  ev  i'^n  aud^  b'"'  "idjt  Uerfteljt,  ,ieigt  er  namcntlid)  in 
feinen  Semertungcn  ,^n  l'ntljere  SSort  über  ba§  Icljte  @evid)t:  entlrebcv  tuolle  bev 
2fnfet  e§  Sut^er,  obev  t'utbev  eS  bem  ieufcl  einveben,  ba§  alle  Gläubigen  einft 
cvlöft  tt)ürbcn,  bcnn  atfo  ii'ürbeu  bie  lenfel  getoi^  and)  cvlöft,  ba  fie  and)  @)ott 
glauben  unb  and)  im  9lamen  3efu  il^ve  ,$?nie  beugen  müßten.  ßbenfolDenig  begveift 
er  Sutt)cr5  9(u§fageu  über  bie  .ftirdjc.  (vr  tlagt,  ipenn  !i'utt)er  bod)  nur  bei  ben 
MiPräudjen  geblieben  itmre  unb  nur  fie  gerügt,  bie  redjte,  orbeutlidjc  @ett)alt  ber 
Äirc^c  aber  nic^t  angegriffen  Ijätte:  ba  lüolle  er  aud^  gut  lut^erifd)  fein.  ©et)r 
bebentlid)  ift  if)m,  bafs  t'ntber  in  ber  d)rifttid)en  ,Uird)e  alle  Xinge  genu-in  nenid; 
er  U'olte  DieUeidjt  bem  gemeinen  lliaun  »oitlfaljveu,  „alle  Singe  frei,  prei»  unb 
Sadmann  ju  nmdjen".  SÖaren  alle  2!ingc  gemein,  fo  Ijätteu  tnir  einige  (Üebote 
jutiiel,  barum  fei  ba§  „2?etbüd)lein"  unt  Sorgfalt  jn  lefen.  33efonbeve  Slnertennung 
,^ollt  Sd^mar.^enberg  bagegen  ber  au5brüdlid)en  Prluäl^nnng  beS  Fegefeuers :  üevbbte 
man  füv  bie  abgeftorbcnen  Seelen  ,yi  bitten,  ba  fd)lüge  ber  *pnl§  ben  trauten 
Srübern  redjt. 

2)a§  Suttjer  falfd)  übevfetjt  Ijabe,  bafüv  fiubet  Sd}»riavseubevg  einen  53elueiy 
in  ben  Vlnfang§U)ovten  be«  11. '•^.ifalm«:  „.^ilf  (Mott,  mie  ift  ber  Pljrifteu  fo  tuenig 
U'orben!"  fold)c  *pfatmen  feien  Intljevifd),  aber  uidjt  bes  l)eiligen  Saöib. '  Unb 
auc^  fiutl)er§  Überfe^ung  be§  5lOe  531aria  erllärt  er  für  gefälfd)t ,  ba  er  baö 
„yjiario,  öoll  fönaben"  in  „'Su  .s>oIbfelige"  uertleinert  babe. 

Unb  übertjaupt  mcnbet  er  gegen  i'utt)er-5  Vlüe  'DJiaria--3tuSle9ung  fid;  mit 
befonberer  Sd)ärfe.  iiuttier  fei  wie  einer,  bev  ba§  ^iebev  Ijabe;  je  beffer  bie  Speife 
unb  ber  Srant,  umfowenigev  fdimedten  fie  itjm.  Siaran  fei  feine  .ftrantl)eil 
fd)ulb  unb  barau^  folgten  feine  böfen  iöegierbeu.  Seutlid)  Ijören  tuir,  baf^  in 
ber  äUnU'erfnng  bc«  ^.Hue  'JJiaria  unb  ber  TOarienUerebmug  bev  ■Oauptnnftofi  bcö 
„58etbüd)Iein5"  füv  Sd)Wav,ienberg  liegt.  Xa«5  beftätigt  aber,  baf{  Wir  ein  Medjt 
Ijaben,  eben  fjieviu  eine  .Oaupttiebeutuug  beä  ä^ud)C§  für  bie  ötuiugelifd^en  p  frf)"'- 


')  ^abei  ifl  ein  .^iiiluci^  nuf  beii  fciijciiaiuitcii  „'•JJicuifiipinllev"  "i^uiuilioiiüivaä  oiii  ^iUal^e, 
ber  bie  ^folmeii  ol)ne  njcitere?  auf  bie  SJlntio  antöeiibct,  ugl.  IKiebetet,  *Jlnd)iid)teti  III,  S.  300ff., 
IV,  ©.  12:i. 


9?et()iid)lfiit.    1522.  :{r,8 

2tc  'i'ovvobe  bev  „'Ü(n3t'igutiiV'  ift  noiii  :'>1.  Sc'iCinbev  V>-l->  bntievt.  £rf)Lin 
nm  1.  '•})läx]  152-1  univbc  bcv  'Snicf  einer  ^iuu-itcu  \'hisgnbc  begoiiiieii,  bic  £rf)luar,ien= 
tu'vg  niif  ÄH-rlangeii  bce  Slnicfevs  uevanftaltct  Ijattr  ' : 

„l'lin  öiittcvlic^c  treue  |i  nn^nijgiiiig  ainc§  Suteri=  ||  ]d)e  igcuciuitnii  pi't=  |^ 
pi'icd)(ciii5  \)aU  \\  ticn.  Sbcrfetjcii,  aiu  tiH'iiig  gemcrt,  ||  ünb  U'ibcr  gcbau'f()t, 
beu  li  6-rften  tag  Wnrcij.  ||  ilf.  T.  XXiiij.  '■  (IC  i*(ntter  in  Ciuirt.  iior-- 
l^Qiibeu  in  'JJUtncljcn  .OSt.) 

Su§  jcigt,  mit  U'elcl)cm  ;3"t"'t'iK  iiud)  b'cfc  .ft'i'itit  bce  „iH-tbüdjlein-;-"  anf= 
genommen  lunrbe ,  uub  ift  mir  ein  nener  "iViveie  für  bie  'in-rbrcitung  be«  ^-Jüidj- 
(eins  fetbft. 

iifarigene  idjlpfe  fiel)  an  bie  „"^liiicigung"  nod)  eine  längere  liternrifetie  Aebbe. 
Vtm  31.  Mäx^  1524  mctbct  bereit?  '4-'t)i(ipp  uon  (Veilitifd),  ber  furfürftlidj  fiidjfifdje 
Wefanbte  bei  bem  J){eid)5regiment  in  ^JJiirnberg  feinem  Mnrfürften,  bafi  ber  Intt)c-- 
rifd)  gcfinnte  alte  ^ioljann  mm  Sri)Uinr;enbevg,  ber  i^anibergifc^c  '-l^eifiher  beim 
!)Jeginient,  über  feineo  £ül)ne5  Sdjrift  „menflic^  t)od)  bemegt"  fei,  ba^  er  fid) 
fetnerfcitö  Dorgenommen  l^abe,  tüiber  ben  So'^n  ju  fc^reiben  nnb  in  fteter  Übnng 
fei,  fein  „fnrgebeu  gruntlid)  nnb  nmrt)afftig  ,^n  oorlegen". 

Sefjr  balb  erfdjien  benn  and)  eine  umfongreidje  Sd}rift  ;oüI)anny  Hon 
SdjWQr^enberg: 

„U^cfd)luerung  ber  alten  leüfe  j|  lifd)en  Sd)Iangen  mit  bem  ||  (»Hitlid)cn  mort  ; 
[.g)ol5fd)nitt]  So  bir  yet^t  OJot  feijn  woxt  befd)cert  /  i;  9tit  als  bie  fd)lang  bie 
man  bcfdjttjeert  '  5üerftopff  betjn  or  /  bor  fold)cr  frafft  /  9Jacf)  tciiffelifdjer 
eligenfc^afft.  "  (9(m  ßnbe:  „Webrndt  ;,ii  Dii'iremberg  ,  biird;  .Oanf?  j|  .^lerrgot, 
im  .Sar  M.  D.  XXv.    "  i^ortjanbcn  in  '•JJÜindjcn  .*ö2t.i 

Cbgicid)  er  ba§  33etbüi^Iein  nidjt  mit  Flamen  nennt  nnb  and)  anbere 
'4>nntte  berüfirt,  bie  jluifdjcn  itjm  nnb  feinem  Sotjne  fd)on  ,;n  Vln5cinnnberfel3nngen 
gefü(;rt  Ijotten,  ift  fein  iönd)  bod)  für  jene-j  eine  Sd^nljfdjrift.  2ie  .^^ianpt= 
öortDürfc,  bie  fein  So^n  gegen  hai  „5Betttüif)tein"  cr^oBen,  fuc^t  er  ^u  tt)iber= 
legen:  er  .ieigt,  tüoS  bie  &liangelifd)en  tion  ber  .(?ird)e  nnb  Oom  Slanben  l)nlten, 
nimmt  fie  friiftig  gegen  bie  'J.ierlenmbnng  lurgen  VlnfrnljrC'  in  Sc^nt;  nnb  U'enbet 
fid)  öor  allem  gegen  bie  yJtarien-  unb  .'peiligenuerel;rung.  Gr  Iiattc  nun  aber 
neben  feinem  SoT^nc  auäj  ben  Wündjener  fvraniigfaner=®narbian  fi'aäpar  2d)aly 
get}cr,  ben  er  f)auptfäd)liri)  für  bie  *.)lnfd)annngen  feine?  Sol)ne5  Oerantmortlid) 
mochte,  in  feinem  l^nd)e  angegriffen.  Unb  £d)al3ge»)er  blieb  bie  yintii'ort  nic^t 
fd)nlbig,  crmiberte  oielmctjr  fdjon  am  (i.  Wiai  1525  mit  einer  @egenfel)rift,  in  ber 
er  ben  üon  Sri)mor3enbcrg  anfgeftellten  ad)t  ?lrtifeln  breifjig  entgegenfetjte.  .^wn 
folgenben  ,3at)rc  antiuortete  9d)H)ar.icnberg  baranf  mit  ber  „.finttenfd)(ang",  unb 
auf»  neue  öerfafjte  £d)at3gel)er  eine  im  SaiiUQi'  1527  ausgegangene  Wegcnfdjrift, 
in    ber    ben    .gianptftreitvuntt    ber    .^öJil'Qt    bilbcte.     2~arauf    I)at    €el)marjenberg 


')  ©ie  ift  gegen  bie  ctftc  nur  um  ciucu  itbfali  »eriUGfjrt,  ber  nuf  (jmfer*  itritif  bcv  l'iitl)ev= 
fdjen  SBibclübetfeljung  iöcjug  nimmt.  Übrigen^  I)at  bicfe  il)m  aud)  bei  bct  Vlbfnffung  feiner 
„Setmnl)uuug"  fd)OU  liovge(egcu,  bo  ev  iu  ber  9J(ouicvuug  bcv  ?luc  3JiQrin4ibcvictjnug  mit 
P-mfev  yiinuMueutvifit.  *i!gl  .(valocvnu,  .öicrou.  (*uifct  (isdjviften  bc*  ä'eveiu-:-  füv  ;){crovmntiouo: 
gefd)id)tc,  .vpcft  fili,  S.  58 ff.,  bef. 6:3f. 

Üut^cvc-  iöevfc.    X,  2  23 


354  a3cttiic[)rein.   ir.-22. 

iiid)t   nic()v   aoiintUHnti't;    (im    18.  v2cptciu6ov   bcsjcUicu  3a()vce   ftiivb    Srfjntuv'ljcr, 
uiib  SdjUmvjeiitcvö  folgte  it)in  icf)fii  niii  21.  Cftobcv  1528.'  — 

93üm  GinfUijj  bes  „*-8ctbud)(du5"  auf  htm  imc^ftlicgciiboii  Webiilc  bev 
SefietMitevatuv  l)abcu  Uiir  fi^oii  gc'^bvt.  '^Ibev  nuci)  fonft  fönncu  uuv  i()n  ton- 
ftatievcn  ober  bod)  licvnutten.  i^ov  allem  tritt  cv  beiitlicf)  ]utagc  auf  fated)c= 
tifdjcui  ©cbift.  3"  bev  „Seutfrfjeu  llteffc"  l)attc  ^uttjev  ba§  i^ett)üd)(inn  aU 
©niubtcige  für  bcu  Sugenbuntervic^t  cuipfof)(cu  (Uuf.  9(u§g.  10  ©.  77,  11  ff.),  luolil 
al€  C^rfütj  für  bcu  ^onae  uub  3[gvicoIa  aufgetrageneu,  aber  öou  il)neu  iiidjt  ,^u= 
ftanbc  gebradjteu  .R'atecf)iämu?r  Uub  nuu  fiubeu  mir  Siumirfuugeu  be§  „'-Betbüd)- 
leius"  iu  faft  allen  crften  eüangelifdjeu  fi'atcct)i5mcu ;  in  uiandjcn  —  bcfouberö 
in  2?aber'j  „Ö)efpväd)bücI)Iein",  in  Sd)ul^'  „iMidileiu  auf  (vrag  unb  Jlntmort" 
uub  in  Sof).  %d{^'  „fBie  man  junge  Pf)riften  iu  brei  .fiauptftiiifen  tur.^  iiuter= 
lüeifen  foll"  —  »ueitgebcnbc  uuntlidje  Cfutlefjnungeu.  i*ov  allem  t)at  aud)  ba-j 
1525  (jcrausgi-fLimmene  „'iMidjlein  fiiv  bie  \.'aieu  unb  bic  .^ünber"  baju  mit 
geholfen,  ©toffe  be§  „sßetbüd^leinä"  ,iu  berbreiten.  !Sa  feine  ^ntflcfiung  mit 
'L'utl)er§  &mpfe{)(ung  in  bcr  „Tentfd^eu  'üJicffe"  etum  gleidijcitig  an.iufetu'u  ift,  fo 
icirb  fein  innfaifer  nid)t  unbeeinflufjt  non  iL'utljer  es  .^ufommengeftellt  l)abeu.  2)afi 
eine  1529  erfd)ienene  l'lnögabe,  bie  ©tepl)an  9iotI)  bearbeitet  '^at,  üon  bem  Srucfev 
(H.  "iKliarü  gerabe^^u  aud)  ein  i^ctbüd)Iein  genannt  tnirb,  bemeift,  Uiie  na{)e  btc 
■i^egriffe    cineä    religiöfen    i.'cl)rbud)e-s    unb    eines    ö)cbetbud)cä    beieinauber   (icgcu. 

Hub  üermuten  büvfeu  mir  tuenigfteng,  baf5  and)  bie  ,vif)lreid)en  Sd)riften, 
bie  jum  „Suied  baben,  iu  bie  '-Bibel  eiujufüfjren  uub  ^.Mbclfenntnis  unter  ben 
(i-üangelifdjen  ,5U  üerbreiten,  mit  auf  beu  6-influft  bcö  „33etbüd)leinS"  jurürfmeifen, 
innfolgte  bicfe'j  in  feinen  erfteu  iHuegaben  bod)  beu  gleid)eu  otred.  ^-reilid) 
uniljrenb  l'utljer  gvbfjere  .iufammenljüugenbc  l'llfdjuittc  barbot,  geben  biefe  nur 
füvjere  2lU'3,5Üge,  üielfacl)  nur  cin^etne  SI3erfe,  unb  begleiten  fic  mit  StidjUiorten 
unb  3?cmerfungen,  bie  über  ibrcu  ^^Mibalt  orientieren.  IciUi  folgen  fie  babci  ber 
Crbnuucj  ber  ilMbcI,  mie  „2)er  redjte  iin-g  ]um  einigen  Veben",  ber  Sprüd)e  ouä 
ben  üicr  G^Dangelien  ,^ufainmenfteltt  unb  fie  am  ^Kaube  mit  erfläreuben  ©loffeu 
begleitet;  teil4  orbnen  fie,  mie  3.  '-B.  ©rct^ingere  ober  Siotjevs  „'-Bcfd)irmbüd)lein" 
ober  „Ter  'Jluä.jug  am  ben  Geboten  61)rifti"  bie  biblifcbcn  '.}(bfel)nitte  unter 
beftimmte  iBegriffe:  ©taube,  SÖerte,  ©ered)tigfeit  u.  bgl.  3lber  bic  ^bee  ift  boelj 
bie  gleidje,  toie  bei  i.'utl)cr.  Unb  mie  eng  aud)  biefe  Literatur  mit  ber  ©ebctS-- 
literatur  fid)  berührt,  jcigt  fiel)  beutlid)  baran,  bafe  aud)  baä  „6I)riften(id)  uüijbor 
'-Betbüd)Ieiu"  Don  152:!    ,yim   grbf^ten  2ei(   eine   fold)e  Sprud)faiumlung   barftellt. 

1a  gröfjte  (yinflnfj  aber,  beu  ba«  „iietbüd)lein"  auegeübt  l)at,  liifit  fid) 
uic^t  an  literorifd)eu  erfd)eiuungcn  uael)meifcn  unb  uid)t  .latjlenmä^ig  belegen. 
(*5  ift  bcr  Segen,  bcr  Pon  i()m  in  bic  cluingelifcl)en  (Memcinben  fid)  oU'Jgebreitet  I)at. 
äjcit.  a3urf)lunlb,  Slabtidjveiber  .M.  i2tepl).  yiütl)  in  o'u'rf'i"  '"  !''ii'ei-'  tttcvtuiid)^biid)l)iinb 
Ic'vifdjcii  'i^cbeutimg  für  bic  i)iciüvm(itiuii-!v)cit  (--  'Jlrdiiu  fiiv  Wcfd)id)k'  bi'>3  Iciafdjcii  ^iid)t)ciiibcl-? 
XVI  (1893)  e.  Gff.i,  yix.  78,  101  >>,  10!»,  116,  179,  138  iHil.  149  iiiib  184;  Jpilt.-politifdjc  »lättcr 
CXI  (1893)  ®.  lOff.;  *liniilu.5,  ftalp.  edjnljgcijcr,  Strnfebuvg  1898,  ©.  91  ff.,  14G  ('Ih.  19  imb  25); 
^bvflenmmi,  3{oiic5  llttiiiibriibud),  .(pninbuvg  1842,  ®.  175;  .ÜDfltiiu.Ralui'ra«,  Öuttjct  I,  S.  585; 
i>ol)xi,  .«alcd)i.;iiiii-nicviud)c  I,  ®.  180ff-,  IV,  S.  247ff.,  :i2üff. ;  äLV'Uev,  Hop.  typ.  *Jh.  2442f., 
2895  ff,  3211  f.,  3305,  3421  f.,  3799;  «octic,  ecbnfl.  Sojjcr-ä  ed)viftni,  Vcipiig  190-',  e.  3,  47ff. 

')  *J3gt.  aültll)  Sd)ocl,  ,\pl)aiin  ,^vnl)i'vr  yi  £d)luav,ieiibevg    11105),  332  ff. 


A   „(h)n  lu'tt  t)urf)üu       2;cv  Ijeljcu  gcpott.       Xcd  glmufn-na.   |    Sc«   inittcv 
öiilcri-      Ünb  bes  \>liif  9Jlavien.   ;  S.  9}fQvtini  l'iit'Eiai.  ij  ©cbüuft  ,yi  j 
aBittcmlu-vfl.  i;    1.5. 22.  j|"     Sitch-üifidtc    [u'bvmft.      40   ÜMattcv    in 
CUau,  k^teä  Statt  tccv.    'Jim  ©nbe:  „Öcbnuft  lui  äöittcmbnii  biivd) 
3iol)aim  Suinentcrfl  |j  3]t.  S).  jjii.  ';" 
Sottjaiibni  in  ©öttiiigcn,  l'iiinftei:. 

II  „(h)ii  bctt  lnid)Iiii  "  'Scv  ,^c()eii  gc^jott.  '  "Je»  gtalotcn?.  '  ®c§  vakx 
uiijjcvÄ  Sc'j  Vtiu'  lUaviiMi  i'nnb  cttlicl)  ücv=  beutfrijte  '.^>)nlmi'n.  !j 
S.  ^mor.  l'utt)ers.  :,"  litdvüiffeite  bebvucft.  40  5J3tiittcv  in  CftaB, 
Ic^tc?  iMatt  (eev.  3lni  (Silbe:  „©ebntrtt  tut  äBittniiticrg  biuxl^  "  3[oI)nmi 
GJniiuMiberg     5Jl.  2.  rrij.    " 

9}ovt)niibcii  .in  Mvuftabt,  SBaliii,  Src^bcit,  g-vciLicva  ÖJijmit.,  3cna,  5ciivii= 
berg  6J«i.,  äBeriiigcrobc,  aBittciibevg  X^xeb.,  2öolfciibiith't.  9tnf  bcm  lilcl  b« 
23cvlincr  t^rciriptar-j  »ou  Sutfjcv?  .Onnb:  „Scr  ©bleu  ftoluen  .finvgiila  uoii  ftnnffeii 
^11  (Svumpad)." 

C'  „gl)n  bftt  tmd;lin.  ;  Tcv  Ijcfjcn  gcpott.  S)cö  ©toutien«.  ,  S)c§  üatev 
tiu6ev§.  !1  ^'cä  Sliie  '-Ularicn.  :l  ettlic^  üerbeutfcfite  !|  pfatmen.  ||  S>if 
©piftclt  innct  "innil?  feu  lito,  clm  (n)!iftlid)  (cbc  l.ui  Putcv)id)tcu 
3).  'JJJar.  i'ut()cr.  ,  «i  ©cbnirtt  (311  äBittcmbcrg.  1*.22.  ,"  2itetviiif)eitc 
bcbnirft.  40  jyiättcr  in  OtnP,  lct3te§  ä^ntt  Iccv.  3(m  gnbc:  „OJcbnirft 
Iju  aSittemberg  buvd)     Sotjann  fönmcnbcvg  II  ffl{.  ^.  irij.    " 

3}ott)anbeit  in  33ev(in,  (Jifcnndj  (Cftcvtjdb  134),  i'oipjiä  5t.,  ,3'"ii'  (bn-J 
Smpteifum  fetjlt). 

7)  „^ijn  bctt  budjlin.  2)cr  qeljcn  gepot.  ''  S)c5  gfatiiben«.  "  3)i'S  öntcr 
önfevi.  ||  S5el  ?luc  9}{avicn.  \^  (v-ttid}c  Pcvbciitfd)tc  ,  ''.^>ialmcii.  ,  Sie 
(vpiftcll  fanct  i^  ^^auU  ^u  2:ito,  cijn  (F^viftlid^  leben  ^u  !■  bntev!id)ten.  i' 
S.  aiJar.  l'ittrjcv.  <!  Cviebnirft  Iju  3Bittombcvgt.  :  1522.  ;"  Ittet-- 
rüdfcite  bcbvudt.  40  53tättev  in  Cttab,  Icljtcö  5J3(att  leev.  Stni  (änbe: 
„Sebüidt  ^u  aöittembevg  burcf)  ^ofjann  ©nincnbevg  1|  W.  S).  i-jtj.  ||" 
a^ürtjnnbfu  in  Stettin,  1c\\an  (borf)  3-  '  .-*^'l)«"  ftn"  „©)»'">,  Sl^ütfcnbiittet. 

i:,'  „EYN  BF.TT  iniO'Ci'veSSl.  ;,  «  S^cv  t^ctjen  gepot.  ||  o  3)c^  ©taubens.  H 
Xc§  llatcr  ünBeve.  '  <r  25e§  9(nc  '»Blavieii.  I|  c  ßtttidjc  üevbentfd)te 
1.'|ntmen.  r  Xie  @piftet  tnnet  -]>auUi  t.jn  lito,  el)n  (5[))ifttid)  lehe 
t,",n  bntcvvid)ten.  -  «i  S).  5Knr.  .Vutljevi.  -  u  (^iebvudt  l)nn  ber  C<l)ur= 
furft  [|  ticken  Stabt  @rl)m.  ||  «l.  S.  Jini.  |["  a;itelvücffeite  bebriictt. 
24  Stätter  in  Cftaü,  bic  bvci  Ie|ten  Seiten  leev. 

2rucf  bon  äßolfgong  Störfels  giliote  in  (Grimma,    üovtjanbcn  in  *;Stag. 

F  „gljn  betpuc^=  ||  lein.  !|  ^n  3c|en  gepot.  ü  S)c§  glauben?.  !1  Sei  Satcr 
unfevä.  ;|  S3ei  ?lue  9JJavia.  '  Snb  et,5ttd)e  öev=  I;  teiitfdjte  pfntincii.  ||" 
litehücffeite  bebvurft.     40  Slöttei'  in  Cttab,  te^teä  Slntt  leev. 

Stncf  Uon  Sobft  ÖSnttncdjt  in  9tütiibcvg  1522.  Sßorbnnbcn  in  Lettin, 
aiMttenberg  i>. 

23* 


356  58etbütf)[eiii.    1".22. 

(/   „'^lin  bctbudjlin    Scr  jclieii  gcpott.    lei  glaubcnä.    Seo  üatta-  uiiicve. 
93iib  bei  9hic  5)lavien.  II  Sj.  llJavtiiü  SL^iittjcri.  !!"    Snriiiitt'v  du  .sM]- 
fd)nitt.     !»6  a^Iättev  in  Cttaü,   bic  U-feten  3  gcitt-u  h-rv.     ^iliii  (Jnbc: 
„<;  Webnicft  imi  äUnn)     imb  3Uiel;n^igi=    ftcn  ^ax.    " 

Scr  i^ioljidjnitt  auf  bem  Site!  ftcttt  ba«  3ciii*tii'b  mit  fiteii^  ufm.  bav. 
Slufet'vbcm  !)Qt  bcr  ffrucf  folgnibc  jclin  .^oljlcfjuittc:  3?£att  ?16''  bic  ©cff^c-älnfelu, 
^^'"  ©Ott  93otcr  imb  Soljii,  2  4''  (Sott  nl-j  fimiig,  S?"-  ghriftiij  als  iiufcii 
,'pii-teii,  6  4''  iniibc,  t^^  8''  fivini',iguiig,  .!p  7"  Diariä  l'crfiiiibigimg,  ^4'^'  Saüib 
im  GScbet,  SO^  ijiaiiluS  mit  Sd)lucvt,  3J}  5''  S^i'ti'uber  Uor  einem  J^vii,vfi);. 
StiicE  ücii  So^oim  ©d)linÄpevgcr  in  9luf(c-burg.  Slotljoiibcii  in  iBonu  (bod) 
^.  0  bc-5  2itelc'  „l'nd)eti",  im  3i"pi'''fi"m  »jm"  ftntt  „Ijm"),  Srejben  bod)  3-  - 
beä  iitels  „gcbott  ",  Smpreifnm  „jm"~i,  .fiambnrg  (ü.  Sommer  302,  3-0  bc* 
litela  „Sud^eti",  3n4"^sfinm  „»nbjloeljntiigi:  "i,  9Jiünd)en  .^£t.  (auf  ~i>eigomeiit, 
nad)  Jommer  finb  bie  beiben  erflen  S^ogeii  ncn  gcjctit,  anbete  Sdjteibnngeii  nnb 
2c^veibcr,(iige  auf  bem  üitel  ift  S'ntljer':-  'Jiiime  nu-jtabievtl,  '•Jiürnberg  St.,  äl5oriiiö 
^iauüiÄbibl.  (mie  ^lamburg). 

//  „y-i)n  bett  bucf)(ci)n  |j  Scr  |t'l)en  gepot.  Ji  3}e§  glamtienl.  jS  Scs  unttcv 
untjevi.  :  i<ub  bcä  ^lue  DJavien.  ii  5)ei  el)lfft  ipfalm.  '■  5}e§  Irui.  ':l>iiitni. 
4)on  bev  gatiljcn  bag  ift,  oon  bcr  inefeulii^en  ''  Ditnb  cvbiimb  loiiibt 
Dren  fvudjteii.  j|  S)cö  c.  iij.  $fo[m.  ';  3^i'§  .ji-ij.  ^-'ia''"-  S)tö  .Ij-joiij. 
4>falni.  II  6in  gemevjn  gepctt  ficb  |'  got  befeUjen.  Ij  %i%  .x.  %^\a\m.  [  S;ie 
epiftd  %^a\xi\  ob  iiton.  ||  5^.  llJavtini  5?utl)cvi.  "  litclrürfidtc  bebvuctt, 
40  Ötätter  in  Cttab.  '  i^Iatt  le»-  unb  ■1^''  leer,  ouf  i^ntt  28": 
„%  ßebindft  3011  (irffojbt  jj  jcum  (£cE)lDQi^cnn  l)omn.  3iac§  ||  Saft  gcbutt 
Jniifent  funff  1'  I)unbcvt  Du  im  ju'cl)  '  t)n  ijroepn^igiftcn  !;  3iare.  ||" 
'.'(m  (^nbe;    „^  Öcbnicft  ,;cu  ©iffuvbt  icum  ji  Sdjiunvtjcn  410m.  jj" 

Siktt  17—28  ift  *B!aler§  Sruct  bcr  „ßni^cn  gönn  bal  Pater  Noster  .jn 
ucrftcljcn",  Unf.  SJuäg.  »b.  6  S.  10  K.    fflortjaubcn  in  SSeimar,  gwidau. 

]  „S-in  5Bctl)bi:d)  ||  lein,  l'  Scv  3el)en  gebot.  ||  Seä  ©taubeni.  1|  SeS  i^otcv 
onBcrä.  !|  S)eg  9lue  SJavia  ||  Cf^lid;  üertcütfd)t  ^ifalnten.  ||  Sie  epiftel 
'^^nuli  ,5n  iito  ein  1!  ßfjrifttid)  leben  \\\  Untevid}te  |;  i*ovbetvad)trig  i'atev 
Dnfcvs  I  £.  m.  S.  |j"  aiit  litcleinfafiung.  :>2  33Iiittev  in  Cftoü, 
(e^teä  331ntt  lecv. 

2rnrf  t)on  Sobft  Ü5uttncd)t  in  Jiürnberg.'  .r-iot.^fc^nitt  auf  Slntt  10'':  'Blofe? 
cmpfängt  bie  Iiifcln,  nnb  48'':  ^^ianluÄ  fitit  mit  Sd)luett  nnb  i*uc^.  iiorijanben 
in  Stuttgart. 

K  „9li)n  bcet  bildete  bcr  zeTjcn  gebot  beS  ®IaubenS  bes  Unter  l)nfcr§  bei  9üie 
93iaricn  Unnb  etlidjc  inntcütldjet 'lifnlnieu."  9lm(5nbc:  „'•JJcCCCCCxxii." 
ü4  i^Iätter  in  Cttat).     Cljne  2iteleinfaffung. 

*JiQd)  er(.?ini-g.  Or,,  20G  einft  in  ber  edjlnovjijdjen  Slg.  ,vi  Jlltborf,  teil  18:{r> 
uerjdjüHen  (ogt.  ;>nttnUilalt  f-  »ib(.  1«98,  S.  197  nnb  2711-. 

L  „(h)n  3}ett=  ||  budjlin  önb  (e^e  bni^ün,  ■  5Jlar.  i'ntt).  li  genieljrel  intb 
ge=  Ij  beffcrt.  ||  •.•  j|  mitteniberg  '"     llüt  liteleinfnffnng.     litelnirffcitc 


')  3"i:  ,5eit(id)cn  Söeftimmnng  bicfe?-  2rnc£cS  fei  bnraui  Ijingeiuieien,   boB  Snroü  Jabri-i 
JScIpiidjIein,  Speier  IW:?,  bie  fnrje  Jifovm  be-?  Wlaubenv  bnrnn«  nbbrnrit. 


»dbiidjtcili.    1Ö22.  357 

iH'bvurft.  156  mmex  in  CftciU,  lol.itc  Seite  teev.  ?(iii  t?-iibe:  „@e= 
bvucft  jii  Söitteinbevg  ,  buvrf)  ^Jiirtcl  edjivten^  j|  m.  3).  .Utii  ,oav.  > " 
SPovf)nnicii  in  33crlin,  S^vcstaii  St.  (.öeijcr  191 ;,  Äiel,  SJJiiiidji'n  ■£i£t.,  äOolfciu 
biittcl.  'JJicI)rctc  (hcmplnrc  Ijnt'cn  im  Smprrfimn  „biird)  ||  *Jiid[:  £d)l)v:  "  fu  bif 
in  ^leluiftcbt,  .Ui.iniiV>bcrii  H.,  i.'ciitbon. 

.1/  „[rot]  9lin  bct- 1|  [fdjamv; I  lntd)liii  ünnb  lcf,i- |i  buditiii.  |i  [r]  fflJav.  .l'utljcv 

[fd)lD]   gemevet  Diiiib      gciu-iievt.    ,   [v]  531.  S.  XXiij.  :i  [fd)ti'|  SÖitteiii- 
berg  ,"    lliit  liteleiiifafiiing.    litclvücf feite  bebnicft.     164  4Ä(ättev  in 

Cftaü,  te^te  ©cite  leev;  auf  bcv  ULntel.Ueii  Seite  ein  |iol,5id)nitt. 

2tnrf  Bon  .(lieinrid)  Steiner  in  ',Hnii«buvfl.  3"'  ifl'  tiif  l'-  Soninicr  2.  2;i0 
*)tt.  51  beidjviebenfn  i'4  .^Tiolifdjnittc,  bet  am  2d)lnf!  ftcUt  3eil)nnn  jyrirbvid)  im 
Ö5ebel  bor.  ikn-I)nnbi'n  in  ?lvn|'tnbt,  i'cvlin,  .finndnirj  (U.  Somniev  ■i'2x,  nnUDllfl., 
Dlnnd;en  §£t.  (nnluiUfl.i,  Stnltt^nvt. 

iV  „Cftn  fd^one  [j  beebcbotf.  ||  bnr  üeele  niitteS  bin-  |j  gl;e5  (feo  be  aiiber  \' 
fl)tt)  negeftuölge  ''  bc  Ut()un)fet^)  ||  innc  ii  bogrc  !|  pcii  enem  iftife 
(Sf))i)teu  miiildjcn  iioebid)  |j  tu  tpeeten.  ||  S)  Wi  i.'  '|  Webnuft  tu 
.s2)ambo)9t)  >[  int  '^ax  5)t  S;.  xx  iü.  ];"  5J}it  liteleiufafjuiig.  litel- 
rütffeite  bebvudt.  88  inätter  in  Cftaü,  teilte  Seite  (eer. 
SDorI)anben  in  Söicn. 

O  „9lin  bctbud)Iin.  1|  S)er  Selben  gepott.  ||  3)e§  @(auben§.  ||  S)e§  4>attev  tinfci-§.  I| 
i!nb  be§  9tue  maxkn.  ^  |Srf)növtcll  ;  S).  ai{artini  S.^ntf|eri.  |[  l.^utjl 
jd)nitt|  "  104  331attcv  in  Cftaü,  bie  legten  ^mei  Seiten  leer.  'iUn 
6nbe:  „p  (Sebnidt  jn  bcm  |j  bret)  ünb  swcn^i-  \\  giften  3ar.    " 

11  .s^iotjidjnittc  luic  (!.  Ixnd  lion  ^oljan"  ©d)ün-5pevgcr  in  ijlnivjbnrri. 
ä'otljanbcn  in  .'Tiannoücr  il.  inniioflft.i,  l'onbun. 

1'  „l'ün  bet=  ;i  bfidfiltn  i  l!nb  VePi'idjtin  ij  War.  l'ut^ev  ;]  t^emert  ünb  ge-- 
befievt.  aötttenbevg  M<  d  -  XXIlil'  "  ^«it  liteleinfatfnng.  litel-- 
viirfieitc  bebvnrft.  14.S  ^^lättev  in  Cftnü,  Ic^te  Seite  (eev;  anf  ber  Dov- 
Ictjten  Seite  ein  .Ipol.ifdjnitt.  9fni  t^nbe:  „6ctvncft  ,511  9higfpiirg  Snvclj ': 
.'painvicfjen  Stelinev  1524  1;" 

A2)uljid)nitte  luic  in  M,  nnr  bic  ^Inägicßnng  bc-s  1)1.  ©eifte?-  anf  SBl.  6  8'^  ifl 
neu  gcfdjnittcn.    ajottinnbcu  in  TOünc^cn  ^iSt.,  S^xiä)  St. 

(^  „Gl)n  bettbnc^= '.  lin  bnb  (ef,^  bi'id)Iin=  ':,  3)ic  jetjen  gepott.  '  3)er  gtalubc.  j] 
S)oä  Dotter  ünfcr.  ;|  2!ag  lUnc  ^Jiaria.  }  etttidje  Do!beutfd;te  i^jfatnicu.  || 
jDie  Pon-[;ebc  .jun  *fiomern.  ||  Sie  gpiftcl  ^n  Simotl^cDn.  1  5Die  (äpiftel 
,5Ü  liton.  "  3;ie  ö^piftel  '•^'etvi.  '  ünb  3ube.  (vin  P(;!il'ttid)  betvacf)= 
tnng  öo!  bem  batter  Unf^ev.  ;  5J?Qv.  IHit^.  ;  gcnic^jet  Pnb  gebeffevt.  II" 
VInf  ber  Sitetrittffeite  ein  .Ouljfd^iütt.  156  «(ätter  in  Cttaö,  le^te 
Seite  leer. 

Tn  .^oljftijnitt  bct  litclriirtftitc  fteltt  6()tiftiii  am  ßtcnjc  bar,  uor  iljm  ajfnria 
nnb  3ol)anni'ä.  'Jlnf  Si<I.  S"  bas  fit.)cnbc  (^"()riftU'Sfinb  mit  'l>aiiion=gctät,  3  7« 
i'nntnä  fihcnb  mit  ^luciljänbigem  Sdjrocrt.  Jrnd  uon  3o')i""  Sd)ön«pctger  in 
?lng^bnrg.    ä)or()anbcn  in  *J(ütnberg  ©t. 

<b'  „Öin  bettbud)(in  Bnb  leribürf)lin.  ;KegcI  (^'brifttidj«  Sfflefen«.  3i"i'  erften 
bie    jcl^eii    ®ebüt,    ber    @tanb,    bas   ii^oter  ifnfer,    bas  l'lue  l'iaria. 


^ÖS  a.'cttnicfilfin.    Iö22. 

dlicljc  lu'vbcutid)te  '^»laliiteu.  Sic  Üovrcbc  bcv  tvpiftct  511  bcn  ;Wömevii. 
Sic  (i-pifti'l  S.  !pauli  ,511  bcn  iKöiiimi,  ,511  bcn  ©alateru,  ,511  liiuotljcoii, 
,^u  Xiton.  Sic  {Jpiftclii  ^-'etvi  imb  Siibn.  Gin  anbcr  iiovbetvacijtnncj 
auf  ba§  ikter  Unicv."     3(ni  C^-nbc:   „^n  "^aicl  bei)  ?(bam  ^.'ctrt  1524." 

yiad)  2i>eUer  21178  uiib  .'pitjd)  4  "Jir,  49:!  ciiift  in  bcv  äiiblicttjcf  Ijbucv,  bicje 
ift  nad)  SdjWendc?'  lUbvepud)  ber  bi;ntirt)en  it'iblicittjfffn  (unter  9iüvnt)cvg)  jerftvcnt. 

T  „Gin  bctbnc^=  ^  (ein.  Ser  jefjen  gcpot.  [  See  glatrbcn'o  ScS  Dottcv 
Cnfecvä  :  S)e5  onc  llJavio  ,  iBnnb  cttlictjev  tiD!=  tcutfc^ten  5i.5falnic.  , 
®.  m.  «nttl^cv.  i|  3lKn.  1524.  ;;"  «fit  Siteleinfofjnnn.  litclvücftcitc 
bebrurft.     40  SBlöttcr  in  Cttnü,  tcfetc  (Eeitc  tccv. 

Sviictuoii  33!it()ncl  2^iid)fJi()vev  in  Senn.  iBovlmnbcn  iii  ^fvliii,  .(rioniburij  St., 
tfioifel,  Stnttgavt. 

/_.'  „Gin  betbii  ij  d)lin  Dnb  lege  [j  fai'ic^tin.  1  Max.  Sutljcv.  ,  genicljn't  unnb 
ge-  II  bcffcvt.  II  .-.  1^  iiMttcberg  I:"  5)lit  litclcinfnffnng.  litclviictfeitc 
bebructt.  112  331nttcr  in  Cftaü,  tc^te  €cito  Iccv.  ^m  Gnbe:  „«  &t-- 
bincft  ,5n  Gvffnvt  i)nn  bov  "l'cv^  ganicntcv  gajjcn  ,^nni  Jcvbcfaö  |] 
m.  T.  .\3eiiij.    ■■ 

ä'crljanbcii  in  brr  ivimafejdjcn  Sic;.,  iLH'iiiinv. 

r  „Gljn  Sctt=  biicf)lin.  '  gjkr.  t'ut.  ,;  SSittcmbcrg.  |,  1525.  ;i"  »fit  2itc(-- 
cinfafinng.  Titetrüctfcite  bcbvuctt.  164  iBIiittcv  in  CttatJ,  bic  bvci  leisten 
Seiten  Icev.  3lm  Gnbe:  „ßebvnrft  ju  Sßittcmberg  ,  burd;  .^lano  l'nfft.  || 
1525.  II" 

$ov()anbcn  tu  (^Ibing  !,Stabtnrr()ii''>. 

W  „[votj  Gin  Gf)ji)t(icl)c  Do!  ;i  [fdjU'av,;!  bctiadjtnng  fo  '"nn  null  betten  || 
ba^  ^et)lig  SBottcv  ünt'ev.  [ 

[vj  S)er   '^e^cn  gcBott. 

[fd)Ui|  See-  (^Jlanbenä. 

|v|  S)c5  ^iiattcv  önfer§. 

IfdjU'l  See  3hie  Wnria. 

|f|  Gttidje  üertcütfd}te 
lid)lu1  '^ifalnicn. 
|i|  Sie  Gpiftel  Sonct  n  (id)tuj  '|*quIusj  ,5n  üto,  ein  GI))ilt= ,  lid)  leben 
,511  Vinbenid)ten.  ||  |r]  S).  Max.  Sntf;ev.  ,"     72  a^ldtter  in  CftaU,    bie 
brei  leisten  Seiten  teer. 

2Bo[)l  ©trnfjbnrg»:  Svnd.  y.!üvl)niib('ii  in  Vonbon  ibodj  S-  4  bc>3  Jitek' 
„Öicbott",  ;5.  10  „3ont"i,  Sttnfibiivg  laLUlljelinftift.  Stuf  bem  litel  nun  nitev 
.f)anb  „?lnno  152">.  ift  es  gcbvurft  loovben."i 

,,Gin  fecv  n  gut  Dn  nni^(id)i  |1  IBcttbiid)  11  tei)n.  ,,  ijni  1527.  3nv.  "  MH 
liteleinfaffung.  152  iMnttcv  in  Cftnb,  letzte  Seite  tccv.  ^'Ini  Gnbe: 
„ÖSebnuft  ^n '■Jinvnbcrg  buvdj     ^cvuniinnm  (Vo;mfd]nel)bcv.    " 

3in  ^nncrn  jluolf  ßalcnbcrbilbdjcn  uub  .ilnölf  gondcitigc  ■pol5id)uittc:  nuj 
SBl.  a;J^'  «iofcö  not  («Ott,  58  7"  älSeltfdjbpfung,  iS  \  ■-<■  (<l)tiftuö  aU  nulcr  .<qM, 
eS""  Innbc,  £2'!  (SfjviftuÄ  lcl)tt  bic  Sünnct  bir^  aSatevunjct,  (5:51'  yjtnriä  )i}n- 
fiiubigunci,  &8^  .ftünig  Dnlnb,  f^S''  Jfreuyaung,  .ip2"  mjrifti  loufo,  Ii2b 
Slbcnbuml)!,  0  2"  Ecce  homo,  ©8»  Sltmoifnipcubung.    äiorbnnbcu  in  äüctnigc= 


Ivl  Webet. 


*cttMu1)(fiii.    1522.  ;}:,l) 

tobe.  Sicfciit  Pi'cmplQV  fiiib  ."12  i'liilti'v  aiiiii'tniiihfii,  niif  bcm  ovflfii  ■  iobocf)  iiirl)l 
Uoit  t*iit()ct-j  löani,  luie  ein  nltcv  ilH'iilii'v  nnii(il)in)  fiite  fiiv,;c  ^ctvadjtiiiiii  übi'v 
30^.  V\  7,  bann  Vlni-ibovfc-  i!üvtictvnrf)tnng,  bfö  iUiibev  ^frtniimn-;  ^M'tvnrf)tnnii, 
baä  ßScüot  Hüll  bi-r  Xreiljfit,  nenn  Webctc  unb  fU'incvf  '•Jlotijcn  uoii  lHnid)icboiu'n 
.^länben.  3'"'t'>  ""f  bem  ilfiutbi-rfcl;  „l'er  llhistris  DNI:  DNI:  Hiei-:  (luil.  Khiicri 
Septem  viri  et  Kcclel'.  l^phori  (iratiosislimi  KililiotheciP  iiistnii'tislini:i' 
felectisliniavii  libellum  luino  uniiii  nnimi  siiljinislinnc  iiil'erei-e  vuluit.  A.  K. 
Solgenis.  Diau:  Laiir: ''  —  SPon  bicfrr  ^üic-gnlic  luirb  iintljcr-:-  .s!)nnbfvfnipliu- 
cvlnä^nt  ''Jii'itiUcl)i'  nnb  ani-tvlcii-no  ".'Irbi'iti'n  bor  W''lcl)ricn  im  llii-irt)  4^  Stiirf  ®.  2srif. 
—  Sil'  .fianbicijtift  C'XLlll  bfv  oWirtnnot  IHntC'frijnlbil'Iiotljef  eiitljält,  Don  einer 
.^panb  be-o  jedjicfjnleii  3il)'-'l)'i"bevts  neidjviebeit,  bie  Stiirfc  21),  29,  IS,  7,  :;o,  |;; 
be-j  S<ctbüd)leinä.  (5i  ift  eine  im  fleinen  ineljnd)  änöevnbe  ^JUijd)iiit  nun  X, 
offenbar  jnm  syctgebrand)  einer  ivron  beftinimt,  benii  5t*(.  1  li-i  3.  10  ftcljt  „fiui; 
betin"  ftatt  „fünbet". 

Y  „2;a§  II  Settiiid)(iii  "  gemelivet  Diib  gelieijevt.  ,,  "iUav.  Vit.  n  1528.  II" 
3Jltt  litelcinfnifimg,  litelrüiflfitc  bcbrucft.  13Ü  Stättcv  in  Cftnü, 
le^tcg  513Iatt  (ccv.  \Hin  (viibe:  „©ebnictt  ,yi  th-f- ':  fiubt  biivd)  Htflcriitn- 
Sq=  l!  cljffeu  l)nu  ber  X'lvclja  ^  'Hoc.     jiii  3ar.  ^  l'i.  'S.  ,\'.\' uiij.   ;" 

SBIatt  13  ift  fälfc^tid)  figniett  „91  b".  3m  Sniieiu  neun  gonjiciligc  ^ol,v 
fdjnitte:  auf  331.  ^IG"  Scfus  mit  elf  Jüngern  beim  3lbcnbmal)I,  *!18»  ^lo](i  mit 
ben  lafeln,  (5  V<  äDeüfdppfnng,  (<  7  i'  etjtiftn-s  nl-S  gnter  .tpirt,  18^  Ölriftn* 
Iel)rt  bie  Siinget  bo-;  SUiternnfer,  i^->"  lUnria  iüerfünbignng,  5  8'»  .iiönig  Tnbib, 
.^12"  61)tiftn-:'  nl'j  SJfaiin  ber  i2d)mer,5en ,  3  4''6f)tifti  laufe,  ferner  breimnl 
(54»,  g8",  SiS"!  bü-5  (5()riftfiub  mit  OTartergerät  nuf  .Uiffen  nnb  2  1''  bie 
Joube  bei  l)(.  ÖScifte^,  bcibe  Ijiilbfeitig.  üiur(;nnben  in  ,-{iuidau.  li'in  alter  iBefilier 
luct)fd)etcrmeiftet  SoljanueÄ  Sdjeubc  in  ^Widau,  Ijat  auf  eingebnnbeiu'u  leeren 
^blättern  am  (^nbe  biejeä  L?j;cmplarc-  1508  bis  1578  feine  (^aniilieiuijrouif  ein  = 
geliagen.  —  9firi)t  auf  bicje  \'(n«gabe,  fonbetu  mit  ffufjr-j,  Äatcd)i->muäiieriud)e 
1, 181  auf  „(Jin  i^ptefdien  bor  be  tinber  unbe  ii'eyeu.  Sat  litel  bofefdjen.  ai^itteni= 
berg.  152;>."  finb  bie  jluei  Stellen  in  iöriefen  au  3iotI)  ciltdiiD  für  Giefd)id)te 
b.  b.  iyud)l)anbel.J  1(1,66.  70 1  .lu  be,}icl)eu. 

Z  „CHii  bet=  büd)liii,  mit  i  ei)m  0"atcnbei'  Uub  '|*aiiiLiual,  Ijübfdj  ll  ,111 
gcvid)t.  '  5)kvti.  l'iit^er.  Sßittembevg.  '1  m.  2).  jr  i  y.  ,"  mit 
Siteleinfoffung.  2;iteh-iicffeitc  bebrurft.  208  iMätter  in  Cttoü,  Icljtc 
©eite  leer.     Ulm  (vnbe  „©cbnktt  ,511  äUittcmbcvg,  ,,  biuif)  .^an^  l'ufft.  || 

m.  S).  XX  i  X.  ii" 

9luf  SBl.  S87i>  nnb  SB  8  ^  je  eine  Sonueniafel  jum  ifalenbet,  bann  ,;nm  ^."aifional 
50  ganjfeitige  fiol.jfdjuitte  an  ben  unten  im  lerl  be.^eirijueteu  Stellen,  einfndje 
.ffolenberbilbdjcn  auf  meinem  Wrnube  ol)ue  JVünftler.ieidjen,  bie  t'uft  Inoljl  eigen-:- 
fütä  2?etbüd)iein  Ijat  fdjneiben  laffeu;  an  S:irer-3  f leine  *4-'affion  erinnert  nur 
einäctnc-j,  inie  ber  6in,(ng  in  Qe'-'i'fn''-'"'  ober  bie  i"y"fil'"'fc^uiig.  ^iJotljanben  in 
Sinbau  St. 

a  „ein  a3ctbi'td)lin,  mit  in)iii  (^nleiibcr  unb  'ISafetonal,  ()iibid)  jugcridjt 
maxti.  *.'utbi'v.  SÖittembcrg.  M.  D.  .\XX."  Wü  Sitilciufnifnng. 
litcliiirficitc  bebrurft.  2^8  iMättcv  in  Cftaü,  Ictjtc  Seite  lecv.  "Jim 
CJnbe:  „©ebvncft  ju  Sßittcmberg,  1'  burd)  .»öonö  i'ufft.  H  3Jl  ®  X3EX.  ||" 

aiotI)anben  in  9hirnbctg  &TI.  (feljt  nnbollftänbigi.  Ser  litel  mnfjte  nad) 
3of).  @g.  '4.*alm,  .fiiftorie  ber  bentfdjen  ü^ibelüberfeijung  il772)  S.  265 f.  gegeben 
toctben.  5J>alm-:'  t^rcmplar  l)atle  am  (Jube  folgenben  l^inltag  «on  l'utl)ct«  eigner 
fganb:  „äßev  fid)  fntdjt  bct  jielje  einen  -^^au^er  an,  l)ilfft-5,  fo  Ijilfft».    9lbei  mir 


3(3ö  a<otbiici)lciii.    1522. 

lui^fii  bafe  e-i  Ijclfi'it  imijj,  beim  cv  Übt  iiiib  bleibt  (cbenb  bev  3d)cbliiiiiiii,  sinle  a 
di'xtiis  ineis.  Sa  ftetftäl  3}i.  ßutl)cr.  ö).  p."  Sgl.  5oi-''fli-'itlit'-'  Sn"i"i'»iH1  Uon 
alten  unb  nciteii  Sfirolojijdjfii  ©adjcn  (1732!  848 ff. 

h  „|vot]  ©in  iui^=  '  IicI)Ä  2?ct6üd)=  [fdjltiav,^]  lein  fniiibt  aiibcvn  '  (jcliliomcn 
lecvcn  ein  '  lUjiiftlicf)  (eben  ju  i  Untcviid)ten  fecv  bicnftlid) 
|vj  aycldje»  inl)Qlt  bii  am  cnb  finbcn  luivft.  [fc^nj]  1536.  "  lllit 
litcleinfnjfnng.  184  '.iHiittev  in  Cttnu,  (etjte  Seite  leer.  9lm  d-nbc: 
„S)a§  bii  bic  ^ai  bcv  lilcttev  nid)t  finbeft,  Inf;  bid)  t'efer  nid)t 
befnninievn,  benn  bn  on  ba§  ,  eines  lici^lidjen  litel  ober  nnfnng  \\i 
öbevft  nni  blat  fibeft  je.  ,  ©ebnirft  ,]n  '•Jiiivnbevci  bnvct)  Sevoninmm 
5D!in|d}ncl)bev.  '■'" 

■^ol.5)d)iüttc:  niif  4*1.  "Jl  4':  lliofe>5  erfjält  bie  2afcln,  iS  0'>  (Siott  jdjnfft  bie 
aiH'lt,  Spsi'  (5()riftiif-  trägt  bas  8amm,  (f  ^^  laiibe,  0' S")  O'htiftuä  lei)tt  ba-J 
ISatcrmiier,  Ü  :'■ "  SJiatiä  iieitiiiibiguiig,  6'  Li  ■■'  Snlitb  mit  ^f)nvfe,  5  5»  fircu.^igimg, 
(V)  ö''  laufe  (Sljrifti,  3  '■'''  SIbeiibiiml)!,  S  8-'  i^cidjtc,  C  6''  (5f)viftus  aI-5  £djnierjene= 
iimnii.     Suvtjniibeii  in  '•Jiürnbevg  gt.,  Stiittgavt. 

i:  „[rotj  (iin  ;|  SBctbnd)Iiii;  litblL'nvj]  mit  eim  6'a(enbcv  imb  "iniffioiml, 
t)n6|d)  il  ,511  gcvidjt.  [  |rj  T.  lUnvt.  l'nt:^.  '  1538.  "  '>})cit  liteleinfnffuiig. 
litelvücEfeite  bcbvudt.  256  SBlättev  in  Cttaü,  bie  legten  5  Seiten 
Icev.     5(tn  (Jnbe:    „©cbvutft  ,in  3Bit=      tcnibevg  bnvrb      \>nne  l'nfft.  [| 

m.  2.  xxxviii.  I" 

®ie  "liaffionatbilbcv  in  c  unb  ben  fpätereu  l'uftfdjen  3lni-gabeu  finb  nietft 
Siacbbilbnngen  uon  Sütevs  tteinei;  '^.^affion  lion  unglcidjcv  ?luvfiil)rnng,  ebne 
TüretS  fiüuftlev,;cid)en,  auf  70  :  52  mm  üerfleinert.  SBorbanbcn  in  it^erlin, 
San.yg  ®t,,  .fiivfdjbevg  Wiimu.,  '■JJiiintfien  .fiSt.,  Stuttgart,  aSJoIfenbiittel. 

<l  „|vüt|  i^etbiid;=  |id)U'QV,v|  lin,  mit  bem  Golenbev :  unb  '^-saffional,  nnffs  j| 
netü  covvigivt  üub  ij  gemebvct.  ';  [r]  S).  *)Jcav.  r  [fd^w]  l'utbcv.  |v| 
M.  D.  XXXIX.  "  IKit  litcleinfnffnng.  litelrüdfcite  bebvncft.  3u4 
iölättei'  (bej.  2  bi^  301,  4  nnbcj.i  in  Cftaü,  bie  fünf  Ictiten  Seiten 
leer.     9(m  ©nbe:     „©ebvüctt  ^n   '■  aBittembcvg  bnvd)  jj  .S>anl  iL'ufft.  || 

m.  3).  xxxix.  " 

äiorljanben  in  5Diiind)en  .fiSt.,  ,Siuirfn>i- 

c  'Jcacö  llUincEebevg  1.  ^.}(nf(.  £.  76  ift  bno  ~.in-tbiict|lein  154o  bei  ,^aiub 
^n'vunilb  in  Vcip,^ig  gebnnft  »novben.  Xk  'Jlnegabe  ift  üeifdjLiIIen, 
luenn  nidjt  eine  'J^evuied^älung  mit  il<evliinlb>:'  "Jlni-gnbe  Uon  1560  y'].  n.) 
borltegt. 

/'  „|vot]  ^■'etbüd}=  [fc^mavjl  lin,  mit  bom  0"alen  bcv  Dnb  *4.>nffiüiio(,  j| 
nuffe  nem  cü)ri  /  gievt,  Dnb  ge  ,j  meeret.  j!  ("v|  S).  llinv.  |fd)ml 
^.'nthcv.  |vl  m.  S).  XXXXII.  ii"  5)lit  liteleinfaffnng.  litclnidfeite 
bebviirft.  286  Blätter  in  Cftnö,  leljtes  iMatf  (eev.  Vlin  (v,ibe:  ,ßk^ 
bnirft  (jn  Vlngfvnvg  bnvd;  iia,.  ■  lentin  Cttljinnv.  ■" 
aJorl)anbcn  in  SJerlin,  5Jtail)iugcn,  Ulm  (Sd)ermnrfd)e  Söibl.i. 

'/  „|vot]  ibctbi'id)=  |l  [fc^tear.il  lin,  mit  bem  Palenbev  |i  bnb  |*affionnl,  auffS  1| 
ne)u  cövrigievt  bnb  H  gemel^vct.  ;;  [v|  '3)  <  '■ü'Rax.-'  [fd)n)|  Viitl^cr.  || 
[vj    M.  D.  XLII.    il"      «mit    XiteleinfQffnng.      litclvürffeite    bebvutft. 


$!firuid)(fiii.    1Ö22.  :{(',1 

o2ü  33(ättcv  (6e,i.  1  bis  311  [fo|;  Uuvl)tv  8  iintu';,  )  in  Cttnü,  Icljtc 
(Seite  leev.  9(m  @ubc:  „(^ebrucft  .]\\  ••  SBittembcrfi,  biivrf)  :'  ■'öa\h:i 
Surft,  il  M.  D.  XLIl.  I  ■' 

fflorljciiibcit  in  bov  ifnnateic()eit  «liv,  lojjnii,  i.'iitiecf  St.,  äüciiiinv,  äiitlliMibfii^  i'. 

//  ^lind)  a«cücv  2981  ift  bae  5.<ctbücl)loiii  1.'54:!  bei  ^ü.  iBabft  in  '■!dv]ici, 
gcbnirft  irovbcn.     lii'  'i'diefiflbe  ift  Dcvfrfjolleii. 

/  „[vot|  ^ßitiiiä)'  ij  lin  mit  bcm  b"Q{en=  jj  [fdjroarjj  bov  uub  '4-Hif|ional;  'i 
Quffä  ncw  conigicvt  'j  bn  gemctjvct.  jj  •.•  ||  [v]  2).  ^JJtov.  2iitt)ev.  ji  ,']ii 
ÜdV]\a,  I'  rfcljlo]  ©cbvurft  buvtf)  ^Jficplauiii  !'  Söütvab.  ||  M  D.  XLlÜ.  i," 
Wit  litctcinfaffunß.  litehürtfcilc  bcbvurft.  277  iMnttcv  (6c,5.  2  big 
274;  3  imbq.)  in  Cftaü,  tefete§  «tatt  leer,    'am  enbe:  ,M.  D.XMII.  f 

Wit  7:!  fd)(ed)ten  .riulifdjiiittoit.  a!ovI)iiiiben  in  bot  .ftnnatefdjeii  ®Ig.,  üeip.iiB  St., 
Sieipiig  11.  ainUDlIft.i,  5J)ünd)cn  .fi®t. 

k  „[vot]  iöetbiic^=  ij  [fct)itiaiv5 1  (in,  mit  bcm  t^atenbev  [|  bnb  ^4>f'fl'''"'il' ""ft- II 
nctü  covrigiett  önb  ;'  gcmetjret.  '  |r]  S.  Wax.  \\  [fdjm]  Sntt)cv.  j| 
|v]  M.  D.  Xl.V.  "  lUit  litcleinfnfjnng.  litelvüclfcite  bcbrmft. 
288  »mtter  (bc,v  1  biä  276;  11  unbcj.)  in  Cttab,  bie  bvci  (erteil 
(Seiten  tccv.  ?(m  (Jnbe:  „@ebruc!t  in  |'  bev  ß(jnvfnrftlid)cn  Stob  || 
SIBittcmbcvg,  bind)      .s^au5  l'ufft,  Ij  ANNO  jj  M.  D.  XLV.    " 

i!ptl)nnben  in  bcv  .ftnnnlcfdjfii  ®Ig.,  Ülrnftabt,  Scftc  (^obnrg,  .'pnmbuvg,  fyliu: 
ftcbt  (nnDotlft.),  Stündjen  .^iSl.,  3toftorf  (3  ßj;.,  ha?^  eine  mit  fleinen  *JlOli)eid)nn(V'u 
im  Satj),  Stnttgart  Oi'>,  {.'onbon. 

/   „(?en  beuoet  cn=  jj  be  ^eev  fc'^oon  „  bcbeboi'fc  tut  bie  ||  I)cl)lig()c  fdjnff-  \\ 
tuev  gtictrocfen  ji  baer  int  corte  Ü  begvepcn  l|  i§  irot  J!  een  tevften  jj  mcnfdj 
fdjulbid)  jj  ig  te  »i'eten.  l/^ik''^  "  ^Jüt  litclcinfnffnng.    s4  53Iättcv 
in  Cttnb,  (eiste  (Seite  leer. 
l!uvl)nnbcn  in  ÖJenl. 

///  „[VütJ  EN(;1I1I1I=  ||  dioii  iiiaruin  |iir=  ,  |fd)luav,^)  caliuimui,  cum  lla=  |j 
lendario  et  paf3io=  jj  iiali,  iit  uocant  etc.  jj  [r]  MAH.  IjUTH.  jj  Vuittt'm^ 
bergtv.  Ji"  «Blit  2ite(einfaffnng.  SiteWicIfette  bebtndt.  .312  »(ätter 
tu  Cttnö,  te^tc§  mM  (ccv.  2Im  (viibc:  ,VV!TTE.MBl';P,r,AE,  apud  j 
loannein   I.ufft,   Anno,   ij  M.  D.  XXIX.  Ij' 

ffiotI)anben  in  S^ei-tiii,  .'pambnrg,  fiünigc-betg  11,  o'uirfnii  (und;  Putjv?, 
.ftotcdjiä'mnÄpetinc^c  1,  lS2f.  cinft  a^eif  SictetidjS  (figentnm),  itjrunbljjem  (UUbcn: 
ifnbcrne-3  ©eljfnb). 

n  ,[votl  ENCHIHIDION  ij  Li'i)>i'ai-'3J  PIAHVM  I^HF:- ,  caliüinun,  cum  l'afsio- 
nali,  jj  ut  uocant ,  i|uil)us  acccfsit  j|  nouiim  Galeudarium  cum  jj  Gilio 
iano  uelere  &  nouo,  'j  atcjue  alijs  ((uil)usflani,  jj  ut  patel  ex  indicc.  |j 
[r]  Vuittcmbergw.  j  |f($tt)]  D.  MARTI.  LVT.  jj  Anno  M.  D.  XLIII.  jj» 
5Jlit  Itteletnfaffung.  2ite(vüdfeitc  bebvurft.  368  ffitättcv  in  Cttab, 
letzte  (Seite  (eev.  S(m  (*nbe:  ,lm|irerfuni  Vuittemberga"  apnd  lolian^  \ 
wm  Lufn.     Anno  M.  !).     XLill.  n- 

a]oi:l)nMben  in  bcr  ftnnatcfc^en  ®lg.,  Söresinn  St.,  Sfffnn,  ©reiben,  Stfntt  .ß!J3., 
I5)citf)n,  Öiuttingen,  ©ta,;,  .g)nl(c  U.,  .£)nmbiitg  ©t.  (2  öj.,  bad  eine  lieft  3-  K^  i'i^ä 


362  Sctbücf)Icin.    1522. 

Jitcfä  „LVTH."),  .|ii;lmftcht  '2,  tuic  .Oainbiivgi,  Äöiiigäbeig  wt.  iiiib  11,  "JJIüiidjcu 
.&®t.,  9iürn&crg  ®t.,  Moftoft',  Strasburg,  9Bittenbevg  S.,  aBotm«  ipaulu-sbibl. 
(3.  10  „LVTH."),  SlBirt'nii  (2,  >ine  .i^iambiitgi,  Sdben,  Clmüli,  2ßien  |). 

I)  „|vot]  Le  liure  de  vraye  et  parfaicte  oraison.  [^lol^fdjnitt]  |fc^lüni\^J 
Omnia  que  desydejätiir,  huic  non  valent  comparari.  Froiier.  iii. 
CVM  PRIVILEGIO.'-  Am  Ende:  Jmprime  a  Paris  par  niaistie 
Simon  du  bois,  pour  Christie  Uvecliel,  libraire  iure  de  luniuersite  de 
Paris:  demourant  cu  la  rue  sainct  laqs,  a  lenseigiie  de  lescu  de 
Basle.  Mil  cinq  cens  yj;t};  au  mois  de  Apuiil."  10  ungc^fltjUe  itnb 
152  gejäfilte  SBIötter  in  DftaD. 

öirnijc,  Tre.sor  4,237».  3)t  .jroav  lürijt  mit  Svmjrijer  ^xi.  Vlii-^g.  0.5,268 
nts  froiijbfifdjo  SSicbergcibc  uoii  Suttjcvs  33ctbiid)teiii  nufiiifiificn,  hod)  ftiinint  itad) 
3ul.  fliidjter,  Jic  päbogogifdjc  i.'itccatut  in  giantrcii^  luäfjrcnb  bcä  16.  3al)r: 
Ijunbcrtä  \  I  09  i'inc  Expo.'iition  sur  le  pater  noster.  bie  Exposition  du  Credo 
jotDtc  bie  (Üeje^cscrfläriuig  Les  dix  ooinmendemens  de  Dieu,  donnez  en  1  anoieu 
testament  a  Moise,  avec  briefue  exposition,  et  explication  diceulx  prinso 
de.s  comniandemens  de  Je.su  Chi-ist  eu  soii  nouveau  testament,  mit  bi'll  eilt' 
jptei^etibcn  Slbji^iiitten  im  SBetbüi^^tcin  überciii.  ©in  gunbort  hjnv  iiid)t  jii 
ermitteln. 

■Diacf)  i'utl)cvs  lobe  ift  bns  i'ctbüd'jtcin  in  folgcnbcu  ?lu8gabt'ii  cvfdjieiieii,  bio 
füv  bie  .rierftelluiig  bc5  tvitifd)en  Iej'te§  nid}t  in  33etvad)t  fDimnen: 

Sffiittciibcvg,  bei  .C^ons  \.'uft  1549  (im  Smprcfifum  fälfdjlic^  ,M.  l).  XLV."i  iüov» 

finnbt-n  in  Sniiibevg,  5?ertin,  S)vc§bcn,  Pifenod),  j?önig#berg  U.,  .l'civ,iig  IL, 

©tuttgavt. 
Seipjig,  bei  Sacob  Sfvutalb  1.554.    iiovljaiibcn  in  jenn,  l'iiindjon  .t»«!.,  ©tntt= 

gavt,  Sonbon. 
äÖittenbcvg,  bei  .'pans  !i.'uft  1554.    Üovtianben  in  bev  Änaa!e)djen  Slg.,  iu-vlin, 

S^armftabt,  .'pcibclbevg,  Stuttgart. 
Dlitvnbcvg  1557.     $üvT)nnben  in  2öolfenbiittcl. 
aBittcnbevg,   bei  .'pnn§  i'uft  155s.     i!orl;anbeii  in  '43cvlin,  iUiünftcv,  ©tuttgovt, 

lUni.' 
^>.'eip,iig,   bei  '^atdb  'J^cvii-ntb  15ö0.     iNLirtjanben  in  Sßevlin,  X^n\k  SBaifcntjauS, 

Üonbon. 
SÖittcnbcig,  bei  .g'cms  l'nft  15ül.     syovf)onben  in  ^ücvlin,  .pmnbnvg  iSt.,  £tntt= 

gavt,  SBevnigevobe,  aSolfenbüttel. 
aöittcnberg,  bei  .'pnng  Vnft   15()2.     ^.ilovljanben  in  ©tnttgavt  (2). 
Söittcnberg,  bei  ^Qn§  ßuft  1566.  93orl;anbcn  in  «erlin,  San,5ig©t.,  Bresben  (2), 

fQi-iik  U.,  2BoIfcnbüttel,  Sal.^buvg.  5l!g{.  a?alc^§  l'nttievanägabc  iBb.  10,  2H. 
Vcip.^ig,  bei  .^ocob  U3crn'alb5  (hbcn  1577..  'iiüvljanben  in  äUernigcvobe,  @vaj. 
äüittenbcrg  1588.     iBor^anben  in  bev  .Stnaafejdien  £Ig.,  @ör(i^,  .«'bnigsberg  U., 

■•JJüvnbcvg  St.,  föva], 
Strafibnrg  1591.     iliovtjanben  in  .Ciambiirg. 
3Bittenbcrg  1592.     a*orI)Quben  in  Wöttingcn. 
Viitieif,  bei)  Vlifuiavi  .ftviigevo  (vvben,  3n  bevlegnng  Vanvenij  9nbred)tä  Sud)t)cnb(ere. 

'^(nno  M.  DC.     il!ovl)anbcn  in  Vübccf. 


»etbiit^lciii.    1522.  363 

„«etbüc^lein  fampt  einem  ^|!Qi)ioimL  2.  inavtiui  yiit{;evi.  ^Jlufiä  iielu  unebcnnub 
aiiffcjelcgt,  ünb  ouä  beiii  oltcii  (iiomplav ,  io  Slnno  -28  auBflongcii,  iiacf)-- 
gebviuft,  Unb  mit  idjöiien  5igiivcu  geiicrct.  33enetien  einer  i^ovvebo  T.  53niilii 
©atlerä.  C^clniftabt.  Surcti  ^acobum  X.'Mciiim,  3l3i'JiC  1604."  Jiad)  ajeu, 
CucIIen  ^ur  @e)d}id)tc  bes  fivd)Iid)cn  Untevvid)tö  2  (1906)  8U4  in  ai5olfcn= 
iüüd. 

„3)q8   I|   SBctbüdjlein    Sulljeri.       XHufä    neue    gcorbnct    unb    mit   bcii    nbtbigeii 
evläu=      terungen   unb   einer  (Jiuleitimg  t;erfet)eu      b"a"^Sf9''t'-'"  '•'  ""n 
Sorenj    ÄrüuBolb.      2BobIfeile    Sluägabe.      (yürtf)      3.  S^^ubwig    3d)mib'3 
Suc^banblung-   i"   XXYI   unb  269  Seiten   in  CttaD.     l!orl)nnben   in  bcr 
ßnaafefdjen  SIg. 

3n^Qtt:  SutljevÄ  (SS(aiitieii5befemitiii-l  Sic  brci  Sljmboln.  SBortc  l'utl)cr?  über 
bic  9ied)ttertigiing  aui  bciti  ©taiibfii ,  »oii  .RtQufeoIb  aus  fünf  2utt)ctid)en  ©djriftcu 
juiammcnaeftellt.'  Sermon  Dom  Öcbet.  «iirje  gfovm  bcr  }c()n  ©cbotc,  bc-?  öi[niibcnä 
unb  a>tttcrunfcv5.  einföltige  aSeiic  bcs  i!ntcvini|cts,  bcr  jctiii  Öcbote  unb  bcä  ©Inubcns. 
glitzere-  (>5ebctc  unb  Scufjcr  cm-i  fciucu  Sdjviftcu  gcfnmmclt.  —  Vorlage  ift  /,  lyc 
gpradje  mobcruifiert.  flnljfecv  unb  .£)cin)in-j  fcuucu  Pou  firaufeolb  eine  SluSgnbc  "Jiüxu-- 
betg  bei  Campe  18;>3. 

S)Q§  Enchiridion  evfd^ien  in  SBittenberg  bei  itiaurcntiuS  ©d^Wend  1560. 
i!orbanben  in  ber  Ännatefdjen  Stg.,  «erlin,  53reälau  St.,  Sarmftabt,  treiben, 
Wöttingen,   .fiamburg  St.,  .JTarleruIje ,  Ttiirnberg  St.,  ))io\tod,  Srcidau,  i^afct  11. 

eine  Überlegung  inö  Sänijdie  ift  enthalten  in  %>.  öliaefenä  Sanfte  Stvifter 
28b.  1  (1855)  unter  beut  2itet  „(5en  griftclig  unberioijffningb  Vna  t[;e  t()ij  Wub<5 
buborb  . .  ."    5üor^nben  in  Sonbon. 

93on  beu  ©efanitauegaben  ber  SÖerfe  ^'ut^crs  enttjält  bas  iBetbüdjlein  bie 
SlJittenberger,  3?b.  6  (1553,,  107''— 12-5'';  (1559j,  103''— 153»'  nad)  einem  ber 
fpäteften  Srutfe  »on  Suft  (bgl.  <B.  360). 

9lid^t  ju  ben  ^lusgobeu  üou  Sutf)er4  i^et6üd)Iein  getjbrt: 

1.  „ein  3?etbucb--    lein,  für  allerlei)  gemein    antigen,  einem  jeben    efiriften 

fonbeiiid)  ||  pgebrau^    !;    djen.    H    [Sierote]    |1   !i!eip|ig.  ||"   9lm  enbe; 
„ßiebjndt  jU  t'eipt^ig  |1  burc^  »atentin  H  53opft.  |1  «01.23.  LVUI.  ||" 
3n  ^elmftebt.    Sgl.  oben  ©.  348. 

2.  „ein  SebebD=  ||  felin,  nl}e  ötf)  bcr  |;  t)iUigcn  fdjrifft,  be§  Clben  üii  ||  5h)cu 

ieftamenteä,   welrfer  ü  üor^en  nn  gefecn,    nod)  ge»  |!  b^rt,    Sarijunc 
gefunben  ||  »übe  bcluifet  inert,  luat  \\  h)ff  ünbe  fcelen  tbo  ber  1|  falidjeit 

mitte  önbe  üan  \\  noben  l)ö "  9tm  ©nbe:   „Öebrucfet  in  ber  |1  Äel)fcr= 

liten  frien  H  Stobt  D}agbe=  1|  bor^,  bl)  ^m^  \\  Söalt^er.  ji" 
3n  lielmftebt,  aBotfcnbüttel.    SSgt.  oben  ®.  346  f. 

3.  „Seteglödlin  ':  Sioctorie  'iRax^  ]\  tini  Sutberi  l]  33on  allen  molttingenbcn  '• 

@ei)ftreid)en,  bEvljIidjen,  ftarden  ün  |I  feurigen  ©ebettcn    Irentid) 

ün  auffs  neu  jugeridjt  j,  burd^  Ij  531. 5petrum  Sretocr  6oburgeufeiu.  |j" 
StraPurg  bei  iBernTjarb  ^obin  1579. 

a]ütf)anbt'u  j.  SB.  in  Srcilau  St.,  11!QiI)ingc»,  ©rnj. 

4.  S)affclbc,   Strasburg  bei   58crnt;Qrb  ^obin   1580.     liprtianben  ,5.33.  in 

SÖernigerobe. 


304  a3ctbiid)leiii.    1022. 

5.  „^ctbi'id)(nn  1|  Docloris  Marliui  ||  Lutheri,  ||  ton  allen  Ö)ciftveid)en,  ()ev|=  ;| 

lidjen,  ftavrfen,  eiffevigcn  önb  fctovigcn  ||  ©cbctcn . . . .  '  ^nvrf)  jl  M.  l'etmin 
irettiev  Uoliur- 1'  gensem.  ji  3it3t  anffä  netue  öberfc'^en,  fampt  einev  i!ov!e=  |] 
be  bcfe  (f^rmirbigcn  Dnb  .Ood)ge=  !!  larteu  .yicrrn  jj  Petri  Piseatoiis  .  .  .  ." 
Se'Eina  burd)  6f)viftoft  X.'ippülb  1010. 
SBor^aiiben  j.  S.  in  Stuttgavt. 

6.  „Ses  ff)enitn  Manns  ©CttcS  !'  S).  Martin  :i'ntf|ev§  ;:  G)c6ct=23üc^lein  '  So  ;; 

9tu5  feinen  eigenen  Sßorten  unb  ||  lomil  ü  Uon  fecl.  .vievrn  M.  !j>etro 
iveroer  [j  .pifanimen  getragen  |]  .  .  .  .  "^ernad)  .  .  .  mieber  anffgcicgt  .  .  . 
'Jlnn  jum  brittcnnia(}t  .  .  .  3"'"  3)vud'  übergclicn  lion  @eorg  5i-'i''t»rid) 
Stieber.  (^iüftroii' bciSol).  Sembfc  o.^."  i'inirrcbc  üum  29.Mär,}  1710.) 
2!iu-t)anbi'it  ,v  i\  in  3?rf*laii  St. 

7.  „Sßetbüc^Iein  be§   ffligen    ÖottcSmanncä  Sr.  Martin  !iL'ntt)cr   an§  feinen 

eigenen  gcift=,  troft=  unb  IcBensOoKen  SBortcn  gc,;ogen.  3n  neuer 
3üieti)ül)t  f}eran^gegebcu  uom  b'atocr  iH'rlogeuereiu.  (Jallu  unb  Stntt= 
gart,  188o.  '.Inniag  bor  $erein5bnd)t)anblnng."  VII,  120  £.  (^iiu- 
Jlnguiaf)!  üon  (Gebeten  \.'utl)crö  auö  befftni  Sdjviften,  im  '.Hnfdjlu^ 
nanienttid)  an;  „Cfin  nelDC  Setbüdjtein,  beä  feiigen  unb  teuren  Mann 
Sottet  Dr.  M.  i'ntl^eri,  ou5  feinen  eigen  geift=  troft=  unb  lebcubigen 
äÖorten  iinb  lomil  gebogen.  15G.S."  (3nevft  (i-isteben  1565  non 
Stnton  Dtto,  5Pforrev  in  ^lorbfiaufen  mit  So"^.  9lurifaber§  Unterftii^ung.j 

l-''22  finb  in  Sl'ittenberg  bicr  VluSgaBen  erfd^icnen:  in  .1  ift  ber  litct  am 
nnüDliftänbigften,  Jl  nennt  bic  '|*ia(nien,  bie  and)  fdjon  in  .1  ftcljen,  and)  im 
2itc(,  C  unb  Z)  aud)  ben  Xituebricf,  ber  id)on  in  A  unb  B  enttialtcn  ift,  ]o  bafi 
erft  :^icr  bor  litet  ben  3nf)a(t  erfd)öpft.  3n  A  unb  B  finb  bie  ^mi  legten 
53ogen  ibentifd;,  nur  ,i>iiei  Srurffcljter  beffert  Jl,  fo  ba^  c5  fid)  aud)  bier  aU 
jüngerer  SJbbrucf  ermeift.  3n  C  unb  1)  ift  ber  leljtc  ^Bogcn  ibentifd),  mit  378,  14 
ivotget  bie  anber  taffelt  fte^t  7)  nid)t  ,piiifd)cu  .17?  unb  (',  mit  :i79,  10 
ert;alte  fteiien  CD  ju  ,1  gegen  B.  Sie  (Viliation  Icl)rt,  bafe  bic  '|ifal""'"  "ft 
nad)  23egtnu  bes  Srndes  Uon  A,  ber  Xitnebricf  erft  nad)  i'eginn  be*  Srurfe« 
Hon  7>  jur  ''Jhifnat^mc  bcftimmt  irurben  unb  bafj  bic  brci  erftcu  iBogen  Hon  ,1 
unb  bic  Pier  erftcn  bon  ('  fd)OU  niäljrenb  be&  Srurfeg  Hergriffen  tourben,  fo  bafj 
fid;  ©rnnenberg  cntfd)tDf5,  bie  refp.  ben  tcljten  i^ogen  in  größerer  9(nftage  yi  brurfeii. 

E  änbcrt  ben  lituäbricf  nad)  ber  Septemberbibel,  ift  alfo  früljcftcue  im 
September  1522  gcbrnrft.  3m  2itel  ftimmt  E  ju  CD  gegen  AB,  mit  378,  1-1 
^u  ('  gegen  T).  -  FL\  teilen  bie  Maffc  il)rcr  l'cgnrtcn,  FI  ge{)Lircn  enger  ,^ufammen 
unb  ftc{;en  mit  379,10  behalte  ,\n  11.  mit  376,0  bie  abtafi  entfernt  \\di  I 
tueitcr  Hon  B  aU  F  unb  ift  nidjt  il^orlage  Hon  .V.  .V  entfernt  fid)  mit  379,  10 
entljolbe  Uieitcr  Hon  B  alä  FI,  ftel)t  bagegen  mit  389,3  buuel,  t)cUe, 
396,16/17  alfe  bc  erbeffd)e  unnbc  ll)flitc  Haber  niiljer  an  II  als  FI,  gel)t 
alfo  nid)t  auf  7'']nriirf,  fonbcrn  ift  iUn'r)el.{ung  cineö  Hcrlorenon  (oermutlid)  JÖitteu^ 
bcrgifd)eni  ^5lHif<i)f"ö'iet'e5  ,)iiufd)cn  11  unb  F.  ~  (I  ift  incgcn  feiner  burd)  X'lbriirfcn 
entftanbenen  ÜMe  385,  19  nid)t  urfprünglid;,  ftimmt  im  Xitet  unb  mit  379,  in 
crl^olte  allein  ,5U  A.  —  II  ftimmt  mit  378,15  fiebenbe  allein  ^n  AB,  mit 
379,  10  erljQÜe  ju  A  gegen  />'.     l'lu^  bicfer  vHnögabe  ift  bas  süaternnjer  gleid;-- 


iSctbüd^lcin.    1522.  365 

jeitig  Qt§  ©onbcrbvucf  evfc^ienen,  f.  o.  -  L  entnimmt  bcn  ©vnnbftorf  nu^  T),  \\\ 
bcm  es  mit  378,14  folget  bie  anbcv  tanell  allein  ftimmt.  %t\\  lituobvief 
nimmt  I,  au§  bev  ©cptcuiberöibcl,  bie  S^cjemSevbikt  il"t  oufecv  jnm  elften  i^'npitct 
bee  Ütbmcvtiricfcä  noc^  nicf)t  benu^t,  \o  ba|  bie  lUnsgabc  wot)l  fd)on  6nbe  1522 
Vorbereitet  nnirbe.  3im  JRegifter  auf  ber  litchücficite  uon  L  felilt  ber  Sermon 
üon  ^Betrachtung  be§  Seibeng,  ber  fomit  luoljl  erft  nadjtrciglid)  jiir  yinfnaljme 
Mtimmt  mirbe.  —  J/ ftimmt  mit  378,14  folget  bie  anber  taffett,  375,13 
cingeujorf fen  Tjat  aßein  ^^n  L,  Uon  bem  e-s  auri)  bae  mangelf;aftc  ih'cgifter 
entnimmt.  5JUt  377,  16  finb  k.  fteljt  M  nid)t  junfdjen  I)  unb  L.  —  0  teilt 
allein  mit  G  376,1  ^ab,  382,17  erc  unb  bie  Wide  385,19.  -  F  ift  neue 
?luf(age  öon  M,  üon  bem  ei  aud)  bai  unüollftänbige  ^Kegifter  entnimmt.  —  Q 
ftimmt  mit  375,  13  cljugemorffen  l^at,  376,  16  not  jn  allein  ju />,  Bon  feinen 
^'Jufü^ftütfcn  (f.  u.)  l^ot  e§  5tr.  7  an§  0,  9ir.  8  aus  bcffen  öinjelbrucf  E,  ift  mit 
381,  14  ober  gotte§  äJorlage  feine»  nnbern.  —  T^^ftimmcn  mit  385,16  toiber 
got,  387,19  önel)nigen  allein  ju  L,  T  \\i  mit  394,15  nid)§,  L''mit  378,11 
2)ifc  gepot  5«orlagc  feine-;  anbern.  2:ie  ncuteftonientlidjen  Stücfe  entnimmt  If 
ber  Sejemberbibel.  —  1' ftimmt  mit  378,  11  biefe  brel)  gepot,  385,16  luibbcr 
©Ott,  394,15  nid)t  allein  ju  L,  entnimmt  bie  !pfalnien  bem  „5pfaltcr  beutfct). 
2Bittenberg  1524."  —  TT'  ftimmt  in  feiner  3iif'i"""f"fe^""(l  Q"'  nndjften  p  O, 
ift  mit  376,  6  jüfa^ung  iliorlage  feinet  onbern.  —  X  ftimmt  mit  376,  13 
fc^vifft,  377,15  ni(^t§  allein  au  V.  —  }' ift  mit  376,6  ober  mit  äufagung 
ilorlagc  feineS  anbern,  bietet  bie  ^>falmen  in  ber  goffung,  bie  bor  1528  nur  in 
VX  auftritt  unb  ftcljt  mit  383,25  billige,  412,21  funben  gegen  X  ju  ]', 
mit  bem  aud)  fein  Snljolt  am  näd^ften  ftimmt.  —  Z  ftimmt  im  "^Malter  allein  ,^u 
YX,  mit  410,23  oberl^anb  ju  I'  gegen  A'.  —  u  ftimmt  mit  389,13  fein 
folfd^ei,  395,7  ift  aHein  i^i  Z.  -  h  fte^t  mit  375,8  bnnb  finb  bcnnod; 
allein  ju  A',  ift  mit  376,8  mer  i)e  lenger  i'orlage  feinet  anbern.  —  f  ftimmt 
mit  393,  3  ben  |)imclu  allein  ju  a,  l)at  bie  '|>fnliiH'n  aus  einer  jüngeren 
aSibelrebaftion  neu  entlcl^nt.  —  d  ftimmt  mit  380, 4  Söie  6:^riftu§  felber 
f priest  jU  cf'gil;,  üon  bcnen  nur  c  älter  ift  al§  d.  —  /'ftimmt  in  feiner  ^i'f""""«"' 
fe^ung  nur  ^u  d,  ift  mit  386,21  fetjen  i'orlagc  feine»  anbern.  —  //  ftimmt 
mit  378,  7;'8  t)nnüt|lic^  füren  ju  (7/7/.-,  /"ift  Wegen  386,  21  fel)en,  ik  finb  wegen 
itjrer  fpäteren  Gntfteljung  al§  33orlage  unmöglich.  —  /  ftimmt  in  feiner  8iiff""i"cn< 
fe^ung  allein  ^u  g,  ift  mit  394,  13  felbigc  i'orlage  feincä  onbcrn.  —  /.•  ftimmt 
mit  377,21  alllücg  nur  ,5U  g.  —  l  ftimmt  mit  378,22  Ijoubcu  fal,  381,17 
enbe  balfdje  gl^eloue,  390,23  ecu  fdicpper  äu  Fl,  mit  386,12  Peraditen 
JU  /  gegen  F.  —  m  folgt  Z  wegen  381,2  certis  prsecibus,  381,20  pia  ac 
bona  Vota,  fowcit  es  nid)t  ältere  Überfe|ungen  ber  einie^'U'"  Stürfe  bennijen  fann.  — 
n  folgt  >M.  —  ^nfyik  l)eben  fur.je^iianbgloffen  bicWid)tigftcn*|U:nftebe§^n(jaltil;erau§. 
©omit  flammen  BCGH  aui  A,  x  auS  B,  NF  au§  x,  I  au§  F,  I  QU§ 
/,  DE  auä  r,  /,  aus  D,  MQTVr  au§  /.,  T  auä  M,  XYZ  auö  V,  h  aui 
X,  um  aus  Z,  n  au§  m,  c  au§  a,  d  aui  c,  fij  aui  (/,  //■  aui  (j,  O  aui  (r, 
W  aui  0.  9lu5  ber  DJcil^c  ber  VUuigabeu  beben  fi^  ALVZcm  ali  wid)tige 
SBorlagcn  anbercr  2:erte  ab.  Sai  finb  ^ugleicb  bie  9(uigaben,  an  benen  eine 
unmittelbare  ::)Jlitarbeit  S!utf)ers  am  Waljrfd;einlid)fteu  ift.  Vlnd;  in  i^rcr  ,-',ufammen= 
fc^ung  finb  biefe  2erte  tjorbilblid^. 


306  -i^ctbürfjlciu.    1">22. 

Sic  üevfc^icbcticn  SluSgaBcu  bc§  S^elbüdjfciiis  tievcinigcn  folgcnbe  Stiicfc  (bic 
Cucße  311  bei-  jeweils  nttcftcn  ©eftalt  iiub  (neljcvige  Xvucfc  fiiib  joiiH'it  möglich  beigefügt  1 : 

1.  t'ut()evS  U^ovuiovt.     1522.     (JrL  ^Huäg.  22,  3. 

2.  @in  fuväc  Soim  a  1  ber  5eT)n  ®ebote,  b)  be§  ©(aubenS,  c)  bc?  Ikteruniev?-. 
1520.    Uni.  9(usg.  7,  204  —  229,  luid)  2;crt  K  'Ugt.  3.^b.  7,  20fi,  2  ficbcnbei. 

3.  9lu5legung  bei  9ltje  5}iavia.  1522.  Später  q(»  Stnl^ang  juv  '^pvebigt 
oon  5}laviö  iBerfünbigung  1523  in  bie  Äivci^enpoftille  nufgcnommen, 
banod)  evi.  9luSg.  15,  318-320. 

4.  a)  Sev  12.  l)i  67.  c)  51.  d)  103.  e)  20.  f)  70.  g)  25.  In  10.  '^.«ialm. 
@rl.  9fu§g.  37,  443-452. 

5.  Sev  iituebvief  in  ber  Weftalt  üor  Slu-f-gobe  ber  Scptemberbibcl  (425,  5 
(&;  425,  23f.  «aöftctluiig;  42(3,6  urfac^;  7  ber  menic^cn ;  ift;  14 
2Bortfte[Iuiig;  elltiftcn;  17  kfterljiiu,  nid)!;  19  li'^ren  el)gcu  nieniu-rn; 
20aÖDrtfteIIung;  25  Sie  tnec^te;  427,10aae;  16  ^at...  gcmadjt;  ISnuB). 

6.  93Drrcbe  311111  2itugbrief  1522,  nac^  ber  Septcnibcrbibel. 

7.  gagpar  ©üttclg  offne  iöeidjte,  ögL  ßolocrau,  ©üttel  £.  79. 

8.  6ine  d)riftlic£)c  l)orbetrüd)tung  3um  33aterunfer.  1519.  llnf.  9hK'g.  9, 
223-225,  nac^  lert  7)'  in  J,  nad)  E  in  OQW. 

9.  @ine  tiirje  9tn§lcgnng  bc4  ^leiügen  "^laternoftcrä,  Sc^hi^  üdu  Sutl)cr§ 
9(u5legimg  bcutfd)  bcs  liaterunferg  für  bie  einfältigen  Saicn  1519, 
Unf.  9lngg.  2,  128  —  130.  9lnberer  nieberbeutfcfier  icrt  (mit  ftarten 
3lblBeirf)ungcn  t^on  i\')  bei  b'oIjrS,  .«aterf)i5innöuerfnd)c  1,  220  —  223. 

1(».  'ijorrebe  ,5uni  iKümerbrief  unb   ber  ;1tijmcrbricf   nad)    ber  Septemberbibcl 
1522  (3JDin.  1,  18  Pnredjt  ber  menfd^en).     (Srt.  VhiÄg.  63,  119  ff. 

11.  Simotljcusbricfc    nac^    ber   Scptemberbibel    1522    (1.  lim.   1  ,  18   nbift 
et;ne  gnttc  rittcrfdjnfft  . 

12.  a)  5}5etrusbricfc.  bi  ^ubasbrief  nad)  ber  Septcmbcrbibel  1522  (l.'.petr.  1,  3 
■^at  U'ibbcrgcpürn,  3ub.  11   in  beut  nnffriil)r). 

13.  gcrmon  Pon  i>etrad)tnng  beä  !sieibcnä  1519.  Unf.  9ln§g.  2,136  —  142 
mä)  Sejt  T  (33b:  2,  136,  9  »nb  3ubcn). 

14.  Pine  Prttärnng  be5  rert)teu  WlaiibenS. 

15.  Gine  fc^öiie  Uiiterrid)tiiiig  uon  bem  U'ü()rl)aftigen  ©cbete. 

16.  6inc  gute  Unterrid)tnng  Pon  ber  söetd)te,  frei  nad)  Sutl)erl  ©ermon  uon 
bem  Satrameiit  ber  '-Bnfje,  befonberS  Unf.  9(u§g.  2,  715,  10  —  34. 

17.  i)on  ^JJIeffe  fjijren.  ".Uns  ^v'ntf^cre  Sermon  Pon  bem  neuen  leftainent, 
Unf.  9lu§g.  6,  355-358. 

18.  ©cbet  gjJanaffe,  bg(.  Unf.  9ru«g.  2,  64  f. 

19.  (^ine  fi^one  Unterrid)tuiig  gegen  bie  9lnfed)tung  im  lobe,  überfcl.it  nad) 
bem  „Libelliis  aiiro  praestanlior  de  nnimac  praeparalione  in  extiemo 
laboranlis,  deque  Praedeslinatione  et  Tentatione  lidei",  ben  3oI)aun 
Seher  tu  .^agenau  1518  itiol)!  ali  9[uifd)nitt  awl  einem  äUeren  tf)eoto- 
gifd)en  SÖcrfc  erfd)einen  tief?  unb  ber  in  abrocid)euber  '()od)beutfd)cr 
Überfeljuiig  and)  als  liin^etbrnrf  öorliegt. 

20.  SBrubcv  .£)ieronl)mu§,  5J3etrad)tung  unb  IMttung  gegen  (»iott.  ^§  finb 
mit    einer    fteinen    VluÄlaffung    am    (*nbe    Sauonavola5    (cljite    9Sorle, 


S8cttiiid)leiii.   1522.  367 

abgcbvutft  in  feiner  „lUujtegung  bc»  piülme  4Ui)fvcve  iiu-t  beii«".    *^iig?= 
bürg  bei  3f'li''"""i'i'  1500.  b  5''. 
■21.  ©in  ®ebet  öon  ber  Ijeiligeu  ^Srei^eit. 

22.  ©aloterhicf   r\ad)    ber  Sejeiiitcrtiibel   (1,   10   ohn   got   ,iii   bieiift,    1,22 
ünbetant  Don  oiigefijc^t). 

23.  Sermon  Vom  ©ebct.     Unf.  3lii«g.  2,  175-177 


iincf)  ber 
■Üirdieiu 
poftille. 


24.  Sermon  non  ber  laufe.     Unf.  3(n5g.  2,  727  —  737 

25.  ©crnion  Don  5j3eid)te  unb  Socrnmcnt.  Unf.  l'(u§g.  15,  481  —  50.') 

26.  Sermon  Don  '43ercitung  .jum  Sterben.  Unf.  31u§g.  2,  685  —  097 

27.  fiolenbcr,  ,5.  I.  mit  TOonatsuerfen,  O'ifiojanus,  Vn^tafct  unb  CftcrtabcKeu. 
Sc^on  im  15.  ^iiWiini^"'  S«t'  f'^  i'etbiidjtcin  mit  oorangeljcnbem 
Äalenber,  Dgt.  ^panjeri  3lnna(en  1,  23n  (l'übedt  1487),  oud^  ber  ■'portuhiS 
onimoe,  Senfe?  23etbüc^Iein  ber  emigcn  äl'eieljcit  unb  3oad)im  Sliiter« 
niebcrbeutfd)eö  i^etbüdjlein  Don  1526  beginnen  mit  gauj  nl)nlid)en 
ßalenbcrn.     äu  bcn  5Jlonat5bilbcrn  Dgt.  Strand)  3lfb9I.  18,  367. 

28.  Sermon  Dom  Satrament  be§  !L'eib§  unb  i^hitei  Pbrifti  unb  ber  S^eidjte. 
Unf.  9(näg.   10,  482-523,  nad)  ('. 

29.  Iröftnng  tu-i  einem  Sterbenben. 

30.  etliche  Sprürfje,  barein  bae  gaujc  d)riftlid)e  l'eben  gefaxt  ift  Don  'jUjilipp 
9]leland)tf)on ,  faft  genau  nad}  ber  Vlu^gabe  Don  Sinipliorian  i){eint)ort, 
SSittenberg  1527,  bie  6oi)xi\  .fiatedjienineDerfudje  2,  243  —  25;)  f)craus= 
gegeben  f)at.     i<gt.  6-Üinger,  'lUjilipp  yJietand)tl)on  S.  231. 

31.  SBaS  bcm  gemeinen  i>oIcf  nad^  ber  ^.prcbig  für.^ulefen  feii,  au§  SntT)erl 
2;eutfc^er  ^JJJeffe.     Unf.  9(n5g.  19,  95,  22-9(5,  26. 

32.  2ci-t  bei  'J.!aterunfer-j  unb  bie  (Jinfctjungsmorte  bee  9lbenbmal)(i  unb 
baS  ^'ieb  Sljefnä  6f)riftu5  unfcr  .^eilanb  Don  ool)ami  ■S'ii-5  in  ^'ntljcr» 
Überfe^ung.     (n(.  Süieg.  56,  315-317. 

33.  6in  tur,^cr  23egriff  bee  l!atcr  unferä. 

34.  Sutljere  i'affional.  Tie  i^orrebc  tiei  2Batd)  14,  401  f.  Qxl  StuSg.  63,  391  f. 

35.  2  Syeid)tformetn  unb  21  ©ebetc,  ai\^  bem  oten  S.  347  djaratterifierten 
„SBetantnU'j  ber  fünbcn,  mit  etlichen  betradjtungen  unb  nnljlidjen  gepetten". 

36.  einfältige  äöeife  be»  33aternnfer§,  ber  .jctjn  ©ebotc  unb  beä  ©lauben?. 
6rt.  Slulg.  23,  214-238. 

37.  Sic  brei  Sl)mboIa.     gri.  9lu§g.  23,  251  —  281. 

38.  S5on  ber  .Üirdjen,  nia§,  roer  unb  too  fie  fei.  9Iu§  ^uf^erS  Sd)rift  l'on 
6oncilien  unb  Aiirc^en,  ßrl.  9(usg.  25,  412  ff. 

39.  Vuttiers  OJIaubensbctenntnig  1528.     ©rl.  Slulg.  30,  363-373. 

40.  ©ebet  miber  bcn  lürten  1541.     6rt.  «uäg.  32,  88  ff. 

41.  Sie  beutfdjc  Sitanci.     Ch-t.  9luig.  56,  300. 

42.  Qui  loci  sint  docendl  pro  evangelio  planlando,  Dictteidjt  Don  @coxc^ 
JRörcr,  f.  0.  S.  343. 

43.  3JleIand)tfpn ,  Paraphrasis  doniinicae  orationis.  Sofjr-S,  .ffated)iäniui= 
Derfue^e  3,  376  —  379  (bort  auc^  fd)on  bie  Seiarten  Don  m). 

44.  flfalm  83. 

45.  Annotationcs  in  oclonarium  Davidis  qui  est  Psalmus  119.  1527.  Unf. 
9ru?g.  8,  186-204. 


368  a^etl)ürf)tein.    1522. 

40.  Latina  litaiii.i  rorrecia  mit  l'iev  Wrlu-tcn.  i'flt.  .^liftliii  =  .^nUnnau, 
\:\üi}cv  ■■  2,  22. 

47.  .Uleincr  .Uatfdjic-iiuie  mit  iSowcbc  in  lati'iiiiid)fv  iUu'ifcijiiiig ,  abgcbnuft 
Don  .Siiote,  *)]}artiii  S.'utl)cv§  flcincv  fiatfd)iämU'j  iiad^  bcv  iittcftcu  yiuc- 
gäbe,  £.  57  ff.  iiiib  Don  '-ynng,  ®ociimontcr  og  Stubicr  ücbiLnonbc  bcii 
luf^crffe  fQtetiSmuä  Ijiftüvic  i  ^Jimbciis  tivtev  2,  1—38.  3)ic  Übcrjcljuug 
ift  ntd)t   Don  Suf^cr  fdbft   unb  UH'id)t  uon   bcr   bes  ©aiiromannuä   nb. 

48.  Tabula  oeconomica  in  (|ua  pro|iomiiitui'  sciitenliap  sacraiiim  litoraniin. 
Übevfe^uug  bcv  „.öaifMafel"  am  (Jiibc  «on  i.'utr)ev§  tUnncm  ,Hntcd)i«iiiU5, 
üiel(eid)t  übevfe^t  unb  crmcitfrt  öou  ©i'ovg  llfön-v,  f.  o.  @.  343. 

49.  Rubigalli  Pannonii  liorgcbidit  ^u  Meinl^olb«  ÄdenbfVQUtiicifiing. 

"lO.  Erasmi     Reinholdi    Salveldensis     De    usn     calendarii.       llbfV    ^Kciiiliolb 

f.  @üntf|cv  in  bev  SlHgcntcincn  bcutfdjcn  2?iograpf)ic. 
51.  Homelia  mire  con^olatoiia  de  frateniilatibiis.     (Jrl.  VluSg.   27,   45  — T)!). 

jDiefo  Stürfe  ücvtdteu  fidj  folgcnbevmQ|cn    auf   bic   uevfc^ifbenen  'iluSgnbeti. 
(J'5  i-ntljalten  ' 

AfiCnFII  *1-  5. 

/J  ]-4e.  *G.  5. 

G  1-5.  *7. 

f  *S.  *9.   1  —  5. 

L31]'  1-4.  *10.  *11.   5.  *12.  *13. 

N  1.  2a  1).  *14.  2  c.  0.  3.  *15.  *1C.  *17.  4.  *18.  5.  12a.  *l;). 

0  1-5.   7.  8.  *20.  *21. 

Q  1.  2  a  b.  8.  2  c.  3.  4.  10.   11.  5.   12.   13.   7. 

T  1-4.   12  b. 

U  1-4.   10.  *22.   11.  5.   12.   13. 

F  1.  2a  b.  *23.  2c.  3.  4.   13.  *24.  *25.  *2C>.   18. 

W  8.  20.  21.  1-5.  18. 

X  *27.   1.  2a  b.  23.  2c.  3.  4.  13.  24.  *28.  2(>.  *29.  18.  7.  *30. 

Y  l.iSovrebe  ju  2.  *31.  *32.   2a  b.    23.    2c.    3.    4.    13.    24. 

25.   2(;.   18.  *33. 
Za  27.    1.   2a  b.   23.   2c.  3.  4.   13.   24.   25.  20.   18.  *34. 

b  1.   2a  h.  23.  2c.  3.  4.   13.  24.  28.    *35.   26.    29.    18.    7. 

30.   10. 
f;  27.   1.   2a  b.  23.  2c.  3.  4.   13.   24.  25.   2(;.   18.  *30.  3  1. 

df  27.   1.  2  a  b.  23.   2  c.  3.    3G.   *37.   24.    25.    13.    26.    *3S. 

18.  34. 
yi  27.   1.  2a  b.    23.    2c.    3.    30.    37.    24.    25.    13.    20.   *39. 

38.   18.  40.  34. 
k  27.   1.  2a  b.   23.  2c.  3.   30.  37.   24.   25.   13.   20.  39.   38. 

*40.  34.  *41.  4d. 

1  1-4  g.   10.   11.  5.   12  a. 


')    3n  bifiev  ilbcvfidjt  fiiib   bio  Z\(\lm   bcr  äiiitlfnlicviicv  'JlnSnntieii   fett  (ii'bvmtt,  bii' 
©türfc  JEdicil-;  bfi  iljvcm  ciftoii  '■.'liiitvetcii  mit      tH-jfiiljiiot. 


SBctbiic^Ieiit.   1522.  369 

Hl  27.  *42.   1.   2a  h.  23.  2c.    *43.    31.    3.    13.   24.    25.    26. 

34.  4haegcbf.  »44.  4d.  *45.  *46.  *47.  *48. 
n  *49.  27.  *50.   1.    2  a  b.    23.    2  c.   43.    31.    3.   36.    37.    38. 

18.  40.  24.  25.  *51.   13.  26.  34.  47.  48.  46. 

5ür  unferc  SluSgafie  mufete  ba§  Sßcftvcbcn  mafegcbenb  fein,  bcn  ©ruubftocf 
(©tütf  1  —  5)  boUftänbig,  gefd}(ofien  iinb  mit  beii  l'i'äavtcn  aller  crveidjdnvcii  9(ug. 
goben  uov  1546  mitjiitcileii ,  bie  jpiitcv  Ijiiijutvetenbeii  Stücfc,  folucit  fie  nicf)t 
anbevmeit  in  unftrev  Shiggobc  il)ve  Stelle  finben,  in  aeitlid^er  lyol^e  iiub  in  bcv 
jcroeitS  ältcftcn  i^oxm  mit  bcn  l'cgarten  bev  jüngeren  2:e;rte  an,pfd)tic^en ,  etnigeä 
DIirf)t  =  Sutt)eriic^e,  bas  alä  iBeftaiibteil  einer  Sd;rift  Suttjer*  Verbreitet  getiu-fen  ift, 
aufjunebmen  nnb  enbtid)  bie  l'lnberungen  bei  ä^etbüdjteinä  an  lejten,  bie  in 
früheren  :i3änben  nnferer  Wuggabe  erfdjienen  finb,  nidjt  üerloren  ge^en  ju  taffen. 
2öir  geben  bemnnd)  Stüct  1-5  naä)  A  mit  ben  Seäarten  üon  B—n^,  foiueit  fie 
fid)  nid^t  in  ber  fotgenben  iprac^lid)en  Überfidjt  ^^ufammenfteften  liefen,  StüdE  6 
nad)  E,  Stücf  7  nod)  (t  mit  ben  l'esorten  Hon  OQXb,  Stürf  9  nad;  /  mit  ben 
SeSarten  Don  N,  StücE  14-17.  19  md)  N,  <BtM  20  unb  21  nadj  O  mit  ben 
l'eSarten  bon  W,  üus  <BtM  27  bie  (ateinifdjen  Äatenberterfc,  in  benen  .rUiftUn^ 
ÄQioeran,  l'nttjer  ^1,  575  9JU[and)tf)onifdje  Mcbeioenbungcn  erfennen,  nad)  »i  n 
(bie  eingerücf ten  Üerfe  ftet;en  erft  in  n) ,  StüdE  29  nad)  X  mit  ben  fieiarten  öon  }>, 
©tücE  33  nacb  Y,  Stüct  34  nnd)  Z  mit  ben  SeSorten  toon  acilfyilnnn,  Stüif  35 
nad^  h  unb  Stücf  42  nod)  tu;  »neiter  bie  nad)trägtid)en  X.'c§arten  ,}U  Stüd  8  au§ 
lOQW,  3U  Stücf  13  onä  LMFQWXZahcdfijilc,  ,^u  StüdE  23  aus  VXZahcdfyih, 
au  StüdE  24  nui  VXZahcäffiik,  ^u  Stürf  25  au§  VZaedfrjik,  ,^u  Stürf  26  auä 
VXZahcdfgil ,  ju  StüdE  28  aui  Xb;  enblid)  Qnt;ang§lueife  Spatatinä  ©ebet^ 
büdjtein  nadO  bcm  ätteften  bcfanntcn  S)rucE. 

2!n  ft)rad)tic^er  Se^iefiung  bolten  fid)  bie  2)ruife  im  gan^ien  not^e  an  A, 
ftärtere  Stbtoeic^ung  geigen  nur  FCrlMOPQWXhf. 

S;ai  Sebiet  beg  Umlauts  crfdjeint  oielfacb  ermeitert.     e§  fürten  ein 

Umtaut  be§  a  in  fenff  tmn  ticfeijt  (li  CDT  {4)  3IPXb,  felfct)U(^ 
{1)  GOQWX  (2)  FIbcdgik,  breljfeltigfoit  (br^feltigfeit  in  388,22 
FLWXb,  ünt^eblid^  425,21  /,  gemenbt  399,6  FXb,  crbeiten  unb 
feinen    formen     (1)   Ya     {5}  cdgik,     fjaläftdrrigen    401,4   iMPW,     tdger 

(1)  GMOPQ  (2)  W,  aüdfcbe  (2)  Tl^ 

Umlaut  bc§  au  in  ^eubt  (1)  Z^  (2)  HVYZacdgih,  gleuben  u.  f.  g.  (1)  D 

(2)  U    (Z)  LT    (30)  a  (33)  Y    (34)  Vdg    {U)  Zr.'.    gleubigen    (3)  IJ   (6)« 
{9)Y  {\0)Vdgih,  l^eußlidj  426,  19  MPW,  Seuberel)  384,5  d. 

h  ftatt  e  erfd)cint  in  üerdc^ter  420,10  G3W{),  nad)ften  (2)  0  ftctä 
(ätoeimaligeä  nöcbften  ift  woljl  Srucffe'^Ier)  P,  e^ntrö  d)tlid)  394,2  MP, 
onfdd)tung  (2),  gemddjte  416,3,  mächtig  416,14,  cljnnbddjtig  417,  8  P, 
fc£)mdr  (Vj  00  (4)/;  todren  (2)  GO  (4)/;  fdrligfait  381,7,  fdrtidjen 
399,20/;  ndrrifd^e  381,23  Pf,  fdligu.  f.  ??.  (1)  PW  (2)  Q  (H)  GO, 
fdticEeljt   (1)  Q  (10)  f,    fd[fd)lid)   12)  W   il)b,    tidter(icl)   (l)  M  (2)  PW 

(3)  GOf,    orenbtdfer  384,  19,    GOf,    tdglid)    (4)  J/P    (6)  T17;    (8)  GOf, 

*•)  SSei  ©tütf  4  muBic  ber  ftatfeii  ^Ibiocicljungcn  locgeti  Zext  1'  mit  beii  itbiucidimigeii 
Uon  W—m  auf  ben  unteren  .fiälften  ber  Seiten  mitgeteilt  fflerben. 

fiut^erS  SBerte.   X,  2  24 


^70  SBetbüdjIciii.    1522. 

männer  (3j  GO  (1)  Q,  dugften  u.f.?y.  (1)  G3IP  (2)  (>.  )t rnf  li(f)(§)  (1)  GOP, 
fd^ei  (2)  GO.  ftdtte  (3)  MF,  fnttigf  t  415,  5  il/,  fc^dbtticE)  408,  18  0, 
ünbcrtnnigtnit  (2)  P  (1)/',  empfd  ngf  nufe  392,  2,  ludgen  418,  1  P, 
bdtcii,  gebdt  .20i//,  f  dn  ff  tmütigfait  (2),  mdffig  387,10  /'. 

Umlaut  bc§  0   in   ^äfigottev  378,1    BFGniOQTVWXYZhcdqik ,  bofe 
it.f.g.  {6)Br)a  (9i  CII  (U  ,  FGILOTVWXZhcdgik  (12)  3' (13)  Q,  cvlöfee^t) 

(2)  CFGILOQTW,  frolid)  (1)  CBHVYZnhcdqik  (2)  FGILOQTXW. 
geboren  (4)  C//  (7)  Z>«  (11)  Fr?iOr,)7'FTrA'rZ?)ff/(7//,:,  c6rper418, 9, 
gctvöftet  413,3  CBFGTLOQTW,  tiiifÜirfjcm  377,11  rTWXYZhcdgik, 
tjüi-et  :!82,  8  CDFGHILOQTrWXYZahcdf/il-,  tobten  i  n  O/W«  (2)  FZtet^ 

(3)  FGIOQTVXgik  (i)  W,  töbtuug  410,  10  TW,  (»njgottlid)  (1)  L 
(10)  HQTVWX'Zahcdgi  (11)  Y  (12)  /.•  (13)  FGIO,  tonige  (1)  FQ 
{2)  LT,  mocE)t  397,  8  FHILQTWXhcdgil,  fdpn  405,  14  /YJ/Z/ÖvrirATZ 
/>c%//-,  fölc^  u.  f.  g.  (1)  7  (4)7=^  (12)  ;,  bügeln  418,  9  7^c;70([>A7>c,  luollen 
(Ij  Qa  iß)  VXYdql  (A)  l,i  (7)  GIMPOW  (13)  F,  ttjolffen  381,  1 
FHILh,  loüvttcin  i'-tin)  389,  IG  FGIOQTVWXahcdiill-,  glel)(f|f6nnig 
394,5  GOWhcdqik,  ]^6d)fte>3  379,1  GOQTVWXY,  b6f?t}cl)t  (liXrZ 
(3)  r,    böfefinfftigcn    (1)77,     t6ftlidi(e)   375,  9  7rXrZ/;rA///:,    t6vid)ten 

(1)  LMPQ,  tommen  (1)  diiil-  (4)  XZ,  bnurbige  399,4  d,/ik,  tiurige 
419,  23  Y,  üvten  417,16  a,  6i-bentlic^  388,3  d,  fiivbeve  379,0  i.  MPf 
bcjcici^nen  altci  5,  5u  mit  h,  h\\\  bodj  bvdn'cn  415,  12  MP,  fveli'cn  420,  8  M, 
fx-eübc  386,  14   P. 

Umlaut     bcs     u    in    büifftigf  n    384,9    BDFGILOQTrWXnhcdgiJc, 
]^ulff(ej     (1)  BllVXa     (2)  GLOQTYZcdqik,     mi'igen   ii.  f.  fy.    (1)  DQTZ 

(2)  a  13)  BCDc  (6)  TYdgik  il)  HIV'X  {H)  GOh  (10)  FL.  mnglid; 
379,  4  BCFGILOQTVWXYZhcdqik,  (Bn)natürUd)  (1)  BYa  (3)  i^(?7 
LOQTWXZhcdgik,  n'irfe  399,  13  BDLQTXnhcdgik,  ftüd  (1)  BCBIXYZac 
(2)  QTbdgik  (3)  /'Z,  erfüllen  (1)  C7)  (2)  Tl'  (3)  ««  (5)  r?0(;>TT'X/<, 
evfüUitng  (1)7«  (2)  r.  (S)  GOQb  (4)  WXdgik,  ^dxumü  418,3  CDFG 
ILOQTW.  über  (1)  CD  (37)  W  (40)  C^Or^,  übevig  (1)  Q  (2)  GOTr, 
en'ibere  419,15,  g:ürftentf)umen  427,8  FGIOQW,  bri'idt  384,17  Fbc 
(/f#,  cvniiivgt  392,  13  FGOTVWXY^ahdgk,  fristen  412,2  TGHIOQTW, 
fviimtcljt  (i)  A'  {2.)  Q  {3)Flb.  frummcn  403,  17  7,  fürd)tcn  {l)Ydgik 
(2)  Y  (G)  Xc  (8)  FOQTW.  füvbevlic^  387,  9  FOQTWXYZabcdgi, 
gclübt3Sl,20  FGIOQV^VXYb,  (bn)glnd  (3)  a  iC>)  FG fLOQTWXbcdgik, 
grünbtUd)  (1)  VYa  (2)  W  (3)  FJTXZbcdqik,  iüngften  (1)  QXnb  (2)  FI 
Wcdgik,  fünben  408,7  FGJOQTAVXZabc.  tuvijlid)  (1)  HYa  (2)  FIT 
VW'xZbcdgik,  lüften  ii.  f.  Slbleitungcn  (1)  FI  (2)  T  (3)  W  (5)  LQ, 
luftiger  376,  8  Z7'ZM,//,  nn|j  fl)  LQXYZbrdh  (2)  7'FTr,  Sürtfen  {1)  FG 
ILO  (2)  QTVWXYZahrdqik,  übcrflüffig  [1)  Zcd  (2)  7^c;7/>r)()7'rH"A'r 
bgil;,  bertünbigen  {!)  FGlOQTM'XZabc ,  ,u'icl)tig  (1)  ///  {2)  FGLOQ^V, 
julünfftig  {!)  Q  (2)  dgik  (3)  FGWTWXZnhe.  .^nrnen  u.  f.  5-  (1)  QlJg'/'■ 
{2)  FGIOTWXZabc,  fünff  u.  f.  [?.  (1)  /■  (2)  QZrg  (3)  b  (4<  Xgl  (5)  GOWd. 
für  (3)  rt  (4)7  (13)  r  (IS)  Xdgik  (29)  b  (30)  TK  (42)  GOQik  (HO)  T, 
l)infürt  fl)?>  (2)  6?07'pr,  fd^ü^e  417,  6  (?LO(^'ny;?c,  fünb(e)  ii. -f.  Slbl. 
(l)TV'   (4)  rt    (6)3'    (:28)  /   (40)  Xdqik   (52)  JI7>   (55)  r/OC,),   übel  (4)  771»' 


Sctbüc^tcin.    1522.  371 

(6)  h  (7)  GOQ,  müvmuten  380,25  HTV,  aulgetDÜvijelt  397,13  ITV, 
asübcii  u.  j.Stbl.  (1)IW  (,2)  F(3)  VXabcdgik,  loeiufu  ii)ttg  (1)  IQ  (2)  W, 
gepürt  392,  f.  VZ,  f  c^iUbig  u.  f.  SIH.  (1)  FF  (2)  Za  (4)/  (7)  c  (11)  .7 
(12)  d  (13)  /.-,  frümmct  387,18  W,  wünfc^vfiten  380,17  W,  gebüttig 
403,  14  cdgk.  MPf  geben  jebeg  alte  ü  mit  ü  wteber,  boc^  finb  398,  13  MF. 
Umlaut  bcö  uo  in  belji'itt  (2)  BHL,  betrüben  u.  f.  3lbt.  (1)  1  (2)  BDHL 
(3)  C,  bii^cr  375,12  BILTVYZcqik,  büd)lin  (1)  BILTV  (2)  YZcgik, 
bnibern  375,2  BCDlLTVYZcqik,  hxühexliä)c  396,7  BDHIL,  guttev(n) 
(1)  BHIY  (2)  DVag  (3)  //.Zc/A:,  ^arbmiitigen  401,4  BHIL,  muffen 
(1)  BCDY  (2)  ILTVagik  (4)  c,  vüffet  {\)  BVYa  (11)7,  fug  u.  f.  9lbl. 
{1)  BCDHL  (2)  Y  (3i  TVZargik  (4)  7,  übet  380,18  «7)7/7',  tpunfc^^ 
riitten  380,17  BDH,  fucB  (fuB)  421,15  777,  füren  u.  f.  l'lbl.  (1)  ik 
i2,)rcg  (3)7  (4)  TF,  fütter  405,10  7,  ©egrüffet  408,1  ITVYZaqik, 
mi'ic  (mütie^  (1^  JT.T.  rüer)fünct  (21  F  (S)  ILTVZarriik,  blüet  416,5  T. 
gür  Qtteä  iie  fe^cu  FGMOFQWXhf  ftetä  u,  d  ftct§  u,  für  attcä  iu  MF  ftetö 
eü,  bod^  bluet  416,5  (1^,  brl^ebern  375,2,  gl)etigtatt  387,2,  cin  = 
\\itxtM,  n)cret  393,19,  fet)fft3cn  (2)  MF,  frninbt(lifait)  m,  eTlct)d)te 
411,  7  M. 

©eltcner  cvfdjeint  ba§  ©ebiet  bc6  Uni(nut§  ücrcngert.  C?»  laffcu  unbc^eid^net 
Umlaut  bc§  0  in  arbeljt  (1)  aOh  (2)  W  (3)  77.17P,  crfaiitnüfe  (2)  7'7, 
gettjaltigen  427,8  FIMFW,  .^ancEen  383,11  FGIMOFQWZhcdfgik. 
laffct  (1)77/;  (aft  (3)  iI7PTF/',  uattertit^er  398,  5  77,  manid^falttg 
(1)  U  (2)  P,  wolgcfallct  416,17  PH',  f(i)anbtltrf)  397,7  F,  gefa^(e) 
(1)  W  (2)  f,  oren  blafcr  384,  19  W. 

Umlaut  be§  au  in  glauben  (1)  CDLU  (2)  HIQTh  (3)  377y  (4)  W, 
iün)glaubig  d)  7/r/j  i'3)  FIMFQ  ('4iTF,  Ijaubt  388,21  FGIMOFWhf, 
zauberet}  (1)  f^XF  [3)  FGUlOFbf.  ticrlaugnen  (1)  b  (2)  F7. 

Umlaut  bei  0  in  bofel^e^tt  (1)  Bn  (3)  QY  (i)  CDFGHILMO 
PTWXbedfgik,  bo^e  u.  f.  g-.  {-i)  B3IFa,  gcftortt  401^3  ß7/77',  gotter 
S78. 2  BF,  troftc(ni  (2)  BDa ,  troftlicbc  395,21  TIDLMFQVY,  trDft= 
tofee  403,6  DFGBLMOPTVWXYZbcdfylk.  getroft  410,26  XYZabc, 
grunbloft  (grunblofe)  395,  14  CBFGIILMOFQTVWXYZabcdfgik,  ai^ 
gotterei)  389,26  7),  moc^tift  (modjtcft)  395,18  DMFn,  unnötige  381,7 
DMFn,  erlofe  406,15  FIffL,  frf)Opffer  389,24  Fl,  tjol^cr  404,10  77, 
]^ocf)ften  409, 12  HVY,  tuorter  380,  16  7,  tobten  392,  12  Q,  tro^ig  423,  21 
YZc,  '^orenu.  f.  S-  (1)  Yd,  uiollen  (2),  tonig  424,  27,  öolcfcr  (r,)  Y.  Fl' 
loffen  Umlaut  bc«  0  ftetä  unbc^eidjuct,  bori)  tobten  378,24   f. 

Umlaut  beg  u  in  furtjc  376,  17  CDVXdgik,  !ur^tid)  386,  8  Q,  nobturfft 
382,17  CBGHILMOFQTVXZahcdfgik.  Con)ini^  (1)  nDFT  {4}  MF, 
nu^Iid^  392,13  BMPXY,  gerud)t  379,9  fdjutje  379,9  CIMF,  ftudE(cn) 
il)  CniL  rl)  HWY  (3)  GMOFVf,  tibelt  406,24  r7)rF,  grnnblidje 
400,8  BULMFIYYa,  mugcn  {\)  mj  {3)  D,  befd)u^t  408,17  7)77}', 
fc^lufBet  394,17  7)77,  iinntugen^afftige  425,11,  trummet  424,1  IIQ, 
jud^tig  426,15  7,  lugencr  426,5  T.MF,  purbcn  394,10  M,  bertouftet 
419,6  Q,  frudjten  412,17,  üerfnnbige  413,32,  .jurnen  419,  18  F.  FF 
taffen  Umlaut  bes  u  ftete  unbe5eirf)net,  bod)  rucget  383,6   U. 

24* 


:572  »etbüc^leiii.    1522. 

Umlaut  bce  uo  in  b erlitten  u.j.^-.  (2)  C  (3)  IJH  (■^)JJ,  cjutt  ii.j.g.  (3)  C 
iJ)B   (8)J»,  aniuffcn  397,19  BCDHLTV,  rüge  399,1    BCDL,  fufficfeljt 

(1)  BBHT,  aufugt  400,  20  BHa,  6ruberlic^c  396,  7  B,  mii|ncEcl)t  383,  26, 
giuffeii    428,  6    CB,   muffen    (1)  BH,   bruberli^e  399,  3  B,   muffiggang 

405.9  //,    bctvutcn  401,  is    F.     E  liifet    Umlaut   bco    uo    ftct^S   unbejcicfjnd. 
Über  bic  i*otale  ift  fouft  3U  bcmcvfcu: 

1.  %\t  aUen  ^DJouopl^tljonge  bcmaljrt  TV  faft  ftet§  in  i)u,  üff,  ö^,  ferner 
in   S)n)fettigfeit  388,22,    glljd)  389,21,   bicm«!  395,14,   fe^eri)  397,13. 

2.  llfunbung  be§  il'ofaU-  fü'f)ren  ein  in  moret  (5),  ermöUeu  u.  f.  g.  (3), 
ölttiften  (üÜcftcn  F)  425,18,  luürdet  383,20,  mitcf)  >  w6td;  (feUener 
roeId^jJ)/P,  fd)Ui6re(t)  i2)3IPf,  mürbt  (2)0,  leücfjtucrtig  381,  23,  tt)ürbt(8), 
betrüge  396,21,  abtrünnigen  402,16,  'iierttiürff  P/^  toürcten  n.f.gf.  (3), 
erfd)r6dlid)en  396,3  h,  mürbig  375,  11,  bveü  (4),  ermoltcn  380,  19,  toöret 
(3),  f)ülff  Ömperatiö)(42, /'. 

3.  9flte§  ei  unb  i  fc^eiben  MPf  ahi  ai  unb  ei,  bod)  fjot  M  me'^rfac^  ein, 
y-*  allein,  fein,  -^eit,  -fel)t,  geift,  fleijfd).     ^''I'uev  fübrcu  ai  ein  in  inalifen 

(2)  FIT,  gemain(e),  (Dn)rain,  aljgen,  (üerj'^aiffcn  ftet§,  üortaljl  384,14, 
flo^bern  382,17,  maifter  376,9,  laib(er)  (3),  ttJai^  (4),  ral)nigc(te)  (2), 
na^n  407,6,  aUcrlal)  (4i  FT,  gcbain  (1)  Flh ,  -bait,  -tait,  onain(e) 
ftetä,  tal)l(t)  (5),  öttai}l  (2i,  üerurtailt,  Ijaijlijant)  (10;,  Ijoylonb  (2), 
t)Ql)Iet,  betaibigen  (2),  t)al)ben  (6),  mal)ften,  avjlfft,  tain  (14),  maljnung 
(7),  ft  a  i u ,  f) a  i  m  (3),  g e t) a  1) m n  ü  § ,  !^ a i ni  li  A)  (2),  ,} tu  o l)  (6),  3 tu  a l) e r l e y 
(2)  F,  aiu  n.f.fV.  (14),  tain  (6), -I)ait  (7), -tait  (10),  tal)l(tt)  (2),  l)al)lige(n) 
(3),  gaV)ft  (2)  (1,  at)bt381,20,  gemainf^afft  383,  27  i/^  -Ijoit  (3),  -tait 
(4),  an^atigen  378,1,  bet  aljbige  378,  23,  rat) ^et  383,  25,  öortait  384,  14, 
tailt  388,21,  jaidjen  390,17,  l;al)bc(n)  (3),  beraittunge  395,10,  :^aim 
401,  11,  bal)lanbi§)  (6)  7,  -tait  (3),  gaiftlidjen  381,8  Q,  maig  (2),  luaifen 

424.10  W,  rain  (2),  gemain(en)  (5)  /;.  O  folgt  (1,  fütjvt  jeborf)  ai  ein  in 
ain(2),  ■f)at)t  (3),  -tait  (4),  befcitigt  ai  in  eim  376,  16,  ein  (3),  allein  (1), 
fein  (4),    -I;ett   (6),    -teit  (10),    tlel)ber  382,17,   öel)ft  (2),  t)eiligen  (2). 

4.  3llte§  i  unb  ie  fc^eiben  FGIMOPWf,  bod)  mc^rfad)  fl)  Ff,  ücrein^elt 
t)mmcr  FW,  ijrgenb  406,5  GO,  libtin  383,23,  t;irinnen  407,5  (i,  fi 
(9),  b\)  (7),  »^  (3),  ijberman  (2),  binft  (2),  betrigc  397;  15  I,  bäufig  fl) 
MP,  biefefä)  (2),  ljl)rinn  408,4,  i)^t  (2),  ht)  (8)  T,  je  einnml  nl;mmer, 
nimanbt   W,  über  400,  6  /'. 

ie  befeitigen  in  (iber  (11  Ci,  libften  (Ij  Q,  libc  dj  /',  liben  (4)  gX, 
regiren  411,4  CI),  binft  u.  f.  9lbl.  {DEIIi  (3) LT  {i)QX,  ^))x\)nnc  38^,  W 
EQU,  l)manbt  (1)  EQTUVYZk,  nljmanbt  (1)  Y  (7)X,  trigcnö  423,9  T, 
betrljge  396,  21,  ^ijren  426,  27  /;,  Dil  (1)  /  (2)  EHLY  (5)  T  (7)  V  (8)  A' 
(9)  gX  (17)  (^  cl}ngetriben  375,8  IIQhg,  ligc  397,  16,  fpigell402,  3  H, 
gefd)riben  i\)IITi  (3)  qX  (4)h,  ftben  (1)  TX  (2)  L  (3)  ]'  (4)  Vh  (5)  QX, 
tl)iren  418,10  QX,  toi)  (4),  fl)  (10),  bl)  (1)  F,  biberel)  384,  5,  ecrcrbitnng 
386,20  X,  üergiffen  406,22    Y. 

ie  führen  ein  in  Diel  (\)BUVYdik,  bicä  u.f.^.  (2)X(5)(^>  (12)  U  {\G)  L 
(20)  T  (22)  a  (28)  /  (30)  (j  (33)  VZcdk  (34)  Y,  liegen  406,  10  HZ,  (ge)-- 
fd)riefft  (6),    luieber  (61  //,    jeberman  (1)  QTY  (2)    VXZc  (3)  LU  (4)« 


3?cfbit*tctn.    1522.  378 

(l)bcd(jik,  regieven  u.  f.  %.  [2)  V  (3)  L(^TZnccl(ji/,-,  I)ic  vi  innen)  (1)  QVZhcd 
{2)LTngik,  »cht  (3)  Q,  ticgtidjen  (1) /;  (2)  U  (r,)l>.  Üiebtin  383,  23  l'VXZ 
abcdgik,  crfdiieuen  426,29  U.  jiel  {l)g  (2)  VXYXhcdik,  gcftiegcn  (1)  gik 
(2)Z;fricbe(l)r(4)Z,  friebfQmc387, 18,  gclieb  401,1  ZrtCf/^/A-,3tcI)eu  421,32 
Z(K,  Oie'^e  380,  3,  ticgcl  410,  29  Z,  begvieffen  (\)fifi,  nicvgenb  394,  12  h. 

5.  0  uov  "JJafal  äiibein  FI  ftcts  in  u  [bod)  fonbcrtid)  404,  13  7).  ^micr 
fü{)i-cn  u  ein  m  funbern  (8)//,  funbev  (38)  W  (46)  b,  funberttcfi  (1) /i 
(3)  b  (5)  W,  fünft  (li  X  (3)  IhMf  (4)  W  (5)  b,  ©iin  (Sün)  (3)  X  (5)  P 
(8)  0  (9)  /;  ilO)  il/T-r,  finnmen  u.  f.  5.  (9)  X  (20^  II'  (22)  h,  atgcnummcn 
410,  4  Wh. 

6.  ailtem  uü  cutfpiidjt  in  GMOPQWXhf  foiuic  mcift  in  LT  ii,  büd) 
jum  (1),  ,5"i'  (10)  ^'0,  fiets  f^on,  ücieinjelt  fud)en,  jnm  Ji,  tV"  '20), 
ium  (3),  ^ur  (6)  P,  mc^vfacf)  .^n,  ^un,  ,5um,  gut  Q,  tf;on  (2)  X.  Unbcred)» 
tigteä  ü  füI)Tt  T  ein  in  fünft  '2),  nun  (3),  nu^  (1),  junge  413,15. 

7.  Unbetontes  i  in  *Jlebenfil6en  wirb  tion  FGIMOFXW  ftct^  befeitigt, 
bod)  eiujelne  Tottis,  gnttiä  X,  ergi)fte(n)  H'.  J^ernev  befeitigen  i  in 
toelc^  u.f.r?.  ilO)  Ua  (12)  E  (16)X  {IS^Zhcfg  (20)dik  (2b)FG10QM',  über 
(1)  CD  (5)«  (8)i/  (10)  A^ZTM  (11)  rz/c  {\h)UZcf  {20)  EU,  gottcä 
(1)  r  (2)  U  (10)  y  (16)  Q  (23i  «  (38)  //Z«//'  (41)  bgik,  gutcä  (gütä)  (1) 
EHUVY  (2)  Zbcdfijik,  antjeljgeft  39C,  17  EFZabcdfiii/:,  (effet  382,10 
EHTUZacdik,  madjeft  413,  15  TiC^t^  neljften  (ne^eftcn)  (1)  E  (2)  X  (3) 
LQTUWdf{^)Zcg  (8)  Ä  (11)/,  trci)bcft  427,21  ^7.^?',  motteft  (\]VYZ 
acdgiJc  (2)  7:,77r  (3)  Q,  fragcft  424,  7,  rid)teft  411,  13  IK^U,  fnreft  411,  13 
77^^,  mDd)teft  i'mot^tcfti  Vib.lS  HQÜZucdfgik,  f  ibeftu  388,  3  LqTUVYZ 
acdgil;  baroeft  414,  5  QF,  alleä  390,  14,  tui'vbcft  412, 11  Q.  folteft  425, 17 
U,  ergcfte^i)  {1}  udf  (2)  Zcglk. 

Unbetontes  i  fiU)ven  ein  in  njoltid)  (tDc(tid)j  n.  f.  5-  (3)  if  (6)  F  (8)/' 
(14)  ir,  fültid)  u.f.gf.  (2jil70(4)P(5)/(8)ir,  manid)  u.f.g.  (1)  Z»/;/' (3)  H', 
ne^iften  (2)  FE  (4)  F  (6)  X  (18)370  (19)  )',  filjiftu  408,4  DE,  Dffin= 
bart  425,  11  EF  übiv403,  17  L,  toeni  giften  375,5  LT,  bofiä  382,5  F. 
leffit  388,  12  I'}',  (effift  412,28  Y. 

8.  Unbetonte  e  fe^en  ju  1  B,  0  C,  HD,  18  E,  50  FF,  32  (-,  12  //, 
136  7,  19  7>,  51  M,  13  0,  66  r^,  46  7,  Ö4  U,  230  F,  46  W,  210  X,  248  1', 
383  Zcd,  278  a,  208  6,  268/",  371  g,  361  i,  374  Ä-.  Unbetonte  e  befeitigen 
2  £,  8  6',  11  D.  51  £P,  100  F,  14  Tr,  19  7^,  228  7,  48  7y,  46  il7,  26  0, 
45  ^,  29  T,  49  f7^  32  V,  54  TT,  244  X,  41  }',  39  Ztg/:,  23  o,  250  ^,  33  rf, 
108  f,  30  /. 

Äonfonantiämue.  1.  5orti§  fiUjren  ein  in  ^c\)Xid)en  {1)  CDLQVXYb, 
(2)E]\JFf;  pittcn  u.f.g.  d)  FAT  fS)  7/  (20)  7- '7,  plofe  ri)P'J7PIJ7;  pli^en 
406,21,  Vtnme  416,6  7''7il77-',  ptut  n.  f.  3tbl.  (2)  Jf7^  (7j  7-7,  prennen 
383,11  7^7/;  prcl)tev  404,10,  pittertoit  (2),  prot  (4)  FI,  pift  395,12, 
peftcn  400,  14,  (ieptid)§  405,  17  7,  -par  (1 1  GOQ,  Vnpt  (1)  70r  (2)  Mf, 
aptaä  (2),  plobigfoit  398,18,  pranb  414,2,  anffgeptafen  423,3  iI77', 
gelüpt  381,20,  ^litt  416,5  JU,  praudien  u.  f.  5.  (1)71/  (6)/,  gepott 
416,28  X,    berporgen   (2)  Za,     pvad^t    384,11    f,    priest    (3),    gepevbcu 


374  S8ctM(i)Iein.    1522. 

384,1  /;  etteru  382,16  mYZahcdfuik,  niilttg!ait  387,  13  J"G/J/OPTF/", 
notturfft  382,17,  tjartmütigcn  401,4  FI,  önbcrtruclt  384,17  MPWf, 
üierbte(n)   {2)  IIP,  Iralbten  415,29  Xahc,  antlitj  {3)  h,  fegen  427,  WQ. 

2.  SeniS  füfiren  ein  in  nii^braucf)t  397,  7  BFGHIMOPIJVWXYZ 
abcdgik,  tiieten,  gebot  u.  i.  ^.  (1)  J^l^Q  (2)  H  (3)  T  (11)  a  (15)  FM 
(17)  T  (29)  Z  (38)  h  (48)  >Fc/'(//l-  (51)  d  (ftet§  bi§  auf  6  püc)  r;  (ftetä) 
/OP,  gebain  (gebeljn)  41;'.,  3  FIPW,  bein  392,17  h,  gebnnben  394,18 
FGUIOPTUWZac,  gebiotfien  (1)  E  (2)  FGIMOPVZacd<iik,  gebiedjen 
(3)  MUVah  (4)  d  (5)  HPWZcdfyil-,  bürben  394,  10  FIPVW,  bufe 
(buffe)  385,  5  FGI3I0PWbcdfyik,  teijblicfi  ii.  f.  g.  (2)  lY  (3)  /7FX 
(6)  Fa  (9)  Zhcdfgik  (10)  TC,  üerbergen  (1)  i/f.r  (4)  FGIMOPW,  -bar 
(1)  i?il/0  (3)  Pf/  (5)  VWXYZahcdfqik,  betten,  gebet  u.  i.  g.  (5)  T  (9)  U 
(12)  r^  (15)  J/  (19)  W  (24)  Huhdpiih  (ftetS)  PZc,  geboren  (1)  J/  (2)  U 
(3)  y«  (4)  ?*c;(7(X-  (5)  mVf  (ftet§)  PZc,  gebuit  (1)  adiiik  (2)  HPWcf, 
gebevben  426,1(3  IIPQW,  gebnrt  407,10  HPWZrdfulk,  öerbiennen 
422,14  inr,  lüiberbellen  {\)PZaalfijik  (2)  PF,  banir  417,12,  bvel)fen 
n.f.g.  (2)TF,  nobbuvfft428,  5  £;,  «efd)net)bung  426,  2  J^/iliPll',  evbtcf)tet 
397,  17  FGIMOPV,  önber  (1)  LT  (2)  HJQ  (4)  ÖO?^  (25)  MPW, 
getoelbigen  427,8  IJ^),  leicf)tuerbtg  381,23  Y,  onbli^  (3)  Z,  mitbigfcit 
399,  3  fl(i,(///.:,  gegen  383,13  FGIIIL3I0PTUVWXYZahcdfylk,  Oevleügnct 
384,  8  adfik. 

3.  bb  füllten  ein  in  mibbev  (1)  J>  {2)  B  {!)  H  (9)  Z  (12)  T,  obbev 
(1)  C  (6)  D  (8)  H  (9)  B  (18)  L  (26)  Y,  nljbbev  (1)  Y.  Z  \\\\)xi  in  obbev, 
tütbber,  nibber  bb  biird).  bb  öereinfadtien  in  toibev  (1)  B  (5)  CY  (7)  P> 
(8)  H  (11)  L,  ober  (3)  B  (4)  F  (6)  C  (16)  H  (18)  D  (22)  L,  fobcrn 
n.f.  g.  (1)  /j'T)/.  (2)  C,  fjabern  383,  11,  ^ttjber  (2)  j^L,  cbel  407,  19  F, 
fa[t  ftetä  FGIMOPqf.  E  änbevt  gegen  C  6  luiber  in  nubbcr,  4  nubbev 
in  toiber,  3  ober  in  obbcr,  28  obber  in  ober. 

4.  2)ef)nenbe§  'i)  bcfcitigen /''G/il/OP^^TF/' ftete,  filbentrennenbeS  in  geeit, 
fteen,  cebricf)t,  eer  (piiiis  nnb  lionos\  mne,  Ije,  luee.  iBevcinjcIt  U'ivb  f)  bon 
BCDEHY  entfernt,    üon    BCEFHP    .^ugefe^t.     E  t)at   eine  Sortiebe  für  t^. 

5.  gf  ftott  g  tt'fet  E  in  ntngt  (12),  anfangt  (3),  -igf  (6),  baneben 
emif  398,2.  FGBIOPQTf  befeitigen  gt  meift,  fe|cn  aber  -igtait  für 
-icEeit.     6  unb  |  föirb  bon  P^GIMOPQWYf  nieift  befeitigt. 

SBortformen.  ntt  >  ntd)t  (2)  E  (3)  GBO  (5)  F  (6)  B  (10)  W 
(16)  /  (26)  D  (77)  P  (80)  Q  (82)  T  (91)  If  (94)  L  (105)  «  (108)  X 
(113)  U  (117)  ?;  (119)  /•  (130)  /  (133)  Zck  (137)  dg  (140)  FF,  nicf)t  >  nit 
(1)  Efi  (3)  L  (5)  A'  (6)  ?;  (7)  QTU  (11)  Ji  (19)  W  (22)  7'  (faft  immer) 
Fl  benn  >  bann  (3)  P  (4)  X  (5)  &  (8)  B  (12)  H  (42)  /;  bann  >  benn 
(1)  W  (2)  BDLMPTU  (4)  VXYZcdgik  (5)  ?*,  »cenn  >  inonn  (3)  // 
(5)  /",  nu  >  nun  (nun)  (3)  EMPV  (5)  /'  (8)  Wh  (ftetä)  FI,  für  >  bor 
(3)  H  (12)  q  (14)  GO  (16)  h  (17)  TF/-  (19)  7J/PA'  (23)  FI,  bor  >  für 
(für)  (3)  GO  (4)  TF  (5)  FIMPX  (6)  J/'  (15)  Q  (21)  a  (22)  «  (23)  Y 
(25)  LTUVZcdg,  bor-  >  üer-  (1)  77  (6)  E  (7)  C  (26)  Ä  (40)  a  (43)  D 
(45)  PF(53)  QTUXZhr.dfgik  (56)  F  (65)  F  (ftetä)  FGILMOP,  ber-  >  bor- 
(1)  T  [ß)  B  (8)  q  (12)  yy,  feLb  >  f  etbg  (2)  iliP  (6)  VXZacf  (7)  Ybdgik 


SBelbüc^lein.    1522.     1.  Siit()crä  a^tluott.  ^^^ 

(8)  FI.  fetb(ä)  >  lelbft  (16)  /,',  an  ^~  on  (2)  GLOTVa  ^-i)  JIP(^UW 
XYZbcdfy  (fteti)  FI.  wo  >  wa  (7)  /'  (10)  3IF,  bo  >  bo  (3)  Y  (4)  b 
(8)  a  (10)  MFWZcdfqih  (ftctS)  /'7,  ba  >  bo  (1)  T  (2)  LTUXb  (3)  V, 
brumt)  >  barunit)  (6)  LMPQTa  (7)  TlFATö  (8)  rZcf{9)  FI,  >  baiünib 

(7)  (/  (8)  (//  (9)  Z;,  ba^u  >  bovau  (baräü)  (3)  FX  (4)  J/TK  (6)  GOZ^r,;/' 
(ftet§)  J'/,  obbcr  >  Qbber  (9)  //,  -lin  >  -lein  (4)  T  (5)  FIb  (ftctä,  bod) 
tieblein  383,23)  P,  -ui^  ■^:    -iniB  (Wtni  -tiüB  /-'t  (2)  GO  (3)  II'  (Ö)  MXf 

(8)  P?>  (10)  /  (11)  F,  beftev  (3)  FLVFWXhf,  foiibevii  >  fonber  (2)  /iJJ 
(3)  Y  (9)  iJf  (14)  P  (36)  X  (45)  /■  (fteti)  FGOQ.  >  fuiibcr  (49)  /,  finb 
>  feinb  (3)  b  (16)  il/P  (24)  O/",  \t\]\\  >  finb  (2)  LJT  (4)  (/.  FI  %ahm 
ftetä  feinb  (bocf)  9  fein  /),  bann(od)t),  bai'buvc^,  cnt(pfinbcn  nfio.l, 
d^viftenlid^,  ©luangelion. 


|1.|  ötiab  uiib  \x\\)  allen  nicl)ucn  lieben  Ijervu 
unb  brubcvn  l)iui  Glnifto. 
I  iitcr  anbcri!  bicl  id)eblid)cn  Icveii  iinnb  buc^Iin,  ba  mit  btc  6l)i'iften 
bcrfuvet  uiinb  betrocicn  iiniib  unlu'btitf)  mifji^lalubeu  aiifffomnien 
finb,  ad)t  id)  iiidjt  für  bie  lüciiii^ftcn  2ic  bettbadjlin,  ban)nneu 
[30  manrf;evlcl)  iamci;  öon  bcl)rf)teu  unb  funbc  t^clen,  ©30  itn= 
rfiriftlirfje  novfjelit  l)nn  ben  c\cpettlin  lui  gott  nnnb  fernen 
t)ei)liäen,  ben  eijnfcUtigen  ei)ncietrieben  ift  llnb  bennud)  mit  nblafe  unnb 
rotten  tittel  f)Ocf|  auffgeblnfien,  ba|u  toftlirf)  nnnnm  branff  gefd^riebcn.  Cfljnfe 
10  f)et}ft  .öortnln-i  nnimc,  ba-:;  anber  ^Hirabifjn-j  aniine  unb  ßo  fort  an,  ba-J  fie 
luoE  rtirbig  nieren  eljncr  ftarden,  gutter  rcformniion  ober  gar  bcrtilgct  toeren, 
liDiId)ä  urtcl)II  id)  aud)  feile  ubir  bie  ^^affionnl  obber  legenbeu  'bndjer,  barljnnen 
nud)  niel  tmiatj-^  ber  tenffel  el)ngeloorffen.  %i  aber  id)  bie  ta't)tt  nid)t  l)abe 
unb  ml)r  foId)e  vcforntaeion  nllelme  \\\  Diel  ift,  Unit  xdyj  anff  bi^  mal  bei) 
1'^  bißer  ermnnung  lafien  bleljben,  bif;  bn-j  got  tiei)t  unb  gnabe  gibt.  Hub  l)u  hti  \\n\\ 
nnfang  bifje  cljnfeltigc  ['-8(.  9lij|  C?(iriftli(^e  form  unb  fpiegel  bie  funb  fencrfennen 
unnb  ^u  tieten  für  fjallten   nad)  ben   Isclien   gepotten   unb  bein  tuitter  unf^er 

1    bis  382,  'J    fchli    in    (/'_■;»    einzi;/en    e7-/ta/lciicn    l'^xcinplar   roti    a  'J  unb  fi/iH  W 

broebeten  cnbc  fuftetcn  in  61)iifto  l        3  botUn  X  iBit^tcu  (>        4  iDoet  boet  ocf  onjtitccfclirfc  I 

»tfj  fnmc  X         6  funbc  tjclen]  ilo  i)e(u-atoruiii  c.italogo  rulci-eiulo  iiiii       cr.jclen  /'  ö/f  tc 

teilen  in  bcjtoten  is,  Wocr  boet  ocf  ben  nrmcn  jimljcicn  tetftcn  mcnidjcn  /        "bovfjeit  \      iicbcebcnA' 

fe^nc  ABOHLMOPQU      S  »nnb  finb  bcnnod^  X'i  bennocfjt  7' bannodjt  /'     mit  nMafe  unnb  fc/ili  I 

SSotemcj«-      tittctn /n'X6/H)tetcn  A7      bar^u //      foftüd^cn  J/jP     botouff  i-'/l'/  bornff  M' 

10  animoc  (1.)  :/il-        onimae  (^2.)  iL-        6"]   atjo  .\ /'        futt  ^QU  fuvt   7'        lOjly  baä  fie 

bis  gibt  fehlt  i        II  hJoU  wixbig  wevcn  fehlt  .\f      rocrbis  c      encv  gnber  ftatdcn  A      gnllen  FH 

glitten  Mr.Xhf      IHcformotion  MI'I'VWYZcdfyik       got]  gantj  N       Wetcn]  wot  witbig  njctcn 

(loetn  h)  .\h  IJ  welc^  K        tcüe]  gt)cue  X        tcgcnbcn  buchet]  Sanploruni  uitis  mn        bar 

tinnc  Fba^nnenX       13  iü\a^  FJU>/il.-      eljugeloorffcn  Tjat.    '•}i\i('>hm)  LMPQTlJVXYZbcdfgil.- 

ingetoorjjcnn  tieft  X        14  3{eformotion  MPTÜVWYZcdfgih      ift  fehlt  f        16  G^tiftcntidöc  U 

©ünben  <///      to  tiotcnncn  X        17  bem  fehlt  Fl 


376  Setbücllein.    1522. 

llnb  Bl)nn  be«  getoifjj,  bei«  et)n  t5£)riftlicf)  mciijd)  u6irf(uffi(^  gcpetct  (iatt,  Inenn 
er  hüi  tater  unßcr  rec^t  betet,  rtie  offt  er  luit  unb  wild)^-  ftut!  er  itiü. 
sBJaitd.  6. 7  S)enn  e§  Itgt  ntt  an  biel  lüorttcn  ct)n  gittt  gepett,  tote  (iftriftuo  fogt  9Jlatt.  fi, 
feonbernn  an  öicl  unnb  offt  l)erfeli(^  fiifflicn  Iju  got,  Inilcfjö  folt  Uml  ort 
iinterlaffj  feljn.  53itt  f)ie  mit,  l)berman  loolle  fic^  bcr  '^'rigittiffdjcn  gepctt 
unb  aEer  anber  bie  mit  atla^  ober  ttnfagung  an%  gcmolct  finb,  cntluc^nen 
unb  toibberumfi  auff  bife  gemel}ne  eljnfcütige  Gliriftlid}  gepctt  gctoe'^nen,  Inilc^S 
ber  ort  ift:  t)(ie  melir  unb  lengcr  mau  cö  treljbt,  l)[)c  fuifer  unb  luftiger  e3 
loirt.  S)a|u  Ijelff  uuC'  bcr  mcl)fter  folc^c-  gcpettö  iiuBer  lieber  l)err  3^efu§ 
e^riftug  gebenebetjet  \]n  e)ing!el)t.    Wnm. 


[2.]  J^ottcbc. 

'J^o§  ift  mt  on  feonberlid^e  orbeuung  gottia  gef($e{)en,  bai^  für  ben  gemetjuen 
"^^  ß^rnften  meufd^en,  bcr  bie  gefc^rifft  ni(i^t  Ic^en  mag,  Pororbenct  ift  ju 
leren  unb  tnif^en  bie  |ef)cu  gcpott,  ben  glatubcn  unnb  Dater  unf^er,  l)nn  tuitc^en 
bret)   ftüiieu  furloar  aÜCv  Ina--  Ijnn   ber  fdjrifft  ftett  unnb  l)mer  geprebiget  n 
Incrbcnu  mag,   aucf)  alle§  tvaS  e^m  ß^riften   nott  |u  luiffcu,  grunblic^  unb 
ubirfluffig  begriffen  ift  unb  mit  foldjcr  tnrljie  unb  Iel)ct)tc  norfaffct,  hai-  niemant 
ctagen  mä)  fict)  entfdjutbigcu  tan,  eö  fei)  tuniit  obber  tju  fd)tüeer  tut  beftallten, 
Um-i  l)f)m  nott  ift  Ijur  felicfcpt.    2^ann  bret)  biugl  finb  nott  cljnem   mcnftfjcn 
|u  miffen,   ba§  er  feiig  Inerben  utuge.    Sag  erft,    ba«  er  luiffe  toaS  er  tl}un  ao 
unb  laffen  foÜ.     3"'"  auberu,    tnenu  er  uu   fitjct   baS  er  e-J  nit  tbun  itoc§ 
laffen  tan  au^  fepiten  frcfften,   ba§  er  Unffe,  Um  er^  ncl}men  unb  fud)en  mtb 
fiuben  foH,    bamit   er  baffelb  tbun  unb' laffen  inuge.     3i"»  britten,   baS  er 
triffe,  lüie   er  e-J  fucfjen  unb  bolcn  foll.    Ci)tcl)cf)  alö  e1)ucm  fraucfcn  ift  3um 
crften  nott,  baS  er  toiffe,  \vai  fetjn  frauct'cl)t  ift,  Iras  er  mag  obber  |5^t.  9(üjJ  nit  mag  « 
t!^un  obber  loffjeu.    S)arna(^  ift  nott,  bdä  er  Iniffje,  lt)o  bie  ertinel)  fei),  btc 


/  litjnn  fehlt  E  bc§  fehlt  P  ß^riftcn  tninfc^c  X  tcifte  mefc^  /  flrtctcn  IC  fiatt] 
iiai  UO        ■>  unb  bis  »itl  fehlt  f        .?  »il  an  FI     .bj.  ca.  /  int  6.  capitel  /        ■/  fierlilicf)cm  /' 

(euff^en  HIMOPWXZbf  gnctjlcn  N  fdifjtjen  Q  fi'ifiljcn  Ycbjik  ficB^ccrtc  l  r,  SBrisittiffcScn 
fehlt  l       ge'öetten  W      Bi-igittne  orationes  vin         >!  anbetet  FI  onbtci  f  onbctn  /       bie  aMafi  / 

bie  ntet  gtotcn  titcten  tcxciett  il)n  /  obct  mit  jiifoflung  Y  äufatjüg  11'  *'  mcv  l)c  tcnfjev  li 
9  tiefet  fehlt  l  10  ewicEct)t  />'  V  11  fehlt  .\h  Sortcbc  S.  Watt.  Sut().  dfi  Sovrcbe  3!.  ySartini 
Sut:^eii.  gl-  l->  23S  ;ilk  m&ed)cn  M  i:i  fcrift  .V  ittjtifft  ^^.\YZhcdf;|ik  mag]  tan  .>' 
14  unb  ba§  Sätet;/!/-  /.')  bteljon  l'lVXYZhcthiW  btcn  X  futloat  fehlt  l  ftetjct  l'YXYZhcdi/lk 
i«  matf]  ttjctbcn  X  not  ift  .jfi  .1//' nott)  iiä  tfio  A'  ;"  tic()tf)cljt  A'  Botf äffet /'<;/(/<  /  JS  mä]  JI 
1811!)  entfc^ulbigen  hia  fetitfft)t  fehlt ./  ;.s'  (inüfen  DLMPQTUVWXYZbedfik  li)  jii  bet  FI 
tot  bct  l  JO  mocg^e  »etbcnn  X  möge  Wl-  il  (offen  Q  fielet  MP  cä  fehlt  MPY 
23  et  el  /'  ncnien,  fucfjen  FlXbdfgik  ncmen,  fioctcn  .\'  23  ba§  felbige  Ydyik  boä  fclbig  /' 
möge  Wk  24  et§  FJY  2Ö  bat  hl)  Wcic  luaf  ttäcf)Ol)t  bat  t)t)  ()ccft  /  Bovmail)  (beidemal)  N 
26  atftcbic  X  mebidjnc  l 


1.  Sutl^etl  Sotreort.    2.  C*iiic  turic  ?^orm  ai  bet  f,t^n  ®tbote.  377 

l)^m  I)elffc  ba^it,  bae  cv  t(}im  iinnb  (offen  mug,  was  cl)n  gcfunber  mcnfd^. 
3um  britten  muffj  cv  fel)n  Begeren,  bae  fuc^en  unb  t)oleii  obbcr  6ringcn 
rafften. 

Sllfeo  leren  bie  gepot  ben  menfc^en  fel)n  fiancftiel)t  ertenncn,  ba«  er  ftl)ct 
5  unb  cmpfinbet,  tvat-  er  tf^nn  unb  nit  tf)un,  Inifjen  unb  nit  laffcu  tan  unb 
crfcnnct  ficfj  cl)ncn  funber  unb  Bogen  menfc^cn.  Tarnnd)  (iclt  \)^m  ber  glalüb 
für  unb  lerct  l)l)n,  ino  er  bie  erfenclj,  bie  gnabiu  finben  fol,  bic  ijljm  f)clff 
frum  loerbcu,  ba^j  er  bie  gepott  fjalte.  Unb  |el)gt  Xfym  gott  unb  feljne  tiarm= 
lierliciclit  t)nn  (5f)rifto  erbcligt  unb  nngcpotten.  ^mn  britten  tcrrt  l)f)n  bao 
10  öater  unßcr,  Une  er  bie  fclbcn  begeren,  tjolen  unb  ]n  ftd)  bringen  foll,  nemlicf) 
mit  orbenlid^em,  bemutigem  troftlic^em  gepett,  feo  ttiirt»  tji)m.  geben,  unb  hjirt 
aI|o  burc^  bie  erfuüung  ber  gepot  gotisi  feiig.  I)aä  finb  bie  brel)  bingf  t)n 
bcr  ganzen  fc^rifft. 

|2a.l 

Xatüxni  ()eben  imjr  am   erften    an    ben    gepotten    an,    \n    leren    unb 
IS  er!ennen  unsere  funb,  6ofet)el)t,  ba»  ift  geljftMje  !rantfci)t,  ba  burc^  \vt}x  nit 
tfiun  noc^  laffen,  toie  h)l)r  mol  f($ulbig  iel)n. 

X^i  erfte    unb    recfjtc    Saffeü   ^JJcofi    bcgret)fft    bie    erften    brcp 
gepott,  l)nn  h)ilcf)en  ber  menfcfj  geleret  Inirtt,   rtas  er  gott  foH  unb  fcfjulbig 
ift  |u  t^un  unb  laffen,  ba§  ift,  hiie  er  fi(^  gegen  gott  falten  foU. 
20  Xa§  erft  gepott  (eret,  toic  ficf)  bcr  mcnfcf)  gegen  gott  IjaÜtcn  foU,  l)nnc= 

hjenbig  t)m  f)er^eu,  ba§  ift,  xva-:  er  altjcljtt  Pon  l)l)m  gebencfen,  fjalltcn  unnb 
achten  foH.  ^Jcmlid)  bac-  er  fid^  alle§  gutes  ^u  t)t)m  tiorfeT)c  Inic  ^u  el)ncm 
tiatter  unnb  gutten  freunbt  t)nn  aller  trelo,  glartiben  unb  lieb,  mit  furtj^t  ^u 
aller  |cl)tt,  ba5  er  l)f)n  nicf)t  beleljbigc,  mic  cl)n  tinb  fepncn  Hatcv.  Tnnn 
26  baä  lerct  bie  natur,  ha^  el)n  gott  fei),  ber  bo  alles  gutic'  gebe  unb  l)nn  allem 


1  ftelffen  E  batju  ik  mog  II'  »a§]  al§  F//'  Wie  b  ot  toat  l  ll2  Wa§  bin  britten 
fehlt  DU'  2  }e^n]  bc  K  bic  mcbicljit  l  ba§  fehlt  \l  4  totcnncit  -V  fennc  l  ö  cnt 
tifinbt  /  Beuinbet  K  Beuint  l  6  ielent  \l  enbe  ctn  quoct  g^cfitcdtitf  /  feo  Jjett  /  bet 
glowfc]  Articuli  ante  Christiaiuf  tidci  (quos  Symboluin  Apustolicuni  uocaiil,  et  nus  eo  porro 
utemur  nomine  m»i  7  orfteb^e  -V  tnebidne  l  bev  gitaben  .V  ^ctff]  ifeXtii  ntad^  l  8  ju 
Werbe  A7  ex]  ei  gk  9  cr^cljgt]  getoent  X  ßo  tcrct  /  10  ben  Jetten  :/ik  \iä)]  jm  O 
Bringe  fot  /       nemtid^]  titincitialidE  /  //  orbcntii^em]  fd^iilitcm  \  orbemtidfjen  'J)  orbcnt-- 

tic^em  Zcdffjlk  fehlt  l  bemutigen  )'  lj:i4  bie  fürnemften  (fiitnemcftcn  /')  bre>)  (breü  f) 
ftudte,  fo  bic  Sd^rifft  burd)  au§  (janbett  anb  trcttiet.     Sorümfi  dfgik  13  goncjc  gefd^rifft  Q 

15  ietennen  -V  junb]  (unbt  jiinb,  junbc)  linb  FLMXI'iiTVV.XYZbcdfgik  funbc  enbe  /  bat^ 
bura^  OMOPf       nit]   nit^t^   VW.W'b  Iß  noä)]  ober  /       toffen  Q       [inb  !C.  MP  f^n  te 

boen  l  161 17  iein  (finb  gkl\.  Sic  grfte  lofel.  2)3e  dfyik  17  ÜJioifi  F  atoljfi  GIOH' 
ÜJlojc  :/ik  18  »etd^em  Ib  »ctdc  t  gott  fehlt  K  fott  unb  fehlt  l  19  20  fol.  2a3  (Srftc 
©eBot.    35al  Xi  20   gegen   gott  fehlt   VXYZhcdfijih  21   oUfteg  gik         bcndtcn   A' 

22  guten  f  tterfe^en  /  23  gtotoO  HTUVXYf  gtattie  LMPZcdyik  gtowBen  y  fot^t 
EFGIMOPTTXbf        21  ^[jn  /eA//  /         25  bo  /eW«  /' 


378  »Etbüd^tein.    1522. 

uM  Mffe,  toic  büc-  an|el}9en  bic  'Jlbiiottcv  bcn  bcn  •'öctibcn,  iiitb  Inuttct  ntfeo: 
S)u  foIÜ  nitt  anbcrc  gottcv  baben. 

Sa»  anber  gepott  leret,  Itic  ftd)  bcv  mciiid)  linUteu  foU  gegeiui  gott 
eußerltc^  l)nn  loortten  jux  ben  leiitten  ober  auc^  linncrlid)  fitv  ij^m  jclbg. 
9lemlic^  baä  er  got[S<[.  31  iiij]tt5  nomen  e^rc,  bann  nicmanbt  mag  gott  Inibev  für  ^ 
l)bnt  fclbä  nodj  für  bcn  leutten  ticljgcii  nac^  ber  gotüdjen  natur,  ßonbcrn  bei)  fel)nen 
namen,  unb  lanttet  alßo:  Xn  iollt  ben  namen  bel)nß  gottic>  ntt  unniH 
an  nehmen. 

Xa»  britt  gcpott  leret,   \m   ftd)   ber   meiifd)   fiallten   foU   gegen   gott 
cufeerlicf)  i)nn  toercfen,  ba«  ift  ijn  gotti§  bienften,  nnb  Inutt  alBo:  %u  foUt  i« 
bcn  fetjrtag  t)el)Iigen.    ?lI^o  leren  bifee  brel)  gepott  ben  menfc^en,  inte  er 
mit  gott  foH  f)anbclln  linn  gebancfen,    »nortten,    tticrcfen,    ba-<  ift  pnn  gantj 
fel)ncm  leben. 

Tie  anber   laffelt  folget. 

S);'iie  anbcre  nnnb  lincfe  2affell  53iofi  Ijellt  Ijnne  bie  fieben  folgenbc  lä 
gepott,  l)n  loildjen  ber  menfdj  geleret  tütrt,  ttac'  er  ben  menjcfien  nnb  feljnem 
nefitftcn  fdinl^ig  ift  tju  laffen  unb  tlinn.  1a-i  erft  leret,  \vk  man  ftcf)  ballten 
fotl  gegen  alle  n6irtet)tt,  Inilcf)  an  gotti»  ftatt  filmen,  brnmb  folget  baifelb  für 
anbern  gesotten  ben  erften  breljen,  bie  gott  felb  antreffen,  aU  fetjnb  Patter 
nnb  mntter,  Ijerrnn  nnb  fralnen,  nnb  lanttet  al^o:  Sn  iolt  bclju  oater  20 
unb  bel)n   mntter  et)ren. 

2;a§  anber  leret  ioie  man  fidj  ballt  gegen  fet)nen  glel)d)en  obber  nel)ifteii 
fet}ner  eligen  perfonen  Ijalben,  hai  man  bie  fetbe  ntt  belcl)bige,  fonbern  tuo 
fie  barff,    fobbcre    nnb  bclffe,    nnb  lanttet  alßo:    Xu    folt    nit    tobten. 

1  ?16tgotter  JC  ciibc  bat  ictftc  gi)cbüt  tuiit  atfo  /  J  //  fH'jt  liier  die  Absclinitle  '%it 
etfuHung  bes  erften  gebot?'  und  'Jie  B'bcttrcttuug  bc§  crfteit  getiotl'  ein,  entsprechend  bei  allen 
folgenden  Celioten  iß  'öaben.     So§  H.  Webot.     So^   '  o  lernet  /         4    a\iä)  l'r.hlt  rjik 

5  mag]  fon  -V  wibct]  Weber  FOIMOPWXbfik  -noä)  -V  6  t;el)gen|  toencn  iV  belt)c  l  noc^l 
nodd  H  gottlidjer  '.'  götttii^c  d  jcftncm  EFI.MPQTVVW.XYZcdfik  ftjnem  .V  T  unnü^Iiöö 
dfgil        S  an  ne'ömcnl   füren  /!r  füren   dfyik         u   %ai  111.  ®c6ot.     Sa?  /         70  bicnft  A' 

lautitt  L3JPtjTi:V.XYZhcdl'!/ih  7/  feirertag  .V  fioljligcn  i.'  lernen/  bxe'ci  fehlt  f' 
12  ^anbten  //'/  bancten  .V  niorten,  vn  wercfen  FIf  12  13  in  flinem  gantjcn  A"  in  attc  fljn  I. 
12  gontjem  FIf  14  5?oIget  bie  anber  taffclt  DTJIPQTU  th  bi.'i  folget  fehlt  FHTXff  folget 
fehlt  dfr/ik        t .'i  unnh  l'mde  fehlt  l      *lol)ii   IXiJW      innen /•'/      fiebenbe  .1/!// flibennbe  GO 

nouolgenbe  A'  7rt  ttelcfiem  /  loilc^em  T  wetlidöen  h  »nelctc  /  bie  menfrfic  /  gelernel  / 
17  ne(Jften  FGlMoPb  t^ü  un  laffen  F  \u  t^un  cd:/il,-  ju  tfifm  /'  te  boen  t  tftun. 
Za§  im.  ©cbot.  Sag  i  erft]  1.  ©ebot  ber  anbern  Sofcln  k  18  aller  FlWXif  obctlait 
FOIf  öbererlot)t  M  oberfeit  OQ  VXY/.  oOerfait  /'  oberfeljt  W  Dfeerleit  balgik  beeren  enbe  oucrftc  l 

onl  in  XI        larnnib   fPVg        baffelbige  Zcdrjik  baffelbig  /'  !'■>  anber   i'       fefbct  F 

feljn  ir  finb  I.TFV\VXyZhcd<iik  v.irjo  »ober,  mober  /  21  sn  mütter  .1//'  21  22  e^rcn. 
%ai  V.  Öebot.     Sa?  i  22   lernet    /  IjaUt]    fiolten    fol   Fl   fionbeu   fal  /  fernem 

VMPQTWXbcdfijik   fc^nc  /-  nedjftcn  FGHMOb   ncdjftn   I   nöd^ftenn    /'  23  pcrfon 

UVXYZbcdfgik  pet\otn  l        felbige  Flk  24  bebarff  FI  bebaruc  X  bebcruc  l        forbcw 

EOOQgk  furberc  FX  fürbcre  II'  furbcv  A7;  förbcrc  i        24j37'J,  1  tobten.    %ai  VI.  ©ebot.  3)a?  i 


2.   (fine  fut,(e  Jotm  a'i  ber  ^cl)it  Öebotc.  37p 

2)a§  britt  levct  linc  man  fid}  t)Qllt  i^cgicii  bc-5  itcl)iftcn  l)od)ftco  i^iit  und) 
fcljncr  cligni  perfoiien,  ba-?  ift  iel)u  elilid)  iicmnl)!,  finb  obbev  fntnb,  ba-3  man 
bic  fcl6  nid)t  [a?l.  SIoj  fc^enbc,  Bonberu  bei)  el)vcii  bdiallte,  feo  ferne  co  l)berninn 
muglid)  ift,  unb  laut  al^o:    Tu  folt  tut   cf)bicdjcn. 
5  2^05  tiierb  leret  tote  man  ftd)    balte  liegen  be-?    nel)ften    kbttic^   gutt, 

bac'  man%  nit  ncfitne  nodj  r)t)nbcre,  ßonbern  fovbbeie,  nnb  lanttet  al%o:    Xn 
folt  nit  fielen. 

Ta-j  funfft  Icvet,  inie  man  ficf)  ^atltc  gegen  bcc'  ncl)ften  liebtlid)  cl)ie 
unb  gutt  genickt,   ba§  mau  ha§  nit  jc^lued^e,   fsonbcvn  mcfive,    fc^utic  unb 

u<  cvfialte,  unb  lautt  alfeo:  Xn  follt  nit  falfd)  gcljeugni^  veben  tnibev 
bcl)nen  ncf)ften. 

?lI^o  ift  öovpotten  Im  fd)abcu  i)nn  allen  gnttevn  bco  neliften,  unb 
gcpptten  bcn  felbcn  |u  frnmmen.  $Ban  iniiv  nu  baä  natürlich  gefclj  anfeljcn, 
feo  finbcn  mi)r,    Une  biUid)  nnb  glei)d)   alle  bife  gcpot  feim-     Xan  nidjt-?  ift 

15  f)ie  gcpotten  gegen  gott  unb  bem  ne()ftcn  Im  l)alten,  bn«  nit  el)n  iglid)  tuolt 
l)IÖtn  gel)alten  f)aben,  luenn  er  got  an  gottii?  unb  fel)ncö  neljften  ftatt  tucrc. 
Xie  Ic|ten  ^met)  gepot  leren  mie  bo^  bie  natnr  fei)  unnb  Inie  rcl)n  mi)v  lum 
nCen  begirben  bcij  flcljfdjec'  unb  giittcr  feljn  follen,   aber  ba  blcl^bt  frieg  unb 


1  galten  fot  /  ^ouben  fal  /  bcSj  bem  Y  iicc^ftcii  FC  IM  Ob  nod^ften  P  ^öd^ftcn  I'Ih 
^o^eftcS  Äi/'/i7,-  naäj]  negeft -N'  2  $crjoiie  /  a,tmaU\  liLTUij  gcmatieH  .1/i'V/  Scmof)cI  )' 
eckten   gobc  X        frcunb  CDEU.OcyrUVWXYZhcdfijik  S  jelbc   VXY/,   iflbigcn  /cdfyil: 

\txx  Wf  4  lautttt  LMFQTUVAYZhcdfylk  //ö  el^cBtec^en.  2aä  VII.  ©cfcot.  %ai  i 
5  ncaften  Q      jeitlic^cn  //'  jcitlic^em  A'i        «  manfe]  men  N  fehlt  Y  man  el  Zcdfyih      n^cmc  // 

futbere  FI  furbcte  GOQWXh  \eHtim  LTZcd  fobcvc  MPU  T'ß  \itXtn.  Sa0  VIII,  ®c6ot. 
Soli  *  jEittid^c  A'J/"  9  gutem -Vi  guten  flCTUc^ /■  bo§  f'i'.J )  bajjert  /  hcndEe  3"  Derml)nbcren  ^ 
ftDcd^c  (^'  denigremus  mn  me^t  fc^ü^c  F.V1%('/.  mecr  fdji'i^c  ir  mocr  6c(c^uctten  /  W  Schalte 
BFI  entljolbe  N  lautlct  I'YZhcdfyk  gejeljgnifj  GO  12  nüe  .1/  Vi  frommen  l'UV.XY 
to  6otJen  A'  »orbcrcn  /  SBenn  DFI I.M PTJ'  VWXYZbcfrjk  natiirlid)  gefc^]  leges  natura-, 
quas  rationi  humanae  impreßit  Deus  mn  14  finb  Zcdgik  15  Ijegtli^er  FlPbf  i9ti(^cr  XZcdgik 
16  got  fehlt  LMPTUVXYZbcdfrjiklmn  onl  in  -V  IGllT  loere.  So?  IX.  »nb  X.  Wcbot.  Sic  i 
J8  bei  flolifc^ -I/P  berguebcr.V  fcolbcn  .V  5e=  Helibt  J''  frieg]  ftrljtl)  A'  yr/W  l'ostrema 
duo  praecepta  ma.xirae  ad  lud.ipos  pertiiieiit,  Sic  enini  illi  putaliant,  tiiiii  fafisfactmn  elTe  duobus 
iUis  priccppti.s,  quorum  altenim  furtum,  alterum  libidineni,  prnliibet,  li  opere  uon  pecaffent. 
Verum,  cauit  eum  erroreni  hie  Mofes,  ut  ientirent  fe  ctiam  tum  pecade,  cum  uel  pro.timi  uxoreni 
concupifcerent,  uel  eius  bonis  qnoquo  modo  inüdiareutur.  Ea  euim  erat  apud  ludaeos  confuetudo, 
ut  domini  etiam  in  Corpora  feruorum  ius  hoberent,  Praeterea  libellus  repudij  illis  erat  conceffus. 
Sffipius  igitur  accidebat,  ut  fi  quis  alterius  uxorem  ccrpiQet  amarc,  cauITam  fingeret,  qua 
fuam  domo  eijceret,  et  illam  alteram  ad  fe  quacuiiqj  occafione  transferret.  Sic  multas  et 
uarias  excogitauerant  quoq'  artes,  quibus  aliorum  aides.  agros,  feruos,  iumenta,  et  bis  fimilia, 
ad  fe  transferrent,  lila  tarnen  onuiia  bouelta  tiebant  fpccie,  ne  appareret  dolus.  Haue  frau- 
dulentiam  igitur  et  has  tecbnas,  quibus  aliorum  uxoribus,  item  bonis  aliorum  inlidiabantur, 
duobus  bis  prseceptis  Mofes  prohibuit,  ut  fentirent  ludic-.i,  fe  non  folum  tum  peccalle,  cum 
alterius  uxori  lluprum  offerrent,  aut  bona  furto  eriperent,  fed  etiam  -fi  qualicunq?  tandein 
occafione,  proxirai  fui  uel  uxorem  uel  bona  ad  fe  transferrent,  'uel  li  minus  refponderet 
euentus,   ad  fe  trausferre   couarentur.     Quare  fuperior;i   duo  pnecepta  (G.  et  7.  n)  crallos  et 


380  i8etbü(f)lein.    l.'S22. 

av6et}t,  btc  tücljl  \v\)x  liic  lc6eii,  bic  Imittcn  nlßo:  Xu  follt  ntt  bcgcrcu 
bctines  netiftcn  finutfj.  Xu  foUt  uitt  begcveu  jelju-^  luciibc,  fncc^t, 
magb,  ftf)c  obbcr  lun«  fcl)u  ift. 

fi'urcjer  bcfi^Iitifä  i^et  ^c'^eu  gepott,  ipricf)t  (51)nftUi5  ietber:  2Baa 
Ijlir  Inoßet  bac^  ciic§  bie  metifc^cn  tf)utt  follcit,  baö  fclb  t[)utt  tjtir  l)tin  oucf),  •'■ 
bn;  ift  bac-  gnnh  gefel;  iinb  all  pvopljctcn.  Wntt.  7.  Icnn  nicmant  toill 
imbancf  letjben  bor  fci)n  tüoItf)att  ober  fetjncn  luimcii  ci)m  nnbcvn  lajfjcn. 
Sücmanbt  inili  tjotf'ii-'t  9^9™  l)f)iu  er|(cl)gct  t)abcii.  ''Jliemant  tuil  iingcl)m-iQm, 
|orii,  iinteuicf)cl)t  fcl)no  tiicbb>?,  beraubitiig  fctinev  gittter,  Hegen,  tvicgcn,  nnter= 
rcbcn  Icljben,  ^oiibcvim  Heb  unnb  fveiinbticfinftt,  bancf  unb  t)iilff,  liinvf)et)tt  lo 
unb  trctti  crfittben  boii  fetjnem  nchiten,  bas  gebieten  nbev  nlle§  bie  |ef)en  gepott. 

[S8i.  9(  6]  l^ic  iificrtrcttiing  bcr  fdficnn. 

aajibbev  ha^i  erft. 

Sßer  l)nn  fepncv  toibberröevtirfelit,  ^eubcrcl),  f(f)h.mrt;  fünft,  teuffellS  bunb 
gnoff.^cn  iucf)t.  is 

2Ber  brieff,  kljc^cn,  tmittev,  iDorttcr,  fegen  niib  be-3  g(cl)d)en  gebraucht. 

2Ber  lrinnfd)niten ,  fdja^  bcfcfjlnerungcn,  eviftallcn  fctjcn,  mnntcU  faren, 
mil(^  ftclen  übet. 

"iBcr  fet)n  luevcl:  unb  leben  nad;  evluclten  tngeii,  l)>)mek'  t^eljdjcn  unb  ber 
treljfefogctn  bnnrfen  richtet.  so 


maiiil'ellüs  illos  iiecciitnivs  coliilieut,  Hivr  aiilein  etiaiu  illis  fiiiit  lnt;r,  qui  coram  imiiido  sunt 
saiiclißinii.  ne(|!  imquä  uel  ailulteriuin  iiol  riirtimi  (.■oiiiiiiittuiil ,  ^^ullt  euim  in  liis  priPi-eptis 
etiam  honelHBinia'  ratiunes  pruliibita',  (juibus  proximo  iiicömoilari  potelK  «tiani  li  iiiiiiuhis  eas 
inter  pecrata  nun   iinmeret.,  Teil  ceii  iiiltas  pidbet  ac  (.\ouinieii(lol.  mh 

1  feolongt)!'  \  luetjl  /'e/ill  J!  bic]  !iinb  /  enbc  l  fiegcriic  .1  J  fl)ii  luliff  -V  f)u>)j= 
fromuc  /  tnecöti  //-  -5  me%bi  M  «iögbt  /'  öt)(i&  .1/  aMd)  7'  fcceftcn  /  /  (Sin  turnet  / 
Gen  cortcr  l      Sic  (fl)riftii>3  jctSer  fpric^t  a//////.       jpvid^t  ÜJlattl).  7.  i/!k        5  luGlent  /^  tuoUcnt  ir 

ba(feI6ig  i-V/'  boffclbigc  XcJ./l/r  t^ut  l)fin  /'  «  oUcn  7'  SDlat^ci.  bij.  ca  /  5Jlat5.  am  .7.  i//' 
fehl!  df:iil-  7  cimm  J  V/icd;/!/.  anV  MJ'  <■!  uulunt  unmes  lalvain  l'nain  laiiiam  ac  uoinen  »im 
0  fliegen  ABCDFJ LMOl'iiTVW  '.itui  afftcncbcn]  ni^tftctappcn  A' uff  bcr  erben  IT  acljtcr= 
clol)))  /  obtrectationes,  ac  erueeni  iiin  U>  bficE  i)Ulpe  .N'       Ijilff   llPWh  11  Ociiinbe  N 

nu  aüt  N       aUeä  /'ehlt  /  ;J  Sfictlvcttuiig  bev  ßetjcu  ©cliott  (%(/    Sic  üiicrtrettung  bc§ 

elften  geiotS  i  (.i.  zu  S78,  2)  J3  SBibcr  bnä  ].  Öctot  .'/<  i-/ 7.)  Qui  in  adnerfa  fna  fortuna 
niagicis  artiiius,  aut  illoruui  iinnilnuni  ijui  cas  impias  artes  exerci'Ut,  upi'ra  utitur  viii  i-i  iülbet= 
Wertfeit  0  üerbriet  oft  fcoben  /  fluorli  OCiJ  tcuffct  /  bcä  buuctsi  -V  m  Worbc  N  6ege= 
ninge  X       fcrufet  A  branrfjet  di/il  ITjIS  /'e/dt  l  (^yü  uirgniis  iliuinis,  tbel'auris  eflofliendis, 

item  t'rlstallinis  l'peculis,  dant  operani.  Saga'  ri""')'>  q"«-,  piiHij«  inlideiites,  pei-  aoi-cin  ui'biuitur, 
<jua'f)j    [)Cfiis    l'asfiiiant    ant    Icgoles    pcllicluiil    mn  17  luunbjcfjrütcu    /'   luunb|(5rntcn    (/. 

fc^aö  tiefloerungc  UUQ  fdjalj  ficfdjroernng  MI'  ji^aljtcfdjlDcrung  Xh  in  milid)  b  l'J  criuoltcn 
GOCJ  Bt^gelcgen  \  bet  /'r.ldt  (10  2(i  toctjßfagen  /  luactfcggfterä  /  gebunifcii  /  bändet 
Zcdf/ll,'       j)ra;di(*tione.s  inn 


2.   gine  futae  gotm  a)  bet  jeljii  ©ebotc.  381 

2i3ei-  fic^  fefb,  jetn  ficli.  f)aiiB,  fiiibev  imiib  allerlei)  glitt,  iniv  molffen, 
etilen,  feltiev,  roafferi^aben  mit  ettlii^eu  gebettelt  icgnct  uub  6efd)lociet. 

Söcr  fclni  imgluc!  iinb  luibbevloertidfclitt  bem  teuffell  obbcv  boBcim 
menfc^enu  tu  f(})iei)bt,  uub  nit  mit  licbc  uitb  lob  alico  bofe  uuub  gutt  uou 
got  aüclinc  nuffni)mpt  uub  l)[)m  tniber  f)et)m  tvegt  mit  bancffagen  unb  toilligcv 
ge(aifcnf)et)t. 

SBer  gott  Dorfuc^t  unb  i)nn  unnötige  fcrli(fel)t  icl)6e?'  obbev  jcel  ficfj  gibt. 

3Bei-  l)nu  iel)ner  ftum!el)t,  Pin-ftanbt  obbcv  nnbcru  gcl)fttid)cn  gaben 
tioffertig  ift. 

2Ber  got  uub  bie  fiel)ligcn  mit  ucrgcficn  ber  jecl  nott,  nur  nmb  tci)ttlid) 
nu|  tüitlen  ef)vet. 

SÖer  gott  nit  öortralnct  altjeljt  unb  Du  allen  fel)ncu  mercfen  nit  tjuuovficfjt 
f)Qtt  l)u  gottic-  6arml)er^ictet)tt. 

äßev  |tDei)ffetit  an  bcin  glatttten  obbev  an  gottiö  gnaben. 

aBer  nit  anbern  toeret  bcu  unglotcfien  unb  tjlncDffetn  unb  tjilfft  nit, 
bQ§  fie  glatrben  unb  gottic  gnabc  tvaloen  t5o  Pitt  er  mag. 

Unb  ba  gef)oren  t)er  alle  unglaiubcn,  uov^lceDfjelu,  miBgtumben. 

aSibber  ba«  anber. 

a3)ev  an  nott,  obbev  au§  gettiont)el)tt  let)(^tlid)  jcf)nievct. 

äöev  falidjen  et)b  ict)tneret  obev  aucf)  )cl)n  gelubb  bvicf)t. 

Sßev  übet  t()uu  gelobet  obbev  id)lneret. 

äßev  mit  gottic-  namen  flnd)et. 

SBev  nerrifd)  fabctn  oon  got  irfjmctjet  unb  bie  inovt  bev  geidfirifft  lcl)rf)t= 
fettig  tootferet. 

äJJer  gotti«  namen  nitt  anrufft  ijnn  iel)nev  loibberrtevtideljt  unb  nit 
ge6enebel)ct  l)nn  lieb  unb  leljb,  l)nn  glud  unb  unglucf. 

2Öer  rt)um  unnb  ef)re  unnb  namen  juc^t  (»t.  si  7|  uon  fei)nev  fvumfetjt,  mx)^- 
ijititt  K. 

1  ftea§  HW  fi^  MPU  fi^e  OQfk  6eef4en  /  >  »offer,  fc^aben  ABGBLMOPQTI'VnX 
Icdfyil.-  toatcr,  jc^aben  X  aqnam,  alia.'sue  iniurias  mn  ettti^en]  etlitcn  -V  Miä)  U'  bcftimptcn 
Zcdfgik  fommig^e  l       certis  prsecibus  mn        .■}  gluii  U         4  lob]  üift  T      boje^  lUZcdfyil 

gütS  /'  5  ^e^m]  r>p)f  X  bondfiasung  /.•  "  Borfu^t]  tcmpteett  /  ^nn]  ^m  E  S  ftom= 
(el)t  /.  Tl '  ftomtoit  MP  fxomideit  Z  früinigtcit  c  fromfeit  d,iik  anbet  MPq  VX YZah  10  unb 
\>Kilf^\\q,(n  ffhlt  Zcdfyihmn  feelen  VXYZbcdfyil:  animsem»  not^btoft  iV  it))ll\ä)i  Idfyil. 
ttibtiilel  -Y  11  nu^eä  .'  ercii  /  14  ^tueljffeUt  fehlt  dft/U.  obct  gotted  QTl  gnobeii 
jtoeiuelt  dyl:  gnaben  ämeljffelt  /'/  l->  anbet  MP  ben  anbeten  i\'  äWc^flcn  MP  ttBiuelmoit)  .\ 
jtoetuel  Zcd;ß  ä»et)ttcl  /'i  JÖ  gnobe]  mirericoiiliam  »in        »etmag  MPZcdfg'ik    Botniod)  A 

17  bat  ^oeten  ^eet  .\  onb  mit  glauben  /■'/  cnbc  Dalfc^e  gfietoue  etc.  l  IS  Sic  Dbertrettung 
bei  anbetn  ge6ot§.  h  (s.  zu  378,2)       onbct]  II.  ©ebot  ;  19  on  Q  -'0  fe^n  gut  geliibb 

Zcdfijik  pia  ac  bona  uota  mn  21  jnjcit  fV'^         -'i'  mit]  ba  mit   /  bei)  /  23  boilite  -\ 

(otte  enbe  ^bcl  fabeten  l  fobten  MPf  \i(mt%ti\  \ti)t  X  ft^ticfft  X  j^iifft  1'  25  feinet 
fehlt  Y  26  gcbcnebeget]  tobet  Zcdfijlk      enbe  ong^elud,  gtiewin  enbe  oettiel  /  27  tum, 

ete  FI  tum,  eet  /'  ofte  name  K  oon]  in  /  ftömte^t  I.l'  ftomtcit  Tdyik  fiumideljt  D' 
ftumidfe^t  X  fiomicteit  Z  fiomigteit  c 


382  aSelbüd^lein.   1522. 

3Ber  gotti§  namen  anrufft  fal'c^tic^  aU  bie  fe^er  unb  aQe  f)offevtige 
^eljligen. 

Sßer  gotttö  namcn  itit  loBct  m  allen  bingen  tt)ac'  tjtim  furtompt. 

3Bev  nit  tncvet  anbcrnit  bic  gottij  namen  unel^ren,  felfd^lic^  brandjen 
lüib  biirc^  benfelSen  bofeeo  mircfcn.  5 

Unb  balier  gct)ovt  bie  ci)ttet  ct)ve,  vdum  unb  geuftlic^ev  f)offart. 

ißibbcr  bas  bvitt. 
SÖev  nit  gotti-j  tnovt  ()orct  obbev  Icrct. 
äßev  nit  bettet  unb  gott  gcl)ftlic^  btenet. 

Sßev  nit  alle  fctjuc  luercf  leffit  goti^  wcxä  ietin.  10 

SBer  nit  getaffcn  ftett  ijn  allen  jeljnen  mevcten  unb  leljben,  bao  gott  mit 
t)t)m  mat^e  loie  ev  iciü. 

äßev  nit  bcn  anbern  alle5  Iju  ttinn  Intfft  unb  t)f]n  Inevet  ba  wibbev 
^u  tf)un. 

Sßibbev   ba-i  uierbt.  »s 

äßer  \iä)  annutt-3,  gebrechen-;,  novadjtung  fel)nev  etbcvn  fi^emct. 
Sßer  l)nn  nit  l)f)ve  nobtiirfft  mit  fpeiiß  unb  flet)bev  uoiiovgt. 
'Siel  mct)r  locr  l)t)n  fludjt,  icf)ted)t,  nad)vebet,  t)afj^ct  unb  nnget)oviam  ift. 
Sßer  nitt  öon  tjer^en  gvoff,]  Don  l)l)n  t)altet  umB  gottiy  gcpott  tuiUen. 
5ßev  fie  nit  etirct,  06  fie  gteljc^  unredfjt  unb  geluallt  tt)un.  a« 

Sßer  feljuc  l)ervn  unb  ubivteljt  nit  ef)vct,  tvelue  nnb  gcbovfam  ift,  fie  finb 
gut  obbcr  bo^e. 

■iöer  nit  t)ilfft  Iju  bifeem  gcpott  unb  Inibberfteftet  ben  ubevtvettevn  befleißen. 
Unb  ba  get)ort  t)er  alle  Ijoffart  unb  ungeljoviani. 

1  felfd^ti^,  ober  fatffä^c  lere  (teer  /)  giOt,  aU  Zcilfyil:  aut  iieniitiofa  (peniiciofa  n) 
Ipargunt    dogniata  mn         bie  fe^er    unb  fehlt  I         ^oficrtigcn   Zacdfyih  2   iusticiarij  mn 

3  fur  tümbt  F  fürfumpt  GOQ        4  bcn  anberen  -V        5  ben  felbigen  Zacdfgik      ploabt  bl^on  -V 

6  ^oeret  i\'  rum  F  ge^ftlid^e  FlWXZabcdgih  goifttittie  ^r^f  geifttidEe  fiouerbljc  -V  g]^eeftc= 
Il)fe  f)ouerb9  l  7  2)ie  »bertrettung  be§  britlen  gebot?,  i  britt]  III.  ©ebot.  i  .S  leret]  teefen 
fl^ecftelljd  /  difcere  nolunt  mn  9  bittet  DU'  ge^ftlid^  fe/ilt  l  10  toft  FI  (ofjt  CO 
(äffet  MPWf  HZ  11  fein.  SBer  nicijt  gebuttig  (gebi'iltig  nrdi/ll)  ift,  bnb  feinen  Willen  bvid^t 
(priest  /■)  Bnb  tobtet.  SBer  Zardf;/i/.-  Qu!  imii  paticntiT  aducrfain  foiiuiiam  tolerant,  aut  fiiani 
uoluntatem  nö  coliibent  ac  murtificaiit.  Qiii  mn  II  ftc^et  Znhcdyih  12  mact)t  T  Vi  atleä 
big  F  big  oUes  IJlPQrrvXYZabcdfyih  alle  bljt  .N'  Ij^n]  jlim  n  14  tljun.  Unb  ba 
gehört  ^er  trngtait  (trndEeit  /)  ju  gotte?  bienft  (binft  /)  FI  tf)un.  .giie  ^er  ger)oren  atlc  ^olftnrrige 
(^offortige  gl  fjoffertige  1)  eigenfinnige,  ttiberfpenftige  fopffc  (fopff  /)  Zncdfyil-  lluc,  pertliicut,  li 
(jui   peitinaees  fiiut   ao  dura'  ceniicis.    liciil  .Mofes  ucicat.  iiel,  ut  rauliis,  qui  ni'iWiV;;  fuut  «ui 

7  j  Sie  Bbertrcttung  bc§  »icrbeii  gcdotä  b       Dievbe  F  IIII.@cbot  /         /(■"  armut  .\li       gobvcd^cn  -VA 

ültcrn  Ojl/Oy  ;r  Dnnl  ben  .V  i)l)ve]  ere  o'"  mit /«/</(  1'  mit  flcl)bern  ftnibcvn /)  i^/ 
besorgtet  .V  is  fdjlctiet  Xacdgil.  frf)loftet  /'  unb  fehlt  DT.MPQTUW  in  Ijett  FIVXYZ 
abcdfi/ih  gebobel  -NgcpotS  V.XYb  ©ebotä  Zacdf.ß:  20  gtdjd^]  iDol  N  21  öbertait  FGtO 
o6ertct)t  HQXZa  obertait  MVf  öbirlcljt  I'}'  obcrieljt  IC  Cberleit  bcdgil.-  finb]  fein  FI  fljn  K 
feinb  P  fctjen  /"  2H  beffelbigen  Zacdfgll  24  bar  ^eer  ^ovt^  .V  .?)iel)er  gcf)urt  df/i  geftoven  ac 
unnb  gef)orfam  P  unb)  aufirur,  »ntrcw  unb  Zacdf/ik  oiimia  geiic-ra  fupcrbiiu  et  l'oditioimm,  et 
li  qui  in  übeundis  ncgoeijs  intidilins  ac  ncgligentiiis  agtitit,  aut  parere  magistratui   iioliiiit  mn 


2.   eine  furje  gform  a)  ber  jt^n  (Stboit.  383 

SBibber  bo-ö  funfft. 

SCßer  mit  fetjncm  ne^ften  ^ornet. 

SBer  ttit  l)fim  fagt  racija  (ba§  ftiib  allevlet)  ^oriife  imb  liaffe«  ^et)c{icn).OTotti..6,2-2 

äBcv  ^u  i)l:)m  jagt  fatiic,  bii  narr,   ba-?  fiub  aüerlei)  jdjanbtDort,  fh'idj, 
••■  lefterung,  nac^reben,  richten,  ur-te^len,  I)onfpra^  jc. 

äöer  iet)n5  nefiften  iunb  ober  gcBredjen  rngct  iinb  nit  bebecfet  iinb 
entfc^ulbiget. 

3Ber  fernen  fct)nbcn   iiit  öorgibt,  nit  Dor  fie  bittet,   nit  freunblid)  ift, 
nit  lüoltiiutt. 
>"  Unb  !^iert)nne  finb  nüc  funb  bee^  ^ornfe  unb  fiaifj,  alh  tobtfdjlcg,  frieg, 

rauben,  brennen,  ^encfcn,  fiabberii,  tinluren  be?  nef)ften  glud?,  frelnen  iet)n5 
ungluÄä. 

Sßer  nit  übet  bic   Incrcf  ber  barntberWdelit  aud)  fegen  ielmcn  fel)nben. 

[äl.  3t  8]  23}er  bie  tcutt  Ijnfammcn  t)e^t  ober  t)enget. 
"'■  2ßer  une^nicfeljt  madjt  jtüifid^en  anbern. 

SQJer  nit  norfnnet  bie  unetinigen. 

Sßer  nit  ineret  obbcr  furfompt  Ijorn  unb  iincl)nictel)t  IDO  er  tan. 

aSibber  bae   fed^ft. 
Söet  inndfrotDen  fdiroec^t,  ct)cbric^t,  b(utfd)anben  unb  ber  glet)c^  unteufd^eijt 
2"  lüiriet. 

aSer  unnaturlid)e  tDctiße  obber  peiioncn  {lia^  finb  ftumnien  funbe) 
gebroud^t. 

aSer  mit  ic^anbparn  Worten,  It)blin,  ^iftorien,  bitben,  bie  boße  (uft  ret)ljt 
ober  ^el)gt. 
^'-  Sßer  mit  fefjn,  grcljffen,  IniUigen  geboncten  fid)  reD^et  unb  beflerft. 

Sßer  bie  urfad)  nit  mct)bet,  ale  freiten,  fauffen,  muffic!et)t ,  fQult)ei)t, 
Id^Iaffcn  unnb  lucljbl  ober  manß  perfonen  gemel)nfcftafft. 

1  Sie  »Berhettung  bei  fünfften  gebot?  b  funfft!  V.  ©ebot  i  J  jönict  FT  jirnet  (iO 
jurnet  /  jümet  ilPWXZabcdyU;  jütnt  /'  •?  iju  /V/i/<  /  t)f)nt]  ft^n  ;^  4  non]  bo^t  .\' 
gfH  fott  /  5  "^onipTUii^  /'/PFAr^^^aÄ  ^onfpred^en  //  ^onfptudö  IMQTV  rionfproten  X  ^&n= 
iptaa^  ir  ftonipruc^e  cdfYd  fp^tirf)  fprofen  /         !c.  lehlt  G/.MKOl'QTC         r,  fe^ns]  fe^ii  A' 

reget -V  jubedet^iV.-  JO  l)iermnen /'  enbe  bei  ^ate«  /  f)am$  LQTU  \ja]ie?  VPV.XYy^ 
nbcd/ffil:      iotSä^loL^  LMFQTUcdf'fih        H  ^eitdten]  Itjuen -V      ttaWten]  bcbroue -V      negftc /.' 

glud  B  gtürf  /'  Vi  fqne  utjenbe  -V  14  die  Zeile  fehlt  I  ^eniit  X  IG  Betjcinct  MI'l> 
IT  fuT  fumbt  /'  fürfumpt  GOQ  futfumpt  H  unb  felilt  c  IS  Sie  obettrettun«  bei  fe(^ften 
gebot?   h        fcc^ft]    VI.  ©cbot    <"  7»   ebebtcd^t    AfiCDLT        btotlij^ebet    -V        gteljdjen 

I.M rQTrVXYZahcdffiil  -JO  wütdet  FJ.QT  beit  A'  TOurtfet  t/'  njiTiItc  -V  njutdtte  *  boen  / 
■Jl  ftumenbc  FI  ftumme  rvXYhf   ftomme  /        funbeu   ri')"  ji'mben  Xb  22  brauset  /. 

23  ft^anbpern  F  fc^atnbcrn  >10  fc^ontpcten  /  fc^enbig^en  -V  jd^ampatcn  /.  fd^onbctifc  /  lljblcn  Jf 
23  24  Berweden   offt  betoijien  l  24  ^cijgt]  feeljtt  J!  tocnet  -V  fehlt  mn  25   gte^ffenb  .1/ 

toften  -V  obber  tDittigen  .\7;  »iaigc  ABCTiG HI.M( kjTUV »'YZatf  bonden  FX  retitje»! 
Dermeden  /  26  fupc,  bondetere  l       tebbid^eit  XI       fautdoit  <l  foutde^t  HO  27  man! 

gemeljn,  perfone  i(^offt  II'      fufpecte  g^emeentcop  / 


384  SPetbüdjlein.   1522. 

2ßer  mit  uBevigem  fcf)miict,  flcbcrbcn  ?f.  anbcre  ^ur  unfeufdjciit   vfii^et. 

2ßei-  t)auß,  ralinn,  ljcl)t,  Iiulff  [tattct  iolcf)c  funbe  |u  tt)un. 

äßer  ct)nB  nnbermi  feufcftclit  iiitt  Ijilift  bcloavcn  mit  labt  uiib  tabt. 

äBibbev   baS  jiebcnb. 
äßer  bieberd)  iinb  vaubevcl)  iinb  miicf)cr  tveljbt.  '  ■• 

Sßev  fatfä)  gcttndjt  iinb  mafj  bvaudjt  obbcv  bo^e  lDat)v  bov  giitt  auB  flibt. 
äßer  unred)t  erbgutcv  unb  ^in^  cl)n  nt)mpt. 
Sßcr  borbicnct  lotin  borticlt  iinnb  icf)iilbt  tiovfeiidnct. 
äßer  fet)m  netifteii  buvfftigeu   iiitt  borget  obbcv  Iet)()ct  oii  ntlcii  aiifffal!. 
%üi  bie  gel^^ig  fel)n  iiunb  et)len  veljc^  ^u  lucvben.  lo 

Unb  Uiic  jonft  fvcmbb  gntt  bef)nltcn  ober  tni  [id)  bvad)t  tnivt. 
Sßer  bc-j  anbevn  idjabcn  iiit  Uun'ct. 
2Bev  ben  anbevn  nit  Umvnet  fuv  frfjaben. 
Sßev  iet)ny  netiften  bovtebl  lil)nbevt. 
äßev  iet)ne§  gcluinft  üovbrieB  t)att.  is 

äßibbev  ba5  ad)t. 
äßev  bov  gevidjt  bie  Uiavf]fl)t  fdjlDcljgt  nnb  nntcvbvncft. 
äßev  fd)eblid)  lengt  nnb  bctvciigt. 

Altern  aEc  fc^cblid^e  id)mct)d)Icr  unb  ovcn  blefeev,  tsluclj^ungigeu. 
Sßev  bes  nc^ftcn  gut,  leben,  locvc!  unb  Uiovt  ubcl  anbieget  unb  id)med)ct.  ^ 
Äu'v   ben  felben   bo^en   Iniugen  ftatt  gibt,    t)ilfft  unb  nit  luibbev  ftcljct. 
äßet  feljn  jungen  uit  bvand)t  tju  entfd^ulbigcn  fet)n§  nel)ften  namen. 
[581.  i8  Ij  Sßev  uit  ftvafft  ben  afttcvrcber. 


1  übrigen  1'  gejdjniucf  l'/  gcimuctc  A  »n  gebetben  A'ä  jc.  aiibere]  ain  X  ein  i  ju 
bet  FI  to  bct  X  ju  y  x(ii^d\  rcijfeet  X  (odEen  /  :>  fiKffe  /■'  ^ijtff  IT  bnb  fiirffc  /  {)ilff  W  m 
f|ülff  -V  »nb  l)ilff  i  gcftaltet  X/.abcdfyik  4  Sie  tibcvtrettuiifl  bcä  fibcnbcn  geböte.  /;  [iebcnbl 
VII.  ©ebot  /  .5  biebevcl),  raubcvct)  FdlOb  biuevl),  voucvl)  /  imb  vauberel)  fehlt  X  Sicubcrcl), 
®eiö  önb  yll;        mui^erc^  MI'  luöcEcrl)  /  (i  loiti^tc  oftc  jV  gljew^c^t,  »nlji^e  /        nujj   gibt) 

uondiint  mn  T   enbe  xcnteii  cntfoiigtje  /  'f    Qui   iustam  morcedeni   meicenaiijs   noii 

peiulunt  mn  terbicnten  FIXbf  »otent^olt  -V  (iir()ctet  Q  \äfv.\i  onttcimeii  /  »erßaiJct  A 
tmtt)ouben  /  9  (einem  FlVXZabcdfyil-  feljncn  Y  beftouigen  X  obbev]  noc^  /Cncdfi/i 
lt^ä)ü  MF  tenct  X  in  bie]  bie  ba  F  gtjvidj  A"  gljivirf)  /  jcljn  |  fiiib  ltMI'<,>  r.\  V/ahrdlk 
jcinb  /  etjüent  ^f^  ftaeften  /  11  !5)ic  »rccmbo  gocbc  f)obbc,  enbe  bc&oiibo  blo  tot  ()cni  gl)obvoiJ|t 
Weetben  /        obev  /'ehll  Fl  IJ  die  /.eile  fehlt  \  ir,  jciiicä  iiccfjficii  liicl)cftcn  Zucdffil-) 

FlZacdffiih  5ocr§  naftcn  /        geloinft  FllWhf  gcioinncfi  /  Hi  Sic  BbertvettuuB  bcS  achten 

gebotS.  h       aiji]  VIII.  ®cbot.  /'  17  \i)Wt\)i)i  K  l)erjcf)lue»)gt   FJ  18  ober  betvcuget   / 

7»  Sie  oten  Wajerä,  bie  niet  iluc  tongtjen  fpteff,  anber§  met  bem  nionbe  iprelen,  ban  |l)  int  Ijerte 
brag^en.  /  fd^mcl)ct)lcr  unb  fehlt  I  unb  fehlt  .\' )'Zid>cdf;/i  orenblcfot  bnb  WWZabcdfuk 
C()tenb(a)er  bnb  i  \f\.a^n  F I M I'  titbolitjHngiget  .1  i:<'l>///.'l'f'r  .^Wdiiliungiger  /•'.!//'  jh)e^= 
jungißer  (liiZn  jmal)  jmigigct  Iijtl'rdifl-  Iwotungigc  .\'  jWbiungige  .\ /'  ,5lDctitjiinfligcr  1"  jwai^ 
jüngigcr  /  20  (döwec^et  FOIÜQVll'X Ybdf/ik  botad^tet  X        21  jclbigcn  Zncdf/Ih      nit 

fehlt  ABOIIO        23  aäiimlappn  X  ad)tctclappet§  / 


2.   Sine  furje  gornt  a)  ber  jc^ii  ©cbotc.  385 

Sßer  nit  aUcä  guti^  öon  ijberman  fagt  unb  attes  bofecä  fd^tocl)gt. 
äßev  bic  lüarf)cl)tt  f(f)tt)el)gt  obbcr  iiic§t  öorftdjt. 

SBibbcr  bic   Icliteu   Ijlncl). 
Tic  llnel)  legten  gcpott  fiitb  lull  imb  mnl  iicjcljt,   bn  im)r  f)i)ii  fomcn 
i  foticn,   unb  tcfllirf;  burd)  puft  bal)l)nu  avbcljttcu  mit  Ijilff  unb  gnaben  gotti-?, 
benn  bic  bofec  ncl)gung  ftiibt  nit  et)cr  gvunblirfj,  ba§  flcl)fcf)  Uicvbe  bcnu  Iju 
puhier  unb  nclu  gcfcljaffcu. 

Tic  funff  ii)nu  lucrbcn  cljngefctjlojfcn  ijm  .5.  unb  .li.  gcpott.  2?ie  .0.  ivievd 
bcv  üarntl)cilüctcl)t  l)m  .5.  unb  .7.  Tic  .7.  tobtfunb:  .öoffnvt  Ijm  .1.  unb  .2., 
10  Un£cuirf)el)t  i)ni  .<>.,  ^o^-'»  """^  IJ^iffS  l)'"  ■•"'■-  (V^'^lT?  l)'"  ■'"'•'  2;raiJl)el)t  l)ni  .:?. 
unb  Unit  pnn  allen.  Tic  fvcmtbcn  funb  finb  i)un  allen  gcpottcn,  bcun  mit 
^el)ij,}eu,  rabtcu  unb  Ijülff  lüibbcr  alle  gcpott  geiunbct  tan  lücvbcn.  Tic  ruffcnbcn 
unb  ftumen  funb  finb  luibbcr  bas  .5.  unb  .i>.  unb  .7.  gcpott  k. 

i^snn  alten  bi^cn  lucvrfen  filict  man  nit  anbevo,  benn  cljgen  Iic6  bic  ba§ 
15  l)l)rc  juctjt,  nljmpt  got  luao  fcl)n  ift  unb  bcn  mcnjdjcn  loao  bcr  jclbcn  ift,  unb 
gibt  nitt  nod)  gott  nod)  mcufdjeu  ettloa'f'  Pon  bcm  bac'  ftc  ^att,  ift  unb  mag, 
bQ§  hjol  5Uig.  fagt :  Tcv  anfang  aller  funb  ift  bic  epgcnc  fcpuv  fclb-?  liebe. 

■2(uB  bi^cn  allen  folget  hci-i  bic  gcpott   nit   anbcrv   benn  liebe  gepieten 
unb  lieb  üerpictcn ,  unb  bic  gcpott  uit  erfüllet  benn  lieb ,   aud)  nit  ubertrit 


/  6ofen  cdfyik       frocljgt  V         2  ticvjifjluciflt  f  toort^bbi't  A'      nö  delemlit,  lictilji  pericli- 

tetiir  Bin  3   Sie  fiOcvtvettung   bct  leijte  3Hial)cn  ge.  i       letftcn  00       jturt)    gctiot   )'  jlsctj 

©ebot  h        4  legten  jWcl)  Zacd/\/ik      teete,  enbe  ecn  erempcl  /      ftl)n]  batjiu  /        4jT  Qui  (luoqiio 

modo   alterius    tnrliinis    infidiaiitur.     Qui    alterius  fpruos   aut  feriias   ad  fe    pellicimit,    contra 

dominorum  noluiitatcni.    Qui  mutuuni  alij.s  daut,  ua  fpo,  ut  cSinode  in  ipforum  liona  inuolarc 

püf(iiit.      In    fumnia,    liic   fnnt.    pinliibitfe    oinne.'*    rationcs,    i|uibus    proxiino    damnuin    dalur, 

quamuis   ea.'s    iura    et    leges    ncq!    puniant   neqJ    damnent.     I'roprie   enini   contra    inuidiani    et 

auariciani    poftremum   hoc  pricceptum    attiiiet.     Quod   auteni   ad  alterani  parfeni  de  nxoribus 

attinet,  id  magis  ad  ludeeos  est  referendum.    Neq?  enim  eiusmodi  occafionos  nobis  fnnt,  fiua; 

fuerüt  apud  ludseos,  Nam  repudiare   femel   ductara  coniugom   nobis   non  licet,    ficut  Iuda:is, 

ob  quanicuncp  (oxcepta  tarnen  fornic.ationis  cauffa")  caud'ani.     Hoc  tarnen  fierl  potest  nouniui- 

quä,    ut  aliquis  diniteni   puellam    alteri  teclmis  quilnisdaui    prsoripiat.  iiin  ö  ^ulff   K.Yl 

^ütffc  /ardfy'il;        gnobc  //iV,'  tt  et)ctl   ee  F  cl)c    [(jil-  8  6f([atcn   A'        15.1    uii.  A' 

SlW  .ij.  ®c9^ifl£o^t  im  .»ii.  Sßnteiifd^otjt  F  in  f^raifj]  (üulfic^e^t  /         aragteljt  I  Iradfjeljt 

VYZac(l<,ik  Zxaitait  I         1 1  ixemiie  Xarrifya-      ^mh  fehlt  f        12  i)il^  FOWPH'h      flefun' 

bigt  LTU  gejünbigt  J/y    gefiinbiget    l'Xbdfg'd    geßünbiget  NVY/nc        ruffcnbe    VY/nrih/il: 

ruffenbe  A'i/'        7ä/;3  peccata  clamantia,  item  Sodomitica  »m         13  ftuilicnbe  Fl/'      (iinbcn  l> 

ba§  .6.  öj.  önb  f'Y  baä  fünfft.  fct^ft  tnb  Xh      jc.  feJilt  l        14  loircten  /      fit^t  IC      nicf)t§ 

Zacdfyil.-        15  jMic^ttt  Zard/;/!/.         Ii;  nM\  iiid^tä  i      nit  gott  ff  m\bex  ('•Mt  LQTl'l'YZacd 

hiebet  got  AfFA'/ifyil-       ben  mein'c^cu  /•'/   bcm    minid)eu  .V      »ovmocf)  A'       Debeniu.s  enim  deo 

laudem  et  gloriani,  et  in  proxiniuni  omnis  generis  ol'ticia  sunt  conferonda  inu         17  fillt  9liigu= 

ftinuä  l      beit)\n\ei  l      fein  FlWXb        18  bife  M  bifcm  PXdfykl      a\im\  dfyil.-      folgen  Zc 

nit]   n\ä)t^  Zacdfijik      onberft  H'        J9  unb  lieb  Mtpieten /c/i/(  6? 0      MoxWtm  l-QT    nit] 

nid^tä  WXhdfud-     ctfuüen  U  erfuüe  VY  etfuHe  Zncdfyit     nit]  nid^tä  fVdßih       i9:iHr,,  i  ax\^ 

bis  lieb  l'Mt  / 

Sutl^etg  äöexte.    X,  2  25 


386  ®etbii(^fein.    152-2. 

«Olli.  13, lobeiiii  lic6.     xvum6  ipridjt  5.  ^4-hiiiI/  bas  bie  Heb  fet)  erfuUiuiLi  nliev  t^cpott, 
qleiiclj  luic  bic  666  lieb  ift  itbcrtrettimfl  aUev  f^el:lott. 

tDir  Erfullungc  üer  felbcn. 

Xc-J  crftcn. 

©otttv   forcfjt  iinb    (ieb   t)nn    rechtem  gtawBcn   unb  aUki)t  t)nn  allen    s 

wercfcn  feft  nevtralneii,  gon^  blo^,  (niitter  ijn  allen  bingen  gctaijcn  fteften,  fte 

finb   boß  obbev  gut.     Xa  geliort  f)ev  aüeo  irac-  i)n  bev  ganljen  jcfirifft  Dom 

glalüben  fjoffnung  unb  ber  lieb  gottio  gefcfjriebcn  ift,  lintcf)o  alles  tur^lict)  i)nn 

biyem  gcpott  begriffen  ift. 

Xcc'  anbern.  w 

2ob,  et)cr,  gebencbci)ung  unnb  anruffcn  gotti»  iiaTncn  uiinb  fernen  ei)gen 
luimcn  [931.  ^ij]  unb  ef)ev  ganti  lievnirfjten ,  bac-  afldin  gott  gepveliffet  fet),  bev 
atleljn  alle  bing  ift  unb  mivcft.  Xa  gel}Ovt  t)er  alle-5  tiia-?  öou  gotti-:-  lob, 
et)ve,  band,  namen,  fvcube  i)nn  ber  fc^rifft  geleret  ift. 

Xec'  bvitten.  i.-. 

'Bxä)  got  ergeben,  baS  alle  inifecr  Icercf  er  alleljne  tf)ue  i)nn  un?,  benn 
biß  gepott  fobbert  epn  gcpft  arme  fecl,  bie  bo  plire-:-  nitt  fcpu  wx  gott  opffert, 
bac'  er  i)f)r  gott  fei)  unb  l)iui  i)()r  fcijuc-  Inercf-?  unb  namen  betouie  nad)  bcn 
ttn)el)en  erften  gepotten.  Xa  geljort  t)er  aües  \m-:-  uon  gottiv  bienft ,  prebiget 
(joren  unb  gntten  iiicvcfen  ben  lepb  unter  hm  get)ft  Iju  Irievffcn  befotben  ift,  2« 
ha-^  alle  nuBer  Ipercf  goti-j  finb  unb  nit  uuBfv. 

Xe?  Dierben. 
äßitliger  gcborfam,  bcmuticteijt,  untertl)enic!ei)t  aüer  gelnaUt  umb  gotti-j 
i.«ctri2.i8tt)otgefalIen  lüillen,  ols  ber '.)lpoftel  3. 'I^etru-j  fagt  an  alles  luiberpellcn,  clagcn 
lit.  2,9nnb  murmulen.    Xa  gef)ort  ber  aüeo  loas  pon  geborfam,  bemnt,  untertbenirfelit,  s.-, 
eererbietung  gejcfjrieben  ift. 

1  iont  Sßaulu?  F  jiiit  $amu'-  /  5>quUi«  GM)/j  ber  npoftcl  jnnt  ISnutu«  /  3  jelGigen 
ZacdfyU.  Sie  etfiiÜung  be§  crflen  «cfcot?  4  (e.  r.u  378,  ■/)  5  lieic  unb  fut^t  (fovtftt  -VA/")  VXTZ 
nhcdfyih  li  Deiim  aines.  euniq?  nietiias  mn  Ijnn  (l.)\  t)ni  KV.WZaIßcdyil;  rechten  Zahcdifih 
tl  bettouhien  ^ce{  enbe  aX  I  7  finb]  fein  Fl  {cljen  fyil  SJa]  ^licr  /  gi^rifft  .1/7'  gefd^rifft  Q 11' 
W  onnbcT  MP  %\t  erfiiUung  bev  nnbcvn  getiotS  h  (k.  eti  378,  •>)  11  tXjn]  c^te  EVXYZacdgil- 
crc  FI  ccre  h  liencbeiunfi  cdfifil:  nnroljingc  j\'  fein  IMV  aignen  /  l'-i  erc  /  e^r  VXY 
cl)te  Zaaltjil:  cet  /<  cete  /'       gnnÖ)  ftcf'  'nie  nl  /       l)cvnc|tcn  -//  J-l  fvcnbe]  fvömbe  -V  Oft 

frerobe  Xb  hjott  ZacdfyU  ueiljo  m)i  gef^vifft  11)  7.0  2ic  crfutlung  bes  britten  gebotS.  li 
16  oueigl^euc  JV       bot  ^e  A'       tx  fehlt  N      aüe^nc  fehlt  l       t^ü  I  üju  QXh  17  fotbert 

FOIXOWhf  forbbett  //      jftt  nid)t§  fein  A7,  jvc§  i.nicftt  fein)  fnt  Zacdfyilc        18  fein  merd  -Vi 
nome  ZacdfyU.-         lll  ))rebig  i^/0  VH'XYZalcf  prebifcn  -\'         -JO  le^b]  lidjam  X        21  fe^en  /' 
:;i'  Sie  crfutlung  be§  Bierbten  getot?  I>  23  allem  i'7  i'-/   ot§  ii>  fagt  /c/(/(  m»      fant 

SPetcr  /'/  IVy  S.  peter  XYadfyil-  Sanct  5petcr  Zf  refiftencif  oft  ctoge  l  24  ^ü  reebberturtcnt, 
ftogen  onbe -V  25  murmeten  i^Tl'«  muxmcin  JVZcdfyil.  muxmtU  QXb  fehlt  l  ongefiorfam 
cdfyih        20  ecrfiietüg  OllI.MOPijTVYa  ere  crtietung  /  eerbebingc  -V  fehlt  l 


2.   (fine  fiivjc  iVotm   ai  bn  jefjn  ©cbote.  387 

S)e§  funfftcn. 
©ebiilt,  ianfftmiiti(fcl)tt,  guttirfcl)! ,  friblicfciit,  1Jarmf)crt»tfin)t  mib  aller 
binfl  dm  lufiic-ö,  freunblid)-?  l)cr|i,  oit  allen  t)aiiv  Ijoi-'".  bittcvfel)t  (^eflen  t\)ntm 
ig(icf}cit  mcnfct)en,  aud)  beii  fcl)nben.    2)a  geboren  f)cr  aüe  lere  öon  ber  gcbiilt, 
:.  fanfftmuticfcDt,  frib,  eljnictelit. 

2)e-j  fed^ften. 

Äcu)d}ct)t,    ^ud)t,    fc^anif)afiticEel)t    l)n    Uicrcfcn,    luortten,    berbeu    iinb 

gcbandEen.     2{uci)  inei)icfcl)t  ijiin  efijen,  trinden,   idjlaffen,   iinb  aU  \m-j  ber 

feuid§el)t  furberlic^  ift.    Sa  9ef)oren  f)er  alle  lere  noii  ber  fcuidjeijt,  fafteii, 

10  nud^tem,    mefftg   fet)u ,    Deten ,    Umdjen ,    arBclittcii    iinb    um    mit   fcuid)t)ei)l 

behalten  tv'xxt. 

2)e»  fiebcnbcn. 

?U-mut  bee  geljfte-:,   mttbicfe»it,  miUig!cl)t  i'eljncr   guter  im  Iel}f)eii  unb 

geben  an  allen  gel)^  unb  öegirbc  leben.     Xa  gel)orcn  l)cr  alle  lere,  üonn  beut 

V.  gel)l^,  unredjtem  gutt,  untdjer,  lift,  betrug,  fdjaben,  l)l)nberni|  be-5  ue()i"teu  nm 

^cl)tli(^en  gutt. 

©£•:'  adjten. 

@^n  fribjamc,  tjeljlfame  l^unge,  bie  uicmaut  jdjabet  unb  tjberntan  frummet, 
bic  bie  uneinigen  funet,  btc  oertefterten  entfdjulbiget  imb  ücrfidjt,  bad  ift, 
20  Ujart)el)t  unb  el)ufeltirfeiit  imn  uun-tteu.    Ta  geluncn  l}cr  alle  lere  öom  id)lt)cl)gen 
unb  rebcn,  ba-3  be-?  net)ften  el)re,  rcd)t,  fad)  nnb  jelideijt  antrifft. 

[SSI. Siij]  Ter  IcMeu   liUiel). 
S)a&  ift,  üoüommeube  !cufd)ct)t  uub  Deradjtnug  t^el)tlid)er  luft  unb  guttev, 
gtunblid),  bas  atlci)n  ijnn  gel)ncm  lebenn  nolnbradjt  tuirt. 
25  .^snu  allen  bißen  uicrcten  fit)ct  man  nit  anber-?,   benn  frembb,   gemcl)n, 

ha5  ift  gottiS  unb  bec-  nel)ften  lieb,  bie  fudjt  nit  mao  l)l)r  ift,  Bonbern  linv?  got 

1  2ie  crfulhmg  be§  fmifjtcn  grtots.  '-  i'  \xibUä)  unb  /    firibigtait  P   fvcbeiom^cit  i\ 

frünb[i(^ct)t    I'V   fteinblicfctjt   TZ   ivcuiibligfcit  ahnlf./.l         iiiib   felilt  J  .•!    oüen   ßhll  l 

4  flebti^en  -V  paciencij  l  .5  ftib  »nb  /'  «reebe  cnbc  /  r,  Sie  erfuüunfl  bcä  jcc^ftcn  flcioti.  h 
7  j^c^t  trn  /  §ut^t  lehlt  I  gefierbcn  Xnrdgik  gcbötbcii  /'  N  ^lu  )'  cij^en  »nb  K  enbe 
ilaefm  I  9  förbetltd)  /.■  bc{)of|)eliif  /  imn  unften  /  1(>  TOav  mit  MP  J2  2ic  erfuUung 
be§  fi6enben  gebotä  4       Sca  fictenb   Y  13  ?(vmut  bc§  geljftce-]  Si  fentias  qiiaiitum  tibi,  ad 

recte  uiuendnm,  defit  mn  gutlevn  MP  U  alle  gitld^eit  -V  bem]  bcn  FX  Ki  girid^eit  N 
betrug  Y  in  jetjtti^em  F  IT  Sc^te  /  Sie  crfüttung  be§  or^ten  gebotg.  /,  ;.s  frontet  Z<> 
m  Dneqgcn  (,'  jönet  T  »eriiinnet  -V/'  ocrionet  '*  »etlöftcrten  '.('  uotbibbet  .N'  »erfiitjt  )' 
20  uon  /  fltjeigen  '''•"  JJ  Sie  .V  Sei  IX.  »nb  .\.  /.  \w\iex  I  Sie  etiuniing  bet  leliten 
Jtte^  gefiot.  /  22,2-/    Dunbus  postrcmis  Sic  fatisl'eceris ,    Si  pnixinii  cönioiluiii   iiliii|;   pioni.i- 

ueris,  ueq?  unquam  coinmodi  tui  caulTa,  ci  iiiiuriani  l'cccris  aiit  incnmodaueris  mn  J:i  DOl= 
{ommenn  I.MPQTVVXZacdgih  oottomene  1'  uolfummene  l>  »ottomne  /'  WcUuft  eft  oüei; 
goebet  l  24  ^^cnetn  MVU'Y  jftenem  PXZabcdfyil:  ^enem  U  bem  tofomenbcn  A  leuc,  bat 
i§  na  bit  [eue  /  BotSrac^t  FGlMOPQM'f  2r,  fielet  MP  fic^t  IC  nic^t  X  ni(^t§  cdfyl.- 
25  20  ftembb  ii's  ift  fehlt  mn        20  ift  (2.)  feldl  Zai-dfyil       gotte-3  IZncdfyil:  gäbe!  (> 

25* 


f{88  S8ctbiirf)U'iit.    1-V2'2. 

unb  bc'3  ncfiftcit ,  iinnb  (x(\\U  iidi  nbcrntan  frei)  ^ii  cliflcii ,  bicnft  iinb 
imUen. 

5,50  filiiftu  bac-  i)im  bcn  klieii  flcpotcii  qav  orbenlic^  uiiub  fiiv^lid) 
liegviffeu  finb  alle  lere,  bic  bem  incnfrf)Iicf)en  leben  nott  finb,  n.nld)e  feo  Dcmaubt 
linltcn  iniQ,  t}att  er  aUftuub  cjiitt  locrct'  Iju  tl)un,  ba§  i)l)in  lüt  nott  locre, 
nnbere  iretd  Im  cvloelen  ,  liie  nnb  bn  Innffcn  nnnb  bn§  ttiun ,  ba  nidit-j  lum 
qepotten  ift. 

Snä  Qtlee'  ift  merdlirf)  an(ie|iei)(^t  bnmit  bnö  nid)tv  i)n  bifjen  i^poten 
(^eieret  ift,  UmS  bev  menfd)  l)[)ni  feil)  ttnm,  (äfften  ober  lum  anbern  befleven 
fol,  fonbern  )va-i  er  nnberii,  nott  nnb  ben  menfdjcn  tt)nn  nnb  laffen  fol,  hac^ 
m}x  c-j  flrel)ffcn  miiffen,  bnö  bie  crfnllnnii  fielt  l)nn  ber  liebe  flehen  anbern 
nnb  nit  gegen  nno,  benn  ber  nienfri)  tl)ntl,  leffet  nnb  fndjet  i)l)m  felfa  fd)on 
^umcl,  hab  nit  ]u  leren,  Bombern  ]u  meven  not  ift.  Sarnmb  lebet  ber  am 
aller  beften,  ber  l)l)nt  felb  nidjto  lebet,  llnb  ber  lebet  am  alter  ergiften ,  ber 
i)t)m  fetbs  lebet,  benn  alfso  leren  bie  tieljcn  gepott,  baranB  man  fil)ct,  mie 
lüenig  menfd}en  niol  leben,  \a  aVi-  el)n  menfd)  niemant  mag  Ivol  leben,  briimb 
ßo  lol)r  ba-j  ernennen,  mnffen  nU)r  nn  leren,  mo  lüDrfe  ncl)nu'n  foUeii,  ba^  unir 
inol  Icbenn  nnb  bie  gepott  erfnlfen. 

\2U.\     :st)efn.j. 

vD€r   glaluft 

tel)It  fid)  i)nn  brei)  Ijelnbt  ftncf,  nad)  bem  bie  brcl)  perfon  ber  ^el)ligen  gottlid)en 
brcl)falticfel)t  bri)n  ertselet  merbcii,  ba^  crft  bem  Spötter,  bac-  anber  bem  Sot)n, 
bnc'  britt  bem  t)el)ligen  gel)ft  .jn  Ijn  eligen,  benn  ba'^^  ift  ber  l)od)ft  artirfell  t)m 
glalDben,  bai1)nnen  bie  anbern  alle  bangen. 

1  unb]  ift,  mib  ;?"(■/■;/.  iiotflift  A  ^xe^  f,/ill  /  .V  fifjeft  bii  i^7/' jiififtii  ^'^v  ir.V  firfjft 
bu  MPh  gor]  Rani;  .V  orbeiülic^  VZc  övbcutUc^  i/ll  imnb  fehfl  f  4  bem  tiicnfrfjcn  not 
Zacdfyil;  bcn  menfc^en  in  jl)u  Icuen  /  '>  OoUcn]  onberf)oiiben  /  er  fildi  afi/ih  r,  crluülcii 
00  ertoeten.oftt  Ctt)  to  (eßcn  N  l)ie]  t)eer  /  tiDr  .V  bor  FIX  bo«  nid)t§  Q  S  ongetogc  -\' 
ii  boen  oft  toten  /         10  bem  mcnfdjcn  MP      bocn  oft  loten  /         /;  grcljften]  toften  Onbe  «oelcn  A' 

tofte  mogfjc  /  boiuuUinge  ber  gebnbe  .V  i)ernnlliiigt)e  ber  gI)et>oben  /  ftefjet  l.QTJ^V^Yy, 
ahcdglk         IJ  boet  enbe  lotet  /      unb  /'ehlt  X      jc()on  /'ihh  !  JH   (o  ucet  I  14  olber  /' 

nie^tS]  nit  /  mä)t  XVXYZalycdfyik-  fflnb  lebet  Hebt  7)  FJ  aUn  fehlt  dfnil.  Ulli,  bic 
^em  feinen  (euen:  bot  i§  bic  ^oer  etjgfjcn  pvoftit  oUt)t  fuefe,  enbe  oerg^ete  tjocrä  noefte.  2Bont 
ol§  fint  *Pon[n§  fe^t.  2)ic  tiefbe  fuefct  niet  bot  f)oer  is,  tnocr  bot  g'^cen  bat  '^oor?  nocftc  to  befjocrt  / 
la  \\ä)i  W  V,  \a  his  (cBen  fehlt  l  niog  uicnionbt  Xh  17  bo§  (1.)]  inilniiit.itcm  iiolirain, 
quoll  null  polJiiiius  legi  Dei  fubijci  im  fatisl'acere  mii.       mX)x]  tuir  FO 1  MOri) l'V  ]\' X YZahedfifik 

lernen  (leerncn)  MPijTUVXyy.uhrdfiß-  \v\x  ei  f  tx  Praftat  .intern  eam  faeullriteni 
tides    in  Patreni ,    Filium    et  Spiritum   ranctum,   ile  qua    nunc   dicemus  mn  19  fehlt  Xh 

■20  SluSlegung  be§  föloubenä  Zacdf(i'il;  Kxplicatio  Syinboli  Apostoüci  mn  gtaufien  F  flclouBen  / 
27  »)erfonen  Yf  22  ar^uottigtoljt  MP  brl)n]  brct)n  ÄBCDOELMOPQTU  borcin  FUV 
bor  inne  ,V  bovin  XZahndffil-      genoemt  /        2^  geljft  liüctjgen  Tl      eignen  T  gTjcoltritmtjrt  / 

^ot)ift]  f)&lie|te  Zaedyih  principocl  l        21  bovin  /      liongen]  legvepcn  Wovben  enbe  inl)ongIjen  / 


2.    ®tne  turjc  gotm   a    ber  ^efjn  (Sifbotc,  b)  bcä  ölnubfitc-.  llPf) 

§ie  ift  ^u  iiicvcfeu  bao  ')liicl)cvUn)  nun)!}  iihiuibl  luivt.  oiiiu  cv|tni  luni 
gott,  basi  t[t  trenn  id)  glnttid,  baä  Inav  fcl),  Inao  man  lion  flott  ioflt,  (^Idjcl) 
ali  trenn  id)  t^latuli  ba«  |a?(.»iiii|limrfel),  limy  man  imm  Inrdcn,  teuffrl,  ()cU  fofll. 
!Di§ev  glaml)  ift   meljr  el)n  txiiii;,eulrf]aiit   obber   mevrtnuiii,  beim  el)ii   ([iaWb. 

5  3um  onbcrn  tuirt  t)n  gott  geglalubt,  bao  ift,  Incnn  id)  uit  alleljn  glaluO, 
boy  trnv  jet),  um«  non  gott  gefagt  loirt,  fuinbevnn  iet;e  nun)u  tvalo  l)n  l)l)n. 
begeb  unb  cvtuegc  mid)  mit  i)lim  (ui  linnbellii  nnb  glamb  oii  allen  Ijioeliffel 
er  Irerb  m^r  al^o  fel)n  unb  tljnn  Uiie  man  oou  l)()m  fagt,  nnff  Uiitd)  lncl)fe 
id)  nit  gtaliibte  bem  luvcfen  obbev  menid)en,  loie  l)od)  man  iein  lob  pvel)iiete, 

in  benn  id)  glalnb  Iet)d)tlid),  bao  et)n  man  fvum  iet),  id)  luag-j  biumb  )iid]t  anff 
l)tju  .^ubaUien.  Soldjev  glatob,  bei  eS  luagt  anff  gott  loie  Oou  t)l)m  gcfagt 
tnivtt,  i'i  fei)  l)m  leben  obber  ftcrben,  ber  mad)t  aUel)n  eljnen  Pl)riften  nu'nfd)eii 
nnb  erlanget  non  gott  aUe-5  rtac  er  loill,  ben  mag  £el)u  bb^e  falfd)ec-  l)ert.i 
babenn,  benn  boy  ift   el)n  lebenbiger  glalnb  nnb  ber  tuirt  gepotten  t)n  beut 

IS  erften  gepott  ba§  bo  fagt:  3d)  "bl)"  bet)n  gott,  bn  folt  tet)n  anber  gbter  l)aben, 
brumb  ift  baö  morttlin  "snn  faft  Uml  gefebt  nnnb  mitt  lilcl)f5  loar  i.ui  nebmen, 
ha-j  lot)r  nit  fagen,  ^d)  glaluli  gott  bem  '-initter  obber  Oon  bem  Imtter,  fjonbern 
l)nn  gott  ben  Patter,  3""  3befum  ^briftum,  O»»"  ben  l)et)ligen  gel)ft.  Unb 
ben   glatnben  foU    man    nicmant  geben   benn   adetm   gott ,   barnmb   loirt  bie 

M  gottl)el)tt  obei»  ^brifti  nnb  be^J  bi-"l)ligni  gelifteo  bamit  betäubt,  ba-J  UUjr  l)nn 
l)bn  glet)d)  ttiic  l)nn  ben  oatter  glatnben.  llnb  tote  eö  ein  gleid)  glatob  ift  l)n 
aüe  bret)  perfon,  §o  finb  bie  brel)  perfon  and)  elm  gott. 


Wai  crftc  tegll  bt^  (ßlaUiücii^. 

361)    glam'b    l)nn    töott    ben    oatter    al(med)tigen    fd)6pffer 
25  i]i)mt\5    nnb    ber    erben.     Tab   ift:    „W)  Perfag   bem   boBen    geljft,    aller 
abgottere^,  aEcr  |euberei)  nnb  mifjgtatoben. 


/  !^egtaiit)t  F  gcglewljet   VXY/anh/U.    gefltoufcct  /</'  i  bnä  cd  mar  VXYZahrdfifd 

:i  bati  ibt  Wor  y  uaii  ben  X  uon  Si'ifdcn  ','  viib  bov  l)i'[I  l'  Hon  bcv  lu'll  /  jndt  /' 
4  ein  mercfung  /'/  me^nung  LQTl'V  tnotjnung  Ml'  meljnungc  .V)7,  loaftii  Zabr,/!/,  topn  / 
otiinl)  l    olifcura  qiurdani  cognitio  feu  opiiiio  mn  ">  onbcv  Ml'        >)»]  an    l'A  i  Zahrilfi/il. 

6  bat  ibt  iV  ialic  l>  traloen  FlXbcdfyik  7  bcgibc  Xhf  ctmigc  /'  ouevg()cuc  nU)  t)cct 
cnbc  Ott  in  ii)n  ftaiibcn  l      t)lim]  Ijfin  AB  ijn  (J  jn  ('      f)nublcn   //       allen]  onicf)  /  ■'''  er 

«erb]  Wer  /  Wirb  Zurdf      iuelrt)c  /■.'        .'(  gtanbe  /  glculc  »       bem  menfcftcn  /         /"  bann  lior 
fein  ','      roag  c§  Zcilfyil.         ir>  erlange  a      ben]  bem  AlSdO  ber  EI'Ylic      Oiifj  Fl  bojcS 
MPXb  i'o%c  l'clilt  Zacdfyi/.-       falfcfj  //       in  coide  inipum  et  liypoeritico  »i/t         H  \m  Ziicdfißl 
14115  ^n  bis  gepott  /ehtl  X  7.5  teljn]  nit  Xb         Ii!  toortttein  Fl/F  mort  -V        3nn]  ?ln 

VXYZabcdfyik  Bte^6]  nernftie^cl)t  /  /"  gott  bis  obber  fehlt  dfyll  IS  l)nn]  9tn  VXYZ 
abcdfglh         3nn  (beidemal)]   Sn  VXYZabcdfyih  20121  an  l)I)n  VXYZabcg   au  3n  dfil. 

21  an  ben  VXYZabcdfyik  gteictjer  FrrXYZalicdfyll.  21-22  t)n  alle]  an  alte  VXYZabcdfyil. 
atlcnn  F  22  *ßcrionen  (beidemoll  f  21  on  ©oft  VXYZabcdfyil.       gdje^jffcr  Zacdfyl. 

25  ber  fehlt   VXYZabcdf      loiberfagc  Xb        26  abgottcrelj,  ;',eutierfl)  II'      mifigtautien^  I' 


390  aSetbüc^lein.    1.522. 

^ä)  ie^  meijti  tramen  auff  fel)n  menid}en  auff  erben,  aud)  nit  auf!  mic^ 
ielb§  no(^  auff  mel)n  getoalt,  fünft,  gutt,  frum!ei)t  obbcr  Inai  ic^  i)aben  mag. 

:^s(^  feti  melin  tram  auff  femt  cvcntuv ,  ftc  ftnb  Dm  f)l)mel  obbcr 
auff  erben. 

^ä)  crtnege  unb  fe|  mel)n  trelo  atletju  |SI.«bJ  auff  bcn  6loficn,  nnficf)tlic^en    ^ 
uubegrctifftidien  ctinigcn  gott,  ber  lil)mcl  unb  erben  crfcfjaffen  tiatt  nnb  ancl)n 
ubir  aüc   crcatur  tft.     SBibbemmb  cntfclie  ic^  mic^  nit  für  aller  6oBf)Ct)t  bc» 
teuffcls  unb  fctjner  gefelfcfjafft,  bcnn  mel)n  gott  ubir  fie  alle  ift. 

3id^  glalnb  nt(^t§  befte  tnenigcr  Ijnn  gott,  ob  icf)  Pon  allen  ntcnfc^cn 
tierlaffen  obber  Dcrfolget  tnere.  "J 

^ä)  gtartb  uic^t»  befte  lucnigcr,  ob  ii^  arm,  nnucrftcnbig,  nugcleret, 
beratet  bl)n  obber  allel  bingö  mangelt. 

3^   glatub  nicf)t-3  befte  loeniger,   ob  lä)  el)u  funber  binm.     Tcnn  bißer 
metjn  glatnb  foE   unnb  mnffj  fcf)n.iebcu  über  alles  iüa»  bo  ift  unnb  nitt  ift, 
über  funb  unb  tugent  unb  über  allec-,  auff  has  er  i)nn  gott  lauttcrlic^  unb  i.'> 
vel)n  fic^  Ijattte,  tnic  mi($  ba»  crftc  gejjott  bringt. 

5c^  begere  aud)  telinn  luiicfjenn  Oon  l)l)m,  l)bn  tiuoerfuiJjen. 

3c^  tratt)  bcftcnbiglid)  Ijnn  Ijljn,  toie  lang  er  oor^cugt  unb  je^c  i)t)m 
Iel)n  ^iE,  |el]tt,  maff.j  obber  loeljfee,  feonbern  fteE  es  aEc-r-  fjeljm  fcljnem  gott= 
litten  tüiEen  tjnn  etjnem  frel)en  ridjtigcm  glamben.  ■-" 

S,^o  er  bcnn  atmed)tig  ift,  tnav  mag  ml)r  geprcdjen,  bov  er  nü)r  nit 
geben  unnb  tt)un  muge  ? 

®jD  er  fc^opffer  [)l)mcE  unb  erben  ift  unb  aEcr  bing  el)n  tjerr,  incr  teil 
ml)r  etit>a-j  ncbnten  ober  fd)aben?   ia  line  moEcn  ntl)r  nit  aEc  bing  Iw  gutt 
lommen   unb  biencn,  toenn  ber  nU)r  gut  gan,  bem   fie  aEe  getjorjam  unb  äs 
untertljan  fei)n? 


1   »ortTulDfiit  -V        tcljnc   I'.V  tciitcm  ///  (rtjncn   Ycd  taincn  /'  2  frumidfct)t   VY 

frötliiäe^t  -V  fvomirfcit  Z  fvümigffit  c  fröntfait  /'  ftömtcit  dijil.-  fromfcit  n  obcv  frümbtcljt  b 
3  trohj]  Dertrotoen  F  ttawen  irXhcdfijih  BortvuMJcnt  i^'  tratt)  T  treütt)  It"  icljeii  ///(/.■  5  cr= 
ttigc  f      erhjcge  unb  fehlt  l      Irctt)]  bcttrolDcn  F  ttoloEn  H'Shcd/U-  ttortruhient  N  tratt)  QTYa 

bcn]  bet)n  Q  6  un6egr£>)fflicöcn  fehlt  VXYZabcdfi/ikmn       gefcopeu  X  flefc^affen  VXYZ 

abcdfjik  atlcl))!  fcldl  l  7  crcaturcn  l  .'»  iiic^t  Y  on  föotl  VXYZabcdfßl  10  loerbc  Q 
tt)crbt  -V  h)crb   b  Jl   bcftloniigcr  J'  VJ  mangeH]  gftctiracE   fjobbc  -V  g^ctirecdf  ^itbin  l 

13  nicfi§  -/-"        U  ©tauben  dfr/      \oü  unnb  fe/dt  X      itoemnict  bouen  l        J5  tugent]  botfj  iV 

on  ©Ott  VXYZubcdfgik       (outer  IcdfjU;   ()uer  l  Ifi  bringt]  leert  /  17  teniptccrn  l 

18  BerttolD  FI  getrott)  /'  »ol^orbic^  l  jncn  V  ouff  ^n  XYZabcdfyik  crä  TF  »cr^cudjt 
FILMOPQVWXYZabcdfgih   BortuctI)  -V  7!»  öif]  ftittcn   X  tcten  l        fteU   es]    fteUe  / 

oDc  in  Jljncn  X  l'Jl20  göttlichem  Q  20  rit^tigcn  EIPVWXYZacdpjik  opß^eri(^tig5c  i 
22  möge  f  7  3.5  ein  ic^öpffcv  /•'  ein  ic^opffer  /  ecn  icf(et)t)er  l  Sd^epffcr  Zacdfyik-  ^^mclä 
IVXYZabcdfißk  iftmtiil      bing]  crcoturc  /         24  tt)olben  A' iuQe  ^         2,5  ber |  er  VXYZabcdfjik 

gutä  FZacd;/>k  gut  gon]  gunftid^  iä  l  güttcS  //'  gutS  Xb  gütte?  günnet  IT  gon  /' 
26  »nbert^on  TVf      finb  VXYZabcdyik 


2.  eine  futjc  Joint  !•)  bei  ölau'bcu^.  391 

£ie  weijl  er  beim  gott  ift,  Bo  "iufl  cv  uiib  lueljB  wie  erfe  madjcii  iiütt 
'  ml)i:  ioH  aiiff-5  6efte.     2ic  ivcljl  er  unter  ift,  feo  tfi(  cv&  nuc^  tf)un  luib  t[)utt 
es  f)er|lic^  gerne. 

S)ie  nje^U  ic^  bnran  nitt  ^rteljffet  uub  fe^  mci)it  tralu  alfeo  Ijuii  l)l)ii, 
."■  %o  6l)iin  ic^  gelniB  fcljn  finbt,  bienev  iinb  erbe  eWiglid^  unb  loirt  ml)V  gefcfjefjett 
toic  icf)  glaiüfi. 

tDa^  aiibcc  teijl. 

Il5tb  1)11  C\f)cfum  (^"f)riftum  fel)nen  cijiiigeii  iol)it  uiifjcrii 
f)crn,  bcr  empfangen  ift  iion  bem  ()ei}ligen  gcljft,  gcporen  im  ii 
'»  bev  iuncEfratuen  53hnia,  gelitten  unter -^^untio  ^pilato,  gccrcntügt, 
geftorben  niib  begraben,  p^i.  23  ii|  3!l)bber  geftigen  i;n  berl)el{e,  am 
britten  tag  aufferftanben  nun  bcn  tobten ,  auf  f  geftigen  ^um  fjljiucl, 
8i|enb  feur  redeten  gottiv  bcö  almccf)tigen  Uatter,  noii  bannen 
3r  ^u!uiifftig   ift  ]n  ricfjten  bie  lebcnbigen  nnb  bie   tobten. 

»5  Ta-j  ift: 

3d^  glamb  nid)t  aüelinn,  ba-j  ^fnl»'-'  C?l)riftn5  mar()afftiger  einiger 
gotil  fo(}n  ift  ijnn  el)ner  einigen  gottüdjen  natiir  nnb  »ueßen  üon  emic!el)t 
ijmmcr  geporen ,  ßonbernn  and)  bay  l)l)m  üon  bem  nattcr  alle  bing  unter= 
tnorffcn  finb   nnb   aud)  nad)   ber  mcnfd)el)t   mel)n  unb  aller  bing   el)n    [)crr 

2"  gefc|t  ift  bie  er  mitt  bem  oattcr  nad)  bcr  gottt)et)t  gcfd)affen  l)att. 

^d)  glamb  ba?  l)nn  ben  imtter  gtalnben  unb  Im  bem  imttcr  niemant 
fommen  mag,  loiber  burd)  fünft,  luerrf,  luirnunfft,  nod)  aliec'  ba-j  man  nennen 
fan  t)n  f)l)mcl  unb  ouff  erben,  benn  aQctjn  l)n  unb  burd)  j^icü""  (5f)riftnm 
fel)nen  el)nen  fpfin,  ba-J  ift,  burd)  ben  gtaluben  l)n  felmen  nnmen  nnb  ()irfd)afft. 

s"-  ^\ä)  glamb  feftiglid)  ba-5  er  ml)r  yi  gut  empfangen  ift  Pon  bem  l)ci)ligen 

gel)ft  on  atlcS  menfc^lid)^  nnb  flepfd)lid)-:  loerd  on  Iel)ptid)en  Pater  ober  maiiß- 


1  btrmod^  l      m]  »nä  E      luaifit  /'      et  c§  VXYZahcdfgik        1J2  mit  mii:  iiiadjc  lU 
mtil  ni^  malen  -V  2  bot  olber  befte  -V  2,3  tl^iil  tic  c?  gcicn  U'/         neq!  est  aliiul 

upus,  r|uud  aH|ue  lubeiis  rufoipiat.  atip  iuuaio  huniiues  mn  4    \i)  aii(^  barait   /        Ivanen 

FlXbdfijih  ttcünj  H'  ootttuiDcu  A'  otgo  fehlt  Yl  Qnn]  aiiff  VXYZacJfyil.  3  (ein  dienet, 
ja  Äinb/i      nt()  »Dcrt  -V  7  tcl)l  bc§  ö(ou6cn§  />'        .v  ^u]  on  VXYZubcdi<j'd-        UN  bev 

bis  tobten  l'elill  dfyil.  !/ cntjfangcn  ///T  dolitgcnn /"  Ijeitsen  .V  ;'J  ntogtjet  /  9cll)bcn  A' 
11  5?cbcr  g^cclömcn  l        ju  ben  tjcQen  FJ  12  ouffgcforcii  gen  VXYZabc    Cpgfjcclömcn  / 

^umj  feu  CDF  jii  GLMOI'<jTn'  lu  C      ju  ben  Ijljmeln  Fl        13  jn  bcr  Fll'  \nx  ber  .'/ 
getca^tcn   P  realem    l)anbt   .V  »ater§  FMTVXYZabc  uottetä   JIILPQUW  »abct§   -V 

14  er  fomcn  toitb  c  (unfttig  /  l'J  \t^n  X  feinb  b  nod^  Qa  20  bie]  wie  H'  gcjdöaffen 
ift  DWabd  21  ba§  niemant  Ijnn  (on  VXYZcfi/i)  LMFQTUVXYZabcdfyik  nieniont  feldi 
LilVQTWXYZabcdfyV;  22  tocbet  FOIMOPn'Xbdf'jil  notf)  bocv  gtjclccrtheljt,  »ctftont, 
oft  wertfen  /  23  im  §imct  Zacdßil:  fjljinetn  Xb  21  er)ni%i  Fa IQ TCl'XYZabcd'jil: 
oljnigcn  MP  cnigcn  -V  cnigt)cn  l  \)n]  an  /•■  cft  f^nct  bontinacij  oft  Ijccvirfjappljc  /  fcljncm  (2.) 
IIIVX^'       ^mi)a\i  I-l-'GlMOPQTVWXYZabc  2f  i'J  Cierrfc^offt.    Scr  cniDfongeu  ift  Bon 

bem  ^eiligen  6cift.  3d)  dfgih  25  cnpfangcn  IX  J6  on]  Dn  on  U'  mcnfc^tic^  k  ftcifc^licf)  k 
26j392, 1  Wtxt,  fonbcr  man?  toc  bocn,  op  bat  l      manßjaet^  -V  monjamcn  P  man§fomc  n' 


392  Setbüc^Iein.    1522. 

fntnon.  auff  ba^  cv  mcl)n  unb  QÜcr  bie  t)n  l)l)n  gletobm  funblic^,  flcl)fc^li(^, 
urtreljne,  DerbQnH)ltc^  empfengni^  retjntgcte  unb  gctiftlidi  mnc^cte  biircf)  gnebigen 
lotCen  fet)n-:-  unnb  bc-S  Qlmcc{)tigen  Pattcrc-. 

"^äj  glalrti  boä  er  tiiljr  gejjoren  ift  öon  ber  ret)nen  tuticffraroen  '33iarien, 
on  allen  fdjaben  l)t)rer  leljplic^en  unb  gct)itli(f)en  iundfrntficijafjt,  auff  baS  er    ■"> 
noi^  orbnung  lietter(icf)cv  barml}cr|it!el)t  mctine  funbficf)  unb  Perbamptc  gepurt 
unb  aller  fet)ncr  glatrfiigcn  geBenebe^et  unfc^cblic^  unb  reljn  machte. 

3(i)  glatttB  bae  cv  )ei]n  Iel)ben  unb  crcuts  für  mcl)n  unb  aller  glainBigcn 
funbe  getragen  ftat  unb  ba  burcf)  aüc  Iel)ben  unb  creu|  gcfegnet  unb  nit  allel)n 
unfdiebltt^  ßonbern  auc^  f)al)Ifam  unb  iioä)  Oerbienftlicf)  gcnmtfit  (latt.  '" 

3«^  glalii6  boi-  er  geftorBen  unb  tiegraBcn  ift,  mel)ne  funb  unb  alter 
fetiner  glatcbigen  ganti  |u  tobten  unb  kgraben,  ba|u  ben  Iet)plid)en  tobt 
ertourgt  unb  gan^  uufdjeblitf),  nutitic^.  f)el)lfam  gemacht  t)att. 

3ct)  glatrib  bnc-  er  |u  ber  fjelte  nt)bergefttgcn  ift,    ben   teuffeÜ  unb  attc 
fel)ne  getoallt,  lift  unnb  bofe[)el)t  ml)r  unnb  fetmen  [a?I.s?7l  gtatnBtgen  3U  bempffen  is 
unb  gefangen  ^u  netjmen,  ha-:-  ml)r  ber  teuffcl  t)l)nfurt  nic^t  fdjnben  fan  unb 
int(^  t)on  ber  ^eüe  petjn  ertoßet,  bie  fetben  anii)  unfc^eblti^  unnb  Derbienftlid^ 
gemacht. 

^sä)   gtattiB  ba^  er  fei)  aufferftanben  am  brttten  tag  non  ben  tobten, 
m^r  unnb  allen  fetjnen  glatnbigen  ei)n  netoeS  leben  ttu  geben  unb  al^o  mit  -'« 
llf)nt  Ijnn   gnabcn  unb  geljft  ertoeäet  fiatt,    [)l)nnfurt  nljmmer  tiu  funbtgen, 
ßonbern  t)f)m  allein  feu  bienen  Ijnn  allerict)  gnaben  unb  tugenben  unnb  alfeo 
bie  gcpott  gottt§  erfuEen. 

3^  glatob  baö  er  auffgeftigen  fei)  ^u  l)l)mel  unb  Don  bem  öattcr  em= 
pfangen  gelüatt  unb  eftre  ubir  alle  engele  unb  crcaturen,   unb  alßo  ft|et  |u  -^ 
ber  rc(f)tcn  t)anb  gottis,  ba»  ift,  er  ift  el)n  tunig  unnb  l^err  ubir  atte  gotttl 


/  alter  ber  bie  FI  aUc  ber  be  i\'  on  t)^n  T  an  j^n  XYZahcdfyik  ficiilidö  Z 
2  unreine  fehlt  l        tierbomIi$  FUVWYZacfyil:   torboembc  JV  öerbamlic^c  Xb        rainiflel  !i 

moii^t  /  mottet  */'  borc^  fljnen  N  3  fe^n§  feJdt  X  feinen  gil-  3'i4  S5ater§.  ©eborcn 
»on  ber  3ungfroh)en  ÜJiario.  ^^  dfgik  4  mtjr]  to^t  A  iungfrarten  T  ntogljct  /  3))orio 
FJMPrXYahcdlYd-  5  mofl'^eboeni?    l  6  naä)    FGILMoPQTVVWXYZahcdfgih 

orbnung]  i^iiiing'^e  N      hjcrttici^er  Q        7  gtehj'bigen  E  gfouien  /'      fegend  Zacdi/ik  fcgnct  /' 

önnfc^cbticfie  0  T'8  mo^ete.  Gelitten  trnter  (onber  /')  5pontio  !piIflto.  3c^  dfifd-  8  leljben 
unb  fehlt  X  <J  fünber  TT  barburc^  /'  101 1  ^at.  ©ecreuliiget ,  ©eftortcn  ünb  fiegroben. 
3c^  dfffilc  Ulli  3d^  bis  %aH  fehlt  l  J2  borjü  h  Vi  taetticE,  6n  5et)t6am  X  13',14  Ijat. 
gjibet  gcforcn  jur  .^eUe.  3c^  dfijik  14  neber  glieboelt  l  M  lö  ciUen  feinen  /'  /.>  bempffenl 
te  niet  boen  l        Iti  l^t)nfurt]  filjr  na  X      nid^l  fehlt  I  nic^t  met  b         IT  tetteu  fehlt  Zacdf'/H- 

felbc  nu  aurf)  MP  18  genindjt  Ijatt  Xb  18; ]9  gemacht.  %m  brüten  tage  (tag/)  auff= 
erftanbcn  fcon  ben  lobten.     3c^  dfr/H-         19  »an  ber  boot  /         iO  aUc  feljne  ABGHLMOQV 

geloubcn  T  21  t)infür  b  »orban  nicfjt  niecr  X  23  ju  erfülle  Xh  23  21  erfüttcn. 
9lufigefaren  gen  -^limet,  ©i^enb  jur  rcö^ten  .f)anb  ®otte§  !c.    3^  dfgU-  24  auffgeforcn   fei) 

gen  VXYZabcdfgik  opg'^eclöme  i§  t5  l  Satter  fehlt  Y  24J25  ent))fangert  V  enlfangen  <)t66e  .V 
2.>  fifecn  TT  fittc  X        26  fönig  LQTUVXYZabcdgik 


2.   (Jtne  futje  gotm  b1  be§  ©lauben».  393 

güttev  1)1111  t)i)mell,  f)ett  uiib  erben.  SerCjalben  cv  i)elffen  tan  mi)r  unb  ollcnn 
glalobigcn  ^nn  aEen  un§crn  nottcn,  loibbev  alle  un§cr  Inibberfodjev  unb  fet)nbt. 
^d)  gtatoli  bac-  er  Inibcr  fon  bonncn  Hon  bcm  lnjnicll  fomcn  toirt  nm 
iungiten  tag  ^u  ricf}tcn  bic  köcnbigen,  bic  bcun  crfunben  tucrbcn,  unb  tobten, 
5  bic  t)n  bC'5  Oerftorlien  finb  unb  alle  menfc^en,  aüe  engel  unb  tcuffeÜ  für  fel)n 
gerid^ts  ftuel  tonten  muffen  unb  l)f)n  Icliplicfi  fcfien,  mic^  unb  nllc  fcljnc 
glnlnbigen  |iu  crlofeen  oon  bcm  leljplidjcn  tobt  unb  alten  geprccf)en ,  unb 
ttuftraffen  elüiglic^  fel)ne  feljnb  unb  Iribber  fac^er,  iinnb  uns  Don  l)f)rer  getooEt 
elriglitfj  ^u  erlogen. 

'«  "^^i  britte  tcijl. 

36f)  glalüb  ijnn  ben  l)el)ligcu  gel)ft,  ctinc  f)et)Iige  G(}riftItcf|c 
firc^e,  el)n  gcmcl)nf djafft  ber  f)cl)Iigen,  el)ne  üergebung  ber  funb, 
oufferfte^ung  bej  flei)f(^e5  unb  ttjn  eloigeg  leben.    5tmen. 

Dal  tft: 

IS  3<5  glaftb  nit  aÜetjn ,    ba»  ber  f)Cl)Iig  gcljft  el)n  martiaff tiger  gott  tft 

mttt  bem  natter  unb  Äof)n,  feonbcrn  nud)  t)u  unb  l^u  bcm  imttcr  burd) 
d^riftnm  unb  fel)n  leben,  Icljbcn,  ftcrben  unb  atle---  \va^  üon  i)t)nt  gefagt  tft, 
niemanbt  fommen  nod)  ctthia-.'  bcffctben  erlangen  mag  on  be«  l)el)ligcnn  gel)ft§ 
tüerrf,   mit  milchen  ber  oattcr  unb  Sof)n  mic^  unnb  alle  bie  fcl)itcn  r[)urct, 

2«  ttictfet,  ruffct,  |eud^t,  burd)  unb  l)u  6t)rila3[.3?8]fto  Icbenbig,  f)cl)Iig  iin  bgel)ftlid) 
mad)t  unnb  alfeo  tjum  2>attcr  brengt,  bcun  er  ift  ba«,  bamit  ber  Datier  burd) 
ß^riftum  unb  ^nn  6f)rifto  allec'  mirrft  unnb  Icbenbig  mod)t. 

-^ä)  glalüb  bas  bo  fcl)  auff  erben  Bf  Igelit  bic  toctlt  ift,  nit  me()r  benn 
ctinc  £)el)Iige  gemctjne  6t)riftlid)c  fird)e,  ttiilc^c  nit  anbcrc'  ift,  bcnn  bic  gcmcl)ne 

25  obber  famlung  ber  bcl)Iigen ,  ber  fruntraen  glalnbigeu  mcnfc^en  auff  erben. 
SBilc^c  burd)  ben  felbcnn  r)cl)Iigcn  gct)ft  Dorfamtct,  crtiantcn  unb  rcgiret  iDirt, 
unb  tegli^  t)nn  ben  Saciatncntcn  unb  loort  gotti«  gemc()ret. 

}  >)nn]  Ijm  VXYZabcdih  cnbc  in  ber  ectbtn  l  213  Jeinbo.  S5on  bannen  er  fomen 
loitb  ju  tid^ten  bie  Sebenbigcn  »nb  bic  lobten.  Jdö  dfgik  3  »on  bonncn  fehlt  I  oon  bem] 
»om  /'  »on  ben  VZac  Rinteln  ac  4  tobten  Tl'  .5  ^n  be§]  Botl^cnn  -V  otlc  mcnfd^cn 
fehlt  I  feinem  Zacdgk  6  rid^t  ftuH  21  rid^tcrftul  P  ftutt  F  >)]^n  fehlt  .Vi  ,'  prcd^en  .1/ 
S  in  ber  emiii^cit  l  un§  fehlt  MP  jrem  /'  9  in  ber  ctoidöe^t  l  jucrlebigcn  Xh  10  te^t 
be§  @Iaulen§.  lY  bcet  be§  g^ctouen^  l  11  an  ben  V.XYZabcdfgil-  11 13  e^nc  bis  9lmen 
fehlt  dfgil-  12  c^ne  fehlt  Zac        Junben  VYZac  fünbcn  Xh  13  ctjn  fehlt  VXYZabc 

14  %a%  ift  fehlt  Y  IT  leben  »nb  b  Ic^bcn  fehlt  acdfijl:  IT'IS  unb  (2.)  bis  wog  ffhlt  »i?» 
18  bcffelbcn]   boftelbcn   AVVIU'W  bei  fclbigen  7yi7.-   fehlt  l        Bcrcrig^cn  /  l'J  wctd^cm 

FIQXZabcdffil-   loeltem  ->'  hjitdjcm  V      onb  ber  fon  )'        tl)urcl]  onftedtt  l  20  ijcuct)t]  ett 

iuedt  /      burd^  fehlt  l      bord^  ß^riftum  »nnbe  in  X       21  gu  bem  /      bringt  FOIOPfi'Xbdf</ik 
))ringt  -1/         22  oHe  bingt  .V      murdtl  F  lourdet  /         22J23  mad^t  (machet  /').     ©ine  ^eilige 
G^rifttid^e  flitd^c  (fiird^  /).     3d^  dfgik         23  fc^  fehlt  1  fetjn  1'        24  ß^riftcnlid^c  LMQTW 
bic  fehlt  HP      gcmcin^eit  -V         24!2ö  bie  »ergaberingc  ber  l^etjtigc  l  2.5  Scrfamlunng  /" 

2$  felbigen  dfgik      ^ailgc  .1/      Dcrfamett  Q      »erb  Xb        27  toglid^cn  P 


394  i'dbüd^Icin.    Iö22. 


^d^  glQtrb  bac-  niemant  tan  jclifl  tucrbcii,  bcv  lüt  ijn  bißcr  gcmcljiic 
erfunbcn  iDtrt,  cl)ntretf)t(tcf)  mitt  \)in  liaLItcitb  linit  cl)iicm  glnlobcii,  lnortt, 
incramcntctt,  tioffmmg  unb  lieb  imb  fei)n  ^ube,  fc^cr ,  lici)b  ober  fuiiber  mit 
1)1)1-  fcitg  »erbe,  c^  fei)  beim  bah  ev  fid)  mit  t)l)r  ooiiimc,  rovetjnigc  unb  1)1)1 
glei)cf)formig  liierbe  l)nn  nllcn  bingcn.  » 

Oscf)  glalnb,  bnc-  l)n  bifeet  gemeljiie  ober  (>l)riiteiit)ei)t  nllc  bing  gcmci)ii 
fitib  uiib  eljiiß  iglicf)en  gnttcr  beo  anbcrn  et)gcn  unb  niemnnbt  id)tc'  ciigcnn 
)ei),  bnrumb  ml)r  unb  ei)uem  iglic^en  glalüBigen  nüe  gcpet  unb  guttc  iDcrd 
bev  gautien  gemel)iie  t.ui  Ijulff  fomeu,  bel)ftcf)n  iiiib  ftercfen  muffen  tut  aller 
ljel)tt  i)nn  leben  unb  fterbcn  unnb  alßo  cl)n  iglid)er  be-S  anbern  purbcn  tregt  w 
®ai  6,2tütc  ©Quct  -^^nuluö  leret. 

3d)  glaub  bac<  bo  fei)  l)nn  ber  fetten  gcmclin  unnb  fonft  nlirgcub 
bergebuug  ber  funb,  bau  auffyr  ber  felbeii  nid)t  l)clff  luic  biet  unb  gro^  bie 
gutte  Iterd  l)mmcr  fcl)n  mngen  Ijur  funb  bergebniig,  a6er  l)nncr  ber  felben 
nitt  fcfjabc,  toic  biet,  groffs  unnb  offt  gefunbigct  luerben  mog  .jur  ucrgebung  i^ 
ber  funb,  Initcfje  btcl)bt  mo  unb  mie  tauge  bie  fclbeu  einige  gemebnc  bleibt. 
3)iaüi,.is,isälliicf,cr  (5t)riftuu  bie  fc^tuffeU  gibt  unnb  fpricfjt  Wattl).  18.  älnivi  l)t)r  loerbct 
auff  bl)nbeu  auff  erben,  fot  auffgepunbeii  fcpu  pn  bcm  tjpmell.  Teffctben 
glcl)cf)en  tiu  bcm  enheteu  ^etro  an  ftatt  unb  bebeuttung  ber  entu'leii  epnigcn 
maitö.  iG,i9fivc^eu  llcattl).  h>.     älniv  bu  Inirft  auff  bpuben  k.  -'u 

Zsä)  gtalub  ba-j  bo  ^ufunfftig  ift  cl)n  auffcrftet)ung  ber  tobten  pn  loilc^er 
burc^  ben  felben   l)eptigen  gcpft   loirt   loibber  anfferUierft  liierben  alley  ftepf(^ 


/  ncmeinljcit   A"  2  hjivbt.  unb  co  .V'/         elinlvcctjtlicf)   AI/   ciutvedjtinlid)   lacdik  ain= 

ticdjtiattic^  /       IjoUcii  iliJ.Xb    (jolbc  -N'         getaubigcn  Wort  /  3   Sacrameitt   FYacdfijil; 

3ubc  (3ubc  6),  §cl)bc,  te^cv  V.WZabcdyil.  ^nh,  ,pQt)b,  Meljcr  /  Siicidt,  '^et)bEn  oft  funber  l 
liuleus,  geiitilis,  lisereticus  mn        tcljcv  fehlt  LMPTU  I  lucibc]  »Bevbcii   /  tliad^  loorben  / 

berjcmc  J/  t)^t  (S.)]  bir  GO  .■),6  bingen.  5Bic  ©cmeinc  (öemoin  /  i  bcv  .^iciligcn.  34) 
dfyil-  rt  geiticinfieit  .V  7  (iiibj  (I)  A'      unb  (J.)  fehlt  Zcdfifd-       iljlidjcn   fl  ibUd^cit  -V 

gi'itter]  ^üttev  GO  anbcv  31  ctjgcns-  (1.)  l>  id)t§]  nid^tä  D^yXYIl  cljgcnn]  cljgcnä  Y 
.V  ijcblicijen  .V  g^clouighcn  incuid^cn  /  9  gemcinlieit  .N'  hilft  FHILMPQTUWb  fictj 
ftee  .A7<       mid^  fterdc  Xh  lo  i)nn]  m  DHXh  m  W       Hebtic^cv  A'       tiürbe  XZuhcdf<jll; 

turbe   Y  toft  /      btogc  ,V  n  Saut  IZ      icit  ©aintf).  /  IfJ-J  6>al.  ö.  tcret  (teevt  fy). 

Sergcbiing  bot  ©ünbcn.     ^$\  dfijih  l>  bot  ftl)"  -^         iicmeinljeit  A'        unnb]  ufi  bao  Xb 

J3  füuben  fiil.-       iclbe  VY   iclbigc  i         14   guttc  WX!  guten  b       möge  IT      \n  bcv  /•'/    in  Xb 

\db\a,tn  dfill  ir>  iiitt]  nid^S  T  gcjunbet  /  ;u  bct /Y  .yi  O'/^tJ////  jn  Xb  li!  fette 
FlVXYb    fetbigc  Zacdfiß         gcmcinljcit  K  17  Slott.  28.  //   "JKatt^.  am  .18.  T  motllici 

am  .jcBüi.  b  «Dlatt^.  om  ac^jc^cnben  Kapitel  c  J7ilS  9)!att^.  om  (om  fehlt  l)  is.  6ap  2ßa§ 
iv  auff  Svbcn  lofen  luetbet,  fo((  auc^  im  ■&imel  [oft  fein,     leffetfcigcu  dfi/ik         18  »ij  locftcn  A' 

fipgelocgct  A'  i)iiu  ben  Z  im  c  1a  feldcn  y  leffclbigcn  Zac  l'.i  cingelcn  (l.)  1  cnigen  .V 
entictigcn  A7;  cinjeten  ('2.)  I  enlicligcu  Xb  ain^cln  /'  ainigc  .'//'  ber  ftunbcrn  cnigen  N 
unb  einigen  (ainigen  /)  Zncdfifik  JO  fivrf).  1'  9:iatt.  2iy.  II  TOattf).  am  Hi.  '/'  ^Jiatli.  jtt.  Y 
■JJlattliej  om  fct^jcljcnbcn  Pnpitcl  '  ^fllallt).  om  .IG.  ßop.  ?lUeä  dfjil-  »ploeficn  .N'  bljnbcn  op 
erben,  bot  ja!  g^cOonben  iBcfcu  in  bc  l)cmcl  l  lioj^l  auff  evbcn  lofen  loivft  ic.  Stuffctfte^ung 
(auftetfte^ungc  ijkl)  bc§  Steifere?.     3c^  df-ßk        21  bo  fehlt  X        22  fcHJcn]  fctbiflen  f  fehlt  l 

bovMjccIet  -V 


2.    WiiE  futjc  Jotiit   h)  bei  ©loubcit»,   ri  bf*  ilktctiiniet-;.  395 

bai  ift  qUc  menfc^cii  iwdi)  bcm  lcl)b  obci  flel)ftf)  frum  unb  bb^m ,  alfeo  bn--- 
eben  baä  fefb  fte^^c^  [Sl.  ß  1]  ba§  geftorben,  begraben,  öorlüefecn  uiinb  mnncficr 
Iticljfe  inubfomen  ift,  Iribbev  fomen  foH  imb  Icbcnbig  Uicvbcn. 

^\d)  glntnb  ba-j  nod;  bcr  Qnffcrfte()ung  jel)ii  luivt  elju  cluigec'  leben  bev 
!^ct)Iigen  nnb  ettiiges  fterbcn  ber  funber  unb  l^toeljffctt  on  bem  allen  nitt,  ber 
nattcv  buvcf)  bcn  ^obn  :^\[ieiiim  Pf]viftiint  unBcrn  i)m:n  mit  unb  l)n  bem 
I)el)Ugen  gel)ft  »erb  mi)r  bifte  ftucf  alle  laffcn  geicf)cl)en,  bao  lielift  'hinten,  baö 
ift  Ge  ift  trcnjüd)  unb  gelDiß  wäre. 


[2c.j  ^,1^  liattcr  mif^cr. 

lu  ©orrftebc  nnb  licrci)ttungc 

tju  Bitten   bif   ficBcn  Bitt  hon  gott. 

a32Itter   unfeei    bcr    bu    bift   i)m    l)l)men. 

Sie  meljnung: 

•D  almerf)tiger  gott,  bie  tnel)!!  bu  burd)  bel)n  gruiibloff^  barmbcrl!ic!ct)t 

>5  nnfe  nitt   alleijn   Iju  gflaflcn,  fjonbernn  aucf)  gepottcu  unb  gelerct  b^ft  burdj 

bel)nen   einigen  lieben  feo^n  unfeern  l^errn  3'^cfii"i  t?l)riftnm,   ba§  ft)t)r  burd) 

fel)n  forbienft  unb  mittcU  bid)  einten  Imtter  arf)teu  nnb  nennen  foücn,  fo  bn 

bod)  biUid)  nad;  aller  gercd}ticfel)t  etjn  gcftrenger  rid)ter  iel}nn  ntodjtift  über 

unB  funber  bie  >ut)r  fto  Oiel  unb  fdjlüerlid)  luibber  bel)nen  gottlidjen  aller  beftcn 

toitlen  getban  nnb  bid)  ertiurnet  b'ibeu,   S^o   gib  nnfj  burd)  bie  felb  barm= 

l)er^irfel)t   ijnn    unßer  bcv^   el)u  trofttidje  IjuDorfidjt  bel)ner  üetterlidjen   lieb 

unnb  laff,3  unß   empfinbenn  ben  aller  lieblid)ftcn    fd)macf   unb  fiifficfel)t  ber 

tinblid)en  fic^erlje^t,  bas  luljr  mit  freubcu  bid;   el)nen  imter  nennen,    tennen, 


20 


1  im^  FGIOUVWXYZahcdtYik  gubt  Biibc  qhjabt  N  ftome  dfijlk  l'ö§  /'/  iojc 
di'ijih  ■>  bofjciliiflc  Zacdfyih-  flc^jj  Q  liorluegcn]  uotratet  X  2j3  mandjevtet)  inelifc  Ih 
3j4  werben,     »nb  ain  (Sreige^  Ccben.     ^ä)  dfyiL  4  im^  FILMOPiyrrvWXYZabcdfgih 

5  tin  eljn  ewigl  1'  on]  an  FclULMXOrQTVVWXZahcdf'iü.  allem  Fl  aUc  N  7  Werbe 
I.MPQTUVXYZaUdijik  ni^r]  wir  b  alle  befc  fturfen  boevgtjeieit  l  l^e^ft]  ift  ZacdfyU- 
ij  %as,  »attet  unßer]  6l)n  !ur^  form  beä  '4>a'"  iiofler  ju  »orflen  »nb  ju  betten,  für  bie  Sungcn 
linber  ^m  (?[)riften  g(ou6cnn.  ®.  ÜK.  S.,  hierauf  die  Vorrede  Uns.  Ausg.  6,  11,  4 — 15  II 
10  Sorr'^cbe  unb  fel'lt  l  11  titt]  gcjcebe  .V  v>  in  bem  FX  13  motinung  ift.  F  3)let)nun9 
ift  ///  14  bie  Wc^U]  nad^  bem  .\'  grunttogcn  milbc  barm^ortic^cit  .V  I'oteras  efiuiilem 
omnipiiteiis  Deus,  luum  purlequi  ius,  et  feucrum  in  iios  peccatmes  f.\erccre  Judicium,  (J  toties, 
et  tam  grauiter  contra  uoluntateni  tuani  rlelinquerinius,  tcq?  offendeiimiis,  Verum,  cum  per 
mifericordiam  mn  15  oK^en  A  16  fun  II  1TI20  fo  bis  ^abtn  /eklt  mn  18  aller] 
ber/  gcred^tigtctjt  />  ftrenge  A'  ftrenger  ^/Z-  med^teft  6'f>  möd^ftcn  i  /!;  armen  ßunber  A' 
le^ber  %o  X        ftcrtirf)  Q        bet)n  V        btjncn  tilgen  bcncb^eben  gotlüen  -V        boftcn    00 

20  getfton /'     erjörnet  fcrjornct  I")'     feiten  7'       20/2/ bc  ijuluen  b^ne  grüttofteljarmficrtigteit  .V 

21  bn^em  ^crtc  -V        22  emjifinbcnn]  fpoercn  unbe  befinbc  X     liebtid^iften  gefc^mad  /        2.5  mct 
btifco^)  l 


396  »etfaücftlein.    1-S22. 

liebelt  unh  nitruffcn  miigcu  l)iiit  allen  unfecvu  tiobteii.  betjütt  xm^.  has  m}x 
beljn  tinbcr  blcl)beit  iinb  nit  iunid)iribcii ,  bao  \vi)x  au%  bl}V  aller  lie'bften 
nattev  cl)ncn  ciicf]vc(flid)eii  viditev  imnb  iinß  ielb  aiiß  tinberii  t;u  fetinbcn 
mad)cii. 

Xu  Irilit  and)  ba-j  iin)v  nit  allein  nattev,  feonbern  t)nn  gemeim  unBcv  ^ 
iiottcr  bid)  nnvnffen  unnb  alfeo  etintrecf)tlicf)  fnr  alle  tampt  bitten.  Xarnm'b 
gib  unß  etjn  el)ntrccl)tlid)e  brnberlidjc  liebe,  bao  lutjr  unß  aEjampt  nuirtiafftige 
bruber  unb  idjtticftcr  crtcnucn  nnnb  adjten  unnb  bic^  el)neii  gemel)ncn  itu§crn 
lieben  natter  fnv  alle  unnb  i)berman  bitten,  al§  el)n  finb  für  bas  anber, 
|S9t.  6  iij  gegen  jcljnent  natei  tl)ut,  laß  nicntant  unter  unß  bac'  feljn  fudjcn  obbcr  m 
bc§  anbern  für  bl)r  norgefien,  feonbcrn  abgctban  oHen  f)aff3,  nel)b  unnb  ^hiitrac^t 
unfe  al*  bie  Inaven  frumen  gottiö  finbcr  unter  cljnanber  lieben  unb  al^o 
et)ntred)tlid)  lagen  mngen  nit  meljn  liatter  feonbcru  unfecr  öatter- 

5Iuc^  bie  tiiel)ll  bu  nirfjt  cijn  lei)plid)ei  Patter  bift,  bev  aufj  ber  erben 
ift,  ßonbernn  ber  bu  pm  l)l)meE  bift  cpn  gcpftli($er  Patter  ber  nit  ftivbt  unnb  is 
ungcinili,5  ift  unnb  pl)m  felb  nit  belffeu  mag  mie  ber  prbenifi^  nnb  lepplidje 
Pater,  bannt  bn  nuß  ank'pgift,  mc  nbcrmeffig  bn  cpitii  beffcr  Patter  bift  unb 
lereft  |el)tticf)  Patterfd)afft,  Datterlanb,  frcunb,  gutt,  flepfdj  unb  blutt  für  b^r 
porad^ten,  S30  gib  nuß,  0  rmttcr,  ba-?  irpr  and)  bepn  bpmlifd)  finb  fet)n 
mugen,  lere  unf5  ber  feelen  unnb  bec'  l)pnilifd)en  erbtcpll-j  aUepun  marnebmen,  m 
bas  unfe  ba^  ^epttlidjc  Patter  lanb  unnb  prbifdje  erbgut  nit  bctriege,  umb= 
fange,  l)t)nbere  unnb  ganti  tm  prbifd)enn  fpnbernu  niad)e,  ba-j  Irpv  mit  redjtcni 
Uiarcn  grunb  mngen  fagcn:  Ü  bpniclifd)er  Patter  nnfter  nnb  mpr  marljafftig 
bel;n  t)l;nilifd)e  finbcr  finb. 


/   mogfii   ir        bol]  botnil  ('f;/U  /, -'   lut)  l)t  bl)iic  leutu   tinbcr  .V  :?   nioegljc 

l'Iiucn  /         uorltcvcfc  »\'        i';3  \vt  »,  bie  ßl)t)  onfc  minlitc  Babet  jljt  /  :.'  licljftor  GOacdijik 

3   ic^tetflife    .V    fa^redtüc^cn  ffä-  tinber    AJiCDGBL.MorQTUVWYZacdfyi  .;   Ca 

toultu   iV         ijnn    flcmelju   feldl  m  n  6  Eintrec^tigttidö  ledgih   atntrec^tigttid)  /'        fompt 

fehlt  I         7  cinbrnc^tigc  .V      brübcrlid^e  feUl  Y      tie'6cn  ACDQOUW      altofiamcnbc  J\'  alle  ' 

wat^afftig  ao  S  Sd^lticftctn  /'       Sctennen  -\7  H<ß  cljnen  hi.t  für  fchli  J  i)  für 

(tut  7'U)  unb  alle  y>/-jU "/'',' '/TU'  /i9  Bater]  leuc  »oberW  ?i  obgct^on  11/  ,5h)ct)trad&t -^ 
12  itnfel  »n  b  »nnb  /'  ons  allen  al§  /  tinber  8ni>e§  N  unter  l'eJdl  I  i:i  eBnttec^tigfttcf) 
U.\Zhcdi/i  ointrec^tigflic^  /        möge  IT  14  CS  nadö  bcm  A'       auff  erben  IWYZalicdfyü- 

7.5   6onber  LT        unnb|   mä)  LMPQTZacdfgik  ir>ll6  tnb  gcloliS  -V,  16   ift  ober 

MTZcdfgik  mag]  mugc /..!//'(,' ?■  tan -V  can  /  7«  77  loic  ber  irbifc^e  fatcr /'/  /fi  jibiid^c 
XZabcdfyik  17  onfeet)gift|   to  fcnncnbc  gifft  -V       wo   aiierfloebigen  .V       böffcr  G  |)öfjer  " 

18  freunb]  cogiiatos  mn  flel)jdf)iS  .\'li  /.S'//y  cariieni  qiic>i|;  et  sanguiiieni,  et  quicfiuid  taiide 
lublime  in  niuiulo  eft  v>n         l'.t  Bn?  od^  Icue  Baber  A'      tinber  VXYZabvdfijik        20  mögen  U' 

erffgubeS  X  21  betrüge  /'/  Jl  22  umbfange]  boftvirfe  .V  22  t)rbifc^c  )'  tinbcr  .1/7' 
2:i  watcm  lAlPlVXYZb  wäre  y  IBarem  rechtem  l'  mögen  W  filjmtifc^en  //  2t  fein  l'lIIXb 
fcljnb  GOQ  fc^en  LMPTUVY  fein  (feien  n)  mugen  Zacdfyik 


2.   eine  fiirje  ?^otiii  c)  bc?  ajatetimiet?.  397 

l©ic  erftc  üitr. 

©etie^ligct  löctbc   bcl)ii    iiame. 

Sic  mel)nun9  ift: 

0  almed^tiger  gott,  (icbcr  l:)l)inclifd)cv  imtcr,  beljn  t)ei)licici-  immc  luirt 
Qufl  bifecm  elcnbcii  jamertal  lcl)ber  fjo  mand)feltii^  uorunlicljliflet ,  neileftcvt 
unnb  c(efrf)ined)t,  liiivt  pieten  binc^cn  t"  flccDflct,  ba  bel):i  elire  nit  an  ift,  loirt 
aud)  l)ii  inclcn  ftiitfen  iinb  lui  luiibcnn  mitH'vaiHl)t,  ba-j  aiid)  ba-3  fd)cnblicf) 
(eben  icotl  ei)n  idjaiib  unb  iiiieljv  beljnv  t)cl)ltgcii  luiinen»  moc^t  l)ct)ifen. 

<B]o  a,[b  miB  bei)n  gottiid)  (^iiabo ,  bn-j  un)v  iiiiB  l'ov  aUe  bcm  öefiutcn, 
bas  nit  ^u  c[)v  unb  lob  bcDiico  l)ci)lincn  luimcu-?  voi)d)t.  •'öilfi  bn-?  aEc  l^cuOciei) 
unnb  falf(^e  fegen  abgcttian  tuerben.  öilff  bn§  allerlei)  befc^loercn  be§  teuffel§ 
ober  c-rcaturen  buvd)  beijncn  naiuen  aiifffiorc.  •'oilff  bao  alle  miBglanjben  uiinb 
ubirfllanibcn  auBgeiinirljelt  locvbeii.  öilff  bao  alle  felfcrcl),  fatfd)c  lere,  bie 
fid)  t)nn  fd)el)nn  bcl)nv  nantcnc-  bavgcbcn,  \n  nid)t  luerbcn.  .&itff  ba§  aüev 
folfc^er  fd)el)n  bev  inavljcljt,  frnmfel)t,  l)ei)lirfel)t  niemant  betriebe,  •'öilff  ba-3 
nic[i*[.6iii]mant  bel)bet)ncm  namcn  fd)Uieve,  lieqe  ober  tricge.  iScIiüt  unß  l'or  allem 
falfc^en  troft  unter  bel)iiem  namcn  ertidjtet.  iü'liiit  nnfj  nov  aller  geliftlidjcr  boffavt 
unb  e^teler  eljr  ^citIid)-S  rbum-i  ober  namens,  .öilff  bo3  tnir  l)nn  allen  unBern 
notten  unnb  gepred)en  bcl)nen  [)cl)Iigen  namcn  mngcn  anruffen.  öilff  ba-j  tm)r 
l)n  bcr  aniift  nnfäcv»  gelniffcn  unnb  am  let.iten  ftcrben  bebneo  namcn  nit 
üorgeffen.  öilff  ba-j  mn  i)n  allen  unBern  giittern,  mortten  unnb  locrcfcn 
bid)  aUebn  loben  unb  clircn,  nit  unB  baoou  et)n  namcn  geben  ober  fnd)en, 
Bonbern  bl)r  allcljn,  beo  alle  bing  allcljn  finb.  i8el)ut  nnfj  nov  bcm  fd;enb= 
liefen  laftcr  ber  unbanrfpartel)tt.  öilff  ba§  an%  unfeernn  gutten  lücrdlen  unb 
leben  alle  anbere  gereijtit  merben,  nit  un^,  fjonbern  bid)  l)nn  unB  tuiloben 
unnb  bcljnen  namcn  ebren.    öilff  ba-ö  auf}  unfjcrn  bofjen  lücrrfcn  ober  gebred)cn 


3   ift  /'elilt  J!  4    fllmet^tiü^e   etoigfjeciobt  -V       tiebfr  fehlt  mn        ftiüigc  beiiebljebe 

gotlidFe  §oete  naine  -V         .",  op  bit  ba(  bcr  trauen,  olacij  /       monic^fctttifl  liHI.MQTVVXYZ 

abcdfg   maiiigTeltig  I'li      rorunge'^cljligctfj  E      »erloftort  (''"  fieteftert  //        ß  terfd^itiad^t  FI 

gefd^me^ct    VX'i Zahriy'd-        gra^gnct  FI  togetcdjt  -V  jugccljgnet  XI        an]  inne  -V  7  ^n 

BieUn  ftüden  unb  i<:ldt  I      uil   TW      fyi  fehlt  FI      tofeunbenn  i\'        8  nnmen  /Cn        9  Sjo] 

a)Tumb  d   2orum6  fiph        oüem  P\hf  oQe   U'        ^ütcn  /.  10  rcl)döt]    mort    9t)cboen  / 

71  fetffiflfn'nflf  -^         a6getl)on  M'/         nierbf  /•,"        teuffcfS]  Boc6engeiftc§  -V  l'2il3  »ngetoiie, 

b^getoue  »ft  oucrgeloue  Bt^gctabet  ^V         Ui  utirglohibcn]  obctg(Qu6en  (iVWXZahcdfgih  fehlt  l 

Bnbe  Batjc^c  jV        it  t)nn]  Bnber  bcm  .V  im  /      b^ne«  ^itflfn  ^'      nomcn  FH\      ot^cuen  A" 

15  ^Qpotijl)  /      fnimifcit  HZ  frumic(et)t  .V  frumigteit  «e  frömtoit  /"  fromtcit  dtfik      6ctricgen 

UVXYZah         16  obber  //      aücn  Q  IT  tröft  -16'       gebid^tct  .V  Bebedt  /       f|ouerbl)c  .V 

18  TumliS  F        19  mögen  IC  mugen  fehlt  Zacdfyih        20  onvfte  Bnbe  notfi  Bn^et  confcicntien  -V 

gemifien?  PVXYbcdfgil-      Iclften  (lo  legten  fehlt  l      fterbcn]  enbe  Buße?  bobc§  -Y      beljnen  H 

namen§  FIMPbih  ^itgenn  nomenn  -V        nit]  tjo   nid^t  K  'JS   b^ng   fl)nbt  l'  fe^nb  77 

Bor]  Bon  7  24  bet  fehlt  W       Bnbantfperfa^t  FI         25  onbet  minf^en  A'        gere^gt] 

Berweäet  l        2r,  Bn|ern  auS  F      unfecrn]  Bnnier  MP 


398  S9ctbiid)tein.    1522. 

niemant  gcevgert  wcrb,  bcljn  iiameti  ]ü  iincl)vcii  obbev  bcljit  lob  naä)  ^u  laffcn. 
Seljiitt  iinB  ba-j  tntir  iiid)t'>  6fc\cretm  Inibbcr  licl)ttUcf)  noc^  eftiig,  bae  ititt 
bet)ncc'  namens  c^rc  unb  lob  fei),  imb  fjo  lol)r  foldjo  Incrbeu  Bitten,  Inolteft 
un^ev  tort)et)t  nii^t  cvtjpvcn.  öitff  bao  iinfecv  lc6cn  ol^o  jel),  bo§  lut)r  al§ 
tDQrt)afftig  tinbcr  gotti-:-  crfuiiben  »tievbcn,  bao  beljii  uctortictjcr  nnine  iiit  s 
inudfonft  ober  faljcf)lid)  u6cr  imfe  gencnbt  tnerbe.     ''^t^JiCf'Oi. 

Unb  t)n  ha?^  gepett  t)6ren  alte  ijfalmcn  unb  gcpctt,  ha  man  gott  l)nnen 
Io6et,  etiret,  finget,  bnncfet,  unb  bas  gan^c  alleluin. 

^ic  aiibcrc  öitt. 

(?  5  u  t  0  nt  e  bei)  n   v  e  ij  ü).  i» 

Sie  nict)nung: 

2;i§  clcnb  leBen  ift  ct)n  xtl)ä)  iiEer  fnnb  nnb  luifeficllt,  bavljnne  el)n  ^evrc 
ift  ber  I'OB  gelift  atlev  Bo^fictjtt  unb  funb  el)n  nnfnng  nnb  iHiiuBtfdJQttf. 
3^ft)n  rcl)(^  aber  ift  ct)n  rel)d)  aller  gnaben  nnb  tugent,  larijnne  el)n  t)crr  ift 
3'!^efn5  P^t)riftu-3  bel)n  lieber  Sofin ,  aller  gnnbeu  unb  tugent  eljn  iiaubt  unb  '■'■ 
anfang.  2)arumb  feo  t)ilff  nnb  gnabe  un^  lieber  bater.  Öiib  un^  für  allen 
bingen  eljn  vcct)ten  beftenbigen  glalnbcn  bnu  Pljrifto,  el)n  nnerfdjrocfenc  boffnung 
bn  bcbn  barml)er^icfebt  Unber  alle  blöbirfebt  unfjer-?  funblid)en  geUiiffeu,  Cnjne 
gvnnb  gutige  liebe  Iju  bl)r  unnb  allen  menfdjen. 

■^ebüt  unß  bor  ungltaUVben  nnb  bor|ilticb[3?'.('' "ülffcln  nnb  eubtid)em  ncbb.  ^o 
.^ilff  unfj  Don  ber  unflettigen  luft  ber  nnfenfd)ct)t  unb  gib  unB  ebne  tiebc  tju 
ber  iundfraUifrfjafft  unb  aüerlcb  !eufd}el)t.    .s^ilff  nn^  aufe  ber  tilnitradjt,  Weg 
unb  unfrib,   nnb  lafj   ]n  tonten  beljuä  rebd)v  tugent,  ben  frib  nnb  ebnicfebtt 


:.'  iBcbev  FOlMOPWXbcdfyih  noäf  K  cloiglic^  VYZnhcdfijil  cloiilüiä)  .\  .7  iiomen 
Zacd/'tjl-      unb]  noä)  Xacd/'i/il-       fottirf|§  l>      luullcft  F  f(o  mit  X  i  iinHet  tov^Ei)!)  onl  / 

f)ötcu  /'  uorftoeren ,  gmibev  miüc  biitl)  nur  ^rfiideu  to  bljiicm  Inuf  imbc  erc  tinb  to  xm%n 
mtttic^cit.     .^lelp  batl)  olle   tinfte  leiicnt,   luortft,    uiibf  lucrdEc,  banden   mibe  tiog()i'ttc  nlfjo  6>)n  ^ 

jct)|  moet  rocicn  /  .>  gobe^  »ov  bimcu  ogl)cn  ftcbce-  lucvbcn   gcuunbenn   .V        bcljn]  iein  li 

bl)«    liKge   feoete   unb'lite  K        namen  Fl  (!  Borgfjfcue^  A'  ticvgl)cef§   /  Tjfi  Unb  bis 

aUeluio  feläl  l  7  gcl)6ren   FIÄZo/irdfqi/.  S  Itcni  liiu-  pertiiiot  liae  iiox  Haleluia.  inn 

.^aletnia  cd/'i/l/,-         u  3)ic  fehlt  Tl       nial)ming  ift  /'  nictjnung  ift   /  /i'  funb  unb  fehlt 

VXYy.alicdftfd  iniiiiis  gciipris  Hagitia  mji  bnttjnncn  VXYZdh  /.•;  ()otoi)tfi^aH]  copteljn  < 
14    ?luerft   bljn   tl)lc  A'  ift   nbct    A7/  unb  fehlt   I  ir,    fun   //  !('>    6o  fehlt 

l,m'i.>TrVXY/((hrdfifil.       gnabe]   ontfninit  /       fnr|   «ov  IC         IT  beftenbigen]  «oUiatbig^e  / 

Ijnn]  nn  /      ßljriftiim  XL       Ijo^ien  -V  in  funblic^cn  fehlt  I       gcloiflen]  confricntien  .\7 

gctniffcnä  Xhdfjil.  l'.i  gütige]  giitte  LMI'QTFVXYli       ginc  ('Min  f)   bvünftigc  fiiffc   lieüc 

Zacdfjil:  ®en  »afte  goebe  licfbe  /  anleiitem  ....  iimorem  m  n  lieic)  beftenbigc  leuc  -\'  unnbj 
»ox  K        21)  »ctjtocljflen  .1/7'      enbc  n^t  tot  bcm  c^nbc  toc  /      cler|)eiatioiieni,  item  inuidiani  mn 

enbttid^cn  //''  enblic^en  1'  21  cnc  rel)nc  tcue  N  2l'2->  Sicfic  ju  allcttcl)  jud^t  trnb 

feuft^cit  ifil:  -Ji  mag^cboem  /  bem  tlocbracf)te  -V  '22,23  (ricg  unfricb  /ocdfiiil  2:s  unb 
unftieb  hin  401,20  bittet  fehlt  im  Straßhiiri/er  Exemplar  von  11'  jn  funien  //  Uvetbe, 
enic^eit   A'        241399,  1  coiiconloin  ac  plaeidam  agamua  iiitani  m  n 


2.   6ine  turjc  ^form  c)  bcg  SBatctimfet?.  399 

unb  ftiüe  rüge,  .üilff  "»B  ^<^»  nit  ^otn  obbcr  anbcr  6ttterfcl)t  i)iui  uufe 
iel)n  rcDifj  itbivfomiuc ,  Boiiberu  biivrf)  beim  iViiib  l)ii  iiiifj  x(c\m  i'DiifcÜifle 
fufficfeDt  imb  6riibevlicf)c  tvclu  unb  nUcdel)  fnmtfdjant,  miltirfci)t ,  ianift= 
inüti(Jcl)t  jc.    §i(ff  baö  nit  unorbige  betrübiüB  unb  fd^lticrmütirfel)!  l)n  unfe 

5  fct),  ^onbcv  Infj  jufomen  bic  fvcnbt  iiiib  liift  l)ii  bcl)iiev  gmibe  unb  barm- 
f)ev|irfcl)t.  Hub  cubUcf)  bu-?  alle  l'unbc  imn  unJ3  gctimnb  inerbm  unb  mi)f 
beljncr  gnabcn  aller  tugent  unb  guter  tvad  üoU,  miigcu  beljn  reljd)  tnerben, 
hai  alle  unsere  ^erli,  mut  unb  fiinn  mit  allen  crefften  ijnlnenbig  unb  aui^-^ 
hjenbig  bt)r,  belmen  gcpoten  unb  rtillen  untertljeniglicf)  bienen  unb  firfj  allci)n 

10  öon  bl)r  regircn  lafien,  nitt  l)t)ii  felbo  nod}  bcm  flet)jrf),  iDcllt  obbcr  tcuffcU 
folgenn.  .Sjitff  ba-:;  fotc^  bel)n  rel)d)  angefangen  ^nn  unfe  3unel)mc  unb  teglid) 
ftc^  befijere  unnb  mebre,  ba-;  uiif?  nidjt  überfalle  bie  liftige  bofjljelitt,  bic  trag= 
f)el)t  1}U  bcm  gutten,  auff  bao  un)r  nit  Inibbcr  Iju  rucfe  fallen,  fjonbcrnn  gib 
un§  el)n  ernften  furfa|    unb   üormugen    nit    atlet)n    ant3Ul)eben    frum    fc^n, 

i;.  Bonbcrnn  uicl  mcl)r  fcrflid}  barijuncn  fort   gc()cn   unb  uolnbrengcn,    mic  ber 

Prophet  fagt:    '(irlcuc^t  mel)n  äugen,  ba-5  irf)  nitt  entfd;laff  obbcr  fauE  mcrbe*!. «3,4 1. 
i)m  angefangen  guten  tcben  unb  ber  fcl)nb   mel)n   at|o   toibcrumb   gemaltig 
hjerbc.'    .Söiiff,  bao  wt)r  alßo  beftenbig  blcljben  unb  bao  bel)n  ^utunfftig  rcl)(^ 
bi^Cv  angefangen  bcl)n  rel)d)    befd)liefi,^  unb  uolenb.    öilff    unfj    aufj    bifjem 

20  funblid)cn  fcrlirf)cn  leben,  öilff  un|5  i)l)ene-:?  leben  bcgcrcn  unb  bi^cm  fel)nb 
h)crbcn.  öilff  unB  bcn  tobt  nit  furchten  feonbcrnn  bcgcrcn.  äBcnb  lion 
un^  bic  lieli  unnb  anhangen  bifjcv  lebcnS,  auff  bao  alfjo  bcljn  rcl)d)  Ijnu  unfe 
aller  bing  Dolnbradjt  lucrbc,  Unb  imn  bifje  bitt  gel)6rcn  alle  pfalm,  üerß 
unnb  gepett,  ba  man  gnab  unb  tugent  Hon  gott  bittet. 


1  tttie  FlXh  rfilDC  ('  ftifleS  Irtcn  /aclf;/!!.-  ftiQen  ruft  /        -'  fcljii  vctjaö  ufcirtomnie]  flj  l 

lelotne  A  3-l  fiocticl)f it ,  Irocbeitife  Iciic  »nb  trultc,  alle  fxunfico}),  unbe  alle  bc  cbbcte 
fruchte    önbc  gaue  bei  ^illiflcn   geiftcs.  —  ^üp  A"  3   freuntid^afit  EILTl'V .\Y/Calcäi:iil- 

fteintfd^oft  (JO   frcünbtf^nfft  Q  4    k.    fehh  ILMTQTVVXYZaJ.cdißdmn       Bnorbenlic()e 

FTXh  »nreebelid  -V  »norbetie^c  /'  on6eT)oortitc  /     Betriiblnug  FlVf  BetTuBtni§  VX  Y  bctcTuttnuä  h 

fwcrtm'itileit  C-  iwcrmütigfeit  0  .'.  ionbcvu  l>I.MV(yrrYy.acdKph  tjulütncn  F,  bcljnct] 
bei-  /•;  i\   cnblic^i  tcn  leftcn  /        iimben  /  l'  b>)r  waii  bft)iic  I.MVi'TVV XYZahedfyU; 

B  nn  oulucn  /  7«  nodö]  nac^  '-  ber  lucttt  A'  bcm  buiicU  .\'  /:.'  lioflEre '»'"  7'i  bcm 
flutten]  9ottc§  bienft  //        flibt  G(>  N  cvnftaftigcn  -V  ctnftlict)cu   /'       ecn  ncciftelljcf  Bocr= 

neme,  niet  /  ju  jein  /ucdfgik  15  Uäüä)]  (ocnlitcn  -^"  bagtielicj:  /  ju  gelten  Xl>  »nb 
3U    Xh  DoIn6tingen    BDELTUVXY/.nhnhia-    «otttitifleii    FGTIIiWQ    »otpringen    Pf 

m  Propheta  ilicit  pfi.l.  13  mn  faütl  A  17  Wiber  ZtmJfylJ.-  18  otfeo  fehlt  f  tcftenbia] 
»ot^atbic^  /  l'J  angefangen  vcicft  /■'/        Bul  enbigc  ,Y  -20  fettic^enl  ford^titen  /        bnt^ 

tofamenbc   Icuent  A    bat  em^  leuen  /  Jl  fotcftten  Fl   fürdjtcn  /'  22   ben  onftangt  -V 

anfiong  PXh         23  aller  bing  fehlt  l      »olbrac^t  FillMOPQr  \>o\pxai){  f      btjt^  flcBctt)  N 

l)oeren  -V  doorc  /      pjalmen  I.MXr<yrrVXyXnhcdf;fil       »erfi  fehlt  n,  „         24  ficgfiecrt  / 


400  »etbüd^Iein.   1522. 

3^lc  brittß  üitt. 

5)ei)n  tttll  gefcfiefje  als  t)m  £)i)i«cn  iiiib  auff  bev  erben. 

Sie  mel)mmg: 
[»[.  6ti]   llnfeev  lt)illc  gegen  bet)nem   IniUen  geachtet   ift    nlimmev  gutt, 
Bonbevn  at|et)tt  fiofe.    Xcl)n  linUc  abev  ift  allicl)tt  bcr  befte,  iibevau^  auff  bao    5 
[)6d)fte  |u  lieben  unb  Iju  begeven.   Siu-iimb  erbarme  bic^  iinfeer  0  lieber  inittev 
llnb  la^  nit  nad)  nnfecrn  linllcn  eüociö  gefdjebcn.    ®ib   unb  lere   un^    red)t 
grünblidjc  gebuU  traben,   Inenn  unBcr  luiÜ  gcprodjen    luirt    ober  iiorl)l)nbert . 
^ilff  |o  l)emanb  etttoa-j  rebet,   fdjlüeljgt,  tljutt  ober  left,   baö  unfeern  tritlen 
iriber  ift,    ba§  tntir  nitt  brumb  ^ornigf  unb  bo%  tuerben,    nit  flud)en,    nit  10 
clageu,    nit  fdirelien,    nit  ridjten,  nit  Uorbamnen,    nit  t)orfpred)en  k.    ■'öilff 
ba-j  \v\}x  unfern  luibev  jadjcrn  unb  t)ürl)i)nbern  unters  linlXen-S  bemüttglidjen 
)Det)c§en  unb  unBern  alßo  faren  Uiffen,  ba§  tnl^r  fie  loben,  gebencbet)en,  Uiol= 
tbunn  alö  bcnen,    bie  bel)ncn  gottlidjen  allerbeften  toiüenn  Uiibber   unfeernn 
miÜcn  oolnbrengen.     ®ib   unfe   gnabc,    ba-J  trljr   allerlei)   francfel)t,    armut,  i.s 
f(^mo^,    lct)ben  unb  Unbcrrtertidelit   »nillig  tragen  unb  erfenncn  iah  baffelb 
bel)n  gotlidier  tniUe  fei)  unfern  initten  .yi  cren^igen.    ötlff  unfj  ba-S  tol)r  aud) 
unredjt  gerne  lel)bcu  unb  bel)utt  unß  Oor  ber  rad),  lafe  unfe  nit  büß  mit  bofe 
bemalen,  gelüaltt  mit  gclnaUt  üortrctjben,  ^onbernn  l)nn  foldjcn  bcl)nen  tnilleu 
ber  un^  baffelb  tiufugt  ttiolgcfallcu  ()aben,  bidj  loben  unb  bl)r  bantfen.     Sa^  ^ 
un^  nit  bem  teuffei   obber  bofeen  menfdjen   |u    redjneu  ,    Inenn    un§   etttnay 
lüiber  unfern  IniÜen  begegeut,    feonbernn   aEet)nn   bequem  göttlichen   loiüenu 
ber  fold)»  QÜe»  orbcnet  ^u  unfeery  tpilleny  l)l)uberniB  unb  t.ui  mebrer  felidel)t 
tjn  bel)ncm  rct)d).    .'pilff  uns,  ba-J  Inljr  tniEig  unnb  frolid)  fterben,  unb   ben 
tobt  t)n  bel)neui  millcn  gerne  auff  nel)men,  ba-i  mi;v  nit  mit  ungcbuUt  obber  25 
tior|agung  b^r  ungef)orfam  merbenn. 

2  ü(](^tä)  M  ol§]  SBJie  (/il  l)m]  tjn  />'  inn  ^Ijmeln  /'  unb]  3ll?o  a\xä)  i/ik  bev 
fehlt  INUf  3  moljiunifl  ift  F  meljnimB  ift  /  ■/  beinS  GO  bcljnen  U  5  ubctaug]  Sauen 
otte  -V  tiouen  al  l        aün  ^ö^ftc  FI  is    licien]    minnen    l        fyt  feJdt  X        2vü6  // 

7  Dufetm  FIUVXYZIicJfii'd-  s   ojte  »orfiiiibcrt  uicrt  .V  '.>  tl)utt  fehlt  I        »ngcrm 

DLMQTVVXYZahcdf</)k-  önfeeve  /  »nfecm  X  onjcvcm  /'  ui  bar  uidjt  «mmc  .V  lOjll  titoclcn, 
clag^cn,  noc§  l      noc^  flagc  /'         /;  fdtjtcljcu]  ropen  -V      nit  riii^ten  fehlt  1  nod^  teii^ten,  noc§  / 

Borbautmcn  EI  Bctbamen  ilOPVf  mibbcvftJrEcöen  Zacdfgik  k.  fehlt  Il'lmn  12  Set^in= 
bctEtn  blk       tm^en    wiUen  X  onfen   toillc  /        Wille   U  13   lofien  fehlt  P       benebct)en  / 

13114  bencbljen,  Bube  flubt  b^on  -V  fegenen  Zxrdr/ik  fegnen  /'  It  bcincm  f>  ^oH[.\ä)in  fehlt  I 
15  »ol&ringe  FHIMOI'Y  »otnbrinßcn  VXZahrdffd-  Ui  \ä)maä.]\  Bcvjmaetliclit  /  n)iUidö= 
[ifcn  -\       befcnncn  XI         17  imnfct  .1//'         /.^■  gctc»  /       ben  xa&i  F.       bie  lurnte  tc  befltjcre  / 

qttiabt    mit    nUJflbe  .\         böjEU    /'   böjem    //  /!'   noc^    gEWalt    mit   lualt  A         fotdjem 

FHIVXYZahcdfgU;        beincm  lYahcdfijth  -JO   baffelbific  Zacdfgih        ju  toten  .\'l>        ,iu 

banden  Xb  21  ben  teuffet  ABMPQl'Za        to  teflgenn  iV  22  'begegnet   UXZahcdfglk 

bc^nen  APi  23  bie  bar  alfo  g^eorbiniert  fteeft  /  fotic^l  /  ovbinet  -//  jcfjiilet  X'  Witten 
VZacfjd:  feligtetit />  24  uns  fehlt  VXYZacdifd.  24^25  unb /'is  auff  nehmen  fehlt  mn 
20  geren  / 


2.   @ine  fur.je  (?form  c)  be§  löoterunfctä.  401 

^ilff  bo-j  \vl)x,  alle  iiiiBcv  i^lib,  diificii,  Iniiiflcii,  ()crl^cn,  l)cnb  iiiib  fucf} 
iiit  l)()vcv  begivbcn  nod)  luilicn  gdajicn  lücrbcii,  fjoi^i^cvti  l)iin  bcl)iieii  »niUcu 
gefangen,  geftorft  unb  gcpvodjen  loerben.  2.^el)utt  nnfe  üor  allen  öofeen  fpenftigen 
I)afbmuttgcu    Ijalftarigen    ct)gcnil)nnigen    nub    cpgen    tuillen.     (int    unf!   ei)n 

5  rechten  gef)orfani,  el)n  üolfontcne  lebige  gclaffenljeljt  l)nn  allen  bingen  getjftlii^ 
loeütlid)  elniglicf)  unb  hciitlid).  a3ef)ütt  unnfj  uor  bem  gvahjfnmcn  taftev  beä 
nadjrebcnc-,  üovleumbbcn,  affterveben,  freuel  ridjtenn,  üovbamnen,  lierfpredjcnn 
anbete  menfc^en.  0  ha-i  gvoffje  unglutf  unb  bte  | SI.  6  (5]  fc^Joere  plage  folc^er 
jungen  Ivenb  fern  Don  xm%,  ^onbevn  lerne  un-j,  bn-j,  luenn  Itipr  ettlrnu  fcf)eu  ober 

10  Ijorcn  ftrefflid)  unb  unv  mißfeüig  Ponn  anbcrnn  bac'  lüpr  baffelb  fdjmepgen, 
|u  becfen,  bpr  nllepnn  clagen  unb  bepncm  hiitlen  l)el)m  geben  unb  alßo  allen 
unfern  fd}ulbigernn  l)er^lid)  norgcben,  mittlepben  mit  i)()n  Ijaben. 

Serne  uns  erfennen,  ba«  un^  nienuinbt  fdjaben  tl)un  mag,  er  tl)U  l)l)nt 
benn  felbs  öorbpn  taufcutmal  mel)r  fdjaben  für  beljnen  äugen,  auff  bao  >cl)r 

'5  ba  burc^  me^t  |ur  6armf)erl^idel)tt  iibir  t)l)nn,  benn  Iju  liorn  belüegt  luerben, 
me^r  l)l)n  ^n  iamcrn  benn  tju  red)nen.  Öilff  »n-^  ^^i'-'  l'-^^)'-'  ""-^  "itt  freien, 
toenu  Cü  ubcU  gcl)et  benen  bic  unBern  tuiEcu  nit  gctl)an  obbcr  leljbe  getljan, 
ober  fonft  tni^fatten  tjn  t)^rem  leben.  ''Und)  baö  trpr  um  nitt  betrüben, 
tnenn  cl  l]t)n  tt)ot  gefjet.    Unb  pn  bifjc  Pitt  gcporen  alle  pfalni,    Der^  unnb 

20  gepett,  bo  man  lüibber  bie  funbe  unnb  fcpnb  pnnen  bittet. 

^it  Uierbc  ßitt. 

Unfjer  teglid)  brott  gib  un^  lieutt. 
Sic  mepnung. 
£)05  brot  ift  unßer  t)err  ^flfi"'^  l^tjriftn-j  ber  bie  feel  fpepßet  unb  troftet. 
2s  2)otumb  0  ()pmlif(^er  oater,  gib  gnabe  ba-j  (^(jriftuv  leben,  tnort,  mercf  unb 


1  n)t)t  fehlt  nXZahcdjyik       imBeii  leebeii  -V  2  t)f|i;ctl  u&er  MT  ccvcii  .\'       beinern 

FXYZbcdfgik         3  g^euong^en,  enbe  bebuong^en  l       allem  P        nmabon,  mebbciipenniflen  A' 
4  5al6f'itd(cn  Flir     cljgcn]  c^genluttligen  /  dotteetbe  .V     eljii  fehlt  ]'.\'YZalirdf;/!l:        ö  rechte  P 

gc^ottam,  tinnb  /       »ottiime  /      (ebtgc  fe/di  I         t;  ctuic^  .V      3cittic5  i'nb  ©luiglic^  cd/yllc 
61?  »oet  bie  »reefeüfe  funi>s  ^'^  ad^tevctatJ-i  /        '!  gMluiamcnl  greüclife  -V        7  ucrlcitnibcn?  FI 

a^ttxxtbenS  F  fehlt  I     nc^terdoppenS,  lotcuelites  tiii^tcS  -V     tiotbanime  7v' Bevbotficn  GIOlTXbf 

oerfprcdöenn  fehlt  T  8  anbern  U        ixh\\it  A   gröfjc  CFjI        fotic^ev  /  9  (jungen] 

Bolfd^en  lunge  N     fetten  F      tete  acd<jih  leer  /         Ui  ftieftid|§  FI      bot  fttaffi)il  iä,  enbe  on§ 
migfjagljet  /       uan  onber  tuebe  i\'       baffetSige  Zacdfgil:  11  beljnen  Q        ourcen  gobUiten 

toille  ouetgficuen  /      tieuotenn  -V        12  Ijer^tid^ien   /        /•>'  S!ete  VXYZahcdfifh       bcfennenn  -V 

t^u]  t^un  E  Njlö  ttit  mc^r  baburd^  ac  ir,  bntbutc^  /'       ju  ber  /■'/       ^ü  Phf  ju 

WXYZacdifil:        /rt  Ij^n]  jc^n  VXYZabdf/d-  \cini  l>      iamein]  teftogcn -V      xeä)(n  FfTVXYZ 
ahcdfgU:  17  bcncn  fehlt  X      getijon]  t^un  -Vi  getfton  /  17118  le>)be  getrau,  obet  frhll 

VXYZahidfgihmn  18  obet  fonft   migfallen  fehlt  l        tjfttem]  t)^ten  VY  jtcn  -V  onfen  / 

79  loot]  qloatiaE  /  imo  Unb  bU  bittet  fehlt  Zacdfgl         19  pfatmcn  FlIMPQTPVXYh 

fatmen  /        ai  tegtig  a        23  ma^nung  ift.  F  nicl)nung  ift.  /        24  f)exx]  teue  ^ete  X        2r,  o 
liebet  (jtjmtifrfjev  VXYZabcdfyik  coeleftis  patcr  »lu 

ßutfjet?  aBetfe.    X,  2  26 


402  SBctbüditciit.    1522. 

Icljbcii  unfe  imb  nUcv  lucUt  ivprcbii^t.  betäubt  iiiuib  bcljalltciut  lücrbc.  .^Öitff 
bae  \vt)x  jcijn  lüovt  unb  luerrf  i)nn  atlem  tcbcu  fuv  ct)nii  fvcfftig  crempeü 
iinb  fpicgel  aüci:  tugent  t)a6cn.  .söiln  bae  it)i)r  ijnit  Iciibcu  uiinb  ir)ibber= 
loevticteliten  unß  burc^  unb  l)u  icl)ncm  (cljben  unb  cvcu|  ftercfen  unb  troften 
mügen.  öUff  bae  tt)i)r  uuBevuu  tobt  burd)  jei)ncu  tobt  \)m  fcftcn  glattibcn 
ubtrtüinbcn  unnb  ai%o  fccflic^  bcm  lieben  funiengcv  l)nn  n^cnc-J  leben  folgen. 
®ib  gnabe.  bao  alle  iivcbigev  bet)n  Irort  unnb  6f)riftuni  l)nn  allcv  Inettt  nu^= 
paxülij  unb  jeliglic^  prebigen.  .Vilff  bae.  alle  bic  bet)n  wortt  pvebigenn  l)6ren, 
bao  fie  6'liriftuni  leren  unb  baran  ii(^  reb(td)  bcficvu.  Tu  tooltift  auctj 
gnebiglicf)  alle  frembbc  ptebiget  unnb  Icve,  bo  6l)viftnv  nitt  erlernet  loirt  auß 
bcr  t)el)ligen  ürc^en  treiben. 

ßrbanne  btc^  aller  bificf^off en ,  pricftern,  gepftlicfjen  unb  aller  u6ir!et)t, 
bao  fie  burd)  bcl)nc  gnabe  erlendit  unfj  rerf)t  leren  unnb  fnren  mit  roorttcn 
unb  güttcn  erempell. 

|S8I.g7]  3Jef)utt  alle  }d))xmd)  glatrbigen,  hai-  fic  fic^  nitt  evgcrn  ob  bcm  boßcn 
erempell  ber  ubirfct)t.  5Pcl)ntt  unf;  Por  fetjertfdien  unb  abtrinnigen  lerern  hac^ 
WS)X  pnn  ct)nem  teglidjcn  brott  i)nn  teglid)cv  lere  unnb  mortt  b'brifti  ei)nB 
blepben.  Seme  unfe  burc^  bepne  gnabe  OTiriftuv  lelibcn  redjt  betrachten  {)er|ilt(| 
faffeu  unb  fcliglii^  l)n  unfeer  leben  bilben.  Cajj  unB  bec-  liepligen  iBoren 
lct)d)namB  0't)rifti  an  uuBerm  letzten  cnbe  nit  beralnbt  tnerben.  .s^ilff  "^(^^^ 
alle  pricfter  ba«  (lodjftiirbig  facrament  mirbiglid)  unb  ieliglid)  Iju  bcr  gankn 
fe'^riftenlieljtt  befferung  banbeln  unb  braudjen.  .soilff  bao  lül)r  unb  alle 
6^riftcn  ha'i'  t)et)ligc  iacrament  Iju  fctincr  kl)tt  mit  gnaben  fcliglid)  empfal)cn. 


/    oUei)    all  bot  -V   aücii   mcnf(^e  -'  unnb    OetjaUtcnu    lucvbc   /eh/l  I  '2   icljm  Q 

.)  möflen  W  buid^  (c>)nen  tobt  fehlt  I  ijm]  in  cneni  ^V  jn  fcftom  XY/iu/Kdf'yil.  ueftcm  11' 
';  Uäliä)]   toenUfcn  i\"  ftoutcIl)tt  /        »orgeer  /'/         in  bat^   totomenbe  (cuent  A        il)cncm  / 

leben]  lieben  /.'f  7  aUei)  aüt  bcr  A'  TIS  nu^pavüc^e  P  pTofitctiif  /  S  ?eÜ9= 

liefen///'      Bnnb  f|oren -V        '.»  ba4  \i<: /chlf  XbJ/y!      lernen  V.\Y/iahr  erlennen  lernen  fZ/fli/.- 

möüeft  FXh/   wöüft  /  VJO  2Di(   od  flncbidjliten  .V  in  prebiger  /'/    prebige  l'Y^ac 

prcbig  n'-\7;        prebiget  unnb  jrli/l  I        geleret  ^^'  gfietcert  /  rj  aller  gl)eefteli)fcn  ))retaten 

enbe  regente  /  öfiertait  FMP  öierteljtt  GlOQXZa  obirfcljt  VV  obcrte^t  WlcJ,/,!;  Cberfait  /' 
JH  fie)  bie  H  füren]  teibeu  -V  14  gnttcm  T'  güttcm  Xb  crempctcn  -V  cEcmpetn  Pcdfglh 
i5  gtöubigc  .V  gläubige  h  ob]  an  -V  7.)  W  bcn  bofen  erenipeln  /•'/  ben  nlfnben  escmpeten  -V 
JC  obertoit  FMP  öbertcit  OHIOQVYZn  obertcit  WXlmhp  Cbertait  /  Poer  oatfcäje  fetterffd^c 

teer  l  abtrunigern  //  ajfneben  .\'  abtrünnigen  Za  abtrünnigen  ff/.///.-  leeren  l'QTUVWXYZ 
ahcdfyil:  IT  l)nn  tcglidjerj  el)n  tredjlitfjcr  //   ber  A'i       lirot  bc?  roort«  Rljrifti  1'       eljnSi 

einbroctitic^  .V  /«  Scre  acdt/ilc  feer  /'  ;.''  feligUid^en  //  jälig  /  /!'/--  £oü  liii  braudjen 
fehlt  Xb  19  ^ctjtgen  T'  20  an]  l)nn  lAjYZa  in  MPTVl  Sünfern  V  cnbe]  noobe  / 
•21  atte  pricfter  fehlt  df/il:  tjoc^ttierbigOe  Jjillige  .V  Sacrament  in  aller  Welt  dfgik  unb 
feliglid^  fehlt  X       felitlic^en  P  22  bofferung  GO       :^anblen   I       ge^anbelt  bnb  gebrauchet 

(geprauc^et  /)  werbe,     .^ilff  (§utff /)  dfti'd-  23  to  Bequemen  t^ben  .V  tju  feljner  tjcljtt  fehlt 

dffiil;      feligti^cm  E      empfatien  miigc  -VA 


2.   eine  futje  3fotm  e)  bei  5ÖQtcrunfer?.  403 

Unb  funima  fummarum,  gib  iiii^  uiißcr  teglid)  bvott,  ba-3  6f)riftu--'  l)nii  iiiiB 
itnb  tüX)x  i)n  i)t)tn  clinglid)  btel)ben  unb  ben  nomcn,  ba§  ntjx  öonn  l}£)m 
C^f)riftcn  fidifjcn,  luirbiglicf)  tragen,  ^sn"  bißc  6itt  gcf)tircn  nlic  gcpctt  ober 
pjalmcn,  ba  mau  fuv  bte  ubirfcnt  bittet,  tionbcvlid)  loibev  bie  fatidjen  (cvev, 
s  für  bie  oubeu,  fe^er  unb  alle  ^rvigen  menfc^eu ,  aucf)  fuv  alle  betrübte  unb 
troftloße  Iel)benbe  menfc^cn.  ^ 

<©ic  funfftc  liitt. 

Unb  öortaÄ  uns  unferc  l'cfjutbe,   alc'  toijr   oovlaffcnn 
unBevn  jc^ulbtgern. 

»0  Xie  mcl)nung: 

Sifje  bitte  t)att  et)n  antjang  unb  ci)n  bebingung,  bac-  n)l)r  yiöor  foUcn 
unfcni  id)ulbigern  borgeben,  inenn  ba§  gefcf)et)en  tft,  Bo  mügen  n3t)r  bcnn 
fagen:  ibrgib  uns  unßere  fdjulbe.  Unb  ba-i  ift  oben  l)nn  ber  brittcn  bitt 
gepetcn,  baj  gotti-r-  ItnÜ'c  gefcfjctie,  ber  tuiU  ba?-  man  alleS  gcbultig  tei)bcn  ioLf 

li  unnb  nitt  bojs  für  bog  geben,  nitt  racfje  fncfien,  J3onbcrn  gütt  für  bog  geben, 

als  unßcr  batter  tf)utt  t)m  f)l)mett,  ber  fci)n  ^onnc  left  auff  gcl)eu  ubir  bie  TOmto.  5,45 
frummcn  unb  boßen  unb  left  regen  über  bie  l)[)m  banden  unb  bie  l)f)m  nit 

13  Unb  bis  trogen]  &ib  Bn§  einen  jeiiflen  fticbc  (iöltgen  frib  / )  onb  cinigfeit  jnn  allen 
lanben.  iBeftut  (Se^ütc  cdfyil.)  uns  für  (»or  /j  tticg  tnb  ^ober,  Bnb  aüem  »nfriebe,  -Untf  iai 
xoxx  bei  teglid^en  (taglid^en  /)  itob?,  »nb  ieiblic^ov  narimg  mit  ftitlet  riige  gebtou^eu  (tüioe 
ptoud^en  mügen  /  brauchen  mugen  dffik^  ju  beinern  lob.  Sib  ntlcn  .fionigen,  fuiften  ((jürften 
cdf'gH)  §ernt  Bnb  SRetfjen  (ÜJatben  /)  guten  Berftanb,  unb  tretncn  willen  feliglid^  (fatigtüdö  /') 
onb  friebtid^  ^^t  (jre  cdfyil^  ontettljan  ju  regieren.  SJcbut  (Se'^ütc  cäfyil)  alter  latle  dfyi/.-) 
Bntcrt^on  für  (Bnbettboncn  oor  /  )  auffrur  onb  allem  ongeboriom.  Sere  Bnl  burc^  beinen  Seift, 
©ottlid^  t)flUät)otten ,  finb  »nb  gefinb  ßf)riftlid^  regiern  ju  beincm  bieuft,  tob  »nb  cl)re.  Sef)üt 
»nfer  finb  onb  geünb  für  ^»or  /)  funbc  »nb  fdianb,  für  i»or/)  fabr  »nb  fd^anbe  (fc^oben  'J/viV.) 
an  leib  onb  feele.  33ebit  (SSebutc  cdfyil.-)  bie  fruc^t  ifriie^t  c  f^rüdbtc  di;/il.)  auff  bcm  felbc,  »nb 
nUel  Siebe  für  loor  /')  »ngeroitter,  GJifft,  SSilben  t^ieren,  Bnb  allem  ft^aben  ;c.  S)u  roolteft 
(moUeft  f)  oUe  ©cfongene,  ©ungerige,  lirftige,  'JiodEete,  (ftenbe,  SBibwcn,  SSBatjen,  froncEen  (ftrandEc 
cdfyH)  onb  Betrübte  (betrübten  /)  OTenfdjen  gnebigticf)  troften  onb  ertaffcn.  Xard/}/il.-  enl- 
sprec/iend  mn  3  njirbigllicben   /        trage.     SSerlelj^e   (58erlel)be  !j)    Bn§,    ba?   Wir  Bn§  omb 

je^tlicb  narung  nii^t  betommern  (befummern  l-}.  ober  aufi  armiit  betjnen  nomen  oertengnen  (Ber= 
lougncn  '<),  fonber  (junber  i;  gib  Bnl  bie  notti'irfft  onfer  narung.  3n  .V4  Snnb  in  /  3n 
b^t  gbebetb  beeren  aOe  beebe  -V  4  bo  VX  öberfait  FMP  hbtxUit  (J  rOQ^o  bbirfcljt  V)' 
obetfeit  U'.Xbcdf/ik  Cbertoit  /'       pit  F       fatfi^e  r       leer  t/'  .'.  ferner  F       irrige  F.Xh 

bwalenbe  /  Borbl)fterbe -V  '<  troftlofen  'i  letjbenben /..I/PQyV"  armen,  burfftigc,  leibcnbe 
üacf  Item  pro  aftiictis,  ilefertis,  miferls,  egeiiis,  grauiter  afflictis  lininiiiilins  m  ti  menfcbcn 
felJt  P  S  oUI  Bnb  Wir  /  /')  moljnung  ift  F  mcinung  ift  /  11  anfang  /  bebingung] 
bebeuttung  I.MPQr  bcletjbigung  W  beibingung  Zac  Bebubt)ngbc  /      juuorn  //       12  fd^ulbenern  -V 

mögen  IT'  14  gepeten]  beg^ert  enbe  gbebeben  /  l'i  bog  (1.)  fehlt  V  qloflbt  Bor  gWabt  .V 
böfel  für  böfel  V  für  (für)  Jpfei  (l.j  VA'Y'Z abcdfyil.-  tai^tn  E  böß  für  gubt  l'  für 
(für)  böfel  rwXYZabcdfgih  16  funnen  FIb  fonne  -V       toft  /'  /-"  fromen  Vcdii/d- 

guben  onbe  qWaben  .V     teft  fehlt  h      regnen  TilPWXb         1TJ404. 1  oft  nit  fnid)t)  banden 
LMPQ  rVVWXYXahcdfgik 

26* 


404  »etbücfilftn.   1.122. 

bändelt.  Xviiuib  bitten  luiiv,  o  inittev,  tvoft  nn-j  nnlVv  ijelviiiijenn  itit  nnnb 
nn  nnfeerm  testen  enbc,  linld)ä'  tnv  nntjernn  fnnben  nnnb  beDneni  flevidjt 
(^i'clDlid)  cvldjricft  nnb  cvfdjvcdfn  tuivt. 

@i6  uu|cru  t)er|cn  bcl)nen  jrib ,  bao  lutir  belmo  i^cvidjto  mit  fvenben 
*i.  143, 2  evtiiQvtenn  mügen.  ©ang  nitt  mit  inv?  l)nn  bie  fdicrpffe  [SBl.  6  8]  betjns  geric^t-i,  b 
bcnn  bo  Inirtt  fclin  menid)  red)tfcrtig  evfnnbcn.  Sevne  nn>J,  lieber  Imtter,  nit 
niiff  nngev  gnte  luevd  ober  lun-bienft  nno  bevlafien  ober  troften,  fjnnbcrn 
allel)n  nuff  bct)nc  grunblofje  tiarmlier^ideljtt  Innttev  nnb  feft  nns?  loagen  nnb 
ergeben.  Seffelbcn  gleljdjen  \a%  nw^  and)  nit  Perluigen  iimb  nnfjero  ftref|(id)-5 
funbigcn  leBenc;  linllcn,  feonbern  bcl)n  barml)erludet]t  l)6t)er,  brel)ter,  ftcrrfer  'o 
achten,  benn  aH  un^cr  leben. 

•Öilff  aüen  mcnfdjcu  bie  l)n  tobt>5  nötten  unb  l)n  ber  anfedjtnng  ioldjer 
üer^lücl)ffelung  geengftet  finb  nnnb  ^onberlid)  bcm  3}.  obber  bem  M.  Erbarme 
bid)  anc^  aller  armen  feelen  l)m  iegfeUn-,  ßonberlid)  M.  nnb  M.  i^orgib  i)l)n 
unb  uns  allen  unsere  fdjnlbe,  trofte  fic  nnb  nljm  fie  t;,n  gnnbcn.  @tb  un§  '■'^ 
bel)ne  gute  nor  nnfjer  bDf5l)et)tt  Inie  bn  nno  geboten  tiaft  l.',n  tl)nn.  Stille  ben 
gratöjamen  affterreber,  anclager  unb  grof3mad}er  nnfjer  fnnbe  ben  bo^en  gel)ft 
i^t  unb  an  nn^erm  cnbe  unb  l)n  aüen  engften  be-5  geloijfen,  bie  Icel^ll  lo^r 
aud)  aftterreben  nnnb  ber  mcnfd)en  l'nnb  gro|3  Im  nunijen  iin-J  eutljaütcn. 
3{ic^te  nit  nno  nad)  anclage  beo  teuffellä  nnnb  nnfeer-^  elcnben  gelniffen  nnb  20 
ert)orc  nit  bie  fttjntme  nnfeer  fel)nbe,  bie  unjj  tag  unnb  nad)t  fnr  bl)r  fdjutbigen 
glet)d)  altö  Mjr  nitt  t)6ren  Ivotten  bie  affterreber  nnnb  l'orclager  ber  anber. 
5tl)m  üon  nn^  bie  fd)Uiere  laft  aller  jnnbe  nnb  gelniffen ,  auff  ba-5  lin)r  mit 
let)(^ten,  frolidjen  t)cr^en  i)nn  ganljer  ^nUDrfid)t  betincr  barml)er^idei)tt  leben 


;  conjcientien  .\'l        itjunbrö  A  J  (ct)en  B  :i  fco  flrululifcii  .\       crjcijirfe  T 

4  uiijetm  Q  -J  möge  IC  fflaiig]  6iee  Ff  ®c  /  @^OiV@efie  VyXnl„,l,jil.  jc^evffc  ll/.aidyil.- 
jc^erff  LorVVY  C  flfuiibc  X       Ser  (.'A'  Sere  rrZabcdf;/!.  7  iin§  fehlt  FI      obev) 

Oft  Fl  nodfi  J'  S  gruiibtöfec  .1         Inuttcr]  Olotft  jV  •''  1;cijfl'''9c»  ^^       tiovljQftfii]  Bcr-- 

twiucte  I       ftrefflidflS]  fttffjlicftcn    I l'V\Yahcdf,f,l   fttafjlicfifii  tmb  »'fehlt  l         lo  bcvcDtti'v  <.> 

wnnb  ftcrcEev  7'        13  Beonj.-ftet  Unb  lirnofbct  fit)n  A       gconflftct  f>/ili  V XY/uhclffik  fcenoul  / 

fein  JI  fonbcrlic^et  DhMT  fuiibcvli^ct  7MI'  obcv  bet  -\h  V'.jl-]  ßrbarmc  liu"  unb  .'JJ. 
fehlt  VXZahcdfgikmn  01b  gtfiarme  bU  gnabeii  fehlt  P  l-l  fjo  tjm  fcgfemv  finb  LTI' 
fo  im  fegfeiit   fe^nbt  .1/  m  aüe  CDELMOTUrwyZordfiftlc  att  .\h  li!  tftucn   Y 

ben]  bcm   ff  bein   (J  IT  ttä)kxdappn  .\l        nnclngcv   fehlt  FIl        gvößmac^ei;  AdKl' 

fehlt  mn  IS  ilsnnbcä  X  l)flio  l'h   ^Ijo  X      unftfvn   //      fngftcn]  nocbcu  X      goluiffen]  con-- 

fcientien  XI  gcloiffcnä  VXYZahedffiL-  bie  tocljU]  nnrtjbcni  X  19  nrfjterrinppc^  A'  ndö't'-'rfoJ' 
tc  boen  /  groß  .16' A;  uns  Wille  ciitfjotbcn  X  -M  Dn§  nicfjt  XYcdyil-  vni  nit  /  ontlagcn 
VXYZalcdffß-       etenbcn  fehlt  l      gcwiffcnä  Fll'Xhcdft/d-  confcicnticn  XI        JI  unnjctec  /' 

bcjc^ulbigcti  FIX  t)eclo»)pcn  l  JJ  aä)inna\y\in  .V  arfjtcrclalipcrS  /  niibcrn  FIIPTVWXYZ 
ubcdf;/il.  onbctcn  /  J3  f^tucre  Xh  laft]  tiovben  .\'  enbc  onjcv  confcicncii  l  con(cie»ticn  X 
•24   leidstem   f'TVXYZabcdf/il  jvolic^om    I'  ftoUdjcm    XZiibcdf/ll.-         ^Erfecnl    {)crijüd6en 

ABCDOLMOPQI'W    X)n^l\äim\    BOlüiffcit    VXYZahcdfyih        ca    laitii    et   cjnfinuntn    Tpe   mn 

ganöen  li      gotüten  bntm^eTtidjeit  X 


2.   Piiic  tiit,5c  JifOxiH   c    bti  Sotcnmiere.  405 

unb  fttvbm,  lcl)beii  unb  tliiui  muüini.    lliib  i)im  biftc  bitt  rtcbinni  nllc  pinlni 
imb  gepct,  bic  itmb  fiinb,  bic  bavml)crljtc!cl)tt  gottic'  anniffeii. 

^ic  fei-öftc  iöitt. 

Unb  nitt   ctiiifuve  uiiß  Dun  imviiuf)  u  n^ni. 

5  Sie  meljnitng: 

2!rel)  mnjucf)un(5  ober  nnfciijtunfi  linbcn  M)\\  ba-j  flcijicf),  bie  luetlt,  bcn 
teuffeK.  2:rumb  bitten  1ü1)v:  l'icbcr  uattev,  gib  nnf3  gnabc,  bno  m)x  bco 
fleljfc^C'  luft  Urningen.  .?)tlff  bn«  hjljr  fel)nem  übrigen  cfüeu  unnb  trinct'cnn, 
fdjiaffcnn,  fanlcntien,  rnuifiggancf  linbbcrftrcbcn.    foiVf]  bn-;  im)r  bno  ir(b  mit 

10  faftenn,  mcifigcnt  futtcr,  ctmjber,  lager,  \vad}m  nnb  nrbei)ttcn  bicuftpar  nnb  tui 
glitten  tuercicnn  gefdjicft  machen.  |iBl.  Xl|  .öilff  »no  hai  lin)r  fcDnc  bofjc  ncl)gung 
jur  itnfcnicf)cl)t  unb  alle  fcDne  bcgirbe  unb  reljlien  inngni  mit  ^"brifto  a\\\] 
creu|  fcfjlagen  nnb  tobten,  ba§  M)x  !cl)ner  fcljner  nnfccfjtnng  beluiliigcn  unb 
folgen,    •'bilff  i^o  mn  fetien  ein  ld)on  mcnjdj,  bilb  ober  nnbcre  creatiire,  bno 

15  ba§  nit  cl)n  anfccf)tniig  ^onberii  un«  el)n  urfiid)  fei)  fcufc^ci)t  lui  lieben  unb 
bid)  i)nn  bclmen  creatnrcn  Im  loben,  .öilfr  150  imir  ettUmv  jafieo  Iforcn,  etlimo 
licbtid;;-  enipfinben,  bno  nit  barl)nneu  luft,  ßonbern  boijn  lob  unb  cljre  gefudjt 
tuerbe  öon  unl.  3?cl)nt  uuy  bor  beut  groff^en  lofter  be«  get)^-;  uniib  begirben 
ber  rel)d)tumer  bißer  feeUt.     3?ef)ntt  un«,  bn-o  nn)r  nit  bie  eljre  iinnb  getualtt 

20  bißer  luellt  fiidjcn  ober  i)nu  bie  felb  nel)gnng  luirluilligen.  ^el)iit  um  bao 
ber  rtcllt  nutretti,  falfdjer  fdjeljii  unb  rct)tjung  uu5  nit  beloegc  l)t)r  tjii  folgen. 
58ef)ut  un-3  bnä  loljr  nit  tum  bem  bofjen  unb  »uibberluertirfeiiten  ber  Uietlt  tui 
ungebiilt,  radje,  tjorn  obber  nnbere  nntugent  gctaigen  luerben. 

.'öilff  biv;  wtfx  ber  lüelt  liegen,  triegen,   uerbeliffen ,    uutreUi   unb  nlle-i 

25  ^^rem  gutt  unb   bof^en  abfngen,    uorfadjen    (lüic    Uil)r  bcnu  tjnu  ber  lanff 

1  alleä  leiben  Xacdijil,-  pati  omuia  mu  mößcn  U'  gcbctl),  l)oetcn  .\  IMa'"«» 
JXXZabcdfyil-  >  ®Dtt§    5'         -;  Unb  felilt  äf      \Lxc  Diiä  nic^t  :/il.       «oriuc^uiiflc   /■-'   uet^ 

jui^unge /"/ bclöringe  .V  berjuc^ung /'  .i  maijmmg  ift  FA'  ß  uetfuc^uuaeii  )'  weit,  im  /•'/ 
mertt,  eft  /  Tis  ba§  floifc^o  Ml'  s  iBctliift  /       ütirinaeit  IJ   üierigcm  V   ubriflem  IT 

übrigem  Xb         be§  \>Utiä)§  guiricfieht  in  ctcn  /  !'  ignauiain  et  otiiim,  quibus  iicciMiili  foU-l 

caro,  L-aueamus  mu       ftapcu,  tnileii.  (ebbid)gaen  «ebbetftaen  N      luibbcrfterben  .1''  Wiberftorbcn  f! 
ba§  felb]  bofjelbige  cilfy:/,  bat  »Icei^  l        Ui  mcifigen  /•.'    meetigl)cv  uoebinge  -N'      ttaiibern  /•'/ 
taget]  gl^gcr  MP        lecto  nö  moUiure  mn         lager.  avbcl)t,  machen,  on  erbetjten   //         unb 
fehh  Zacdfyil,  II  un§  f'e/ill  X         IJ  ,(u  ber  iV       unb  veljfecn  ft/ilt  /,       mögen  II"      an 

ba^  FI f  13   itogc  Q   {^la^cn   nalfyil.  IH  14   ebbet   (ober)   folgen   VXYXahcdfyil. 

14  menicf)en  bilb  Ff  onberr  feli/l  I  creaturen  I.MPTrVY/'.acdiyil.  crealur  yX  lö  nit 
ortfcc^tung  Q  16  tihxm]  fmcdfc  .\'  17  lieblidj  F  ll)et)li(f)  .'//'        emtifinbcn]  Ijoeten  oftc 

Bornemc  -V  »inben  l  cntpfinben  //  funbevn  1'  /•">'  Werben  /  gvoffem  1'  ber  gtjriijcit  -V 
b'  gfjtjtid^eit  l  l'J  Mc^d^tumben  "  JO  felbigc  /'  bie  tocneiginglje  bcs  Dleicö§  /  -Jor'!  18et)üt 
bis  folgen  fehlt  VXYZabcfgikmn  21    retjöung]  becoting^e  /  JJ    bem]   bcn  VXYabdijih 

bogen]  ongeluilc  .V  ben  "bofcnn  wibciweitigfaiten  /'  wibetWertigfoit  Fl  »etuotg^etd  l 
23  obei  in  F  onbcrer  l  24  terfieijfien  j  tofeggen  .V  aütm  FlVXZnbcdfyik  aUc  LMPTU 
alim   Y        2i>  unb  bogen  abfogen  fehlt  l      böjeni  yik      oorfod^cn]  oerfogen  FlXZuh  fehlt  cdfi/ik 


406  »ctbüc^Ieiii.   Ih22. 

gcvcbt  ijobm  iinb  baivitnc  feft  6cftcl)cn  unb  tcglicf)  mcf)v  iiiib  inc()r  |u  ncl)mcn. 
58cf)utt  uno  vor  bc§  tcuffcI-5  cliiigcbcu,  bn-j  lin)v  lüt  ijnn  tioffart  unb  iin^ev 
ci)9cn  niolöefaUeii  unb  anbcvcv  iH'rndjtuiu-i  bcluilligcu  unU)  iTi)d)tnnib,  nbcl, 
gclualt,  !unft,  gcftaüt  obbcv  anbercv  bcl)ucv  guttcr  Unllcn.  35cl)ut  nno,  bay 
Uil)v  uit  l)nu  i]a']i]  unb  ucl)b  fnllcu  nnfj  Digcnb  et)ner  urjadjen.  '-^cTiut  un-j, 
bay  Jv)l)i-  nit  folgen  bcv  anfcdjtung  bec-  glalubcnc-,  bcv  nortttucbnclung,  iljt  unb 
an  unfern  Ic|ten  cnbc. 

Safe  bl)v  befoll)cn  febn  {)l)uu-Iifd)cv  nottcr  alle  bic  luibber  bifec  gniffe, 
mauii^felttge  aufcdjtuug  ftrel)tteu  uuub  av6el)teu,  ftcvde  bie  bo  und)  [tel)cu, 
l)ilff  luibev  auff  beueu  bie  gcfalleu  fiiib  unb  ligeu  bavnljbev.  Hub  gib  un-; 
aEcu  bel)ne  guabc,  bac^  \v\jx  \]n  foldjen  elcnbcn  unfirfjevn  leben  mit  fjobiel 
fel)nben  ou  unterlaß  umbgcben  mit  eljnem  vittevlidjen  feften  glnmbeu  beitenbig= 
lidieu  fect)ten  uuub  bie  elvigeii  fron  erlangen. 

(©ic  fiefientrß  ßitt. 

©jonbernn  ciiofec  uuy  bon  bem  ubell. 
[SBI.  3)ij]  S)ic  metjuuug: 
■Difee  bitt  bittet  fuv  aUc§  bofee  bcr  peliu  unb  ftvaffe,  uiie  benu  bie 
f)el)ligc  !ir($e  tl)ut  l)un  beu  litauieu.  Chiofee  un-J  o  batter  bou  beljuem  einigen 
|ornn  unb  ber  l)eÜiidjeu  b^'bn.  t^vlofec  unö  bon  bebuem  geftvengcn  urtcl)lt 
l)m  tobt  unb  am  iungften  tag.  (vrlofee  unS  bon  bem  jdjneUcn  gel)euben  tobt. 
iyel)iit  ünä  bor  Uiaffer  unb  felur,  nov  blitseu  unb  Ijageü.  33ct)ut  uns  bor 
t)unger  uuub  tciure  gelitten.  a?el)ut  \\\hi  bor  Wegen  unb  blutt  bergieffcu. 
S'efjutt  UU-?  bor  bebneu  groffen  blngeu,  bfftilculi,  franluifen  nnb  aubere  jdjUicrc 
{raudl)eljt.    23cl)ut  un-i  bor  allem  übel  unb  ubtten  be§  lebbs,  S,^o  bod),  baa 

J  gcrcbt]  gelaucl  X  ia  Ijnnc  /-'  batificn  J//'/'  -^  Tjoucrbtjc  K  '^od^fott  1'  S  lt)ol= 
gcfollcn]  ietcuingc  -V  anbcrc  /  bctluilliflcn  ^JJ'  confcntevcn  l  uniB]  Bnb  Q  -1  geftaUt] 
(d^on^fit  X  fehlt  l  onberc  /  .O  unb  iieljb  fehlt  l  litl)  Ijcnigcr  ovfeafc  ^V  lut  ciiigf)c  oa(a(c  l 
fehlt  mn  6  flctj  J/P  i^imbe§  i\'  l)!jo  -Y  ijcljo  /'  7  «nfcnii  FTUVWXYZahcdfifil.  un|evcm  / 
8  iefottfjcii  M   tcfoUen  X        \t\n  o  Fl         bifie]  bic  VXYZahcdfgik  U  manigfcltiflc  Flh 

manigfaltige  O  mau(|feUiBc  //       ftcrrfe,  bic,  bic  bo  noc^  0      bo  fehlt  Q        10  luiber  ouff  fehlt  FI 

bic  ba  gefalle  P  jcDiib  //  fein  /'  bontibct  VXZ  bonibbcr  a  11  foW)cm  FIVXYZabcdfjk 
foüicöcn  0  fpüdfjcm  W  fcilcf)cm  <  tut  bnficfjcnt  MP  tinfttfjerm  h  rj  inmne  icuaiiflcii  X  t))nB= 
gctjctt  Xcf/il.       ctjiicit  l'YZ     ritlcrlirtjcm  /■        ;i)//3  bcftcnblidjon  .1/ tiutljorbii^Iifr  A  tiotfiatbclicE  i 

sicut,  (Iccct  Cliriftiaiios    milites  mu  !■">    ctuigc    l'V W'Zahcdftfik  14    ficlicnbcit  LT 

f^Bcnbctt  Ml'  m  %\t  fehlt  11  iitatjnimg  ift  /'  inctjitimg  ift  /  IT  3)i6cl  Sic  1'  6ufe§  /.: 
18  tjaljligcmi  /'  bct  tetanicn  A'  ber  ßitaiic^  W  bei;  Ictaitii  /  tatniticit  C  Ictaiiicn  FlQUXli 
i^ctancftcit  iWP  D  tcuc  »ober  A'  _/»  fttciigc -V.'/iVt  iivtcl)lll  lidjtc  A'  i'o  gcf)cnbcit|  gcftcit 
FOPXb   fehlt  I   fledjeubtcn   .)/   gljoicnbcu  .\'  jcftcit  .v/'/-  21  blitjc  'jik        ^a^ü\\  boiiiicr  .V 

•2i  tetotcn  FlVXZabedfjik   tclucr   }'  {liegen]   ocvlitf)  A'   tricg  dfjih  tloK)   flortent   .V 

23  für   (tior,  fi'tr)  pcftilentj    l^MPtJ  TI'VX  YZalicdf/ilc  toocr  })cftitccii,   Spacnfrtjc   potfcu   l 

nnbercr  F  ■J3'24  nnbern  fdjlucvcn  (rontfl)cl)tcii  /  JS  fdjtocrcr  P'.\b  Jl  trand^ciben  A" 
frandfteUc  k      un§  fehlt  1      tjobod)  alfio  .\ 


20 


2.  giiie  fur^c  iJotiii  o)  bei  ajalciiuiifctä.    'S.  Ülit-Mcivuifl  be?  Wuc  OTuvia.  |()7 

l)itu  bifjcii  allen  betjuc-  iiaiiti'itc-  el)iT,    bcijuv    vcl)d)o  mct)i"uii(\c   uiib  i\otlii1)i'r 
tüiUc  fcl).    ?0TOe5J. 

.'oilff  i^ott,    ba-ö  alle  bifje  üitt  iiH)v   uiu^i'ljmci)ffdt  cvlaimcii   uiiub  lajj 
5  uns  nit  bavaii  ^uicljifdii,    bii   I)abi"t  uiib  linrft  iiiic-  t)l)rl)imcn  evliomi  bas  e-B 
ia  unb  nit  iicijii  obbci  l'.n'cljffcl  fei).     3,50  fprccljcii  luljr  frolid)  'ilmcii,  bn-i  ift 
\v(ix  unb  iicluife  \Hmcn. 

f3.|  l>aG  ?tuc   iBaria. 

•&3c  ift  iviu   ntevcfen,   bafj  i)l)c  lücnninb  fcijn  tiniucnn  uiuib  ljnucifid)t 

10  itcHe  auff  bic  nuittcv  ciottiö  obbev  l)f)v  ücrbicnft,  bcun  fold)  |uüovfid)t  gcpnvt 

alldinc  c^ott  aU  bcr  rljniflc  ()o()c  ([o\\i  bicnft,  fiouberu  biv?  mnu  bnvd)  fic  unb 

burd)  bie  i]nab  jjo  ljl)t  geben  ift  gott  pvcl)ilc  unb  bniirtV  Hub  fie  nidjt  anbcvÄ 

loBe  unnb  licbc  benn  als  bie  Hon  gott  folr^e  giitter  anf5  lauttev  gnnben  im 

t)crbienft  evinngct  fjntt,  tnie  fie  fclb  befennet  l)ni  llJagnificnt.  ^»t.  1,  •is 

16  ®lel)d)  al-j  loenn  id)  nufj  anfef)en  bec'   l)l)ntel-:?,    ber  fjonnen  nnb  aUei 

creatur  niidj  bclucge,   ben  fdjepffer  bev  fclöigen  ]n  loben  nnb  fie  ijnn  nic^n 

gepet  unb  lob  menge  unb  fprcd;:    '•M)  gott,  ber  bn  al\]o  id)6nc  feljne  cventur 

geft^affeu  l)aft,  gib  inl)r  k.    'Jdfeo  and)  f)ie  foll  baö  gepett  bie  nintter  gotti-j 

epn  mengen  nnb  fagcn:  '^Idj  gott,  loild)  epn  ebbet  menfd)  Ijnftn  ()ic  gefdjaffen, 

•-'"  gebcncbcpct  fei)  fie  .'t.     llnb  bev  bn  fie  ^o  I)od)  geel)iet  [)aft,  gib  mt)V  aud)  k. 

Tai  l)()e  olfo  baS  f)eri!  niri)t  auff  l)l)v  bevuge,  fonbevn  |*[.  1  üi]  buvd)  fie  bringe 

^u  6l)vifto  unb  got  fetbcv.     larumb  lantt   and;  ba-;  'itue  ^Jlaria  alfeo,  bo§ 

c§  alle  bing  gott  gibt  unb  fpvidjt : 


/  bigem   L.urx  bt)|cni  rf'/>f  bicfcm   VYZcfik        qÜ   bcffeii   biiiaeu  A'       oUcni  //// 

nomcii  K      tcljdj  E        2  ?l*JJie^l|  fc/ilt  rVXbmn  k.  <lfr/il.         3  fehll.  V/,ic         SjU  3(mcn 

liix  fct)!  53nb  fttoft  'mo  ttiiijt  in  brt)ttriii  ,;otii  imb  Riijmmcii,  (onbct  'iiiiibcvii  imtf)  bcincv  tmttcr-- 

üä)cn  gonft  (gimft  '/)  miiib  .y'idjtiqunri,  liimb  fvlcbig  Imits  Hon  bifcm  fmibtlidöen  tfib  id  tobl«.  X/i 

4iattimr)\      d  iini (1.)  fehlt  Ali ruoii-     ihjcifton  .1/     wt  vn';ir,cdf;/ii.-    ^^t^iinc  ry,a:c 

l^ictinnc  adfyil.-  in  alle  bcfcn  g^cBcbc  l  H  niäjl  ein  nein  Zncd;ß  ftplic^en  U  7  hier 
folf/t  in  //  Malers   Impressum,  rf/l.  die  bibliographische  Vorhemerkimi]  S  StliSIcguilg  beä 

Sue  TOavia  Xacdf/ik  Snno  l.')22.  '/i  Srftlidö  ausgegangen  im  XXII.  3arc.  l  V.\f\W,;it\u 
Salvtalii)iiis   Aiigelic;i!   mx.  :>    t)i)t]    ljl)c    U'        «etttalBcn    FIM l'ZmdDiik    borttulDen    -V 

10  i«  Zcdf'/il.-  11  einigen  /  ol§  od  bic  (joecfjft  bicnft  allccn  gobt  to  bc()oott  /  JJ  gnoben 
cdfi/ih        %o]   be  X        gegeben  Zacil/}/il.        |Jrel)iJe|  laue  .\'  l-'!  benünnc  l       oufi  lautter 

gnaben  fehlt  l       toutlerct   /  //  ertcnnct  "        in  fno  Canticu  lun  In  ober  fönnen  A' 

ober  funnen  b  ir,   niic^    üeloegel   tocrbe   tieWeg^el  l        \ä)op^n   Clu! ILMOPQTVWXYh 

Jetten  /      bei;  jctucn  cteaturcu  l         17  menge]  gfjebende  l      %'it  il  is  crfc^affen  b      nitj 

»)  gfienobe  de.  ''        Ijic  fehlt  l  Iti  etjn    mengen]    g^cbodjticf)  luefen  /  ät)  </  luilc^l 

toie  FIXb        aüctcf)  cbcl   .'/i7         t)a\t  bu  Ml'Wf  -Jo  S!nb  ber,   ber  bu  b        [iej   hiä)  V 

mXf   od   gracij    elc.  /  21   t)e    nit    atfo  /'/        beruhe   l'Xb        bringe]    tielucget    »orbc  l 

22  e^riftuni  .\" 


408  9?ftbüd)Ieiii.    1522. 

2ut.i,28  Öegnijjct  fcl)ftii  -Dforin,  luill  guabcii,   ber  [)txx  tft  mit  bl)v, 

gcbcnebeljet  6iftu  unter  beu  luelibcii  uiib  gcluMubcljet  ift  bic  fvitdjt 
betjney  leljb?',  S^jcfu-'  6l)tiftiiv.    3liiicn. 

iE'Q  ft'^cftu  ba§  t)l)rl)nii  tcl)iin  flcpctt,  ^onbcrn  ct)ttcll  lob  iiiinb  el)vc 
bcgviffcn  tft,  gicljd)  \vk  ijiin  bcn  cvftcn  iuovttt'n  bc-J  tmtcv  unfjcvv  niirfj  fel)n  ■■■ 
gcpet  ift  ^Diibcrii  lob  unb  cl)vc  gotio,  biiv  cv  unfecr  batter  iiiib  ijni  ()l)tucl  fii). 
Tnrumfe  futibeit  mic^  h)l)r  aiife  bcm  'iUic  ^JJnria  loibbev  cl)ii  cicpctt  iioc^  qii= 
raffen  mad)cn,  benn  cj  nn«  nicl}t  lUinipt  bic  Inortt  Uicljttcv  beiitten,  benn  fic 
lanttcn  nnnb  ber  tjeljlig  gcl)ft  gcjet^t  t)att.  loa)  luugen  lol)r^  l)anbe(n  anff 
jioeljerlcl)  »üel)f5c:  3i""  crftcnn  als  el)n  tctrcicf)tnng,  ba§  »ol)r  brl)nnen  w 
erttclen  bic  gnabenn ,  bie  l)I)r  gott  geben  Ijatt,  3ui"  anbcrn  ha^j  UHjr  eljn 
ttinnfc^  ba|n   ttjnn   ba§  fie  bou  ijbcrmon  bofur  crfanbt  unb  gelialtcn  tiicrbc. 

Slufff'  erft  ift  fie  boEer  gnabcn,  bnmit  fic  on  ailc  funb  betäubt  Itnrtt, 
ha^  tft  eljn  i\oä)  gro^  biug.  Xeuu  goti>5  gnabc  madjt  fie  boU  aUcS  guttcn 
unb  tebig  nlleö  'böfeen.  15 

3tuff§  anber  ift  got  mit  l)t)r,  bns  ift,  bai  nlic  l)f)r  tl)iiu  unb  Inffen  ift 
gottIi(^  nnnb  gefcfiid^t  Ijn  l)f)r  bon  gott,  ba^u  befcf)ii^t  er  fic  unb  bclimrct  für 
otlem  ba§  t)i)X  fi^eblit^  fetjn  mag. 

?[uffs  brittc  ift  fie  gcbencbeljet  für  aHcnn  liiet)Bcn  uid)t  aüebn  baritmB, 
bae  fie  on  toet)e  unb  fctjuicrljcu  unb  on  berieerl)ung  geporii  Ijat,   über  .S'ieba  20 
unb   atte  anber  tticl)6cr,    ^onbernn   ba-o  fie   aud)   fru(i)tpar  ift  Unirbcn  unb 
empfangen  Ijat  du  aüe  fnub,  bon  bcm  r}cl)ligcu  gepft  cpn  Iepplicf)c  frud^t,  baö 
tepnem  iDcpbe  geben  ift. 

■Jtuff'S  bierbe,  ba^  t)I)r  fru(^t  geBcncbepet  ift,  nemlid)  ber  bcrmalebel)ung 
enthäuten,   bie  über  atte  ünber  öeiic  gef)ct,  baS  fic  pun  fnubcn  empfangen  as 


/  fcl)cft  bu  J/77'  '-'  flefcgcnct  (1.)  Zaci  ©cicgnet  dj;il-  %vt  6ift  iciiebljct  nmiirf  allen 
ttoulrjc  N  6ift  bu  MFf  rtctiictii  FIVVXYZaln-dfiß-  gcfcfltnEt  (i.)  Zacdfß  gcfrctnct  //: 
4  fi^eft  bu  FIMPf  dtitinne  W  fiictinen  /'  .'")  U)ie  bic  l)nn  CDGO  Wie  l)ie  in  TT'  be-j  )jntet 
noftct§  l  7   Stum'b   Za        tünucn   ä    tonnen  ;i'd         audi    feJdt  (lf}/ilr         loibber]    Weber 

FIMOPWXhfl;   nocfi  Nl       eljn  fehlt.  N        s  tueber  tot  te  leflfl&c  l        i)  lielt  <>      moa.m  IT' 

rctjrjjl  reit  fie  LQTUVXYZabcdqik  Wir  jl)  MPf  Wtj  batf)  N        ^äbten   //  liijll  3um 

bis  ^ott  fehlt  l      Betrad^tung  bar^nncn  Wir  erbeten  .VA  /o  bnvinneu  Fltt'f         II  nnbern 

mal  7  ;_'  Wunbf(^  /,  UZacdi/ik  bunfd^  oft  ccn  tiegljcertc  l  bnn  encni  l)bermau  A'  bar= 
für    /    barfür    /'        fccfaut    en    gljcatfitct    l  VI    funbl    finb    7  ertanb    VXYZabcdfß: 

II  r)o{ie§  /  grog  tioc^  U  UljlS  91uff§  b:>i  mag  fehlt  I.MTU  liijv.)  ift  got  Ins  britfc  /i-A/^  / 
Ifi  atleS  7'/  ;r  l)n  t)'^r]  per  ipfiiin,  ceii  jicr  iiilli-uniPiitiiin  mn        irjrtjntjet  {bcfrhiilj  b)  Unb 

tewaret  er  fl)  (fie  7.Vi)  bor  FLXb  er  unb  P/  BeWaret  fje  (ft)  / )  Xf  W  alle  bem,  batlj  N 
l'J  gefegcnet  Zacd   gefcgnet  /'        We^ficru  FJPVAYZabcdfi/ik   »rouWen  A'  -JO  ßmcrte  iV 

»nnb  Bcrfcrung  FI  fehlt  l  uerfc^crung  CDLTU  getcelt  Jcft,  Boucn  A'  guo  FIMPW 
20/21  §eöo  unb  fehlt  mn  21  anber  fehlt  b        urouWen  A'  22   finbl   /  2:1  neuer 

ttrouwe  A'  :,'./  2en  berbc  /  gefcgeuet  Zncdi/d-  gcjcgnct  /  5JetnUc()cu  P  bcr|  uo  ber  .VA 
24j2a  für  (Bor  /)  bem  flucf)  cntl)alten  ber  Zardf;/!l.-  2r,  giie  FJMP  .^ieiio  II   (Juo  IT'  ber 

§euc  Zacdfyik 


3.   9liiS(cguiig  beS  5Ute  ^Jintiu.  .}0p 

unb  bc'ö  tobt-?  iinb  ucibomptufe  frf)iilbifl  (\(pox\\  uicvbni.  "Jlbcr  bifc  fnid)t 
1)1)VC'  (cl)6o  allein  gebenebctjct  unb  \v\ix  alle  buvcl)  bie  fclbifle  fledcnebeljet 
lüerben. 

3nin  anbein 

5  ^sft  nu  liie  el)n   gepet  ober  tonnbfd)  ba^u  luifcljen,   ba-j  man  bitte  fuv 

alle  bic  bifee  fru(^t  unb  mutter  t)evmalebcl)en.    Söcv  liermnlebel)et  aber  bifK 

fvuc^t  unb  mutter?    9(IIe  |3^i.  Tiiijl  bie  iel)n  Unn-t  ba-^  (^uangeliun  unnb  ben 

glattjbcn  licrfolgcn  unb  fertnalebeljen,  alfeo  iljt  tljun  bie  ,Viben  unb  '4-*npifteu. 

Jaraufe  benn  folget,  ba§  i^t  nienianbt  bifte  mutter  unb  l)t)rc  frucfjt  jo 

10  foft  ucrmalebel)ct  al§  bic  mit  oiel  ro^enfreiil;,en  )ie  benebcljen  unb  bas  'JUie 
'Fcaria  tiuun-  Ijm  maul  tinben.  Xenn  bie  linb-j  am  nun)ften,  bie  (^liriftn-?  inovt 
unb  glambcn  am  l)ocf;ften  iievmolcbe>)en. 

2)arutnb  fd^ato  brauff,  6-?  linrt  bifje  mutter  unb  l)l)re  frucfjt  ,^rt)cl)erlcl) 
lDcl)^e  benebelict,  (el)plid)  unb  gcliftlicf).     fiel);ilid)   mit   bem  munb  unnb  mit 

IS  bcn  lüortten  bc-3  '^üie  'JJlaria,  ba-J  finb  Ijbr  ergiftc  lefterer  unb  uermalebelier. 
(Sel)ftlicl}  mit  beut  tjer^en,  bas  id)  t)\]x  ünb  (^l)riftum  l)nn  aEe  fel)nen  Uuntten, 
hierc!en  unb  leljben  lolie  unb  bencbel},  ba-j  tt)ut  niemant  benn  ber  redjt  C>l)riftlid) 
glelnbt,  £enn  on  folc^en  glalnben  ift  teljn  I)erli  gutt,  fjonbcrn  ec<  ftidt  naturlid) 
luiU  fluc^cu'J  unb  teftcrnä  luiber  gott  unb  alle  iel)ne  belügen.     Xnrumb  luer 

20  nid^t  giclubt,  bem  ift  Iju  ratten,  er  Iq§  ba»  2üie  ''JJiaria  unb  alte  gepett 
anftef)en.  Senn  c-S  ift  bon  folitjcn  gefd)rieben:  Dratin  eiuy  fiat  l)nn  peceatum. 
@el)n  gepett  rterbe  |iur  funb  p-j.  Iit8.  ¥1.10», 7 


7  bev  Berbamnufe  J  ucrbamni?  V'YZacd  Berbomnuft  bf  2  gcfegcnet  (beidemal) 

Zacdf/ik  BEJesnet  /'      fettigen  JJP  4  die  Zeile  fehlt  l  5  ©jo  i§  -V      §ter  toe  fatnien 

toe  boc  /  nun  GOX  tounSäj  CDEFllLMPQTVWXYZh  6  aüt  fehlt  LMPTU  bic,  bie 
biie  FI  bic  \d  btijc  F  Bcrftiic^en  Zacdfgil;  6/7  2Ber  bis  mutlct  fehlt  mn  6  Bcrfludöcn  Z 
Berflud|t  cdfyil-  7  unb  niuttet  fehlt  LMFQTUV.XYZabcdf/il.l  ßuangeliutn  W;/il.-  bcn 
fehlt  X        7',8  bcn  tcrflctüen  gfictoucn  /         S  Bctfliiäjen  Zacdfyld       olfee  T  ol5  VXVZabcdfgilc 

i^unbel   \  j^unbt   .\  >)cöimbt  /<  Sßopiften]    gottofcn    0    bic   tiofiiften    Yb    bic    Sutcfcn, 

Soeben  etc.  b  ,0/7.3  Saraufe  bis  bvauff  fehlt  l  '.)  iljunbcd  X  jljunbt  X  t)ct;unb  b  nljcnian  /' 
JO  Bctflud^ct  Zacdfijih  Bieten  Zacdgih  Bitcn  /'  iinam  c|iu  stiiltis  |)iecatiunciili.<  earn 
coluiit  mn        gcBenebetjcn  FI   fcgenen  Zacdifd-   (egnen  /'  77    in  bem  niunbc  .V        bic]   fic 

VXYZabcdifd-       finbt  X   finb  b       gljnt  weiften  .V  /:.'   nm]  b{i)jc  bat  X       l^often  IJ'W 

»erflu^en  Zacdfgil  13  fcfjahi]  %ut  N  btanff  .1  borouff  FFZafi/ik  baruff  If  (^S  Wirt 
fehlt  X       brückt  loeiben  i\'  ]4  gcBenebc^et  FlVXb  gcfegcnet  Zacdtjik  gcfcgnet  /        unb 

fehlt  M  Ulla   mit  bcn  fehlt  FI  7.5  crgetfte  /        fflctfluc^cr  Zacdfjik  16  aUcn 

FlilPTUVWXYZabcdffjil;  17  gcficncbet)  EFl  fegene  Zacdyil.-  fegnc  /'  ban  oltccn  bat  / 
18  gtawtc  LMPTU  gtaufe  Xb  I8<nt  2cnn  bis  ^c^tigen  fehlt  l  18  fteät  FIIIMPWXbf 
10  loftetnS  GO      luet]  be  .V        21  ^nn  fehlt  f        22  ^ut]  to  cncr  X      funben  c  fünbcn  dgik 

f  folnto  UXb       SPfalm  .cij.  cf  ^fol.  109.  dr/ikmn       p§.  108.  fehlt  l 


410  !ycttiüd)loiii.    1.S22. 

I]  |4.]  IDi-r  €\]\m  Pialni 

C5U  fietcii  iimö  ciljcljuno  \}e§  gegliijcii  €iiangelioii. 

•'Ötlff  ©Ott,  luic  ift  bt'V  l<l)viitL'iiii  feo  liicnic^  liun-bcii  iiimb  bic  iitctubigcu 
liabcii  abgenommen  nntcv  bcn  leiitten. 

'2    XaC'  marf)t,  man  pvebiget  aUentl)alben  unniilic  bing.  5 

Sie  prebigen  Uiibber  i]bt  gelinticn,  Itmo  man  unv  gerne  l)bvet. 

'■)  @ot  hjolte  ausrotten  alte  glate  pvcbigct  llnb  allei?  \vai  luni  boljcn 
bingcn  Icret. 

4  Xic  ba  jagen:  nnBev  teve  joU  reif)t  f)aben,  liujv  l)aben  ntadjt  Un  reben, 
Wtx  JüiUö  uny  tücren  f  '» 

•">  Xie  liH't)!  benn  bie  armen  nertüiiftet  i'inb  nnnb  bic  bnrfftigen  fnfflienn, 
Sßili  id)  mtd)  anffmadjen,  jpridjt  ber  berr.  3d)  '"i^l  Li}n  beijl  auffrid;tcn, 
banpn  man  foU  frel)big  Juibbcr  fie  Ijanbetin. 

li  ^aC'  iDortt  gotti§  ift  lanttcr  luic  eim  bnrd)fch)rt  ft)Ibcr  pnn  prbifdjcn 
gcfcffcn,  fiebenfeltig  ift  co  gcrebntgt.  '^ 

-'  Sreanoctioii  A'  {fimngclij  A'   (iuaugeliiini  IP  .>"  ift]  jljiit  A'  •)  aüoii  tiatteu  .'/ 

aütcn  l        ri  iamiuittid)cit  .V      loa.:-  4(s  l)örct  fehlt  Q       miv  /'cid/  X      gcicii  /         r  loüllc  Fl 

luid    borfi    ntlirabcii  .V       iiiiftveiitlcii  1'''  aiiftvcüten  /   tc   lüel   bocn  /        nUc  imlicijo   toiighc  / 

pvcbigc  FI  prebiftic  .V  pvcbigcv  LOJ'TF  9  bn  /'ehlt  V  "  fei»  "'       upbtroftigcii  .V 

(cüff^fii   /ir  niccf)teii   .V  12  1)01)1]  )\ilid)matcv  /  IS  fvcl)biö]    brtjftlitcii   .V      l)cinbfeu   / 

linnbct  Ml'        14  Inuttcrl  i'i)iic  A'      borrt)gl)cluttcvt  .V         ;.">  «ntcii  N 

11.11  T»iT  .vij.  }?falm 

iii  beten  uinü  crVjclJmia  öeci  Ijciiliöcii  €iiaugdioii^. 

■ÖCslff  .'oG'^f'K,  bie  b^büflcn  bnf'cu  abgennmen  niib  bev  gletnbigen  ift 
Ivenig  tunrbcn  nnter  bcn  mcnfdjen  finbcrn. 

Cn)ncr  rebct   mit   bem   nnbern    nnnii^e   bing    nub    reben    bcndjclel)    mit   an 
unciinigcm  t)ert!en. 

3)cv  .'oP-;K^"  rotte  auo  a((e  Tiend)elc\)  iinb  bie   yinge  bie  ba   ftolt?  rebct. 

Xic  ba  fagen:  nnfer  junge  joll  nberl)anb  baben,  nm  gepiirt  ,yi  reben, 
mer  ift  nnfer  fjerr '. 

Sßepl  benn  bie  elcnbcn  oerftoret  finb  nnb  bie  armen  fnffljcn,    loiE  id)  25 
aiiff,  fpridjt  ber  ■'oß'M.     ,Ad)  loili  epu  [)^\]i  anffridjten.  ba-^  getrdft  barpnn 
banbeln  fol. 

"Bic  rcbe  bcö  •'ö(5-'K')!'Jt  finb  lanter  loie  bnrdjteiitert  fplber  bnn  crbenem 
tigel,  Betocrb  fiebenmal. 

■Jii  SUnb  l)cud)cln,  imb  (crcii  oii^  '■  21  dnciliigeii   Y         22  rcluttc  AV,       motte  auf- 

tottcn  c        juiigcii  <;          2H  oicv  I)aiib  Mi  25  finb]  loeibcit  <;        fcufftjcii  .Vi    iufffecn    1' 

26  ein  ^ulfff  fdjaffcn,  bni-  c      t)cl)t|  tfljt  h  2fij27  bnrt)nii  lianbcliil  Icvcn  c        :'.V  ift  toutci  t 
im  Zc      crbciicit  c 


4.   a)  2cv  I-.'.,   I.i  CT.  *;(iQliii  1 1  l 

1]  7    ®ütt  Tu  uniUift  co  crl)nUtcu  iiiuib  iiii-j  |23l.  Xu|  ticamicii   cluiglid) 

für  bifecnt  Dold. 

8   Xeiiu  t-i  mcl)n'ii  fid}  aUciitl)oU'cii  bic  fiottloüeii .   um  bic  baiuijbiciK'i 
legicvcu  untcv  ben  Icuttcii. 

311  beten  umb  t^u  ndjimni  bc^  gialubcii^. 

©Ott  ](\)  lunio  qiicbic^  iiub  ticiu'bcl)  iiuo  Uiuib  crleuditc  iimi-s  mitt  ii-i)iu'iii 
cvfcntniß. 

L*    Tnc-  liHjv  iinijcu  miigcii  aiifj  cibcii,    limo  )cl)ii  Hjuu  ift,    Hub    unter 
10  nllcnn  menfrf)cnu,  inac'  fclin  t)el)laiib  ift. 

3  (fs  bancfc  blir,  0  gott,  bift  luVlrf.     ^ui  cc-  bände  bljr  nüc  incUt. 

4  X(\'i  bic  leutt  frcub  imb  Inoiuie  fjabcn  bnunn,  bao  bii  iclbo  bic  Icutt 
rec^t  ridjtift  uub  furift  bic  mcujd)cu  auff  erben. 

5  6§  boncEc  bi)r,  0  gott,  biß  Hold,  ^a  e§  bände  bljr  aEc  loclt. 

16  6   9iu   ba«   lanb   fiatt   ict)n   gc1ocrf)S   gc'6cn,   <B]o   benebel)e   iniy  gott, 

Un|cv  gott  bcnebciic  un-j. 

7   ©Ott  bencbcl)  uno  unb  biv;  l)l)n  furdjte  ullc  IncUt. 


;  hjödeft  FI      loilleft  bot^  A'       3  SBJcntc  fid  mcrcu  .N'       ,V -i  ote  bot  tljff  oulocr  Kflciitcn 

bc^  lioW§  l         ö  .IvDi.l  71.  Q         i>  gtnutifS  '^'  r  notciicbct)  KFIT      \tintx  FI  ßljiiet  .V 

'.>  mögen  ir        JO  ^e>)lt9  taub  /  falidjmafcr  /  l\>  luoniiigftc  l       fcIOft  /         iJ  baiidft  Ml' 

od  bc   .\'  /ö   gclDci5§l  Brucf)t  iS'        gctcncbcljc   /•'/  /'  Dl   gcOciicbctjc  (ebenso  IT)  Fl 

IT  fotc^tc  Fl       üUc]  oU  be  .V 

II]  Xu  Sö^Wi  töolteft  1'ie  bctnarcu  unb  nno   bc[)iitcn   fur  biefem   gefd)lcd)t 

ctüiglicf). 
20  @5  ftnb  gottlofen  umb  nnb  unib,    '4L<cnn  unter  beu  menidjcn  finberu 

bic  lofen  erljotiet  luerbcii. 

^cr  IjiSiii.  jf>falni 
3U  öctcii  uuiD  5iinetnEii  be^  glaUilicu^. 

@£tt  fei)  uns  guebig  nnb  jcgcne  nuc-,  (^r  iaa  uu«  fcljn  nnblil}  lcnd)tcii.  ©cla. 
3s  T'as  ltil)r  auff  gi'ben  erfennen  fcljneu  loeg,  unter  ölten  t)et)bcu  fcljn  ()cl)l. 

6§  boncEen  bl)r  ®ott  bic  öotdcr,  ©§  bandet  bljr  aUc  öoldcr. 

Sic  öolder  frclDcn  fid)  nnb  iaucf)|cn,  bae;  bu  bic  (cut  ret^t  rid)teft  nnb 
fureft  bie  lent  auff  erben.     Scta. 

6§  banden  bljr  6ott  bic  öoldev,  6§  banden  bl)r  alle  öoldcv. 
30  Ta§  lanb  giBt  ici)n  gemed)'?,  i'ri-  fegcnc  nuo  ©ott,  unfer  ©ott. 

Gs  fegcnc  uns  ©ott  unb  aücr  luelt  cnbc  fnrdjtc  i)t)n. 

1SJ21  Scntt  cä   wirb  oUcntljotDcu   uot  ©ottlofcrt,   2öo  jolii^e  Io(c  Icutc  »iitcv  bcn  mcnfd)cii 
]^errj(^en  c         IS  ujottcft  Xb         20  gotlofc  Xb         23  tmb  er^cfiung  Zac         27  jaulen    Y'i 

2ti  fureft)  regictcft  Zc        31  aUe  toclt  c      fordete  b 


412  SSetbüc^lcin.    1522. 

3f>on  ticr  gantscii,  ba^  ift,  Uaii  bcc  UicBcnlidjcii 
uiinb  Erfifunli  fain).it  i)F|reii  fruchten. 

@ott  fet)  mi)v  iviebig  itod}  bet)iiev  l)ulbc  llnb  titiie  nb  imn)n  iibiitrcttcn 
iiac^  bcljncr  giunbloßcn  binm()erlurfcl)t. 

2    ä'ßnifdjc  inid)   IupI   bon   incbiicv   iiutiuirnt     Unb    rcl)iiic\c    inicf)    poh    ^ 
mcl)iien  junbcii. 

■i  Senn  id)  crfciiiic  ba-?  co  dittel  iibivticttcu  mit  im)v  ift.  Ilimb  mcl)ii 
fiiiib  ift  ftcttc  fiiv  im'l)Hcn  auc\,(n. 

I    Ti)v    iiUin)iic   bnb    id)   niid)    ucrfunbit^t    unb    ubell     fiir    biiv    tt)aii. 
Tnvumb  linvftu  vcc^t  baku  i)n  bcljiicii  luorttcu  unb  veiju  cvfunbcu,  luenn  bu   '" 
!iciid)tct  tuirbift. 

•">  oibc  id)  biinu  i)u  niuttcv  lcl)bc  (icnuid)t  |3<i.  lü|  uou  funblidjem  innicu 
llnb  meljn  muttcr  l)att  mic^  üon  funblid)cin  fmttcn  empfangen. 

<)  ©if)C  bu  l)aft  luft  baljn  bao  ved)tfcf)affen  ift.  .'ocljmlid)  l)m  bci'= 
porgcnn  l)aftu  mtix  iv)ci)fef)cl)t  !unb  tl)nn.  »-'■ 

1  li)c|elicl)cii  Vr  i  mit  etcii  -\'  fruchten.  Scv  iimff^igft  \i\alm  (pialmen  T).  LTC 
(vii^ttcn.  2cv  füiifftsinft  (fünffjigift  Q)  ^iinlnt.  M l'Q  .3  ^ulbe)  gfjcnabc  /  .i  2Bäc(jjc  M 
aönjc^c  P         7  tiefciinc  A'         ,S'  ftct§   /•'/  :»  actlmii  Fl  li>  luürftu   /.  T  wirft  bu   .1/7' 

linivftu  J'       geöimbcnn   N  11   gcridjt  //    ßcvcd^tigct  U'      wiift   //   luürbcft  MI'   toerbcft  H' 

V>  Sljc^e  '^11^      fünbtliiä)fii  /'      jonicii]  jabc  A'  fomeii  W  joct  /         V',  jabc  A'  fomcn  If'  foct  l 
fnttJfangcn   V         II  Slidjo    Ml'       tticUuft  /      vcc^tacjcljaffeii  FJ       \)m]  in  Fl         «/;.5  in 
bct  »ortorflc^eljt  A'         ir,  fyi\t  bu  ILMKriT      gctlian  /"/J/i> 

I  ©011  bcr  gaiit5Cii,  bac;  ift,  boii  bcr  üicfcntlirijcn 

iiiib  ccBfuiibc  faiiipt  ijljrcii  frurf)tcn. 

©Ott  fcl)  ml)v  gnebig  und)  bel)iiev  gnete  unb  tilge  mel)u  ubertvettung 
nad)  bet)ner  groffeu  fiavmt)ev|iirtel)t. 

ai\iffd)e  mid)  InoT  bou  mebnev  miffetbcit  unb  vel)uigc  mid)  bon  mebnev  m 
funben. 

Tcnu  id)  erfenne  mel)iie  iibertrettuiig  unb  mel)nc  fwnbc  ift  t)mcv  für  ml)v. 

?(n  bl)r  ottebne  ()nB  id)  gefunbigt  unb  ntiel  fnv  bbv  getf)iin.  Tarumti 
lüirftu  rcc^t  6Iel)ben  l)nn  bel)neu  liuntcu  unb  reijif  evfuubcti  luenn  bu 
gcrid)tet  itiift.  ss 

(Si()e,  id)  bt)n  \)\\\\  untugeub  gentiid)t  unb  tnebne  mutter  frit  mid)  l)nn 
funben  empfangen. 

©i()C,  bu  (jaft  luft  ,',iiv  Uiavl)el)t,  '^w  leffcft  mid)  anffeu  bie  liieb«l)el)t 
^e^tnlic^  öerbovgen. 

;')'  lucicnlic()cii  //         IX  meinen    )'      meine  juiibt  '  i'/  ji'iubt  Mi  juubc  c        Ji  meine 

miffcKjat  K          23124  ßeHnn.     Sluff  bog  bu  vcc&t  bleibeft  jnn  <■          24  luirft  bu  />       ctfunbcn 

rtetbeft  c          26  Vm  nu§  funbticfjem  fnmen  fte,K"«c'  '■  ""f'  /''''"   ^'          -■'*  «"it^t't,  3)ie  im 
»ertotgcn  liget,  ®u  c        28J20  bie  ^cimlicf)e  lueiäfjeit  c 


I]  7    Sefprengc  midj  mit  3fiUH'ti,  |lo  liu-vb  irf)  vci)ii.    Ul^afjrf)c  bii  niid),  fjo 

tüevbe  td)  fcfincclucDf;. 

s   l'ajj  m\d)  i)bxcn  frcub  uiib  luoiuic,  B]o  mcrbcii  flctvoitct  bic  i^cptniu, 
bif  bii  ^urtrf)(ügen  t)Qft. 

!'    äücnbe  bfl)n  niuicfidjt  luiii  iiun)iicn  fiinbi'u  Hub  tilt^  nb  iiicl)ii  (\anlic 
iintiigent. 

in   thicf)affc  l)n  ml)v  gott  ein  vcl)nc-5  lieii.!    Hub  cnictue  ci)nen  ric^ticicii 
qel)ft  l)nn  mcljnem  ijnntpcitbiflen. 

1 1  i^crltiivft  micf)  nidit  tum  bcl)iinii  niuiefid)t    lliib  ni)m   iiid)t  Ooii  iiit)v 
10  bcl)ncn  l)el)Hgcu  gcl)l't. 

12  @tb  ml)v  toibbev  ben  troft  bcl)n5  f)el)(>5.    Unb  bcv  tvet)e  geljft  faffc  mid). 

13  3rf)  ^i^iß  bic  ii6cvtrcttfr  Icvcn  bct)nc  Uiegc,  Dao  ftd)  bic  iiinbcv  Ijii  bl)v 
be!cvcii. 

14  "Jlbcr  mcijn  gott,   gott  mcljn«  ^et)I»,   errebtc  mid)  imii  bcii  blutigen, 
15  S)as  meljite  |iiiigc  frolid)  prcbigc,  tuic  bii  fnim  mnd)tft. 

U)   öerr  gott  tliii  meijnc  tippen  aiiff,  Xo-?  mcpn  iiiiiiib  Pcvfiiubigc,  tuie 
gvofe  Oon  bl)r  ^u  tjallten  fet). 


itoitti^/      Sffiöfc^ie  .1/ Hiäfdje /'      bu  frhlt  F?        ^  luivbc /' loivbt  /        S  ^xtunb  LAf 

Burned^be  enbe  bttjtfcnp  /      Oeente  .V         /  jeiid^laacit  FIl'UW        7  gcc^jpc  A'      «ott  /'elili 

DI.MVrrwi  !i  »crloÜTff  Fl      bel)ncm  A7  /;  ulofS  fnlid^matcvä  /  7?  fcvciin  A' 

J4   ml)n^   falic^ma(er§  /        tebbf    A  lil  Icff^cn  FOlO        bo   »p  miine  lippe,   up  batl)  A' 

III  Gntfuubigc  mid)  mit  ofopc"  bn-ij  id)  vet)ii  tüerbc ,   1i)af|d)e  mid)  ba§  id) 

jd)ncetöet)5  loerbc. 
»0  £q»  mic^  ^oren  fvcubc  imb  iminiic,  ba-j  bic  gebet)nc  fvotic^  luerben,  bie 

bu  jujd^lngen  l)aft. 

33ctbivgc  bcl)n  anbtitj  Pou  mepncit  jiuibcn  iiiib  tilge  ntle  mcpne  miffett)Qt. 
Schaffe  mt)r  ©ott  el)n  rel)u  i\ni}  unb  evnetoe  l)nn  mljr  e^nen  löiEigeu  gel)ft. 
l^crmirff    mid)    nid)t  Pon  bel)ncm   angefidjt   unb  npm  bcpucn   l)cl)ligcn 
Vi  gci)ft  nidjt  pon  uujv. 

Sa»  ml)i'  inibber  fomcu   bcn    tvoft   bdincc-  l)cl)l-J    unb    bcv    fvcljc   gcpft 
cntf)nüte  mid). 

3d)  tüiU  bic  gotttojcu   bcpne  liicgc  Icvcn,   Dns   fii^  bic  funbev  \\i  bl)r 
beferen. 
M  ßrtettc  mid§  pon  bcn  blut)d)ulbcn,  Wott  bcv  bu  mci)n5  ^e^ls  @ott  bift, 

ba3  mel)nc  ymgc  vf)iimc  bcpnc  gcvcd)tictcif. 

§@9t9i  tl)u  meijnc  tippen  anff,  Xa-5  mcpn  munb  Pertunbigc  bcljncn  vl)um. 


21  leicfttagen  c  i'.?  mtjr]  inn  mir  /^r         SJnb  gib  mir  einen   neWcn  gtlBiflen  of'ft  ^^ 

26  2töfte  mic^  toiber  mit  beincr  ^ülffe,  Snb  c       ben  fcl'H  i'       tveöcj  frcibific  c  r^Ä  2)enn 

i(^  mit  bic  tbertretter  beinc  c         30  blulji^ulbigcn  ÄO       ber  bu  mein  ®ott  »nb  fieilanb  bift  c 
31  beinc  ©ercc^tigtcit  r^ime  r        32  beinc  tippen  5'  mein  leff^en  i      beincn  SJ^um  Bcrtimbiflc  c 


414  Ü?etbü(f|Iciit.    lf>-2-2. 

II  16   I)cnn  bicf)  c^diiftet  fi'^iiu-o  ntiffciv,  irf)  trollt'?  fonft  UmU  c^c6en,    Hub 

()aft  fel)n  gefoUcn  ciiii  brnnb  Opfer. 

17  St)n  SU  6roci)cn  gelift,  ba-?  finb  bic  opffev  für  ciott.     (nm  luibrodjcu 
unb  liitrfd^lagen  l)cvti,  ba-5  Itiivftii,  gott,  nic^t  öcvndjtcn. 

18  %i}n  ivol  au  3'P"  "firf)  bet)nev  guttc,  Ta>5  bu  batoift  bic  uinuvcii  Iju   s 
■Söicrufatcm. 

19  511«  bcnn  iDCvbcu  bid)  lufteii  bte  opffcv  bcr  gcred}tiiiel)t,  bvanb  opffcr 
iinnb  gaben.    'S)am\  tpcrben  felbcr  auff  bclincu  aüiax  fommeu. 

|5<i.  5  7|  IDn  .liij.  pfalnv 

il5att  t5U  bancftcnn  für  anecleij  üiolltgatt.  lo 

I^'Qudc  bcni  licvvnu  mct)n  fcclc  Unb  alle-?  loo«  Ijnn  m\)x  ift  feljucm 
f)el)ltgen  natncn. 

2   Daiirfc  beul   l)evvu   uu'i)u  feelc  Unb  ucvgi^  nidjt  feljuev  Ucrgclltuug. 

S   jet6rocä)en  FI    \übxoi^nm  (>       jevbto^cn  FMdl'W  .levpvodjcn   /  4  jn-fc^tngcn 

Fl.VI'H'      toi'irftu  /.'/'  luüvbeft  bu  -"/'  rtmvftu  r          ■<  Sion  FÜIMOPW  H  Seriifolem 

FII,M(>T        7  bann  .1//'        .4  Ser  (jiinbevt  onnb  bev  bvijt  1'      *Pjiilnieu  T  m  fiiv]  Bmb  Z'/ 
/.?  Setoninglic  ^ 

II]  S^'cun  bu  t)nft  uicfjt  hift  juui  opffcv,  id}  gebe  e-j  foiift,  uub  bvanbopffev 

gefallen  bi)r  uid)t.  i.-* 

%k  opffcv  CSottcv  fiub  eiui  ,iubvod)cu  gcl)ft.  G^l)u  ,^uT)vod)cn  unb  ',u- 
jc^lagen  t)cv^  loixftu,  Wott,  uidjt  ucvadjteu. 

%i)\x  tool  an  ^wn  nac^  bepncin  guttc»  loillcn,  batne  bic  umuvcu  \\\ 
Serufalem. 

So  lüirftu  luft  [)abeu  \\\  bcu  opffcvu  bev   gcrcd)tirtei)t,    \\\  bcu   bvnub    20 
opffcvn  unb  ganlicu  opffcvu.     5o  Uiivb  mau  fnvvcu  auff  bcljueu  aUtav  Icgeu. 

(J?att  VI  bancltcii  für  allerlei)  Uioltrjat. 

ßO'bc  bcu  .S)(v^)i;)('Ji  uu'piu-  feelc  'i^ub  alle  uu'Du  puloeubigc*  feiiucu 
l)ci)ligcn  uamcu.  -'r. 

8o6e  ben  .ö®T{5)Wi  uicpne  feelc  1^ub  licvgifo  uid)t  loa«  ev  iui)v  loibbcv 
guto  t^an  l)ot. 

11  jc^  '"Ol'  ^'i--'  i'-'i'f'  'vol  (iclicn  '•  IC)  6)QttfS|  bic  ©Ott  flfti'llcii  <"      jubrod^cncr  .\li 

«ffnaftev  c        l(i,li    gccufiftcä  imb  ,ifjc()U-iöcn  •■      jurfcfilacicn  Mi         17  luirft  bu  />  M'  naä) 

bcinct  gnabc  c         -Ji)  Jcun  lucvbcn  biv  flcfnUcn  bic  opffcv  r      luirft  bu  h         201^1  bie  Sronb= 
opffcT  c  Jl  DVffet  c       @o)  3)cnn  <•        tcgcn]    opffcvn  c  _'/  3>nb  Hm?  jnn  mir  ift  <■ 

M  .?iri(flcn  c        :?«  tuibbcv  fehlt,  c        2"  gct^an  Zuc 


4.   <■    2:ev  ••,!.,  (!)  103.  IMolin-  -41") 

II  3   Xci"    ba    ucvj^ouct    oUcv    bcljnev    iintiigent   Unb    l)ci)Uct    aüe   bcl)iic 

fvancft)el)t. 

4    Xcv  bct)nn  te^ßenn  cvTo^ct  Pon  bctii  betberBcn  llnb  bitf)   iimti  viuflct 
mit  gnob  uimb  barinljer^icfel)!. 
5  5   S;er  bet)n  6o(\irb  fettit^ft  Tiiit  gitttcm,  Tai)tx  bel)n  iiic\ciit  fic^  nernetüevt 

tüie  cl)n  ablev. 

T)    Xev  ficvv  ifto,  bcr  ba  vedjt  licvjdjaftt  Uiib  c^eridjte  allen  bic  fleicf)cnbct 
irerbeim . 

7  @r  {)ott  jcl)iie  toege  'D^Uifi   liiifien  laffcii  Hub  fel)n  tt)un  ben  tinbevn 

10  Don  Sfi^icI- 

8  Xer  Ijetr  ift  6annf)er|ig  imb  flnebig,  Sangntutig  unb  oon  groffcn  gnaben. 

9  6r  hJirt  nid^t  ftette  fanden  Unb  iüivt  aiid)  nidjt  elniglii^  bvetnen. 
10   Qx  liat  un-j  nit  tfiaii  narf)  iinicv  fniibe  llnnb  f)Qtt  nn-3  nid)t  oergotlten 

nnfecv  untugcnt. 
»i  11   Senn  %o  fiod)  bev  [)i)ine(  ift  üon  bcv  cvbcn,  S.^o  ()od)  f)Qtt  cv  iel)n 

gnabe  laff^enn  über  id)roc6cn  nbcr  bic  Ulm  futdjtcn. 

12   ^llßo  fcrnn  bev  morgen  ift  nom  abent,  S30  fcvnn  Ijatt  er  üon  nnö 
t^on  un^er  ubivtrcttcn. 

1  bo  /i  .?  »mmc  ieuanget  .\'  (!  alfe  ein  aveii  .V  nnvnt  /  7  »crfd^afft]  beftelt  K 
oetoorbent  l        aüt  Q  9  <):jo>)t"i  EI        tinbct  .)/  /"  Sfia^el  ruilW  'W\xa^t\  MP 

12  ftet^  FI        Ijoncfenl   tomenn  -V   gram   ttcicn  /        btowen  Fl  Metjien  W  IP,  tljoii  II' 

14  Dnfevn  MI'       iiinbcn  /'        M   ift  /(?A/(  Q         li:  fordeten  /•'/         17  ftrrcn  nifUkmnl)  FI 
fcrr  ir      autent  Ml'        is  ((etfinii  /■'/  tlion   H'      niifrtrccbiniie  .V 

TI]  Xev  aller  bel)ner  miffetljat  gnebig  ift    'i^nb  l)el)let  alle  bel)ne  tranctl)el)t, 

20  2)ev  bid)  fvonet  mit  guete  unb  bavmt)cv^idei)t. 

Xer  bct)nen  munb  fettiget  mit  gutem,  Xqv  bcimc  iugcnt  Dcvnetoct  mivb 
»ie  Clin  abeler. 

Xev  ö®)i9i  fdjafft  geved)ticfel)t  unb  gevidjt  'ilUcn  bic  unred)t  Icpben. 
@r  ^at  fel)ne  rtiege  9]bfe  miffen  loffen,   Xen  finbern  ^V^vaet  fcljn  tf)un. 
2s  5Pavmf)ert(ig  önb  gnebig  ift  bcv  .sjßiM,  Cangmütig  unb  Don  gvoifer  guete. 

(jv  mivb  nid)t  i)mer  Ijabern  5Jod)  ennglid;  ;orn  IjoUten. 
@v  ^at  nirf)t  mit  uns  get)nnbelt  nai^  unfern  funben  Unb  l)at  uiio  nid)t 
Dergolten  nad)  nnfcr  miffetl)at. 

Xenn  fo  l)üd)  ber  t)t)mel  über  bev  evben  ift,  Sefft  cv  fci)ne  guete  malben 
30  über  bie  fo  l)(jn  fnvd)ten. 

@o  ferne  ber  movgen  ift  Dom  abent  Seft  cv  unfcr  ubevtrcttunge  Don 
uns  fe^n. 

19  %n  bit  oüe  bciiie  ©unbc  »ctgitt  <■  fvang^eit  /T  gcbre^cn  c  1920  2!cr  bcin  leben 
»om  Bctberten  ertofet,  Ser  r  -jn  mit  ©nobe  c  gütt  A'  2;/22  Set  bid^  mit  troft  crfiiüet, 
ba?  bu  ?4on  wirft,  l'nb  mai^t  bid|  jung  »nb  frifc^  Wie  c  22  abblet  )'         24  %k  tinber  c 

L'5  ©ebültig  onb  gtoffet  «•        27  tfal  .  .  .  geftonbert]  fianbelt  c      SBnnb  Dn§  -Vi        27/i«  »etgilt 
Bnl  <•        29  guete]  gnabe  <■        SO  fordeten  i        -5»  Bon]  Bber  /^ 


416  »et(utdf)lein.    1.V22. 

l|         ly   SBie  ftc^  cl)n  Datei  iibcv  finbi-v  orluinnet ,  \'Ufto  liatt  fitf)   bei  lierr 
erbarmet  über  bic  Ijliii  fitrdjten. 

14  Xenn  er  lucliß  tnac-  loliv  fi"-'  ti)ii  t^emect)te  finb  Unb  tiatt  ivbad)t  inic 
uujr  ftauB  ftnb. 

15  lai'  ber  meiijcf)  ift  luic  ba«  groß  iel)u  Icbtag  llnb  bliict  Iric  eljn  fclb  blutnc.   s 

16  Senn  ber  gclift  t)erici)Unnbct  tiiin  Ijbm  unb  blet)bt  iiictjt,  Ta-j  er  nit 
met)r  tüe^ß  üoti  feljiier  ftettc. 

17  3lber  be§  ^errii  gnabe  tneret  Don  etnigtetjt  bi^  ,511  eluicfcl)t  Unb  felinc 
gerec^ticEeljtt  Über  bic  tit)n  fiircf)ten  ä?on  finb  ^u  finbc-  finb, 

[a?l.  X  8]    18  Xie  ba  boüten  jeijuen  bunb  llnb  gebenden  an  fcijnc  gepott,   10 
bai:  fie  bte  tt)un. 

19  Xer  i)txx  bat  feljncn  ftnct  l)ni  blintet  bercl)t  llnb  fetin  ret)d)  Unrt  über 
oEes  tegniren. 

20  Soncfet  beni   berrn   l'eljne  engele,   bie  t)l)r  mec^tig  jelitt  Hon  frefften 
unb  au§  ricfjtet  Unvö  er  jagt,  ha^  man  l}ore  bie  l"tt)m  jebner  Ivurtt.  15 

21  Xancfet  bcm  l)errn  iet)ne  bccrid)aren   unb  feline  biener,  bie  l)t)r  tbut 
toas  t)t)m  lüoIgefeUet. 

/  auct  be  tinbev  .V         :.'  jovi^tcn  Fl  :i  flemoecfetl  .\'  crcatiirc  /  '■>  jorc^ten  FI 

tinh]  finbf?  tljt  /         l-J  ftiill   /'        K  ficvitoppicn  A'  regieren  II'        M  Bftricfjtet  GO      man 
fehlt  E        Vi  bnnrfcnt  /'      fctjue  öecr|c^arcn  unb  fUt  l      llörlc^aren  UMOPQ    frfjnre  \ 

II]  2iJie  ]\6)  el)n  uater  über  finbcr  erbarmet,  So  erbarmet  fic^  ber  ö@9t9i 

über  bie  jo  i)()n  furcfitcn. 

S)enn  er  tennet  tra-j  für  eim  gemeint  XoXft  finb,  (Ir  gebencft  barau  bO'S  so 
h)t)r  ftauB  finb. 

ei)n  menfcl)  ift  l)mi  jei)ner  3ct)t  luie  (^elu,  ör  bluet  loie  e^ne  blume  auff 
bem  felbe. 

Sßenn  ber  »tiinb  bavitber  gebet,   fo  ift  fie  nljnimer  ba   llnb  tj'^re  ftette 
fennct  fie  nid)t  mel)r.  2s 

Ijte  guete  aber  be«  .ö®){9i5t  toeret  Hon  elnigfeljt  \\\  clnigfeljt  über  bie 
fo  \)i)n  furdjten  Unb  fetjne  gered)ticfel)t  auff  finb-?  finb, 

iöet)  beneu  bie  fcl)ncn  bunb  bellten    llnb  gebenden   an  fel)ue  gebott  ba-? 
fie  barnad)  tf)nn. 

Sjer  §©}i9{  bat  fel)neu  ftnel  Diu  l)i)nu'l  bereljt  Unb  fcl)u  rel)rf)  toirb  über  ;w 
alle?  f)irfc^en. 

Stöbet  ben  .'pt'fiKJK^t  l)t)r  fetjuc  enget,  gelualttig  imu  frefften,  bie  l;t)r  fcljn 
iDort  au5rid)tct,  Xas  man  t)6re  bif  ftl)m  feljue«  inort». 

Cübet  ben  .C-)K1i';1i5i  alle  fel)ue  bcerfdjareu ,    Seline  biener  bie  btjr  fet)n 
tüolgcfatieu  t[)ut.  w 

19  formte  h  20  brau  a  JJ  jnn  icinem  leben  tuie  graä  c  -Jd  Sie  ©nobe  e 

'J7  ihxä)len  h         30131  SRcic^  ^crrjc^ct  Dticr  oUeä  c         31  ^erfd^cn  li         .12  (SnBcl,  3r  ftnvcten 
^tlbt  c        32133  feinen  fcefelf)  r        33  f)6rft  o        34135  feinen  tuillen  c 


4.  a)  <i:ev  10.!.  e)  20.  ^pjalm.  417 

l]         22    Tnnctct  bcm  l)en-ii  aÜe  feljiu-  uu'vrf  nii  nllcii  ovtteii  feijuev  ()iriri}ai|t. 
Taiicfc  bcm  tievvii  iiiei)nc  feile. 

Ipfaliniiö  -vü'- 

für  glitt  icijiiiiL'iit  unb  lucltliif)  iiüiiitcijt. 

'  Scv  l)ciT  aittliiortte  biv  liiiv  Iselit  ber  unbbevloevtirfcl)t  lliib  bev  iidine  be-j 

cioti?  ^acob  fcljulie  biet). 

2    (vr  feiibe  bl)v  l)i'ilff  lum  bem  liel)liiieii  ^'i-'t  H'ib  fteirfe  bid)  lum  ;^ioii. 

:3    6v  fei)  cl)nbccf}ti!'(  nllev  bel)uev  ivibe    Hub  bei)iie   bvniib   opffev  iniiiieii 

fett  iDcvbeii. 

1"  4   (vv  gebe  bl)r  nnic-  bei)it  ()er|  bcgcvb    Uiib  evfiiUe   nlle  beim  nnfcl)le(^e. 

•">   SBl)v   luollcii  tniid)tien   auff  bei)n    l)el)lC    Hub    Diiii    beimeni    nniiu'iin 

pnniv  rtiiffuievffenii.     Ter  liew  evfiiUe  alle  beuiie  bitte. 

ti   'Uli  lüei)i;  ief)  bn-j  bev  l)evr  fei)nem  gcfnlbeten  belffeu  luivtt   Unb  l)l)m 
anttlDorttcii  noii  )el)iiem  IjelHigen  f)l)tnel.     Teim  bo-j  l)el)ll  fel)ner  rerfjleiut  ift 
i-'  gchJaEtig. 

1  aüc  fehlt  I        m]  in  Sl        l)cvid)afft  I:1\tIIIMoP(>]V  3  2c  .XIX.  ^Uinlm  A' 

3l4  Sei-  .tir.  pfalm  fuv  ein  Fl  4  für]  »mlj  7'  obcrfnit  FMl'  ofcettcljt  (JUIQ  Oficrfcljt  (>  W 
ö  antlBiirttc  ir  ju  bev  F/  to  bcr  .V  iinmcn  Fi  (!  ^acoi]  3a  öC  f^utjt  F  Bofc^ermc  -A' 
7  l^ilff  FFIOW       Ston  FOlOW         9  fett]  feift  i'  iO  waä]  ba§  F/  /;    iauctjlien] 

frotoctcn  FI  jutl)^en  MP  iuc^c  .V  onl  »etljlibeii  in  «tuen  (atidjmater  /  tJ  Sannccr  uiivicfjtcn  A' 
13  jeijnen  /'  J4  antmuitcn  I  oon]  »unb  "  bio  jo(iri)mafcv  jimcv  i'Cff)tcv  (jaiibt  /  vec^tern 
fjnnbt  A' 

III  fiüfcct  ben  .s365H9i*Jl  nlte  fei)ue  loevcf,   au  allen  ovteii  jeijnei;   Ijirfdjafft. 

2obe  bcn  &mm  mel)tte  feele. 

Pial.  n. 
für  gut  rcgiuicut  mib  Uicitliilj  ubirltcyt. 

M  XgiR  .6g9{3{  crt^orc  bic^  jur  jci)t  bev  aiigft,  Tev  iiame  bes  ©ottcS  %^a^b 

fcf)iitie  btc^. 

6v  fcnbe  bl)v  l)i'ilffe  boiii  l)el)ligtl)inu  iinb  ftevcte  biet)  uoii  ^^ioit. 

(5r  gebencfe  all  bel)ne!j  fpel)'jOpffevC'    iiub   beljii    bvanbopffev   imiffe    fett 
fcl)n.     Sek. 
25  (S-x  gebe  bl)v  \vai  bii  i)m  fljim  l)aft  unb  evfulle  beniie  aiifdjlege. 

333^r  toollcii  bon  beijuem   Ijcljl  rt)ümeu   unb  l)nt   imnien   unfevö  Öiottcä 
paniv  anfftvievffcn,  bev  .sö(v;)M(  evfulle  alle  bel)ne  bitte. 

5iu  meref  ic^,  bac-  bev  ■Sö(i;}i;Ji  fei)ncm  gefalbcteu  l)ilfft  unb  evl)in-ct  i)l)u 
i)nn  fet)nem  l)el)ligeu  l)^mcl.     2)05  ^cl)l  fel^ner  rechten  ift  meefjtig. 

16   l^Eric^afft  XZabc  19    o6cr£el)t  XZa    DBcrteit  l/c  20    bid)    jnn   bev   not  c 

22  ^Ijtff  -Y  ^itff  h       bon]  au«  c         23  m\\%  Xb       fettl  fcljft  Xb        2r,  wad  boin  l^ertj  ßegert  e. 
fülle  h      all  beinc  c        26  SBir  tliumcn,  baä  bu  »n-3  ^ilffcft  o        2r  wcvffcn  mir  513aniv  nuff  c 
.^CtiRiR  gcrocre  bic^  allev  beinct  <:        29  ^imel,  Seine  ve^tc  l)anb  Ijilfft  geronltigtirf).  c 
S;utt)et5  SÖevfc.    X,2  27 


418  a?ettnit=&Ieiii.    1522. 

1]  7    XtBc  favcii  mit  linii^'n  uuub  iliciic  luitt  voffcn.     il>i)v   alu-r  UhiIUmiii 

bcncfeii  an  ben  naiucu  (lotio  iiii[;cvv  Ijcvrii. 

8    Sic  finb  gcfnimet  iiub  flciallcn.    2Bi)v  aber  fiiib  auftflevid)!  iiiib  ftcl)cii. 
!)   -ÖciT  {)ilff  bnn  foniiv  Hub  anttlnortt  uno,  Ircnii  univ  bidi  niivufrcii. 

|9?i. gl]  lOibbcr  bcr  a:i]ii|'riii1jni  ijlmiumjiic  iiiib  öco  ii;ii,iiujcli  ia]u^c 

l.i|'almii'j  .-'d. 

.'perve  ee  finb  t)ei)ben  l)nn  bciin  cvbftntt  c\efallen  iinb  l)abeu  cntluciiliet 
beljncn  fictjUgen  temlicU.     Sif  liabcn   nnfe  \iicvuialcm  fteljn  bnuffen  flentcidjt. 

2  Sie  bnknn  bic  covper  bci)ncr  fni-djtc  bcn  luii-icUn  unter  bcm  f)l)mcll 
to  fvefit-n  (leben  nnb  ba-j  flcllidi  bcl)ner  beliliflcn  ben  thieren  auff  erben. 

■  '>  5ie  (itiben  blutt  lu-rfloiien  riniv?  unib  .sjiernjatem  line  uuiiier  nnb 
nun-  niemnnbt  ber  begraben  tt)urft. 

4  iLMu"  jinb  ebn  id)nwd)  unirbcn  nnfjern  imrfumrnn,  Plm  bon  nnb  ipot 
benen  bie  umb  nn-j  Inonenn. 


7  roifen]  pcciboii  Sl         4  fiiiütic  GIMol'W      cinviiffcnn  ?l3)l(5'Ji.   K        :>r,  %tx  (let 
.(rruiij.  pfiilni  luibfv  (Scfllicn  -V)  FX  ■y4-2i>,(i  Psalm  70.  20.  ?(''  Sovvfbi'   auff  bic  (Jpiftct 

fauct  5>aitli  3tn  Sitoit  .  .  .  E  (vi/l.  die  hililioiiraphische  E'mlcitun;;)  7   jt'inb   ','         criie  l 

.s'  ^icrufofcn  C  Smi\aUm  FlLMPTUl        '■)  lid)nmmc  -\'  tlidjaemv  /        JU  bci-fto  /        ;/  viiigs] 
Tuiitl)  X        3cniiatem   FIMXrQTU  ^orufolfn  /.  12   bev]   bc   bar  -V        tljovft   Fl  Ml' 

i:!  jmaijcit  .Y        iiacljpalDvn  Fl'   uac^parcrcn   /    iiariiliaiivi!.     6iii    icijiinb  ir 

11]  'Jjbene  ucrlaficn   fid)   auff  liuuvn   nnb   rofie,    mtjr  aber  Unnien  benrfen   ir. 

an  ben  namcn  unfcv>5  ©otte-;. 

Sie  finb  nljbber  ivftnvtjt,  uil)r  aber  fteben  anfföei'id)t. 

.'oitff  •'oCv:K;K,  Ter  fbnii-i  erl)iire  nn-?  ',nr  ',et)t  Inenn  iinir  ruffen. 

lOibbcr  bcv  CljriftllLljcii  ijcnifijin:  iiiib  bcö  (tu.imjcliaiui  fcijubc 

Pl'.il.  Ijiviv-  20 

.SoÖ-'lf^R  cij  finb  l)el)ben  i)nn  bcl)n  erbe  gefallen,  bie  l)aben  beimen  betiliiien 
tempel  nernnrelinioiet  llnb  anö  ^V'ruialeni  fteDnbanffen  ivmadit. 

Sie  tjaben  bie  leljdjnain  beimer  fnedjte  ben  ruigeüi  nntcr  bem  l)i)niel   ^n 
treffen  fleben  Unb  bat-  fleljfd)  bei)ner  bepliden  ben  tl)ieren  t)m  lanbe. 

Sie  {)aben  bint  neriioffen  umb   ,\ernfalein    ber    mie   nuiifer    Unb    mar  •-'-. 
nienumb  ber  6ef\rnb. 

;.'.  iBoUcn  felill  c  in  bcä  .^69(3(*)i  Biijcvä  ©ottc?  Zc  17  flcftiirljt  Irnb  gcfaücii  c 

;.S'   %cx\    Sem  Xlj  iiir    ,)cl)t    f<Ult  c  20   '$-\aimo  h  f  ja(.  89.    1'  21   l)cl)[9cn  li 

24  gegeben  c 


4.   S>cr  Ol  L>0.  f)  79.  ^pinlm.  |l!t 

II  5   .öciT  lücivumb  uiiltii  fio  liiiuie  ul'cv  iiiio  l.iunu'ii  Hub  cvliikit  bel)iieii 

6  Wfiiß  niifj  beiinen  lun-ii  iibcr  bic  lielibcii  bic  birf)  iücf)t  fennoit  iinb 
iibcr  bie  nn)d;  bie  bcljit  luimcn  iiit  anniffcii. 

7  Xcnn  fic  ()abcn  ^icob  aiiff  fvrffcn,  Unb  feljnc  bcbain'iint^  f)nbenii  fic 
ncrtouftct. 

8  Tu  umütift  nid)t  iicbencfen  an  uufjev  oovic^cu  iiiitiuicnt.  l'afj  bcijiic 
bavm^er|icfin)tt  über  uiio  cijleiib  Ijmun-  foinmcn,  beim  luiiv  finb  biuiiie 
toorben. 

•'  n   .'Öilff  uii-j  gott  iiiifjev  Ijel)!  hu   et)vcn  beljue-?   uiiiueuo,    (vvvcbtc  uuiiv 

unub  fct)  gucbifl  unBent  junbcu  umb  beijnc-j  naiitenS  Uiilleiiu. 

10   älHU-umb  Uiiltu  bic  f)Cl)bcu  taffjcu  iai^cnu:    uhi   ift  uu   t}i)xn  flotte 

Caß  fuub  tucvbeuu  unter  bcu  f)cl)benn  für  nuHernu  auc^euu  bie  rndf)c  bec-  hluii-> 

bel)ncr  fnccf)te  bac-  iierflnifen  ift. 
i-'  11    £'af5    für    bid)    fommeu    bn-j    fufftien  ber   (^efoucienen.     Cvrubere    bie 

ftnbev  ber  tobtunt^  mit  beimeni  c^roffen  nrin. 


/  moviimb  /      luiü  bu  MI'      .^orncn  Q        ij'J  bljiic  ()tftid)cil  .V      tu  (^vacnifcapp  acnftctcii 
oll  een  Diei:  /  3  crtcimcn  Ff  4  bcljnc  LMPQTT'         6  rcrftocit  /  7  wölft  Ff 

aSittc  A'  «  ineüc  Boevfamc  -V  10  Ijcljll  iatic^mnfcr  /  12  iDilt  i>n  MP  jv  W  ir,  bc§ 
juff^en  ADG  bc§  fcüfflicn  "IF  jcirntjeii  II'  fiuodjtc  -\'  (icfniiflcn  /  6rii6cvc]  »nbf  ticfittc  .\' 
6ro6erc  OP  tiErf)Ett  l 

III  SCß^r  finb  unfern  narf)barn  ci)uc  fd)mnd)  loorben,  (n)u  fpot  unb  fio^n 

bcnen  bic  umb  une  finb.     .'dG''1i-K  »nie  Iant\c  iriltu  fo  iinr  ;nrnpu  unb  betjneu 

cl)ffcr  toie  feur  brennen  laffen  ? 
20  Sd^üt  bct)nen  grljm  nuff  bic  f)cl)ben  bie  birf)  ntdjt  tennen    Hub  nuff  bie 

tönigrcljc^c  bie  bet)nen  namcn  nirf)t  nnruffen. 

Xcnn  fic  Ijaben  o'itob  auffreffen  Unb  fel)ne  l)eufer  i'erlm'iftet. 
Cijebencfe  nid)t  an  nnfcr  norigc  miffet()at,  Öno  balb  bel)ne  barmf)erlnrtcl)t 

über  un«  groijer  ict)n,  Tcnn  \o\)x  finb  faft  bunnc  Inorbcn. 
V'  .söitTf  unc-  ftott  unferö  l)cl)l-?  umb  betine-:?  namcn-:  ef)re  miUcn,   (vrrctte 

unc'  unb  nergib  uno  unfcr  funbe  umb  bcl)neo  iinmen-:?  unllcn. 

SBarumb  follcn  bic  [)cl)bcn  fugen:  um  ift  nu  l)l)r  @5ott?  ßa5  unter  beu 

[)el)bcn  für  unfern  nugcn  fuub  Uierbcn  bie  rnd)e  bc§  btut-?  bctincr  fncc^te  bn-j 

ücrgoffcn  ift. 
30  2a§  für  birf)  fommen  ha?>  fcuff^en  ber  gefangenen.    5iarf)  bel)nem  groffcm 

arm  bcf)nlt  übrig  bie  ftnbcr  be«  tobeä. 


17  nai^X'bam  X  na^iax  Y  nac6t6niitti  l      i\ofy\    V  ()6ii  X         32  aiiff  «cfrcücn  -Vir 
5.5   m'm  novigcti  /^o  2-"  24   Qxbaxm  bir^  mifcr  bnlb,  Senn  c  2'i    fflott  öniev  Ciclrfcr  c 

27  SäJatumb  Icfitftii  <■        30  sefotiflcn  Xh       sroücii    Y/.hc        31  nütig  />/(/(  c 

27* 


420  a?ctbiicf)Ieili.    !'>2-.'. 

I]  12    'j?c^nlc  ficbeiifcltii^  iiiif;cvii  imd)pavii  Diiu  l)l)ri'iiu  id)of;  lilnx  fri)iiuid), 

bnnütt  fic  bid)  cicfdjmedjt  l)abciiii. 

[iH. t5-ii|    ]■'<  9Bl)X"  aber  brl)ii  luilrt  uiib  fdjafi  bi1)iicv  Uiclibc   liiollnui   bid) 
UU'ciin  cuiifllid)  uimb  bet)it  lob  finoenn  luui  fiiib  l.iu  finbo  tinb.     ';'r.lliC^"'".li. 

«Cijn  rtcincijn  rc-'l-Ht  iii\]  gottc  311  lirt'clU'ii  5 

1)1111  aUcricij  fadjiMi. 

.sperre  id)  crl)cbe  luciiic  jede  iw  biiv,  lau  iiiid)  ind)t  Im  fd)anbcn  Uu'vbcu. 
'')]icl)n  gott  id)  l)offc  aiiff  bidj,  la^  ntcl)ne  fcljnbc  fid)  nidjt  fvelucn  iibcr  min'- 

2  oluiii-'  nßf  ^ic  aiiff  bid)  fjavvcii,  liieibcn  nljiiimcv  lui  fdjaiibi'ii,  C^v 
Uicrbeii  aber  Iju  fdjanbcii  bie  üeri'djtcr,  ba  borij  iiidjto  ijmieit  ift.  10 

o   §errc  loel)^c  inl)r  bcl}iic  Uhhic  llnb  lere  iittd)  beljnc  ftet)9e. 

4  l'el)te  inid)  l)nn  beljiier  luarl)el)tt  uiinb  lere  iiiid),  beim  bu  l'ift  ber 
L]iit  mciinec-  lieijlC',  auff  bid)  l)arre  td}  aUe  tatne. 

5  ©cbcncf  lierr  aii  bel)ne  barmt)cr|icfct)t  uiuib  an  beljiie  ipuibe,  beim  fie 
ift  1)011  ctiiicfct)t.  15 


1  nadj\)atotn  Falü  nadöiauvii  IT  jvcm  II'  jimilii'it  .V  ocvjmacbinafje  l  :>  abtx] 
t)aljcii  U  4  jüloicii  G(>  Man  fhibc-j  tijt  tot  fiiibcg  tiit  l  Vlmcit  lihlt  N  ;>  ijmnin?  !■' 
llcmcincÄ  /  bctl)  ,)/  'oi]d\)tn  CDFiilLOTUW  ficucldjcnii  MV  6  |iate  lY  7  I)ccuc  A" 
.''  l)onni)  lv)ncf|tcnn  i\'         U  ftffii'   /   boctpnbcn  /  -/■>  liawc]  nunc  -V   Ucvlact  ic!  ml)  / 

II]         llnb  bcriiillt  unierii  lunljbarii  fiebcnfeüic;;  uim   l)breit  fdjO'J  ?)l)r  fd)iitnd), 
bamit  fie  bid)  .s>(v')i'')i  neidiiiiedjt  l)at)en. 

äi>l)r  aber  bel)ii  nolri:  imb  \d)a\i  beljuer  melibe  banden  biir  euncilidj 
llnb  bcrfiinbiflen  bcljncn  rl)inn  fnr  nnb  fnr. 

€\]n  gcnirijii  ijn-pft  fiel)  *j3ottc  311  cnjcücn  ijiin  .illcdcij  fai1)iMi        20 

311  bl)r  .f-iCv^Kii;  erl)ebe  irf)  inel)iie  feele.  '))b\]n  Wotl  id)  ()offe  anff  bid),  (a§ 
iiiiri)  nid)t  ^v.  id)anben  luerben,  bao  fid]  nieljiie  jel)nbe  nid)t  freU'eii  iiber  iiiid). 

Senn  ferner  luirb  ,yi  fdjanbcn,  ber  beinier  erbarret,  (5'«  miiffen  aber  ^in 
fcf)anben  luerben  bie  on  iirfad)  i'ertrbineben.  r. 

i^(5-')i;){  ,]et)(^e  nil)r  bel)iie  loege  nnb  lere  niid)  bel)ne  ftei)t-(e. 

2cl)te  niirf)  l)im  bel)ner  limrbeiit  nnb  lere  inief),  Senn  bii  bift  ber  Oiolt 
niel)nc'3  l)Cl)to,  tei'tlid)  l)arre  id)  bel)n. 

(Mcbencf  .SÖCy'Ji'K  an  bel)ne  barinberliidelit  imb  an  belme  iviete,  bie  Imii 
ber  luellt  f)er  Ejelnefen  ift.  :iü 

l(i  nni^ttmvii  -\7/  ylivciii  Z  jio  h  ]A)o^i\  Süjoni  '•  /•"''  bnmti'ii  luiv  biv  /<  JJ  '-YcM) 
biv  '•        nevtnnni't   iiiirf)  (•  ^7/^5  bciu  tiavvct,   3l6er  311  frijniibcii  iin'iijcii  fic  lumbcii  bie  lojou 

tcrcrtjtcv  r         J'i  ln-incf)Cii  a         -JT'JK  ®ctt  bfv  iiiiv  ^ilfft  c 


4.   f^  Ser  7fi.   gi  25.  ^Jfnlm.  |_>I 

I]           0  ökbciirfc  iiid)t  an  bic  l'nnb  iiu-imcr  iiicinit  iiori)  an  iiuDii  iilu'vtvcttimi\. 

(Sebciidf  ah(x  bii  an  tiürf),  l)cn-,  mit  gitabni,  iimli  bcl)ua'  (iiiU-  loillcii. 

7  C^)ntt  uiib  auffvirf;tirt  ift  ber  f)cvv.   Xriiinb  (evc-t  cv  bic  fniibcv  fciiiicii  \wc\. 

8  Sie  fcnfftmutigcn  tuirtt  er  let)tteii  Ijiii  c\n\ä)t  llnnb  bic  fenfftmütirtcii 
5  iDtrt  ex  leieiui  ieljiie  iiiei^e. 

0    'ilUe  \k\)(\c  be-J  Ijevvii  fiub  giiab  iiiuib  loail)el)t  bencii,  bic  ici)n  tc)"ta= 
luent  itnb  l'eljn  Ijeiifluifj  6c()utcn. 

li>   •'oerv  uinbbclmi-  iiameno)iiiUcnid)üue  inci)ncv  iiutiuiciit,  bcim|ici|tgniii,;. 
H    iBev  ift  bcr  man  bcv  i^ott  fiird^tct  ?   Ten  luivt  er  Icvcii  fcDiicii  aiitV 
10  crloeleten  luec;. 

12   S)c5  feetc  mirt  uumcu  Diu  giittcii  |^l.  (*iij|  Ihib  fclju  fanic  iinvt  bao 
lanb  erben. 

V-\   Sa-S   gcfjeljmniß  bco  l)cirii   ift   bd;  bcii  bic  Ijljn  fiiidjtcii   Hub   fcljii 
teftanicut  inivt  ev  \)\)n  !imb  tfjun. 
IS  14    llicliit  aniicn  ftcf)cii  ijmcv  yi  bcm  fjcvii,  Tcnn  er  luirt  nicl)»  fiiff',  auf; 

bcm  ftricf  loicfcUii. 


2  gute]  fiubcitivcnljrtjt  /        :l  bcn  Ruberen  .V      feine  T       ö  Doelpacbcn  t        8  nnnten  KQ 

U  fotdjtet  FJ/   furdjt  I  OjlO  ouRernjoteten  GO  lütcrcoven  l  II   in  bcn  iinbeii  A    in  bic 

gocbeit  l      jamen  /facti)  Xl  fome  II'        r>  erben]  Bcfittcn  l        13  2c  Ijorborgcn^cit  A'Snt  fecrcct  / 

benen  FIf.Ml'QTC      fordjtcn  Fl  14  l)^n]  im  1      fübid^  .\'      t^an  Aliallo  t^on  II' 

13  fii§  W       16  loefeen  ^'  itiinbcn  / 

II]  ©ebendE  ntcf^t  ber  fiiiibc  niei)ncr  iiiL\cut  iiub  inci)ucr  ubcrtrettiuii],  ßcbciicf 

aber  incl)n  nad)  bei)iicr  barnil]crtürfci)t  umb  bcl)ncr  giitc  Inillcii. 

Xer  .Si&3i9i  ift  gut  imb  rccfjt,  bariimb  mirb  er  bic  fuiibcr  iiiitcrlnciiicii 
20  auff  bcm  tuegc. 

Gr  lel)ttct  bie  elenbcn  rcrfjt  imb  levct  bic  cleitbcu  fcDncn  tücg. 
Me  ftcDgc  be§  .Sp®JWf!)i  fiub  gute  imb  trduc  bciicii  bic  fcDucii  rnmb 
iiiib  ,5eitgni-ö  bctiiitcn. 

llmb  betjneC'  iiamcnc'  lüiücn  .§®M  fei)  gncbig  incljner  iniffctl)ot,  bic  ba 
25  a,xoi}  ift. 

ißcr  ift  bcr,  bcr  bcn  §(^9{9i9l  fiird;t '.  (i-r  luivb  l)l)ii  nntcrlucl)fcii  bcn  lucg 
bcn  er  crlnelet. 

©eljne  fcelc  mirb  uioncn  l)ni  gnten  iinb  fcljn  famc  mirb  bac>  lanb  bcfilicn. 
XqC'  gef)ei)iiinic<  bec^  .\3(S;K;K5!  ift  unter  bencn  bic  t)l)ii  fiird)tcn  iinb  fci)ucn 
30  biinb  tnirb  er  fic  linffcu  laffeii. 

Mtt]nc  äugen  fc()cn  ftettc-5  auff  bcn  .Sj®}{9i^Ji,  Xcun  er   luirb  niel)iicn 
fu'3  au»  bem  ne^e  .^ilicii. 


lf<  nicim  /'e/(/t  c  l'.i  recfjt]  jnim  c      SorumB  untcvlueiict  er  c         22  %k  locge  bcä  c 

eitel  gute  linb  n)orl)eit  c        23  bclji'itert]  Ijaltcn  c        24  namen  c        20  fi'trrfjtct  .?hc  fürcfjtct  li 

26127  ben  bcftcn  loeg  c  2S  hiirb  im  gntcn  luonen  c        29  fGvcljtcn  i        30  luirb  .  .  .  laiicnl 

tcftt  c        31  ftctig-ä  l>  -ju  bem  .JiSiHiH^K  c 


422  S«etbiirf)tfiii.    1-V22. 

ij         1")   Sit)i'  (iiiff  mid;  uitb  fei)  im)v  giiebig,  Iciiit  icf)  6l)nii  alUniue  iiub  denb. 

lij    Sic  trubinllii  melin-j  lierluMiii  finb  mand)fclTtici  Unirbcu.     'jvnvc  inirf) 
1111^  ineljncn  nottmi. 

17  SdjüiLi  11101)11  i'U'iib  iinb  iiid)ii  nbcXjt  Uiib  nl)iii  lum  mi)v  alle  iiidjue  jiiiibe. 

IS    2ri)cini  mciiuc  teiinbc,  bi-iiii  fii'  linbeii  firf)  flemclirct  lliib  mit  fvelHleii    ■< 
I)nJ3  liaffcii  fie  mid). 

19   Scuiarc  iiicl)iu-  ']n[(  uiib  avi'ttc  mid],    l'afj  mid)  iiid)f  Ijii  id)ciiibcn 
locrbcii,  beult  id)  tinme  iiitff  bid). 

2U    9Jed)t  uiib  ld)led)t  bel)iitte  mid),  Teiui  id)  umrtte  an']]  bid). 
6'rIoBc  wi-'l)"  sott  bell  y]xad  inm  nllem  jcl)iieiii  tiiibfaU.  >« 

ir>falimi»j  .V. 

.sperre  luaniiuL)  luivftu  |;o  ferne  nbtvetteii  Hub  bidj  iievpevcjeu  ,511  beu 
^el)ttcit  bev  Inibbermertirfeiit  ^ 

■_'  Ter  gotlofj  luivt  Ijnffertig  fei)ii  iiiib  nerpreimeii  bie  nvmeii,  fie  fallen 
auff  i)i)veii  miittHiilleii,  univ  fie  nur  erbenden.  15 

2  broefnijic  X  bvoeff)e\it  /  niaiügicUig  FIM  niQiüc^feUtifl  P  -V  bfl)iieu  7'  ■/  uiiiib 
avticDt  /  .J  fvoBclcn]  fcnl)nbtcit)tn  /  JO  3(vQl)ct  1'  van  alle  jljiwn  bvuffiiiffcn  ..Vinui  allen  fl)ii 
bvoctl)ci)bcn  /  11  Scv  i3)e  jY)  .r.  Slijalm.  FJX  '$\aimuS  .j;.  Ihn  jclifiit  M)  Sibbcr  bcn  %nü= 
cl)vift  tnb  jcljn  Sictjcf)  jü  dctcn.  I.JIf'Tf'  ä'Jibor  bcii  ','liiticf)rift  »n  fein  iHi'l)rii  ,u"i  betten,  ^linlm.  v.  <J 
JJ  luirft  bu  .1//^      fevre  ll\'      by  t^o  liovtH-vnlieii  A'      ju]  in  i\'        i.-5  fec  man  bentfenn  A' 

II]  ilVnbe  bid)  ]n  iiil)r  niib  fei)  iiil)r  (inebig,  benii  id)  lil)n  el)iifam  niib  elenb 

2)ie  ancift  iiteimeu  t)er[u'n  ift  ([Xü<-.  furo  mid)  an-j  inel)iien  iibtten. 

2i()e  an  meim  iamer  nnb  elenb  iiiib  nimt  uieg  alle  mel)ite  fnnbc. 

3if)e,  bao  mel)ner  fel)nbe  fo  inel  ift  nnb  mit  freuelem  tinfo  f)affeii 
fie  mid).  ,u 

^-BehJare  mei)ne  feele  nnb  errette  mid),  Vn-j  mid)  itidjt  ,^ii  fdjanben  liicrben, 
Scnit  id)  trnloe  auff  bid). 

5d)(cif)t  nnb  red)t  bel)nte  mitl),  Senn  id)  l)arre  bei)n. 

C^ütt  eiiüfe  ^^sixad  au-J  alle  fel)iicr  not. 

pfal.  V.  2^ 

Uiiböcr  ticii  ^tiitiiijuift  nnb  fcijn  vcijdj  311  tictcii. 

.si(iaii)i  luarumb  tvittcftu  fo  ferne,  bcrbiriieft  bid)  ,5iir  ,iel)t  ber  not^ 
2Benn  ber  flottlofe  ubetl)anb  fricgt,  nui-j  fid;  Iel)bcn  ber  arme,  Sie  ticl)ben 
l)l)rcn  mutlüilten  Inie  fie  eö  furnemen. 


IS  meljn]  meinen  c       nljm  weg]  Bctgifi  miv  '■         /f'-'O  Sönb  Snfjrn  niiri)  nnä  ficnel  c       -JS  ®e= 
{^[ccfjt  -Vi  -Jl  oKcr  Xhc  -JH  SOcnn]  So  Innßc  <•        fvient)  l)at  c  äS/SO  m\i  ber 

Clcnbc  leiben,    ©ic  Mengen  fii^  au  einonbev  »nb  ctbenicii  boje  tuet  c 


4.   g)  Jer  LT,,    h,  10.  liialui.  40;} 

l|  •"!    Tciiii   bi'V   fluttlofjc  lobet  liHv:?  bii  i|t  iiml)  luft  icl)iiev  jcelcii  mib  bei 

cjcljljigc  bciiebci)ct  uiib  Icftcvt  flott. 

4  Xn  gottlofjc  fitv  fei)iu-m  auffiieblaijeii  ^unii  fvaiit  uudj  iiicmaiit->,  aiiri; 
c^ott  ift  iiicf)to  fiiv  ci)ttf(  101)110111  mutlüillon. 

ö  5oliit  tbuii  ciuiftot  fid)  ali0)t  nad)  bov  l)olio,  boiii  (iovirf)t  ift  Ihhi 
feijuem  aiiöcftdjt.    (yv  bmibolt  froi)  c\(c\m  cillo  iol)iu-  luibboniu-itic^ou. 

6  (^r  fpridjt  Diui  ieqiicm  I)crt!on:  id)  morbo  iiid)t  Uniurtoii,  id)  Uu'vbc  mi 
iibctt  fol}n  fiiv  iinb  fiiv. 

7  Sel)ii  iiuiiil  ift  i>üU  fludjoiti-,  tiiocjoiio  ii:ib  sicljljcv,  iiiitoi  fcljuci  Ijiiimc 
'"  ift  mu^c  unb  erbcljt. 

[iM.Cfiüi]  8  (yv  fitit  iiiiff  bcv  tiiuivo  bor  lHn1)offo,  l)nuionbi(i  tobtot  ov  bio 
uufd)ulbigcu,  fehl  1111^011  felioii  f)oimlid)  aiiff  ben  avmcii  l)auffoii. 

0  ^x  (auret  bcifioraeti  loie  ci)n  laloo  i)im  fcljiicm  lod),  ov  Iniiiet  bnc- 
er  bcn  avmen  orlicifdjo.  (>-r  bevl)afd)t  boii  avmcn  fjn  ov  ijbii  lu'iidjt  ijiiii 
'•'  felju  nc^e. 

:>  9l)l)ri9l)c  .A'        löftcvt  (.!<>  V  icincii   /        auffgclilafinen   /        iiarf)  FJUMITW 

4  nictjt  LMPQU  jciiicii  l  ,"<  Ijodjc  .'//'  li  ollen  feinen  FIW  (eiinc  /'  7  lunncfcn] 
toioecgfien  .V  8  fljii  to  adcii  tljbeH  A'  .7  nmul|  nmet&  .V  geliljcä]  gljtjricficit  .\'  ^nngcn  Fl 
II  latoxt]  matte  ir  i)crf)ofie  C/Jl.  liotf)offe  IMI'(yn'  in  boii  luacf)tljue)en  .\'  /.:'  |ecF)U  M 
IH  löloe  F(lJM01'(,i  Uloe  IT  in  jyncv  futen  A  //  etraifdjt  .1//'  eiljäfcl)!  /)'  gtijpc,  ccc  l)c 
9tl)()t  .\'      bet  linfcfit   /)'  evl)Qfcl)t   /■'/  ^crbajc^et  O'H  bei-  erlul)irf)t  Ml'  etfjäft   IT 

II]  1)61111  bor  ftuttliifc  rl)iimet  fid;  luio  00  i]l)m  floliift  uiib  bcr  c^oijliigo  foiynot 

fid)  unb  loftort  boit  .SjCvIli^H^Ji. 

Ter  (lottlofo   Uiol)l  fol)ii  ^orii   fort  iiol)ot  fraciot   ov   luid)  iiiouiaiib,  aüo 
fol)ito  anfdjtogc  fiiib  011  Wott. 
2ü  (ix  trel)bt  foi)ii  tl)uii  l)mmcr  bar,   Xei)u  gerirfjtc  fiiib  t)od)  imii  i)l)in,   or 

{)anbelt  trotjig  mit  fol)non  ffi)nbon. 

(5r  fprid)t  Ijiiii  fcljnoiii  Ijcrljoii:  id)  luerbo  iiljnior  iuol)r  umbgoftüffoii 
lücrbcn,  6§  toirb  nid)t  not  t)abcn. 

©el)n  munb  ift  bol  flndjcn-j,   liftc'  unb  trug-j,   imtor  fet)iior  jungen  ift 
»  mu^e  unb  crbel)t. 

6r  fi|t  anff  bor  lonr  l)nn  ben  l)6ffon ,  or  criuiirgot  bio  iin|d)ulbigoii 
f)el)m(id;.     5el)ne  nugou  [)abou  ad]t  auff  ben  nriucn  l)aiiffen. 

Gr  (auret  i)m  bcrborgcii  luic  cl)n  lolu  l)nu  bor  l)ute,  (5-r  lauret  ba-j  er 
ben  ctenben  ert)aff(^e  unb  crf)affci^e  l)l)n,  lueun  or  l)f)n  ijnn  fel)n  nelje  rjond^t. 

iß  |ic^  ieinci  mutluiUens  c  jn  i  l)()n  äetüft  (gctuft  1')  -VI'  1S;20  ift  fü  ftoUj  Unb 
joviitg,  ba§  ex  nac§  niemanb  frogct,  3nn  oüeii  feinen  tuäen  ficUt  er  @ott  für  nidjtä.  Cr  fcret 
fort  mit  feinem  tt)un  <■  JO  Ijoc^]  ferne  c  ■>!  Irittjig  .\b  otlen  feinen  c  i^j-J-'l  nie^r 
bornibev  [igen,   Ga  wirb  für  bnb  für  fein  not  '-■  24  lift§]  fnlfrfjcg  <:  ■J4!2ö  Seine  ,inngc 

ri^t  ...  an  c  211  unb   lauret  c        erwürget   )'  27  augcn  Ijotten   anff  bie  *.!lvnicn  c 

2a  lecb  -V  lam  1'  Seb  i      Ijole  .V6        2'.i  er^afjt^et  c 


424  ipctbiidjlciii.    1522. 

1|  10    llnb  cv  luilu'idjt  imb  fnnitiiict  Hub  l.uifclh't  bni  aviucim  liaiiffcii  mit 

fcDiiev  geluallt. 

1 1  (i'v  iprid)!  1)11  jinjiiciu  licrkii :  c\üt  l)nt  i)liv  lH'vc(eficn  iiiib  iicrporiyu 
feim  aiigcfid)t,  cv  ftlii-t  fit-  iiidjt  mel)V  an  fitv  imb  fiiv. 

12  Staub  auff  l)cn',  t^ott  cv[}cbe  bctjnc  l)anb,  öevgiB  uidjt  bcr  anneit. 
lo   4'ßie   lange  fol  bcr  flotlofee  gut  Icftcvn^    bas  cv  fpvidjt  l)nii  jclinem 

I)L'i-licnit:  bu  fragift  niditc-  bavnnd). 

14  Xu  fil)fft  fie  ial)  an,  bciin  bu  biftv,  bev  beljbc  bie  evBelit  nnb  baä 
luneten  fit)et,  bao  e-?  i)nn  beiiin'  lieiibc  gelint  loerbe  uiib  bcv  arm  l)auff  luivti? 
bl)v  laifcii,  bcr  bn  bift  bcr  mcljBcu  tielffci'-  '" 

1.")  3i'bvid)  bell  nun  bco  gottloBcn  nnnb  iiidic  beii  boßbafftiiiicii,  fjo  luivftii 
jclju  uiigottltd)  locfeen  niimnun-  ftnbeii. 

If)  Ter  i)i-vv  ift  ci)n  foiiig  i)incv  nnb  ciiuiiilid).  :^sl)i'  l)cl)ben  loevbct  nmb= 
loinincn  aiifj  icl)nem  lanb. 

17    Ta-?    bi'givbe   ber  avincu   baftii   bevve  cvl)Livct.     Tu   inivU  i)br  lu'i'tj  i-' 
bcrcljttcii  nnb  bel)ii  iut  Inivt  antfincvrtcn. 

/  jctbrid)!  Fl  pvlu'idjt  JJJJ'  jcvpvicDt  .VI'  jetfeUct  /'JVi' jcifcUt  /  jiuf eilet  /.(.'^r 
iiovbnidct  J\'  -'  fel)iicm  IT  ::  feinen  .1/  4  fid&ct  -1/  fi^t  J'      Dorbev  »nbc  Uotbcr  N 

.5  etee  Ff  6  \al  f       löftevn  (.'"       ba-3]  bav  -V  7  nid^^  II"         *'  fii^cft  MT      tift  H 

Ijift  be  -V  !<  bnneiit  niiftiieft  X  an  jifiet  Fl  fielet  .V/'  7/  jevfiric^  FUJI'  »oitft  bu  .1/ 
luiuft  bn  /'  JiMiirljt  meev  jV  i:^  i\m\i  FGIMDPijW  uictbcn  .1//'  7.T;v  unitifnmnicn 
<jO^         /■'  Ijflft  bn   II' 

11]  ß-r  ,5iifd)led)t  uiib  frnmpt  nnb  feilet  beii  avnien  I)aiiffen  mit  felniev  geluaKt. 

(vv  jpridjt  l)nu  iel)iiem  l)evljen:  OJot  l)ati:  iiergeljeii,  ivr  i)at  fei)n  auMi^i 
iH-vboi-gen,  (5-r  fit)ets  uid)t  incl)v. 

Stelle  anff  .'öCy'li'H  G^ott,  erbebe  bel)iie  l)aiib,   Pergifo  ber  elenben  iiid)t.  jo 

aiHiruinb  JLil  ber  gottloje  0)ott  leftern  nnb  fpverfjen  in  feimeni  berlicii: 
Xn  frageft  nidjt  barnarf)  ? 

Xii  fibeft  ia,  Tenn  bn  fdialueft  bao  elenb  nnb  iamer,  ba-j  blir-:  Ijnn  bie  beiib 
geben  luerb.  Ter  arme  banffe  inirbo  bl)r  Ijeiint  [teilen,  T)ii  bift  ber  Umifen  bclffer. 

oiibridj  ben  arm  beo  gottlnjen  uiib  fiuf)e  ben  bofeii,  jo  Inirb  man  fel^ii  :',-, 
gottloc'  toejcn  nljmmcv  finbcn. 

Ter  .'r)(v;K^)i  ift  fonig  inner  nnb  elnigTid),  l)br  lieliben  Inerbet  au?  fel)iiein 
lanb  uinbtoinen. 

Tai  Pcvlangen  ber  elenben  l)t)reftu  .'p(5-3{i){,  iibr  berl;  luirb  fiel)  ridjten, 
ba§  beljii  ore  braitff  nicrdie.  ao 

IT  jnfdjlcljct  »nb  bn'icft  nibcv,  Unb  ftofjct  ju  6obcn  ben  c  feljncr  feliU  c  W  (jat  eä  .\b 
l'J  fiftct  c§  Xh  loivbä  ninier  niet)t  feigen  c  JJ  jim  feinem  I)crfeen  fptetfjen  c  23124  inmev, 
iiä  ftcfict  in»  beinen  l)enben,  Sie  armen  tefeUjens»  bir,  Su  c  23  bir  eä  -VA  24  wirbt  si  .\'l> 
2')  bcä]  bcr  Xc  ba§  6ofc  c  27  ijljr]  Sic  '•  luerbet]  niiiffen  '•  -'.''  Ijoreft  bn  -VA  Ijerlj 
ift  jcwiä  c       30  mcrdct  c 


4.  hl  Scr  10.  ^JJialiii.    ö.  2n  Sitiiäbtici.  125 

I]         18    3Iuft  boö  bu  bcm  luclifjeu  iiiib  beut  aviiini  fclinc  fdcl)  vidjtcft.  XiK-  )id) 
t)t)nfovt  nicf)t  meljv  ci)ii  iiieufrf;  gcfuvdjtet  nindjc  aiifj  cvbcii. 


1   ba[tu    /'  J  l)i)nfuvt  FLM'l'C    fjiiu'uv  an   /    lunbd  A'    l)iiiiiht   /'IT       crbcii.     Wut 

Öab  lob   / 

II]  So»  bu  redjt  icfjaffcft  beut  umiicu  iiiib  armen,  TiVJ  bcr  meiifd)  uid)t  iitcl)V 

frcöel  |"cl)  auft  erben. 


le 


i  fteuelic^  -Vi      meljv  ttolje  auff  ac 

5  [5.]    vli^ic  €pifti'll  ^Awa  Pauli  ab  ACiton, 

Cijn  arijvii'tlul)  iclJeii  tsu  uiitcn-ictjtciiu. 

Xqs  crft  (5apitel. 
■l^'Jlulu-j  cl)n  fncdjt  gotti>5,  aber  eljnn  iHpoftelt  ^\l)eju  Ül)rifti  Iju  prebitien 
ben  glntofaen  bcr  nuBerinclcten  gottiy  nnnb  bcis  ertcntnijj  ber  lünrt)cit,  lui(d)e 
lu  juv  got[»t.  if u|felic!et)t  fnvet,  auff  fjoffnung  bcv  einigen  Iekn'3,  hjildjö  liert)el)ffen 
l)att  bcr  unlugenljafftige  gott  für  ben  ^eljtten  ber  Hielt,  l)att  aber  offenbart  Iju 
feliner  Ijcljtt  fcljnn  loort,  burd;  bic  prcbigt,  bie  ml)r  ücrtrauiet  ift  nad)  bcni 
bcfell)  gotia  unBev-ä  f}el)lanbö. 

%\io   mcljnem  fjon  noii  art  narf)  bciu  genicljncn  glalnben  Oinab,  6avnt= 
15  r)crljigfel)t,  frib  non  gott  bem  oater  nnnb  bein  l)ervn  ol)efu  Ütjrifto  nnjserni 
l)el)lünb. 

Terljarbcn  liefj  id)  h\6)  Iju  (n-ete,  ba-?  bu  folltift  üoUeub  anridjten  ba 
id)v  gelaffen  f)ab,  unb  bcfcljen  bie  ftebte  l)i)n  unb  l)cr  mit  Gltiften,  une  id)  bl)r 
Oerorbnet  f)ab,  tro  cijner  ift  untf)abbclid),  eline-s  loet)bö  man,  bcr  giclübigc  Einbcr 
2u  I)abe,  nid)t  berudjtigct  mit  fdjtnetgcrel)  obbcr  ungel)orfam.  Xenn  cl)n  iBiffdjoff 
foU  untabbelid)  fei)n,  aU  ei)n  tjaufjliallter  gottiv,  nidjt  l)od)  üou  l)l)m  felb-j 
Ijalltcn,  uid)t  |ornig,  nid)t  nuninfudjtig,  nidjt  bcliffjig,  nirfjt  fdjcnblid)y  geloljnfs 
gl)rig,  fjonbcrnn  gaftfrci),  guttig,  ,5urf)tig,  gcredjt,  f)cl)lig,  feufdj,  auff  baö  er 
med)tig  fcl)  tui  ermancn  burd)  bie  l)ct)lfame  lere  unb  lui  ftrnffen  bie  Unbber= 
■j;.  fpred}er  unb  Ijallte  ob  bem  gcUnffien  Uiort  ber  lere. 

5  fanctt  FHI        ob]   an  l.Ml'QU   to  .V        2itü  \V  6   die  Zeile  ftldt  I.MI'qC 

y  ber  (1.)]  ben  Q       auBctrootctcn  Gü       bic  ettontiUjS  IC       betantcniffc  N         10  ju  bcv  FJ 

to  bcv  K      flottcä  fetigteit  TC      fjoffiiung]  ben  Tjopcn  .\'         //  gcoffcöott  /         li  (Jtcbtfl  i''/II' 

l)vcbitt)c  A' {ircbige  P       7.3  tiEUcic^  .1//' Ocjclt^  M'       14xnt\]\\^V     gcmctjncni /.<^' ^'        18\lhiU(l() 

f)cr]  »Dcbbcv  .V       bit-;-  FI  r.i  tcroibnct]  icuolen  -N'       «nfttaflitf  A'  'Jo  üeriii^tigct  F 

obbcr   feli/t  MF  Jl   tmfttafticf  -\'        nid)t§  ^otf)!;  /•'  nirf)t§  f)of)c3  f  JJ  tcctcjcf)  -V 

fictjfjjig,  nii^t  fehlt  LMQ      gcminftä   l'  -J-i  giicbitf),  tiirfjtic^,  tit^tirf)  .V  ii/-'.>  fciifcf;, 

unb  5oIte  o6  bcm  gcnjiffcnn  (gcttiiffc  i")  iviott  bet  lere,  ouff  ba§  er  mcc^tig  (mö^tig  MI')  fcl),  tju 

(,jü  LM(J)  ermancn  burd)  bijc  r)ci)(iamc  Tete,  bnb  tju|troffcu  (jn  ftraffcn   f-MQ)  bic  iDibbcrfVrcdjfr 

FL.yrQU 


420  5«etlnic[)(fiii.    1522. 

Xciitt  c-J  fiub  nii'l  tuibbevipciiftige  iinb  uiinu^e  fc^lüc^cr  unb  tievfurev, 
nonbovlic^  bic  auij  ber  Lul'djiumttuiu^  Uiild)cii  mon  muf?  ba-J  mnul  ftopffcn, 
bic  bei  gniilic  i)m^tx  lievtevcii  imb  leveii  bno  iiici)t  taiu^  iiinb  (riieiiblidjo  gclniuB 
luillen.  (§b  ^att  el)iier  auß  l)liiicii  c\i-)ai^t,  i)l)vev  digcn  propllfte:  Tic  Ötctcv 
liiib  \)h'  lugniev  ivuu'fjeu,  bd\](  nied)  iimib  fault'  kiidje.  Tit!  Ijmii^ui^  ift 
limv.  Uiiili  bei-  iiriad)  luillcmi  ftviiffe  fic  jdjarfj,  anff  btio  ftc  gciuitb  jelju  i)m 
f^Inlüticii  uimb  itic^t  ad)tcii  niiff  bic  oiiibi))d)cn  fabeUn  uiib  bev  infiifd)i'n  gepott, 
mild)  bic  iiiarl)cl)tt  ablucubcii.  Ten  rcl)ucn  ift  aild  rcl)n,  bcii  iiiircpiicn  alu'v 
imb  mujlcrobigcu  ift  iiid)tv  vdm,  Boiibcvii  uiu-cpn  ift  tHi)bc  l)l)V  fpuu  unub 
(•(cliiiffcn,  fie  fagcnii,  fic  cvtcimen  gott,  aber  mit  ben  tuerdJeii  Perlciiglen  ftc  e-J, 
fijiitcmal  fie  finb  an  luildjcn  gott  gvamcl  l)att,  unb  gehorchen  nit  unb  fiub 
Iju  nllem  gutteni  Uievct  untud)tig. 

Ta«   aiibev   (^"apitel. 

TU  aber  rebe,  iimo  uiol  anftetict  ber  f)el)lfainen  lere,  ben  elltifteu,  ba-3 
fie  l'-^t  tf  <i|  nui^tcrn  fel)en,  reblid),  tn'idjtig,  gefunb  tini  glaUibcii,  pun  ber  liebe,  pnu 
ber  gebult.  Ten  nUten  luepben  bcv  fclbeiui  glcpd)cii,  ba«  fie  geperbcu  luie  ben 
liepligcn  '»pmpt,  nid)t  lefterpnn,  nid)t  linninfudjtig,  gutte  lererpnu,  bao  fic  bie 
iungen  Ineijbcr  l3ud)t  leren,  menner  lieben,  finber  lieben,  t;nd)tig  fepnn,  teufd), 
tjau^licf),  guttig,  uutevtljan  pl)ren  epgen  nuMtncrn,  auff  ba-?  itidjt  Perteftert 
Uicrbc  bao  Ivortt  gottio,  beffelben  glepdieii  bie  inugen  uuMiiun-  ernmiu',  bao  fie 
Inidjtig  fepcu. 

3lllentl)alben  aber  ftelle  bid)  fclb':?  ,yini  für  6tlb  gutter  luerrf  unb  liallt 
bid)  pnu  ber  lere  nnld)eblid)  unb  reblid)  nub  bao  Uiort  beplfani  unb  nntabliri) 
anff  bac'  ber  Uiibberiuertige  fid)  fdjenic  unub  nidjtö  pabe,  bao  er  bon  nuf; 
mugc  hb%ei  fagcn.  Tic  tned)te,  ba-5  fie  pprcn  perru  untertpcnig  fepcu  pnu 
allen  bingen  gcfellig,  nirf)t  Inibberpelleu,  nid)t  entUieuben,  fuinbern  alle  gute 
treiu  erlicpgcu,  anff  bac*  fie  bie  lere  gottiv  unfeerv  Ijcplanby  lueren  pnu  allen 
ftncfcn. 

Tcnn  es  ift  crfd)piu'n  bie  peptbertige  guabe  goti-ö  allen  niciifdjen  nnb 
,5ud)tiget  un§,  iias  inpr  foUenn  nerlengnen  bao  ungnttlid)  Inefscn  unb  bie  locllt^ 

/  miberiJieiiinge  y  tlcfjcv  A  :'  bo  imiU'ii  A  .■;  licfcvcii  H'  taußt  IT  gcluiiiftä  /' 
/  jv  al)8En  Fr  ij^ct  ','  .".  ortocßcn  frhli  \  luljc  /■'/  '<  r)x\aä)]  \aä)  ELMPQU  fttaff 
id)  fic  y        i^OTpff  aroj'iy  r  fablcn   MI'      bei-  feliU  I.MPU         «   iftä  I.MIT      nlli' 

binßt  .V  10  gclriffcii]  fnmluittitfjcit  N       wvtoiiflucn  i'l  11  icl)iitfnint  Fl  ifljtmat  MI' 

im  bcm  macl  .V  ßrclocl  /'  fldiocvcn  ^V  12  allen  EN  II  li)a§  bcv  f)cil|nntiiicii  (l)o»)t= 
jamcn  J//'}  lere  rool  nnftcf)ct  (aiiftcct  .1/7').  'S.m''HHe\\  ELMl'iir  üUtifteit  '/  v.">  m&\in  F 
II',  wojBcrn  FI   »rouföeti  A'      bat  fjc  in  be  ftecbcn  jljn   aU  y  17  leftetljn  fein  EKMJ'QI' 

löftttin  OO  Icfttctinn  II'       jic  felill  11  17\\H  ben  iunflen  Uvoulvcn  i\'  W  unbcvtfjon  IT 

c?flcn  fehlt  EI.MrqU  lO'iO  nic^t  bnö  Wotll)  Ciolti«  (ßotcä  Ml'Q)  Dcricftevt  iBcrbc  (iDcvb  1') 
EI.MTQV  ](j  »erloftert  (!0  2-J  .^unil  tt)o  enem  .V  i'.'i  vuiftviiflirf  A'  :.';  b,i  fid)  b' 
mib'mertiße  frf)emc  P  :?.<  möge  U'  len  fncdjlc  A'/.,I//'yr  :?«  lucbbcrfiivven  A  enmenbcn /■' 
entuoeten  .\  L'U  eä  ift  fehlt  I'        l)nl)[H)cvtiflc  /'/   f)cl)lbcu  \  ()el)tluertifli'  II'        nllonl  lUi 

ollen  FI       m  hjIjv]  mi)v  I-Ml'       :iu,427, 1  lucltlidjen  i 


5.   In  lituäbticf.  427 

litfjc  luftcii.  lliib  ^udjtiij,  gercdjt  uiib  gottfclig  leben  t)un  bifecr  lucUt  uiib 
limvtcn  aiifi  bic  jclti^  f}otfmnui  imb  cvjcljtnimiiui  ber  l)cvlicffl)tt  br-?  lU'iMff"  fH'ttiv 
iiiib  uiißcrv  l)ei)laitbv  ^sliefu  (.^"Ijrifti,  bev  fid)  iclbc-  f'ii'  ""-j  Sctieii  l)att,  auff 
bas  ei  un-5  evlofeet  uoii  aller  mu^crcdjtirfdit  unnb  veliiiiget  l)l)in  fclb  cljii  Hulrt 
i  ^um  eDijentliuni,  ba-?  ba  eljffcvii^  lueie  Im  fluten  liievdcn.  5old>3  lebe  unb 
evmane  nnnb  itraffc  mit  aller  nuidjt,  laH  bid)  nientant  iierad)ten. 

Saö   britte  CüniiteU. 

69il)nnere  fie,  has  fie  ben  furftentlinmen  unb  gemeltiflen  untertfjan  iel)u, 
ber  u6crfel)t  geliordjenn,  liu  allem  flutten  nierrf  bcreljtt  iel)n,  niemant  leftern, 

10  nid;t  l)abbern,  geltnbe  feigen,  alle  iaufitnintirfeijt  Lieliiei)Ben,  gegen  alle  menid)cu. 
S)enn  tc^r  loaren  audj  tr)el)Ianb  unloel)Be,  ungefjoriant ,  l)rrige,  bienenb  ben 
tnfteu  unb  uuind}crtet)  wotluften  nnnb  inanbeUten  iinn  boßlielitt  unb  uel)b, 
waren  Ijejjijlid)  unnb  t)ejfig  nnternanber. 

|»t.  ev]  Sa  aber  crfdjetjn  bic  freuntticfel)t  unb  Ieutielicfei)t  goti-:-  unBerS 

i.-'  l)ei)lanbö  ni(^t  umb  ber  ttierd  Inilien  ber  gered)tic!el)t,  bie  lul)r  t^an  l)atten, 
lonbern  nadi  )ctincr  barmberlnctcit  tiat  er  \m--^  fclig  fleniad)t  Turd)  ba^f'  bab  ber 
a'ibergcpurt  unb  ernewerung  bc-J  l)et)ligen  gel)ft-j  mildjeu  er  außgofleu  l)att  über 
un§  xet)ä)üä)  burc^  Stjefum  6f)rift  nnfeern  f)el)tanb,  auff  baä  ivt^x  aufe  bcffelbeu 
gnaben  geredjtfertiget,  erben  feljn  be§  eluigen  leben»  nac^  ber  boffnung,  ba-?  ift 

20  i)l)e  getDtBlidi  loar. 

Solche  iDtU  ic^  hac^  bn  trei)bift,  auff  baö  bie,  ^o  an  got  gleinbig  fetiu 
lüorben,  fid)  Dlet)ffigen  i)n  gntten  loercfen  furtrefflid)  Im  fet)n.  Solche  ift  gutt 
unb  nulj  ben  menfc^cn,  ber  torid)ten  fragen  aber,  ber  geid)led)t  regifter,  bec- 
lianct-3  unnb  ftrel)tt-?  über  beut  gefelj  entfd)lal)e  bid),  benn  fie  finb  nuniilj  unb 

25  el)ttel.  6l)nen  abtrünnigen  menfdjen  mcl)be,  loenn  er  el)u  ntati  unb  aber  mal 
i'ermauet  ift  unb  lüiife  ha-:^  eim  fold)er  l'erferct  ift  nnnb  funbigt  aVi  ber  fid) 
felb  DcrurteijUt  l)att. 


1   lüfte   in  J/         gcredjt]  vi^tic^  A'  J   ben  galigen   l)ot)en  A'  3   gegeBeii    IK 

4  aütx  »ntugcb  I '  felb  fehlt  A'  5  bo  feiät  V  c^ffetifll  fjefticf)  -V  ®o((^  U  8  llnbct-- 
ric^te  -V  bas  fie  fehlt  -V  9  ber  u6etlct)t  bis  fet)n  fehlt  /..Ul'Q  hbntait  F  öberfcit  (Jlo 
obctfcit  H'  gc^otfoni  Fl  Ijoeren  .V  otlcn  /■;  loftcrn  00  10  gctinbe]  fm^bit^  A  fanfft= 
tnutidte^t  A'  aüenn  FFILMPQI'  ;;  tocl)tanbJ  ectmatiiV  tinrigc]  »orttjftcit -V  bicnenbc  i^ 
;.'  lüften]  bogertcn  A"        unb  mancfjetlct)  itoUuften  fehlt  FI        manberten  FI  13  ^efjjlidj 

unnb  fehlt  J  ^atic^  unb  ^tetef:^  A'  »nlet  einanbet  FI  onberainonbcr  M  onbctoinb'  1'  Dnbci-- 
cijnanber  M'  14  So  Fl  erfd^ljn  iJP  frcintligtoit  GO  15  t^onn  P  t^on  U'  tjeten  Fl 
fjEttcn  MPW         16  ifat  .  .  .  gemacht]  machte  FLlIPtjU  17  »otnljginge  A"         IS  ßf)vift| 

döriftü  FIW  auß]  burc^  FLMPtJl'  l'j  gnobe  FLMPQU  gctc(^tfertigfrt)t  /  na  bcm 
Ijapcn  A  '1  golid^ä  10       finb  EI.ilQU  fc^nbt  P  Ui  fit§«  V      »octrfen  bcii  onbctcn 

»ocr  to  IDcefeen.  A  futtrcffenliii^  FI  23  bie  t^otic^te  Fl  toteii&tcn  U'  24  ijanifä]  twifteo  A' 
■Jö  gljncm  A'       a6tvi)nniflen  GOPIW  fettctfc^en  A'       ober  ein  mnt  /'/  2ß  wiffe]  reibet  F 

loiffe  bis  unnb  /is/i?«  A'      funbig  F  fünbig  7 


428  a<L'tbiid)lciii.    1522. 

Sßcnn  td}  tui  bijv  feiibcii  Uici'bc  \Hvtemaii  obbcv  2:i)d)icoii,  [30  fomc  ctjleiib 
lui  ml)r  a,m  '•Jücopoliii,  bnui  ba  fcUiä  f)ab  irf)  6cf(i)loii]cn  bn-j  iminterlagcv  Iju  ■ 
Ijciben.  S^mn  bcii  id)rifft!-(clerten  luib  '^Ipolloii  jeube  mit  nUnii]  nov  liev,  nun 
bac'  l)l)u  iüd}t5  flcpredje.  ^vfnfe  abi-v  aud)  bic  unfern  Icviu'ii  iitin  i^itti'n  »oercfeu 
furtvcfflid)  icl)ii,  Um  C':?  bie  notbiivfft  fobbcvt,  nitfi  bn^'  fic  iud)t  imfvudjtbnv  ■■ 
\i\}m.  (i^v  c^viifjcu  bid)  alle,  bic  mit  mliv  finb.  ©ruffc  alle  bie  imo  lieben  \)m 
glalübeii,  bie  giiab  fei)  mit  eiid)  allen  11. 

Gkfi^riebcii  aiifj  '.'iieopoli  i)mi  lliaeeboiiia. 

[6  imci,  K\  Dprucbc  aiiff  bic  ^piftcl  laiut  ^aiüi  ?tii   ^itaii. 

S)9l§  jft  el)nn  fiiri;  (ypiftel,  aber  eim  aupunbt  C?f)vii"tlid)ev  lere,  barlmiieii   i" 
allerlei)  \^o  meijltertid)  tierfaffet  ift,  ba-i  cl)iii  (51)riften  notl)  ift  tut  liiiijcn  mib 
I311  leben:  ?lntf§  crft,  leret  er,  Inno  el)u  '-^ifrijoff  obbcr  pfarrer  für  eljn  mau 
iel)u  joU,  nemlid)  ber  frum  luib  gelert  fei),  bao  Guaugelion  tut  prebigeu,  uub 
bie  falfdjcun   leer   ber  loercf  luib    uienfd)en  gefe^  Imucrlcgen ,    rtildje  oU^eljt 
luibber  beu  glalnben  ftreljtteu,  imnb  bl)e  gemiffen  imn  ber  (^"l)riftlid)eii  fret)l)el)t   '■' 
Perfuren,  l)uu  bao  gefeugfniv  Pbrer   uuuifd)eu  luercf,   bic  bnd)  tei)u  nut;  finb. 
?)m  '2lnbevn  (Sapitcl,  leret  er  allerlei)  ftenub,  alt,  iung,  fralnen,  menncr,  l)ern 
Pnub  Inedjt,   mie   fie  fid)  balteii  folleu,   alo   bie  ^"tjriftu-:?  biird)  fepii  ftcrbeu 
erluorbcu  l)at  tjum  eljficutluim ;    '^jm  Tritten,  leret  er  bie  lueltlidje  l)irfd)affteit 
I3U   el]reu   mib  l)t)u  gel)ord)eu,    mib  tscudjt  abermal  auu  bie  gnab,    bie  Pnä  -" 
(^t)riftU'j  erluorbcn  bat,  bamit   niemnnbt  beurte,   ba-?  eo  gnng  fei),   gel)tirf5am 
fcijnn  ber  l)irfd)afft,  fl)utcmal  alle  Piifcr  red)tfcrtictel)t  nidjt-j  ift  für  Wott,  Pub 
befill)t    bie  tjalfjftarrigen   Pub    telier   Iju   mcpben.     5)ie   (vpiftel    fantt  ''^^auli 
'iUi  2iton. 

[7  >mr/,  a]  l>DftLir  ^iT.ii'gcu  vCMittiiö  uffcii  i^ciirtjt.  •-, 

o(M)  armer  menfdje  '-yeleuue  gntt  mepuem  frfjopffcr,  crlufcr  uiib  falig-- 
madjer,  bau  id;  mein  lebcnlong  fainen  rcri)teii  ftarden  epnigcn  glaitkn  ,^ü 
C^l)riftum  .^u'fum  gepabt  bat.  aud)  fain  rcd)te  briibcrlicpe  liebe  gen  meinem 
ned)ften  C^l)riften  menfd)en  getragen  pab,  meer  auff  gebet  itub  menfd)en  lere 
meinem  felbs  Perftanbt,  gut,  ecre  uub  nermiigeu,  bann  auff  gatlid)e  luort  mid)  ■■»> 
gcfliffcn,  babiird)  id)  gottlid)  gebot  pppigtlid)  itnub  ftraflid)  übertretteii  iiiib 
Perlaft  l)ab,  Xerpalb  got  und)  meiiteu  ued)ften  geliebt,  iauber  mer  gut 
geuncrct,  gefd)eut  uub  geloftert,  meinen  nad)fteu  gemeibeu,  gepafit,  befdjobigt 

1  turnen  /  {uiiu'  IT  cyini  /./'  Ijaftiflc  A'  l'  qm]  to  .V  '.'iicoVolil  '-'"  'JJicopoUm  / 
3  Sc'"""  iflJit  Q  fcitijjc  ai  mit  flciä,  nuff  U  4lö  Wexäm,  »oeitolDfcfjcim,  l»or  JV'  .")  fnv= 
trcffciilic^  FI  noturfft  /'  forbcvt  J'(IIII()l'(t\V  7  flcnabcii  K  aücii.  'Jl'JJlK«.  Vl>S 
'iit   ßljn  flutte   offne  Scidjt  \h        t^nipiu   (",'  i'fJ   oviiicv  füiibiflor  '.'  iT  ,^u|  in  Xh 

iifi  gen]  flcflcn  -V6  :io  mcl)iien  ','  -iJ  upiflflicf)  0  -'SJ   nort)]    obcv  .Vi       mnniem  <,' 

geliebt]  nit  (uictjt  b)  geliebt  AT»        :j;l  gcuiijbcu  .V  gemitteii  i 


fi.  Süttcbc  jiim  litilSt'ricf.    7.  öiiitlcl-j  S8ciif)lc.    9.  ?lii.?(c3mia  bc?  <p<iffviiortcv?.     .|29 

unb  Ocrad)t  Ijab.  2ßic  foldjy  mein  flani!  ftriiflid)  Devfcrt  mirfjriftUrf)  Iciini 
mein  i'(ot  limlt  ftraffen  am  erften  Ui(\  bev  ftem1)tic(fel)t,  fome  irf)  iivmev,  rtvoifev 
jünber  ,]uuov  l)n  bev  yi)t  bev  gnaben ,  t'ege  Ijeiit  alle  mein  fünbe  anff  bein 
alltar  iiunb  l)6d)l"ten  pvicftcv,  meljnem  l'ünbtvagev  off""t  (-^(H'iftum  jelb[t  unb 
■•  anff  fein  !iel)(iivj  fvonu  eveiilj.  iMtte  aljo  fein  iitittlicfje  ipiabe:  (*>>nabe  miv 
mein  gott.  Sd)irte  mel)n  leben,  fterben  nnnb  anfjevfteljnng  in  fliuibe  nad; 
beinem  gottlidjen  miüen.     'Jlmen. 

[9  »ach  /]  45in  fnirt.ic  aiuMcgiuj  bcc.  iHMiliijni  Pater  luiftccj. 

Xie  8ee(: 

1»  C  Inittcr  untjev  bev  bn  bift  in  bcn  l)l)meln,  luiv  beine  finb  anjf  evbenn, 

uoiui  biv  gejiMibevt  im  etenb,   »nie  ein  gvofj  mittel  ift  .^toiic^en  biv  unb  un§, 
lüie  Jollen  luiv  immev  l)ei)mtommen  \u  biv  in  nnfjev  Imtev  tanbt  ?  Wot  Ünidjt 
buvd)  5Jlalad)iam  .i.  Vlin  finb  eevet  feinen  üatev  unb  ein  tnedjt  feinen  l)evven,TOoi.  i,  c 
bin  id)  bau  elrcv  Datev,   lüo  ift  mein  eev'^   bin  id)  clncv  ftevvc,   Um  ift  mein 

1'  fovdjt  unb  ecr  evbietunfl?  bau  mein  l)el)tgev  nam  Unn-t  bei)  eud)  unb  buvd;  endj^n.  w,  s 
geleftevt  unb  Hevnnevct.     of"-  ■'>-• 

^ic  Ecfte  ßit. 

2ic  Seele: 
€  SSatter,  baS-  ift  lal]bev  tuav,  luiv  evtenuen  un^cv  fd)nlb,   bif]  bn  ein 

20  genebigev  öatev  nnb  ved)e  uit  mit  una,  Sonbev  gib  nn-j  bein  gnab  ba-?  luiv 
nlfjo  leben,  bao  bein  t)el)Igev  uam  in  nnno  gebei)tiget  lucvb.  l'afj  unn-J  De 
nid)t,5  gebenden,  veben,  tf)un,  t)aben  obev  fnvnemen,  e§  fei)  bau  bein  lob  unb 
ceve  bavinn,  hab  ai^o  bov  allen  bingen  bein  eev  nnb  nam,  nid)t  nnfjev  al)geu 
cl)ttel  eev  unb  nam  in  iinnä  gefndjt  Itievb,  gib  unj,  ba-?  luiv  bid)  luie  bic  tinbev 

25  einen  Datcv  lieben,  füvdjtcn  nnb  eeven.    got  '|>falui  am  136.  fpvid)t:  älMe  fant-M.  ta?,« 
mein  ecve  nnb  nam  bei)  enc^  gebeljliget  lucvbcu,  So  alle  eluev  l)evt^  unb  gebanden 
3um  fiofen  gcneljgt  unb  in  fuubn  gefangen  ligt^    So  bod)  mein  lob  nieinaubt 
fingen  fan  in  fvembcn  lanben. 

me  aiiibci-  ßit. 

30  Tic  Seele: 

D  25atev,  ba-?  ift  \mx ,   luiv  enpfinben  bao  nnnfjev  glibmafi  ,iu  fnnben 
genetjgt  unb  bie  luclt,  ftel)fd}  unnb  tenffel  in  nu-j  vegiven  loil  nnb  alfo  bein 

2  Woli]  will  -V6         3  bein]  bcn  /-  4  meinen  .V  meine  h         Sji)  ßin  $ntci:  itoftcv 

gonlj  toit  Begvepc  fxcx  fcl)one,  batinnc  be  jielc  reebct  mitt  gnbc,  uft  luebbevumme  gobt  mit  bcr  {icle 
%e  feie  iptctft  X  11  goiünbett]  Boiit^cibc  -Y  l>  l)ci)mfommfn  fddt  X  Innt  famen  A" 
r>jl3  ®obt  antrootbet  SJialarfjic  .i.  A  i.5  eerbebinglio  -V  bl)  »nb  -V  ;«//«  a.U  gcjctcncn 
fteit  6fa.  lii.  S-c  feie  in  bet  erften  fieebe  X  l'J  bift  /  M  m  b>)nc  X  ir,  tecf  ficbbcn  X 
©obt  fca^t  gfa.  tij.  ©cncfi.  »iij.  X  27  to  bem  qlOQbcn  .V        b&ftn  1  28  tnnben  ^fal. 

ti-i-roi.  X       2i)j30  2c  ficte  ipxeit  2c  anbcv  beebe.  X       P,t  fpocrcnn  X      junbcn]  fingen  / 


430  iltft[nid)Iein.    1522. 

cevc  iiitb  namc  aitfj  tveljBcii.     Tnviiinb  bitten  mir,  f]ifff  iiii-j  an]]  bcm  clcnb, 

laß  beiu  reid)  fommen,  bao  bt)  l'unbt  iicvtrcibcii  iiitb  mir  fnimm,  bir  bcl)cfllid) 

flcmac^t,  bu  allein  in  unö  rcflircft  iiiib  lüir  bein  reid)  luerbcii  mi'igcii  in  geliorfam 

s.sioifss.sg  aller  lutBer  frcfften  iiitoenbirt  lutb  aiifjuienbici.    Oiot  Teuteroiiünu.  -".I  ipridjt: 

äluild)cm  irf)  liclffeu  foU,  ben  uertreljb  id;  itiib  Uield)cii  id)  leBenbiiv  feliiv  veidj 

iinb  friimm  madjenn  Inill,   ben  tobte  id),   Derltiirff  in,   mad}  in  arm  unb  ^^n 

*■.  78,  iünid)ten.    %ba  iold)e  mein  robt  nnb  tljat  toott  tv  nit  leiben  'l^fal:  77.    äßic 

od  .'.,4  jtUl  id)  cnc^  ban  tielffcn  nnb  Ina-ä  fot  id)  mcr  tftnn?    ^sfa.  •">. 

Wc  btit  liit. 

3)ie  ©cele: 

3;3(o  ift  nno  Ial)b,  bao  loir  bein  liaillanie  l)anb  nit  berfteen  nod)  leibn. 

D  üater  (jib  unnb   Ijilff,  ba-J  luir  beljnenn  Wotlidjen  luillen  lajfen  in   nnc- 

c\eid)ef)cn,  ^Vi  pIi  t-^  ini-^  li^cc  tt)nt,  feo  far  bu  für,  ftraff,  ftid),  lialo  unb  brcn. 

^Jlaä)  aEc«   Ina»  bu  tnilt,   ba>3  nur  bein   mit  nnb  l)e  nit  ber  unfer  3cid)ef)e, 

Ineer,  lieber  üatcr  unb  laß  nunc-  nid)t'3  nad)  nnfeerm  gut  gcbnncfen,    nullen 

unb  ntainung  furnemcn  unb  beibringen,  bau  unfjer  nnb  bein  Inilt  feinb  luiber 

einanbcr,  ber  bein  ift  allein  gut,  ob  er  \vo\  nitt  fd)einet,  ber  un^er  ift  tiÖB, 

'Ci.  7s,  :tp,f.  ob  er  tool  gleifft.    Wot  fprid)t  alfto:  (Fö  ift  tnol  mer  getii)ecn,  ba-j  man  mid) 

mit  bcm  munb  geliebt  l)at  nnb  bao  l)erl3  liiel)t  lum  mir  getoeft  nnb  loen  id) 

fl)  angriffen  l)ab,  bao  fie  ftd)  Bcfferten ,  fjo  feinb  fie  ,5U  rurf  gelanffen  unnb 

-IM- 78, 9 mitten  im  Inerd  mir  entpfallcn  Uue  bu  lift  "^^falm.  77.    (^onnerfi  funt  in  bie 

belli.     Xie  Inol  angefangen  nnb  mid)  bemegt  mit  in  ,;ul)anblen,  feinb  umfert 

bon  mir  unb  loibcrumb  in  fnnb  nnb  mein  niuYr  gefaEcn. 

T>ic  Picröt  ititt. 

Tie  5eelc: 
516 1)  imter,  eo  ift  l)e  mar,  '•JU)emanbt  tan  ftarrt  fein  in  feinen  trefften 
I.  gam.  2,9.1.  9}egum  .2.  Unb  mer  mag  Hor  beiner  I)anbt  bleiben,  fjo  bu  nit  felbö  un-ä 
ftercEeft  unnb  trofteft?  Xarumb  lieber  batter  grciff  unut-  an,  bolbriiig  beiuen 
millen,  bao  mir  bein  reid)  Uierben  bir  jn  lob  nnb  jn  ceren.  ^Jlber  lieber  initer 
fterrf  nno  in  fold)em  {)anbcl  mit  beinern  t)el)lgen  mort.  &\b  nuo  nnfer  tegliri) 
prott,  'iMlbt  in  nnfjcr  bert;,  beiiu'u  lieben  fiun  ,Miefnm  Cibriftniii ,  bao  loar 
l)l)melbrüt,  hau  mir  burd)  in  gcfterdt,  frdlid)  tragen  nnb  leiben  mngcn  ','lbbrnd; 


S  (jcmatct  iBctbo»  -V  in  bem  (jovfiäme  .\'  •/  Piobt  i(ivcfft.  Iciitcro.  n'S'i-  A'  •'  »"V" 
beruc  A  A'J  tljff/  »rnem  X  7  unb  tf)at  fehlt  X  f<  irf  3u'»  "'"v  -^'  -'A"^  2!'  ff''^ 
ipxtäi  5£c  brubbc  6ccbc.  .V  12  fliff  flnabe,  »nbe  .\'  lo  mib  fc/ill  X  14  nur]  ntlcnc  X 
in  l)C(!f)en  X  IT  bot  bein  ift]  bljc -V  ber  ungci:  ift|  «nfte  X  iiioactf)  X  IS  sitcifjt]  gnbt 
(rf)inct  X        atßo]  ^\al.  trjoii-  -V  '•''  iiS  »ttnc  .V  19120  lunn  irf  anfjanc  ()c6Iic  fie  to 

icctetn  -\'        21  mir]  t!t)ii  ftf  ml)  A'       22  onncfanflcn]  tictenflet  X      ioKet^fyt  I)cl66cn  -V        23  in 
nii)n  X       2t:23  Se  fclc  fliverft  2c  uccrbc  fcccbf  .\'       2ri  c§]  bot  *V       :i2  l)emmcljdjc  tvott)  -V 


9.   Pinc  fiivic  Jlullegtmg  beS  .^eiligen  !pofcrnofler?.  431 

unnb  tobtung  unBers  lüiUetiv  iinb  öolbriiifluiifl  bciiici  luiUcii.  o«  flit)  and) 
rtciiab  bcr  flanijcu  6(ivil"tciil)cit,  fciib  im--  fli'lcvt  ^-'^icftcv  imb  pvcbiflcr,  bic  iiii-j 
lüt  tveftcin  iinb  lureur  cl)tkr  foblen,  fonbev  bciii  Ijinügc-j  (fuangcliiim  iiiiiib 
Si^efum  e^viftum  lernen.  (Sot  fpridjt  buvd)  :,>renüe  .5.  ®§  ift  nit  gnt  baä«''!""  i'.2« 
-■•  man  ben  l)nnben  ba-^  fieiUtfiumb  furiocvff  unb  bao  iivött  bev  ünbcr,  iv  fjunbigci 
tegüd)  unnb  tücnn  id)  cud)  inl  laß  pvcbigcn,  tag  unb  nadjt ,  ^o  folgent  niib 
l)6rt  tr  nidjt«,  unnb  luirbt  mein  toort  üeradjtct. 

^ic  üuifft  üitt. 

Tie  Seele: 

jo  ?16'^  öattev,   ba-r-  laß  bid)  erdavmcii  unb  licrjag  uns  iiit  baiumb  ba» 

lieB  pvott.  5onber  ba-?  toiv  nid}t  genug  tl)nn  beinern  I)ei(gcn  Inort  ift  un-? 
lal)b  unb  bitten ,  linilleft  gebult  mit  un§  armen  ünbern  l)aticn  unnb  unc- 
Hergeben  iolid)  unußcr  frfjulb,  unb  t)e  nit  mit  un-?  in  gevidjt  gel)en.  San 
niemanbt  vox  bir  gcredjtDertiget  ift,  fid)  an  bein  tiert)el)ffen,  ba-J  mir  unnf3ern 

ir.  fdjulbigern  ^er^lid)  üergcben,  ben  bu  öerfprocf^en  tjaft  Hergebung.  5}id;t  ba-i? 
mir  burd)  folcfie  Hcrgebung  Inirbig  fetien  beiner  Hergebung,  Sonbcr  baS  bu 
mavl)afftig  tnft  unb  genebiglidj  lu'rgcbuug  ticrfprodjen  allen  ben,  bie  ircii 
ncdjften  bergeben.  9luff  bein  Oerfpredjcn  luir  unn»  öerlaffen.  @ott  fprid;t 
5pfalm  .77.  (üar  pfft  Pergibe  id)  unb  erlof;  cud)  unb  ir  {ilel)bt  nod)  beftect  uit,i;j.  78,38ff. 

■-'0  eine?  geringen  gclaubeu  fel)et  ir,  3hd;t  ein   luenig  miigt  ir  mit  mir  unidjenajiattij.js.w 
unb  Be'^orren,  foUet  ft^netl  Iriber  in  bie  anfec^tung  9Jiat[)ei  am  :!'». 

Vit  ..©cdjft  üitt. 

S^ic  Seele: 

©(S{)tüai^  unnb  francE  feinb  tüir,  £)  Pater  unb  bie  anfed^tung  grofj  unb 
2^  manigfeltig  im  fleifd)  unb  melt.  €  lieber  Patter  Ijalt  un§  unb  lo^  \mh  nit 
in  bie  anfec^tung  fallen  unb  loiber  funbigcn,  fonber  gibe  un-J  guab,  hah  mir 
beftenbig  bleiben  unb  ritterlid;  fed)ten  bif;  an  unfeer  enb,  ban  on  bein  guab 
unb  ()ilff  Uiir  nid^t^  Hermogcn.  O)ott  fpridjt  5;iialm:  13.  3c^  bin  gerecf)t  unb«.  u,? 
rid}tig  ift  mein  gerid)t.  larumb  mufe  bie  funb  nit  ungeftrafft  bleiben.  -.JUfo 
30  muft  ir  ba§  ubcl  tragen,  bae  ir  barPon  anfed;tuug  bapt,  ift  emr  funb  fd;ulb, 
bl)  mic^  bürjn  ^luingt,  ]))  ]i\  ftraffen  unb  ir  .jumerrn. 

3  ftofi  Diibe  taff,   ^bett  fabettn,  Bunber  X  4  leren  -V        d.  »nbc  in  Beeten  ftcbc  -V 

T  m^n  wott^  toctt  J\"  6  y  2e  jietc  ]\>xedt  Se  »oeftc  Secbe.  X  10  «cijgete  K  13  nox^ 
(atc  A'         14  »ot^clingc  i^'         In  ic^utbencrii  .V      g^ft""''  -^  ^^  gncbigl^en  -V         18  lo» 

feggcnt  N  19  &ax  fehlt  X  V.i;-20  bleuen  nic^t  bcftenbid^,  6^  §l)n  ciic§  geringen  getoueu  .\' 
21  Befjarren]  betjben  .V       befocringc  5]iQt§.  rr».  X  22:23  2e  {icle  jprcdt   Sc  iocffc  bccbe.  X 

26  beloeringc  X        2S  Vi.]  ri.  -V        30  befoeringe  X      ift|  bat^  i§  -V 


432  Sctbüd)Iciii.    1.522. 

l?ie  .^itu'iit  tut. 

Sie  Seele: 

X^c  loetjl  bac'  iiM  itnc'  bon  antecl)tun9  gi6t  iinb  mit  jimbeii  niifirfjt, 
So  erloB  iinS  lieöev  Pntcr  baraitfe  aiiff  bao  inir  Hon  nüen  fimbeii  imb  iiliet 
nad)  beinern  götlidjen  unilen  evlöft  biv  ein  vetdj  jeiit  mofieii,  bid)  cUne(flid)  lui 
(oben,  pvet)feen  nnb  lieliliflcn ,  '.Unten.  Unb  bie  weil  bn  um  cüjo  bnft  (\elevt 
iinb  fleBotten  ju  betten  nnb  ei1)6rnnc-\  oevbeiifieii ,  boffen  toir  nnb  fein  fleluifj, 
C  nUertiel'ftev  imttev,  bn  nnirft  beiiier  loavljeljt  Im  eeven  bijeo  nllev  \im  ipiebiii 
unb  tmi-mf)cr|i9fltd)  geben. 

2.11  brm  üefctjuip  lo 

ein  uiitciiulitunji  brs  J.'clauljrn'i. 

9(5}l  letften  mbdjt  mann  fagenn,  loie  bau  jo  id;  nit  gelanben  fnubt,  ba^ 

ic^   er£)6rt   bin?    Slntlonrt:    So   tl)u    loi)    bcr   nüttcv    bc-i    be)efjen   menfdien 

»invt.  9,2.if.  ^Jlarci  .9.  Xo  (5(}viftn-j  ,3U  int  fngt :   .\innftn  glauben  'Jllle  bing  leint  ntnglid) 

bem  ber  bo  gelaubt?  Ta  jdjrtj  bev  felb  Imter  mit  loatjneuben  äugen:   C  Ijcrr  i.-. 
it^  glaub,  ^ilff  meinem  gelaubett,  luu  er  311  fdjlüad^  ift.    'Jlmcn. 

[Utxwiix]  ^m  UorUl.irimjc  brct  rciljtcn  ijcUilicn. 

SlvD  Uml  be  flavlieit  be-j  l)ilgcu  euaugelii  bovd)  ßunbeiiinge  nnb  nnuov= 
betjnbc  gnabe  beo  almed^tigen  gabe-J  nn-j  i-j  evidjenen,  Ivcrt  bod)  Icljbev  bovd)  boefbeit 
ber  flfiilidenn  fri)beit  be  fnlffte  gnabe  to  nnboegeben  miibnitet.  TerbalOeu  2,1 
iv  to  beflagenn,  batb  ctlide  utl)  jneUev  luivnieetenlieit  firf  oorvoemen,  jeggenbe: 
3c!  Ijebbe  nu  ml)ucnn  (5l)i-iftnm  ledjte  leven  fenncn,  ^ö  gelocOe  I)e  Dov  ml) 
geftovoen,  unbe  ade,  loatb  l]c  i)cii  ml)n  fjl),  nnbe  bev  gelDten.  Xe  latben  fict 
in  allen  bingeit  benocgbcnn  mit  lo^ent  loabn  unbe  inenen,  ibt  [5I)  bar  alle 
mebe  utf)  gerichtet,  fercn  firf  nid)t  baran,  batb  be  bol)m  nne  inndjt  blljOe  K.  2r, 

?(d)  leoc  minidje,  bar  bocrt  Uecle  mebv  tbo.  Xe  fnellc  gelooe  in  bcr 
liujfje,  alß  it  ,]uubc-3  geied}t  i^,  inert  gelljfet  euer  loaterblafien,  Inelrtcr  firt 
lid)ttifen  borbeoct  unbe  bod;  ueen  beftaut  i)(H.  '^luerft  luov  be  ved)te  gelove 
;iö,  bar  Dan  S.  '4-^auluC'  fegt  @ala.  0.  loelrter  bord)  be  leüc  loerrfet,  be  fann 
nid)t  lebbigb  W^u.  Segbftu  aOcrft:  Umr  inne  luirntercfe  irf  beffen  gelooeit?  :» 
.Hntluort:  loan  bn  utb  gnaben  beoinbeft  nnbe  Oafen  lU)  bl)  gebende)!  bev  luolbatl), 
be  bu  Dan  bljnem  (^"Ijrifto  entfangen  bffft  mibe  bl)  bar  al^o  141  lunleft,  battii 
bord)  anmevcfingc  bev  gotlicfenn  Umvbeit  unbe  tofiaginge  bovelit  bift,  uiuiovijaget 

7/2   33e  feie  fprectt  2c  jocucbf  debc  -N"  :>    hcii    bntl)    ocueU  Und  tiefocviiiflc  -V        an= 

iiecf)tct  ^Y  6"  Jjre^gen)  cren  Ä'  7  togcjcrfjt  .\         fjiiii  od  wiffc  A'  ö"  »n§  bl)t  alle  »V 

Ifijlt  fehlen  N        12  mann]  iemaiit  X        l'i  frfjvl)]  rccti  .\'      fclb  fehll  X        JO  31mcn  /'(■/(/'  -V 


Will. 


9.  @inc  {urjc  9lul(cgiiiig  bc-5  &l.  ^atenioftcr-?.  14.  ^iiic  ffr((äriing  be?  reditcn  ©rnubcit?.     ^:V?, 

antoflljaen  nllc  umt  bi)  iiunf)  Imiicciticn  Unit  iilleii  cvcntuvcii,  inff)t  tiuilicllenbc, 
1)0  BH  bi)  nlBt^  t~iii  L^icbid)  uuivafticil)  c\iM,  olB  bu  iHiim  ein  cilicloeocft.  '^UB 
bcit  biftu  ein  rcd)t  C^liriftcn.  ".HIB  'K  bcn  bl)n  i--  mit  ciUcrii  bat!)  1)C  lieft  mibe 
lieft  bt)  flcbcnct,  ficf  BulOeft  ummc  btincn  ftiiUon   in    bcii   bntl)  gcflcUcn  mibe 

:<  gfjeftorticn  bcc-  nlbev  fmelifeftenii  bobc--  bcc'  cvueev  na  bem  uiillcn  fiiicS 
f)eiumclfc^eii  naber-:-:  bp  inoftii  bem  erempel  itn  bl)ncm  nei'jlieftcu  ort'  bciien, 
diilpe  bt)oii,  vntl)  geüen,  Bi)nt'»  fc^nben  Itieiibeii ,  luevüeii  iiiib  norbeveii  f?l)nen 
batf)cn  mit  alle  bem  battit  l)efft  unbe  iipvmarf)ft .  minb  batti  alle  utl)  fvi)flem 
fvoclicEcm  ßciftc,  anc  anmcrcfinc(c  biineo  glienetec'  alf;  ^"l)i"iftiiC'  bi)  tieft  fiebenet. 

•*  'i'rageftu  beim  tiovbcr  lUia  ben  fviidjteii  be§  i^eloiieiut  (be  bort)  Daten  be 

utliluenbigenn  lüercfc  6obreepcn,  bav  tmnn  ort  batfi  eiuingclion,  'iHiuluc-  unnbe 
be  gank  fiitligc  fcrift  pcele  feggen):  \vo  tan  ict  batl)  benn  ved}te  innftneii,  batti 
be  gelooe  ml)  atlcne  ^aüd)  mafe  unb  be  redjtc  geloue  lieft  innidit  (batt)  fjijnt 
be  rtercfc)  unbe  fcgft  bod),  itf  fcatt  mi)n  öortrurtien  nid)t  in  be  UnndEc  fetten, 

"5  ßunbcr  in  Gliviftnm,  unbe  batti  gefd)nct  bnrd)  ben  geUmen  ^  'Jlntiuüvt:  o^t  i-S 
ni(^t  ein  ttene  tefummerniffe,  uu-ntc  be  fevift  benrfet  eer  albeiibe,  be-j  geloiicn 
unbe  ber  roercte  ntl)t  groten  liupeu,  tnctrfei-  tofcrinen  uecle  tl)bt  »uolbe  ()eb6cnn. 
l'ltierft  ein  bingf  ^linll  icf  bli  niri)t  norbevgficn,  tiovliape  ml)  bn  luevbeft  bl)  luirber 
lic^tlifenn  baintl)  ivecten  toentvid)ten:    Sl>o  tanftn  eiien   loegl)enev  betcmien  ^ 

20  Xu  tauft  cm  batt)  an  fi)nem  uoeilioencbe  nidjt  anmevrtenn,  ort  nidjt  an  ben 
ogt)en  auf3ef)n,  fiunber  bu  moft  Bulrte-j  mitt  utl)Hicnbiglicn  luovben  l)oercn, 
iratf)  be  öatfdic  unnbe  bebvcdjlife  gvunbt  pue-?  I)avten  ^\).  X'ÜBo  fanftn  en 
Dor  cnen  loegenev  nicfjt  frt)cibcnn  nod)  auflagen,  bn  l)ebbcft  ben  betnd)niffc 
utfilt)enbigl)er  toorbc.    ättfeo  ort,  nun-  ved)t  b"l)nftlirt  gctoPe  in  bem  minfd)cu 

"  i«,  fan  l)e  Birt  nirf)t  liorberglien  nod)  cutt)olbcn  van  ntlilnenbigben  tefen  mibe 
tDolbaben  tegl)cn  ^\)ntn  negl)cftenn,  alB  (5t)viftuv  l3irf  legen  bi)  boimiBet  lieft. 
äßente    B.  ^aulus   fcrift   to    ben   fRocmeren   am   .r.  ca.     l^litt  bem  ()ertcn  «Bm.  lo,  lo 
geloetiet  men  to  ber  rcd)iicrbicf)eit,   aiierft  mit  bem  mmibe  gcfrf)nt  betned)niffe 
to  ber  Baiirf;tit.    Slkute  ibt  i-3  iiidjt  genod)  cnein  ^'lirifteu  nünfd)eu,  batl)  lie 

30  firt   in   enen   luinrfeli  Bturte   unb  albacr  ßfiriftiim  in  bem  I)arten  botennc, 
^unber  be  gelooe,  lüor  be  red)t  i-J,   brertt  mitt  uunbcnn  unnbe  luerrfen  utl), 
fd)uirict  neue  gelualt,  t)rud)tet  neuen  minfdjen,   necn  broiiluent  k.     Crt  Inan 
bat   be   notl)  effd)et,  fett  t)c  mebe  to  tl)ff  unnbe  Icoeut,  IHlß  bau  S. -|Hinlu§  Möm.  s,  3,-, 
Mn  Bt)d  unbe  anberen  geloet)igenn  Bitlbeft  fcrift  unbe  fegt:  loe  loert  unS  üan 

3.'.  6t)rifto  fd)eiben?  oroft?  ^Jieen.  batl)  fjioertl) ?  ''JJeen.  sinnger?  Crt  nid)t. 
ou  ber  Summen:  Tiod)  botl)  nod)  l)clte,  unbe  luo  be  anberen  lucbberioarbidieiben 
unb  minfc^lifc  nott)broftic^eit  aEc  namen  I)eb6cn,  So  fd)oele  föl)  ber  t)aliien 
in  bem  bef(ntl)  l)Dlbenn,  batf)  be  gelobe,  ben  irt  I)ebbe,  ml)  atlene  nuttc  ßi) 
unbe  be  leoe,  rtelrtcr  blocl)et  unb  entfielt  utl)  bem  gelooen,  feoele  anberen  beneu. 

40  Seggen  aber  etlide  ben  fprocfe  ■'.J.Hiuli  to  ben  Cvorintcrn:  Xe  lebe  is  groter  bau  i.  sor.  n,  13 
be  gelobe,  unbe  boeren  ort  in  ben  fproefe  oini'o'^i:  ~i'  ^'^^^  ""<-'  'oc'-'rf'-'  i-?  botl)3iit. 2.  sc 
-     3-5  alte  rec^t,  ^Iberft  ein  motl)  irt  bi)  f eggen:  Te  leüe  i-j  groeter,  auerft  be 

£utftetä  aBette.  X,  2  2Ö 


434  a?cttnicf)(eiii.    1.".22. 

gclooe  ic'  freftigcr.  Scc^ftii:  luo  cicit  bat  to  ^  '?lntUipvt:  Tntt}  \vakx  !iiinpt 
iitli  bfm  6ornc  iinbc  iud)t  bc  donic  ittl)  bcm  iimtcv.  S^c  Umc  io  bc  tiovnc 
unbe  bc  tncrcfe,  bc  l)cvutl)  itmtcnn,  fl)n  bc  Unitcvc,  Inentc  ibt  i«  iiidfjt  tnocflclirf, 
bot  ein  bom  (^iibc  iinid)t  bvcifltjc,  l)c  ßl)  bcii  noerficn  giibt,  \vd  Um  ben  ein 
minicl)c  icfjtcjlncv  ßubcä  bol)n  oftc  fliibc  Uievctc  oeticii,  ibt  ^l)  beim  llatc,  l)c  J5I) 
lHn-l)en  t^iibt.  Scaltu  mi  fvnciit  unb  i^ibt  Uicrbcn,  \]o  timtl)  bat  bc  lotic 
lucvcfcii.  (fntlifcn  i-i  Jin«  to  iiicvctcii,  liui  ^irf  bc  Umc  mit  bcii  tucrdcii  luib 
bc  tx'cvrfc  mit  bcm  iicloncuit  luninciuvini.  ,^so  bat  bc  )umma  Dan  bcv  fjafc, 
Satt)  iDl)  in  qU  nnf]cn  luntrulucn,  lucrrfcn  unb  imrmociilic  liovl^aiicn  unb 
ttortlniticlcn  unb  un§  bcmobidjlitcn  unfecm  licvcn  Gt)iiftü  in  cncm  ved)tcu 
•Pi  ni,  3  getoöen  alle  nnbcrtucvpcn ,  fcflCicu  unb  ropcn  mit  bcm  proplictcn  '^^ial.  I:  C 
c\oht  tiorbarmc  bl)  nUjncv  na  bljucv  lU'otcu  baniUjcvticijcit.  Tai[)cn  UmUc  mi) 
all  nußen  S^atnm  unb  toUorfidjt  ganlUicfen  fetten  unbe  i^obt  bibben,  Tat  bc 
un-j  unßc  augcbai'uc  blocbidjcit  mille  bencmen,  un-j  iu  bcm  flcloneii  ftcvrfcn 
unb  in  broebevlitcv  Icne  gauMicfcn  inn-ftrirfen  mille.    Xco  bclpc  nn-j  t^bfiftno. 

ll")  iiririi  \]    ,5i)v  na  liolgfict 

n]n  \{i]om  iiiibiTruljtimji'  liaii  bcm  rcrtjtiMV  Ui.ir.iftiijfu 

mibe  dji-iftlilicii  gcliccbc 

mibe  Uiat  umiiicftciibirijcii:  bar  tija  Ijörcmi. 

yiaä)  bcm  in  allen  biuflcn,  bc  cncm  cbviften  imn  nuebcnn  \]\)n.  Tatb 
gt)cbctt)  iu  ein  öan  bcu  üocrncmeftcn  (lucntc  in  allen  nocben  nube  bcfummcv 
niffen,  jje  feljn  tüo  |e  ^t)u,  Sar  ta  in  allen  [tccben  unbe  to  allen  tl)bcu,  in 
mclcfcrlcbc  antiall  l)e  fumpt,  ^od)t  bc  tnift  nnbc  bnU'f  borri)  batb  gebetb)  Cv^ 
tum  nocben  to  tucctcn,  Ino  ein  ved)t  gubt  gebetb  fcalT  geftalt  ftl)n,  bat  bc 
miujd}e  in  nocben  fibncv  ualidjcn  gebecbec-  b^iU^'un  nid)t  luerbe  bebvaiibeiin. 
XatI)  ibt  bcu  gabt  unbe  gäbe  bebagb^id'  fjl)  unbe  bc  miufdje  irlangc  bat,  bav 
bc  umme  bibbet,  motb  ein  gubt  fveftiri)  gebetb  l'bff  conbitien  ofte  umme= 
ftcubidjcit  l)ebbcn. 

■Jo   bcm  evfteun  x 

3§  tiau  noebcnn  in  beut  gebecbe,  Tatb  ein  minfdje  firf  to  ooevu  befiunc, 
\van  I)c  bccbcn  luill,  toarnmme  batb  b^'  beebcnn  luill,  Xat  i-i,  cljn  uotbial'c 
lioeiftellc,  3;c  bc  gäbe  bcm  fjeten  luillc  tlogcuu  unbe  bav  to  troft  nnbc  b'ilpc 
Dan  gäbe  bibben.  9iecbc  luavumme:  luan  id  lun-  eneu  bcveu  lame  unbe  U'il 
bibbeuu,  ^0  motb  icf  l)ummev-^  cpn  fafe  Ijcbbcn,  anbcr«  fta  id  mit  fcanben 
unbe  tDcrbe  mit  gvoten  nncvcn  luebbev  novUUiict.  Zd),  linivununc  fanic  UH) 
büd;  l'ocv  bc  bogen  moegentbebt  gabcü  fjo  uubcvel)t  uubc  liallcnn  to  alf;  bc 
Dlege  in  ben  brl)g  unbcbad)t,  unbcicit  alf;  Ipcre  ibt  bcv  vcebc  uiri)t  locevt,  batb 
lulj  elin-j  tu  uoevn   bebad;ten,  uuitt)  lot)  bodj   uiolben  fcggcn,  loan  UU)  fanu'u 


15.   Pine  fdjöiic  Unfcrrid^liiiig  Uon  bem  >t)af)tl)aftigcn  ®c6ctc.  .435 

uor  bcn  iivotcn  imtiegnjplifcu  aliuclbigeii  l)cren?  .öl)rumme  bc  becbeu  toiÜ, 
fcal  erftcii  aiicvbciirtcn,  umt  ocm,  il)ncn  in-unbcn,  niibcvcii  bcbvoeuobcii  l)cuten 
unb  ber  flnnljcn  cijviftciificijt  notl)  ßl).  U^ocle  minfcljcn  latl)cii  ficf  bitncfcn, 
tüon  fec  bc  blühe  licbbcii  iitfjgelecfen,  Jen  roientrariS  borcf)  bc  l)anbc  Inten  lopcn 

i  unb  oeclc  mitt  bcm  muubc  gcfiftelt,  bot  ic  ban  I)eMicii  iieticcbct,  f rächet  nicn 
^e,  trat  fec  l}c6ticn  cjcbcbct  iinbc  iiunnunme,  ßo  »uceteiui  fjc  bnv  nicfjt  upp  tlio 
antroovbcnn.  i^atl)  tv  ban  ocf  nijn  ßcbetl).  So  fcall  nicn  nicf)t  bf)on,  ßunbcv 
men  fc^aü  gäbe  bem  t)cven  fi)ne  noii)  üogcn  no  beficv  »npfjc  ofte  ber  geU)fcn : 
'Ca),  leuc  r)cvc,  Tat  plaget  ml)  bc  fioPcrbicfieit,  unbiilbicf)cit,  tornn,  nffgnnft, 

iii  qloabe  begecrlicf)cl)t.  Tat  gl)cbvccft  nil)  bc  ütl)niocbirfjcl)t ,  bulbid)cl)t,  Pvccbe= 
fammidjel)t,  fnl)fd)cl)t  unbe  all  JüCa  man  bcbarff  f)eft,  bcjunbern  alfe  bat  tiaber 
unfc  utl)mpict,  Xatf)  toi)  (cl)bev  nid)t  ßoetcn  bc  ccvc  gabco,  Hiinbcv  nn-j  fnlocft 
in  attcu  bingen,  linken  cgcn  Unllcn  n\  Xatl)  ivcitl)  ict  ncmanbc  to  flagcn, 
feunbev  bljnev  gotlitcn  6avm()evticf)el)t.'   5hi  ointf)  el)n  Ijbcrnuin  mol  Pele  notf)= 

u.  fate  in  ficf,  in  fi)ncm  ccocnnunicf)cn  nnbe  in  bev  ganlicn  rf)riftenficit,  bar  men 
billtfen  gobt  bcn  f)crcn  alle  ftunbc  ml)t  blocbigcn  trauen  jcolbc  umuic  bibbcn. 
()abbe  ein  minfcfjc  anbcr»  nenc  uotl)iate  fennber  fl)ucn  nnloPcn  unbe  fagaftirf^eit, 
bcßunbcrn  inn  ber  notl).  Tat!)  t)e  Iel)bcr  gäbe  bem  t)cru  feo  nidjt  truloet  ciU 
()c  moU  lrf)otbc,  f)e  f)abbe  mecr  alß  to  Deelc  alte  \t)m  bagbc  to  bibbcu  umnic 

20  et)nen  Dafteu  geloPeun  Beßuubcrn  in  ber  ftunbc  bcc-  bobc-?. 

Jo  bcm   anbercn. 
2Ban  ein  minfd^e  benn  f)eft  Poergc|ettet  toarumme  t)c  bibben  loil,  fjo 
motl)  f)e  toBccn,  batfj  ]^e  ein  gubt  funbament  fette  f^ne§  gebecbe§,  batf)  ibt 
nicf)t  Porlaren  fjl),   inentc  teebcnt  ts  oorlarcn  arbept,   tnan  ein  minfif)e  nirf)t 

2s  irtanget  bat  l)e  bibbet.    ■'öprummc  motl)  cl)n  ininfd)c  ficf  PorBilben  el)n  gotlitc 

tofagiuge  (bat  i§  ein  luort  bar  gobt  toatf)  inue  laoet  unhc  to  fec^t)  al%  'icfaioitD  21,2s 
feggc  iulD :  alle  bat  gl)  bibbcu  beö  gcloePct  unbe  gl)  locrbeu  bat  cutfnngcu  unbe 
fcaÜ  iulu   befd)ecu\     ;'^tcm:  'i^ibbct   uube  iulD  fd;aU  Ivcrbcu  gegeben,  fjoefet ?«'itt(). 7, 7 
unbe  gp  loerben  Pinben,  floppet  nunbc  iulu  fcall  locrbeu  npgebaen'.     'Bidde 

30  tofagiuge  fcall  cpn  miufdje  ficf  Pocrfettcun  unbe  gäbe  ber  Pormanen,  fid  fnlPcft 
barborc^  Pormedcn  troftlifen  to  bibben.  aßente  alf^  gobt  uid)t  fiabbe  l)eteu 
bibbeu  unb  nid;t  gelaPetf)  to  tiopben,  feo  fonben  alle  crcatureu  nipt  all  oercn 
beeben  nid^t  ein  fanbefforcn  Pan  gäbe  irlangen.  .6l)rumme  alß  ein  minfdjc 
toill  iecbenn,  fcall  f)e  gäbe  oorliolbcn  fpn  l)inigc  loortl)  unbe  feggcn:  "C  IcPc 

3>  f)erc,  bu  l)efft  nn--  alle  gelaPct  luat  lup  bibben,  beo  fd)oclc  lop  gcloepeu,  %o 
f^oelc  inp  batt)  entfaugl)eu.  Dar  upp  feo  Hage  id  bp  mpnc  notl)  unb  bibbc 
bp,  lePe  l)erc,  Inill  nid)t  anfjecn  mpnc  gclircdlid)cit ,  fjiinbcr  bpnc  gotlifcn  gub= 
l)eit  unbe  loarpept  uube  luil  inp  bat  gf)cPcn,  bar  id  bp  unime  bibbe.  loeittc 
bu  6ift  maraftigf)  unbe  rcc^tferbid)  unnbe  f)olbeft  ball)  bu  l)efft  gl)claPet,  loente 

40  bu  bp  fulocft  bord)  bpn  egen  h)ortb  utf)  milber  6arutf)erti(^eit  bar  to  l)efft 
i,iorplid)tigct.*    Xpt  i-S  be  bcfte  bcrepbingc,  batl)  men  gäbe  bem  pcren  Pocrlcggc 


436  !Setbüd)leiii.   l"<2-2. 

mibe  lunmane  Üjiicv  loavtjeljt ,  fijiu'r  t\iitf)ciit  unb  fiincr  c^dcii  tofaciiiuic  uiibi- 
biiv  luuban  up  biitnc  fl)nm  Urnen,  fio  til)r  im  nolgljct.  .söDv  utl)  bcu  Holtet, 
batt)  el)n  minid)e  nidjt  locrt  gctlinjbet  umme  fjljncr  luevbidjcit  oitc  i'ijnev 
gcöeebes  innidjeljt  lüillcnn,  |unber  allene  iitf)  gotüfcv  6ai-mt)aitic!)cl)t,  Te  utl) 
beut  fionic  il)ucr  gotUfeim  (\ut()el)t  nlle  becbc  lipevhimut  unb  borcf)  il)ne  l)iliv  r 
to^aginge  unc-  iiorlnecfct  to  bibben,  up  batl)  mj  levcu  Lu'fenneiui,  um  ucele  uiecv 
l)c  üor  un§  forget  unb  mecr  bcvcl)t  Ijy  to  geöcn,  bau  toi)  to  foefeu  unb  bibben. 
.vil)v  ntf)  luVtgct  norban,  bntl)  fec  buerliten  bl)on  be  nlBo  ieggenu:  'Cef)  icf  luolbc 
gerne  beebcu,  man  icf  be-j  Inerbid)  lucrc.  ^ct  6i)n  alto  Biuibid),  ict  inudjte  gobt 
tüill  mt)  ni($t  tttn)benn.'  Dlidjt  alßo.  ^JJlen  feali  nidjt  anijecn  fljuc  egl)cne  ii 
unUierbid)ei)t  allene,  tüentc  gobt  gift  nid)t  unime  unfev  Iwrbidjeit  lüpUen,  l)e 
luepgevt  oct  nid)t  umme  uuBev  iunbe  miUen,  ijunber  lie  gifft  allene  umme 
it)ncr  gotliten  gutl)ept  millcn,  bar  l)c  ficf  to  oorplidjtiget  t)eit  utl)  friigem 
millcnn  bord}  it)nn  I)iUige  Inortf),  bar  up  nien  oct  t)artlifenn  icall  uaten  unbe 
jeggeun:  'Cd)  leoe  fiere,  ict  bnloc  nid)t  up  ml)ne  merbidjcpt  ofte  uorbenfte,  is 
funber  upp  bl)ne  barmt)ertid;el)t  unbe  bi)u  l)ilge  mortt),  bar  tl)o  bu  bl)  fuloen 
f)cfi't  Porplid)tiget  unbe  gelaüet  to  tUil)bcn'  k.  Xat  i?  be  red;te  iocd)  bec- 
gebecbes,  latl)  lul)  un§  nuloerbigl)  feuneii  unbe  bord)  be  maren  redjten 
ßefantnifie  un^er  uumerbid)el)t  merbenn  lui)  merbid)  to  beeben  unbe  uorljoert 
metben,  lati)  \vt)  betennen,  mi)  fjlju  unlnerbid),  unbe  un>j  boct)  oafte  Dorlateu  :•.! 
upp  be  gotliten  to)aginge  unbe  allene  up  be  loarl)el)t  unube  truund)el)t  gabe-j 
uns  troftlifen  limgcn.  Tl)t  julftc  l'cmi)icn  oeele  iproefc  in  ber  fevift,  bar  gobt 
öa!en  fprcf  'nicijt  untme  iuloenn  millenn  offte  iuioer  oorbenftc  Inilten  ?e., 
funber  umme  mpnen  luilleu,  umme  mpneo  namens  erc  milleu  mill  icf  batl) 
b[)on',  Tar  utl)  ben  oolgliet,  bat  unje  gebetl)  ficf  uummer  mad)  grnuben  up  lt. 
fjijne  egene  innicdci)t  ofte  merbid)ei)t,  fjunber  allene  upp  be  blotcn  maerl)ei)t 
gotlifer  tofaginge.  lim  ibt  ficf  anber-j  loor  upp  grunbet,  fjo  i'-'  ibt  falfd)  unb 
bobrud)t  ficf  fufoeft,   man  ibt  ocf  imu  groter  anbad)t  bloebige  trauen  Uieenbe. 

lü  bem  brubbeu. 
Söan  nu  ein  minid)e  alfjo  l)eft  ein  gubt  funbament  fptieS  geBeebe?  gefetfj  30 
(Tatt)  l)>5  be  marattige  tofagiuglje  gabeo)  8,50  motl)  l)e  ocf  enen  oaften  gelooeu 
bar  up  boumen,  Satl)  f)c  l)o  nic^t  entun)iicl  an  ber  tof^agiuge  be?  H)oraftigl)en 
gabcv,  fjunber  Oafte  gbeloeOe,  gobt  mille  eenc  tlopbeu,  loente  barumme  beft  l)e 
tuujbinge  tügcfed;t  unb   beonleu  to  bibben,  bat  meu  po  luiften  gelooen  t)ebbe, 
tuen  Irterbe  öovl)oerct.   Sjo  iiemaiit  alfjo  Ijcebet  bat  f)e  tlül)lieU  an  ber  tluljbingc  :>■• 
gabev  unbe  ftelt  ibt  upp  ctientuer,  ibt  gefdje  oft  uid)t,  alfj  lepber  Heele  miiifd)eu 
bl)on,  be  alfjo  bencfen:  Vsd  f^bbe  gebaeu  loat  icf  oormod^te,  icf  loetl)  nidjt,  oft 
ibt  gäbe  beljagfjet  offte  nidjt.     ocf  bl)u  ein  funbid)   minfdjc  unbe  mpii  locrcf 
15  fuubid)  unb  unrel)nc,  loo  madj  batt)  gäbe  bcbngbeu,  ()e  i§  ein  ftreuge  reif)t= 
ferbid)   rici)ter,   mat  öragl)et  t)e  na  fnlfen  Ouleuu  ftinrt'enben  loerrtcnr  unbe  ^" 
olfeo  fett  be  btinbe  natuer  oer  ogf)c  in  batt)  loercf,  batl)  jje  billifenn  fcolbc 


15.    ^iiic  fdjbiic  Uiitcvtidjtiiiic^  uoii  bcm  iiinl)vl)nitigcn  ßcbcte.  437 

jcttcn  in  be  ciuigcii  lüacvt)et)t  ciabc-S  iinbc  firf  bord)  eucii  Haften  i^dolicn  ctanlUifiMt 
biuupp  üorlatcn.  Xc  bcn  alfo  tiiit)üclcn,  bc  bl)on  Doviaixn  avbcljt,  lax  to 
niofen  Rc  ocvcn  tvntucn  luaraftinhcn  gobt  ta  encm  loegcncr  unbc  arf)tcn  in-n 
cncn  lo5en  unlnii|m  man,  alf;  bc  fi)ncm  loftc  ni(f)t  foenc  oftc  Inillc  mill  bl)oii, 

;.  nnbc  bcroncnn  al%o  ocicnn  gobt  bor  cvc  ']\)\kx  tvnlue  unbc  fnncv  Uiarlici)t  hoxd) 
crcnn  uniicloucn,  Xar  ocf  jo  iinaiUfcn  inne  gcfunbigct  locvt,  Tntf]  bovdj  bc 
fiiben  funbc  el)n  6^rt|"ten  to  cnem  l)el)bcn  lucrtti  unbc  il)nen  gobt  öovtocdjcnt 
unbc  Dortnft,  unbc  ßo  f)C  bar  inne  6lift,  etoidjlifcn  an  allen  tvocft  niotl) 
uoiiarcn  fljn.     s^ljvununc  bauen  alle  ijc  firf  bc  ntinfctjc  Dor,  bat  l)c  in  jiincm 

10  g()cbeebc  nid)t  entttiioel  olß  3aco6u§  fed^t :  Xe  bau  gnbe  6ibbcn  loil,  bc  tibbe  Jot  i.  > 
alßo,   batf)  1)C  nic{)t  cntluiHcI  in  bcnt  gclouen.     SlVntc  bat  io  bc  fatc  batf)  f)C 
nid)t  ipcrt  iun()ocrt,  batf)  t)c  in  j^ncni  gcbccbe  troijöelt.    \ii)iiimnie  cijn  uiin|d)c 
fi)  Bo  unlnerbic^  alfe  l)c  tuillc  offte  ian,  bar  lic^t  nic()t  aljn,  ßunbcr  bar  lirf}t 
nllcnc   bc    mad)t    al)n,   Xat   mcu  gabcc-  lpacrf)cl)t  crc  unbc  nirtjt   bord)    bcn 

15  unToPcnn   unbc  tiin)0cl  iflnc  Uiaraftigcn   truiocn   tofagingc  to   loegcnc    mafc. 

lo   bem  ocerben 
'JJiotl)  bi)  beut  geUmcn  ein  grott]  ftarct  tiogficcr  unbc  oorlangcnt  )i)n,  alßo 
batf)  mcn  nH)t  ernfte  üutt)arbic^ti)fen  bibbe,  in  fufcfcn  imitcn  gclimcn,  oft  nten 
ibt  rebe  fjabbe  unbc  late  nic^t  äff,  folange  mcn  ibt  irlangc.    Xatf)  fcrct  un^ 

-0  be  f)crc  in  bem  (fuangelio  in  cnem  ercmpct  enc-j  notroftigcn  miufd)cn,  bc  bi^üm  u. 
nad^tc  qoam  to  Btjnem  tnunbc,   bibbcnbc  ummc  brc  brotl)  uor  |i)ncn  gaft  k. 
unb  be  fulfte,   bo  f)e  nt(^t  loolbc  bcn  notroftigf)en  troeftcn  ummc  bc§  loitfcn, 
batf)  f)C  fl)n  Orunt  loa  j,  moftc  lic  bod)  af)n  ft)ncn  banrf  ummc  bcv  oulliarbidicit 
luiffen  ocm  geoeu,  batf)  l)e  bogccrbc:  affo  loit  un-j  gobt  ocf  buffcm  crcmpcf  iia 

25  to  ber  üulf)arbid)cl)t  Oorloccfcn,  batf)  lol)  ocf  nidjt  up  f)ocrcn  bibbciii',  ßo  lange 
loi)  mcrbcn  gctlol)bet.  Xc  aPerft  fagaftid)  unbc  Porbraten  locrbcn  nnbe 
uormocbcn  barupp,  ie  cpn  tefcn,  bat  ibt  en  necn  ernft  X)-:-  gf)clocft.  iiJanncr 
gobt  Dortocgf)crt  bc  oorf)oeringe,  glicfd}uet  nic^t  borl)  afgunft  oft  uff)  giDatl)cit 
alß  oft  t)e  ntd}t  twpben  miffc,  funber  gefcf)uet  utf)  grotcr  fcoc  unb  6armt)crtic^eit 

30  un»  to  bem  bcftcn,  batf)  mi)  bc-:-  to  grotcr  begerten  unbc  oorfangent  bar  na 
!rl)gcnn,  upp  bat  unc-  bat  liarte  m^tl)  unbc  rucm  Incrbc  unbc  gobt  be  f)crc  bco 
to  grotcr  unbc  mecr  gube§  bar  moege  in  ft^ubben.  Ircnte  f)e  i-S  el)n  milbe  f)cer 
unb  entfuct  fic!  ffene  gaöe  to  geocn,  bRunbcrn  bcn  finbcren  bcn  f)c  Ujol  Pccfc 
gunbc,  »oan  ocr  facf  (bat  p-j  batf)  t)arte)  itii)bcr  unb  grotcr  loerc.    'Jiu  fau 

3s  bot^  f)arte  nid)t  grotcr  »oerben,  alß  ibt  iS-,  %o  motf)  batf)  Porfangent  unbc  be 
"bcgcrtcn  bcc-  l)artcn  ftarcfcr  unnbc  grotcr  fücrbcn ,  upp  batf)  gobt  bar  ort 
aocrffoebigcn  ücle  in  ftortc  unb  bcs  to  grotcr  foff  fpncr  mitbiri)cl)t  unbc  bc 
minfdjc  bc§  to  grotcr  baten  unbc  Boürfjcit  oan  frigc.  Xarumme  motf)  mcu 
in  bem  oaften  gelooen   cncn  borfttgcn   gcpft  unbc  grotti  Porfangl)ent  f)el)6cn, 

40  alö  be  icle  in  bcn  ppncnn,  unube  in  futcfcr  Puerigcu  bcgcrtcn  oufl)arbtd) 
blljPcn,  loentc  iu  bcn  cnbe.     Xar  upp  fec^t  gobt  bord)  bcn  propf)cteu  Xaoib; 


4;J8  i8ctlnitl)tciii.    l-^'-'i'. 

'ti- 81, 11  Tu  i'cfjnlt  tin)be  iip  iplilcn  bl)iu'n  iinintl)  iiiibi'  icf  Uni  ocn  liorlntlleii.    Tc  bi'ii 
iiiUclju  grott)   uoiiaiiöcnt   oft   bcgcrtcun   iiod)  nicf)t  cnl)cit,  bc  bibbc  gobt  bni 

Vi  ii9,2oI)ercn  barumme,  a\%  Saüib  fccf)t:  5)U)n  ,]clc  lieft  bcgccrt,  bat  fec  iiioil)tc 
lipiinnoient  licbbcii  lui  bl)ncr  c\i'rcd)tid)fl)t  mibe  Wm  inilljai-bigl) ,  flobt  lucvt 
eil  troeften.  •  ■'' 

2o  beul  luH'ften 

^JJfotli  ei)ii  miiiictje  firf  nl^o  Ijolbcii  in  beiii  iv'loueu  iiub  lun-tniUnnge, 
bntl)  f)e  (inbe  beiu  l)cvii  neuen  ftirfeiiu  offtc  uuiel  Jette,  neue  tl)bt  oct  neue  umte 
offte  )in)ie  uoevfteEc  fljucv  iuu1)ocnuQe,  iuiibev  bot  alle  iljiiem  Unllen,  uil)il)el)t 
ujibe  nlmcc^tidjeljt  bcüale,  urlimoebigcii  mibe  inoelifeun  liorkt)bc  ber  Dorliocringlje  lu 
mibe  boef)  uid)t  luillc  lucetcii,  limuiieer,  U'ov,  Ido  lauge,  biird)  Inelrfc  k.,  Incute 
fi)uc  gotlitc  liil)fl)el)t  luectl)  aucrbloebigeu  uuteLlifc  betcr  liUjjje,  ftcbe  mibe 
ftunbc  tu  rameu,  al^  Uii)  kbcndfcii  luocgeu,  all  frijolbeu  od  miroM  bavuiume 
gcfcf)eeii. 

I  u;  uarh  x\  4inc  ijiibt  imijcuridjtingc  linii  bei  Uidjt.  is 

-Jiari)  bem  be  aubadjt  ofte  bc  meningc,  bc  ct)u  minidjc  to  eiieui  UH'vrte 
lieft,  gift  orf  bem  Incvctc  bcn  namcn,  i-i  Dan  nocbcn,  £iot  ct)n  luiufdic  tolun-uu 
t'etracf}te,  inatfi  fi)uc  mcitingc  fl),  alf}  lic  inill  to  bcv  bidjt  gacu.  €ft  l)c  ibt 
loille  btion  fan  bliuiugc,  Dan  gelvoeutc,  imn  tiniditcii  oftc  nnu  iunidielit  mibe 
begliecrtcu  jliuer  falidieit,  alj^o  bat  lie  alUitcUuil  Umlbc  bicfjteu,  Ino  iiid)t  gebaben  jj 
tücre:  3§  bat  be  meningc  fjo  ftclit  fee  to  laocn.  9locvft  i§  bc  meningc  tvuui, 
2at  i§,  Hau  blnange,  imn  Uvurfitcu,  nan  geUmeute  .'c,  fo  bod)  bat  gaiilie  Inevcf 
nid)t.  .s^^)!'"'"""'  h'  i'l)ii  miiifdie  tlio,  bot  l)e  bl)  lline  uidjt  tl)o  ber  tndjt  ga 
umme  bco  Uiilleii,  bat  ibt  glictniben  t)»,  Itientc  beu  geblminglicn  bcnft  tan  gobt 
uidit  tljbeu  unbe  1)-?  el)ii  fpot  ber  gnabe  bc-5  l)ilgeu  facrameutev,  loelcfer  giuibc  •-■.■. 
llc  Dan  rei'ljtem  liartcii  nidjt  begcrt  iiub  bod)  mit  cnein  iHilfdien  gebcvc  f;icf 
alfjo  ftcllct,  alfj  luerc  ib  em  eruft,  iinb  bod)  io  gclagen.  cl)n  luaerte!cn  bringet 
mebc  flin  lange  runtoegerent  mibe  batl)  lie  ibt  im  inecr  legen  beu  pnfdien  bellt, 
bcn  iip  anber  tlibc  bc«  Ijar«  mibe  batli  muinc  be«  gebabc«  luilleu,  Cd:  bat  bar 
na  pafd)en  neue  bctcringc  Oolgtiet,  fjnnbcr  bllifft  na  alfe  ooer.  ao 

®c  benn  rcd)tc  bid)tcn  Inil  mit  Ornd)tbarliclit,  Sc  fcaU  neue  tiibt,  neeii 
gcbotli  anfjccn,  fjunber  nllene  fljnc  noetl)  mibe  be  begeerten  ber  falid)elit,  mib 
alfjo  iitli  red)tcr  leuc  ber  gnabe  famen,  np  bat  l)e  uioege  getroftet  merben  in 
fl)ncv  confciciiticn.  9llf3  clin  minfdie  benn  flinc  fiiiube  to  ooeveu  aocrbenrfct 
bc  to  bermticnbc,  fio  fcal  be  firf  nid]t  aoerinadit  parfeii  in  ber  beriiloinge,  ^ü 
gcrabc  alfj  bc  luere  batl)  lioenelftnefe,  niiube  nid)t  bar  fjo  feer  umme  luniuiglicu, 
alf}  tocnc  bc  fjo  red)tc  bitter  riiloc  uid)t  I)cbbcn,  al^  cmc  buncfet  oau  iioebenii 
mille  fjliii.  loente  bar  lid)t  iiirl)l  f;o  grotli  niadit  aliu,  Tatli  de  ficf  ml)t  beu 
oorgangen  pabben  mibe  flanglieii  biite  mibe  jlo,  alf)  au  ber  leoe  nnbc  begeerte 
be§  nl)gen  Icl'cnbcv.    3)aviimmc  fd)Ql  ein  iiiiufd)e  crftcii  iipcvtncuben  enc  lebe  ^o 


10.    (jiiic  flute  lliitcvricl)tiing  uoii  bet  ".t<i;icl)li.'.  .J39 

iiiib  liovlaiiflciit  tu  bcv  bcctcriiiflc  cncS  nljc^en  lcclH'iibc-5.  maiincv  lic  bor  vcrf)tc 
\cV(  tu  hid)t,  fjL)  iiiiil)aijct  ci-iiie  han  bat  olbc  Iceliciit  iiiiitbc  fio  fiuiipt  bc  vuiiic 
hX)  ftdE  julucft  mibe  bc  »üaffct  bcn  litt)  bei'  Icüe  iinb  bat  io  bc  ii'd)tc  viiluc. 
Tax  na  mutl)  bc  iiiiulcfie  l)cmelifi'nii  (U)  firf  fiuUn'ft  iiabc  in  bcm  Ijovtcii  crftcii 
••  6irf)tcn  mibe  iefll)eti  cm  alfj  icfll)cii  bcii  vcdjtcii  l)üeftl)ci"tciiii  'Ihcftcv  ojtc  iMflcop 
fl)iic  not^  Hagen,  Wente  f)e  alienc  bc  ^unbe  faii  iiovfltjcucn  utf)  cfltjcnev  iiiacl)t. 
aiibcrv  lucre  bc  uttiiuciibii^lic  ('icfjt  imii  neuer  uuidjt  nftc  lucrbe.  ';!(lici-l"t  bc 
elften  inlücubigljcnn  bid)t  in  beut  t)arten  iegcii  gobt  bcn  l)cven  niad)  be  ininfdje 
niafen   alfe  tje  tiefte  fan,  al§  cm  gobt  be  gnabc  lioiicntl).     Tai  na  alfj   l)e 

1"  biegtet  niotf)  l)e  to  fjccn,  Tat  I)e  bat  ved)te  I)iiclictftiirt'c  imtc,  nid)t  nienc,  man 
l)c  lange  mibe  ueclc  tnd)tct,  bat  l)e  bau  luol  gcbidjtct  licbbc.  o^t  iö  bar  iiidjt 
inne  gcleegen,  ocf  iiid^t  in  bec-  pveftcis  l)ragl)cn,  od  nidit  allene  in  bem 
abfolüeien.  Tc  redete  lued)  nnbe  (jceiftvatc  in  bei  bid)t  l)ä  be  abei'blocbigfje 
gnabe  in  ber  gotliten  tofaginge,   luoldci  gobt  to  tvofte  allen  fnnbein  gegeben 

I''  Ijcft,  bo  l)e  3.  '^'ctci  in  bcv  ftccbe  bcv  gantjcn  rijiiftlitcnii  feirfen  be  madjt  gaff 

to  locjen  mibe  fcinbenn,   ^Dlatliei.  jbi.  eapittel  nnbe  bai  na  ftacrlifev  ^JJtattjei'ffi.iim.  hm'j 
an  bem  .miii.  capittcl:  \^cf  fcggc  inm  borluaci:  ''^(11  Umtl)  gl)  fcinbcn  npp  bcniiK'Utii.is,  is 
ertrl)fc,  fcall  gebiuibcn  fl)n  in  bcm  bemmel,  nnbe  all  luatl)  gl)  loefen  in  bem 
ei-til)fe,  f^al  geloejct  fi)n  in  bcm  t)cmmel/    Seffe  trocftlüe  l)ilge  gnabcnrt)te 

-■:'<  luoibc  gabc'j  motl)  ei)n  iflirf  djviftcnn  minid)e  fiartlifcn  bctradjten  nnbe  niitt 
gioteni  bände  in  firö  bilbcn,  lüentl)c  l)l)t  lid)t  bc  niad)t  mibe  gnabe  ber  bid;t, 
üorgebinge  ber  ßunbc,  tioft  nnbe  biecbc  bei  confcicnticmi,  all  bioiibe  nnbe 
f;alid)el)t  be§  l)avtcn  legen  all  funbc,  legen  all  borfcvidingc  ber  confcientien, 
legen  iiortlol)belinge  nnbe  anbed)tingc  ber  l)elfd)en  poitcn. 

"  5hl  fcal  el)n  ininfd)e  in  bcv  bid)t  bre  bingl)e  merrfen.    Sali)  erfte  iu  be 

abfolutio,  3)atl)  fl)nt  be  Inorbe  be-5  preftcr-j,  be  feggcn  nnbe  öortunbigen  bl),  bn 
fl)ft  gl)cloc^et  mibe  bl)n  §nnbc  fl)nt  bor  gäbe  borgeben  na  liibe  nnbe  inad)t  bei 
npgcnantcii  luoibe  0'l)iifti:  '"Jlllc  tnatl)  gl)  lochet'  je. 

2)atl)  anber  \)i  be  gnabe,   borgebing[)e  ber  §unbe,  bc  örebc  mibe  tiocft 

3u  bei  confcientien,  alfj  bcn  bc  Inoit  Inbcn.     Tainmme  fiel  ibt  cl)n  Sactament, 

cl)n  l)illid)  tefen,  batl)  mcn  be  Inoitl)  l)oertl)  ntl)lücnbigl)en,   bc  bai  bebiicbcn 

be  gel)ftli!en  giiebci  inlocnbid^,  bar  ban  bat  ^arte  getrocftet  luert  nnbe  geftiUct. 

Tat  brnbbc  i)y  be  gelobe,   be   ball)   baftid)lifen  bar  bor  l)olt,   ball)  bc 

abfolutio  nnbe   luorbc  bcv  pieftcrä  limi  fl)nt  ^sn  bei  traft   ber  loorbe  d)rifti 

3.-.  'JPQtl)  gl)  toe,5emi  fd)al  gclocBct  fl)ir,  mibe  an  bem  geloben  lid)t  bc  iiiadjt 
allene.  3)e  allene  matet,  bat  bc  faeramente  lucrrfen  Inat  fe  bebiicbcn  nnbe  all 
liHir  Ircrt,  Iratt)  bc  preftei  fcd)t,  luente  al^  bn  gclocbcft  fjo  gefdjiict  bl).  '^Ine 
lucldem  gelouen  alle  abfolntien,  atle  faeiainente  ooigecbev  fl)ntl),  l)a  meei 
fd)abcn  ban  baten. 

4"  Terftallien  fd)all  elm   niinfd)e  Uuu-ncemcn,  Inanner  t)e  lucrt  at'folbcret, 

bat  l)e  be  abfolntien  nid)t  anbeiC'  anncmc,  bcn  oftc  fje  (^"l)riftnÄ  fnliieft  fpiefe, 
unbc  bai  upp  bafte  getocucn,  l)e  fi)  fjo  toaraftigen  bau  fijneii  fnnben  gelocjet, 


-1-1 II  4<ftbiicl)lciii.    1"il'l'. 

nl'?  (>l)riftii§  bc  liiorbo  (icft  cv'Ü'vnfcu  uube  bc  '■llbioluticii  uid)t  aubcvo  l)iilbi'ii, 
nlft  bat  Uuivtti  b"!!!'!!'!!.  1ai\]  l)c- :  }]o  Unicv  nln  bc  luorbc  (Mivifti  fliiit,  jjo  liHii'f 
il)iit  Off  bc  Imn-bc  in  bcv  ^^Ibioluticii  iicipvcifcit,  fiolunnc  bc  miiifi^c  gclocHet. 
Taviimmc  [50  moti)  bc  miiiHijc  b\)  lijuc  iiicf)t  tuilinclci!,  l)c  )l)  iniu  il)ncn  fjiinbcii 
9cloc,3ct,  anbcr->  bcl)t  l)c  bcmc  facrnmciitc  ciicn  l)ocn  mibe  iincrc  mibe  iiintct  - 
fi)nen  gobt  tl)o  encm  loccjcncv.  Xav  utf)  ntcii  mi  iitad)  mcrcfcnn,  luo  liaevlifcii, 
1)0  Um  ocDcÜ  BC  itt't  f'i'i'  cbbclcii  foftlifcn  giuibc  bcc-  liilligcmt  Sacramcntc-: 
lianbclciin,  nirfjt  aubevC'  bau  bc  f;oci'5t)e  bc  piuicn  mibe  ben  marnftiglicn  guebigcii 
gobt  fJLi  fd)cubiiilicii,  uovlafteven  unbc  l)Ocnfprafen,  Tc  tiidjt  iniftc  iicloeücu,  fjc 
f3l)it  alifodicrct  Hau  cevcn  fjmibcii,  mibe  iy  cn  eiie  iHnmcvinge  mibe  belUmriiigc  ui 
ecvcr  fjmibc,  Tatl)  ibt  licele  bctcr  lucrc,  ßc  Ictcii  bc  lnd)t  aiiftacn,  iippc  batl) 
fjc  iüd)t  oePeÜ  avgl)cr  mafeben,  loeute  alle  batt)  iiidjt  utl)  bcm  gcloucn  io  bat 
3(i.m.  14, isis  Bimbc.     'Ko  viiii. 

|I7  >^it>/,  \\  Dan  .iDiffc  Ijacicn. 

fiüd)  belli   in   allen  iaivaiiiciiten  bc  hmc  motli  Uievrfeii   alf;  batl)  rcd)te  is 
t)oePctftiirfc   mibe   anc  bciii   ricUUu'iiii    be   lacraiiiciite   iiid)t   mitte  Bpiit   to  bcv 
fealid)eit   mibe   in    ber   iniije  bott)   l)tlgc  iacraiiicntc  1)0  batl)  bocPcbtgubt ,   fjo 
nuitl)nien   luivban   al|3o   l)anbclen   nipt  ber  iniffc,   bat   be  loDc  bavinne  iHcrbe 
flcbnifct  unbc  gefterrfet.    Seall  bcm  fjo  gc)d)eeu,  fjo  inotl)  ein  minidje  be  liiortl) 
(51)vifti  Paten  minbe  linili  bebenden,  bavmcbe  l)c  bc  l'iiiie  inilicnbvad)t  iinbe  ■-■" 
iiiflcfctl)  mibe  und  to  PiiUcnbviugeu  bePaleu  licfft,  tuente  bavintie  lid)t  bc  ^JJiifie 
l)ccl  inpt  all  oereiu  ipcfcubc,  uriidjt  mibe  iiuttid)eit ,   anc  incllfcn  uid)t  luin  bei 
'DJtiffc  cnt fangen  liievt. 
'.waiiii.  a6,26n.  Tpt  fpnt  bc  Uuirtl)  bav  bc  niijie  iv  inebe  ingliejctl):    'licniet  l)cu  mibe 

siursL',  i'Jt.  cetet.     Tat    i)o  nipn  lid^ani,    bc    inu'  iiilu  gcgcncn   Inert,     ^feinet   l)cn  mibe  -'s 
brindet  bar  utl)   alle.     Tatl)  po  bc  fcüid  bc-:-  npiicn  mibe  elniiicn  tcftanicnteo 
in   inpncni  blobc.  Tat  imr  into  nnb  imr  ncelc  imriiatcn  U'crt  tu  PorgcPinge 
ber  Bmibc. 

Teifc  liHirtl)  niütl)  epn  iilirf  (Uiriften  in  ber  niijie  uor  ogljen  bebbcn  mibe 
Paft  bar  an  ()angcn,  altl  an  bcm  l)üePetfturfe  ber  miüc  ,ui  Uicldcn  od  be  m 
rcd)te  grnntgubc  bcrcpbingc  tl)o  ber  niiffc  mibe  tpo  bcm  5acrameiitc  gelert 
luert.  Tat  incrde  l)pr  iitl):  älHiii  bc  minjdje  icall  mpt  gäbe  bcm  l)crn  l]aiibelen 
oftc  to  lücrdc  fanicn  mibe  bau  eein  Unit  entfangen,  ©,]o  motl)  ibt  alfto  to 
gncn,  Tat  iiid)t  bc  iniiifd)c  an  [)ccbe  unbc  ben  crftcii  ftccn  legge,  ftmibcr  gobt 
nllene  an  alle  anBodcitt  mibe  bcgeerten  bcv  iiiinfd;cn  Hoerfaincn  iinb  ceine  epn  :;.■, 
tofaginge  bl)ocmi.  Tatl)  fuloc  Inortl)  gabe-J  i-J  be  cvftc  griiiibt,  bc  cggeftcen, 
bar  up  fid  bar  im  alle  uicrde,  loorbc  mibe  banden  bec-  ininfcbcn  boulocn, 
loolrtcr  luortl)  bc  iitinfrfjc  inotl)  bandlmrlpfen  iipp  nceiiicn  unbc  ber  gotlitcn 
tofaginge  truioelifcn  gelocncn  mibe  po  nid)t  bar  an  tUnüelcu,  ibt  fp  mibe  geid)c 
alfjo,   alfi  l)e  bp  Ijcft  togl)cfad)t.     beffe  triiloc  gelooc  io  bc  anluingf,   mibbel  jm 


17.   95011  3J!efK  Tjövcii.  441 

uiibc  ciibc  aller  Iwrcfc  iinbe  i-cri)tlH'vbicf)cl)t,  UH'iite  na  bcm  be  iuinirf)i'  ivibe 
bc  cfc  bctt,  bat  Ije  cii  tun-  linivaftic^l)  holt  mibe  tjcfeniiet,  fjo  mafet  X]C 
ficE  eneii  giiebigcit  gobt,  be  eii  Uicbbeviimme  cvct  mibe  maraftid)  befeiuict 
mibe  l)olt. 

I'llf50  lieft  tSfinftii-5  in  beut  iiligeu  tcftanienti'  enc  toiaflinglie   oftc  Infte 
ßliebnen,  bnr  liU)  in  gelocuen  fcoclen,  redjtiicvbid)  mibe  {jalid)  bar  burd)  merben. 
Sat  fl)iit   be  luirgcfprafen   n)orbe  '%aiii  l)ö  be  fcllirt'  k.    SBatl)  l)ö  nn  bi)t  ^'ut.  ■-,  2u 
tcftanicnte  oftc  luat  Ivert  nno  barinne  tieirfjeljben  iniiiii  ^'livtfto?  luivUnir  eliii 
grotl),  clüid),  muitl)ipre[eltd:  fdjat,   noniptlit  liorfielnnge  aller  l']nnbe,  aljj  bc 

10  tDortf)  !lar  luben:  "Sl)tf)  l)§  bc  fellic!  ene§  nt)a,m,  elingcn  tcftaiuente«  in 
nuinem  blobc,  batl)  nor  iuln  nnnb  liov  necle  inn-iiaten  \mx\  to  luinieuinge  bev 
feunbc',  Cftc  l)e  fcolbc  fcMen  '5uc  bar,  minidje,  3d  iegge  bt)  to  mibe  bcidjeibc 
bl)  ml)t  beffen  Inorben  norgcluiifle  alle  bl)ncr  ijnnbc  mibe  batl)  elüiflc  lectieiit, 
utib    batl)    bu    luific  il)it   iinbe   lücctcft,    bat  fnlfe  tofaßingc  oftc  gl)clofte  bl) 

1^  nnloebberroplicf  6ll)iict,  ^o  Inil  icf  bar  nV  ftcrUcmi  mibe  ntl)n  iDff  nnbe  blotl) 
bar  lun-  gcuen  nnbe  tH'i)bcrlel)ge  bl)  to  enem  tefeii  nnb  f5egetl  na  taten,  bar  bl) 
bii  nH)ner  gebcncfen  fcalt,  i?n|  l)c  fed)t:  'Sjo  tmten  alf;  gl)  batl)  b^on,  f;o  botl)  liut.  22,  lo 
bat  in  nil)iie  gebed)tniffe.' 

•'öi)r   ntt)  mad)  nieii  nu  nu-rrt'en,  Sali)  uiiffc  l)üeren  nidjt  beetcr  De  (luo 

20  ibt  6l)  bcm  Bloten  Incrrfe  Htft)  aU  el)n  anbcr  l)iftorieii  üortctten  l)ocreu.  luente 
miffc  ei)n  facramcnte  iyi,  \]o  inotl)  bar  nieer  to  fantcn  alf?  batli  [)ocvciii  aUeiic. 
2e  benii  Inil  redjtc  miffe  l)oercn  oftc  In-nfcmi,  bc  motl)  fict  iiU)t  bcm  tcftamcntc, 
Satl)  1)0  ml)t  ber  tofaginge,  bcfmnnicvcn  nnbe  fl)nen  loücn  bar  innc  lucl)beii 
nnbe  ftarrfcn.    311^  beim  cl)n  miiiid)c  to   ber  miffe  tiimpt,  ^0  fcal  l)e  fict 

2''  evftcn  öorbilbcn  bc  faligen  Inorbc  Plirifti  '''3femct  fien'  k.  nnnbe  bar  liorban  afaitii.  26,20 
ßl)ncii   gelooen   mibe    bogcrte   up    tunilucn    in  bcffer  oftc  ber  gl)cll)ten  Uil)fc, 
feggenbe  oft  benrtcnbc:  0  bu  alberbarm l)ertigcftc  l)cre  al)efu  C5l)rifti,  be  bu  utl) 
bi)ner  grmitlofjcn,   milben  gnabe  nnnbe  [iarinr)artirf)cit   in  bi)ncm  tcftamcntc 
ml)  l)efft  togcfcd)t  inn-geliingc  all   im)ncr  fiiinbe  mibe  bc  einigen  faliri]el)t  mibe 

30  bat^  ibt  ort  fd)oIbe  miffe  ft)n  |unber  locbberropcn ,  biftii  bar  iipp  gcftorUcn. 
Cef  batl)  xä  1)0  bar  nid)t  ane  fcolbe  tlnt)liclen,  (icfftn  ml)  bl)n  l)ilgc  bncvtuir 
flcifd)  uiib  blot  all  cl)n  fieegcl  mibe  el)n  mibcrpantl)  tl)o  euer  norlniffingc  in 
bellt  l)ilgen  facramcnte  nagelaten,  Tat!)  icf  bl)iier  bor  bl)  fcf)olbe  gcbcnrfcn.  ,^rt' 
bibbc  bl),  leDe  l)erc,   mill  |oban  l)illid)  tcftamcntc  an  ml)  bcftccbigcn  nnbe  icf 

•■'■•■  [50  Inaraftigen  bi)ne-?  ll)beiiy  moete  bclaftid)  loerbcii,  alfjo  inaraftigcn  bi)ii 
l)ilgc  bucrbar  fleifrf)  nnb  blotl)  l)l)r  öor  ml)ncii  ogl)eii  Inert  gcbanbelt,  Inelctcr 
icf  ocf  to  ftcrrtingt)e  ml)nc'3  gbelooen  Dan  ganlicm  l)artcn  begcrc  to  cntfangcnbe, 
inentc  icf  bcnn  nn  bar  iiid)t  to  bl)ii  gcfd)irtet,  fto  norlate  icf  ml)  bod)  gantilifcii 
npp  bi)ne  bilgcn  Inorbe  nnb  tlninel  bar  iiid)t  aiic,   bii  fi)ft  nor  inl)  geftorncu 

iu  unbc  l)cbbeft  bord)  bl)nen  botl)  faii  ml)  genameu  all  inl)iic  Bunbe.  Incntc  bu 
bift  Inaraftid)  miiibc  rcd)tuerbigl)  mibe  bolbcft  alf?  el)n  nprid)tid),  Inaraftid) 
unbc  trnlnc  gobt  alle,  bat  bu  lancft  bcii  iciinen,  bc  blj  trncmen  nnbe  loeucii. 


442  a^ftbüd)lciii.    1Ö-2-2. 

?(lBo  iitotf)  ci)n  minid)e  nmeii  Ionen  iioriiticjcii  mibe  ttavrfen  itpp  be 
l)iUiflen  ttjofaginge  iinbe  oct  fjo  luiftc  fttf  bar  upp  novlateii,  alfj  Ijabbe  l)c  batl) 
fiicramente  ral}t  beut  prcftcv  ciitfciitgen  iinbc  al%o  in  enev  troftlifen  tobovfirfjt 
iinb  üiiftem  geloDcn  »ucbbcr  l)cn  gaeii,  nicfit  tlinnelen,  ibt  %\)  nlfjo  nlfj  l)e 
geloeoet  unbe  batf)  i*  bcn  vcrf)t  nüffc  Ijoeven. 

£e  liei'el)binge  to  bem  l)il9cn  jacranieute  unl  ftin  ei)n  Ijnngcvigc  ,5ele, 
Xat  ic'  ein  grotl]  ftovcE  fiogeer  ber  i3nut[)et)t  itnnbe  relininge  bcr  ^nnbe.  '^U^ 
ibt  bcn  t)'3  ntljt  bcr  ^3UJic  to  lioercnn,  feo  l)v  ibt  ocf  tnl)t  bem  facrcinientc  to 
cntfangcnbc,  5^nt  1)>j:  Inan  cl)u  ininjdje  Inill  bat  l]ilgc  lacranicntc  cntfangen, 
feo  fcall  batt)  fine  ineninge  fl)n,  S)atf]  l)C  rtitle  fl)nen  loocu  uoriil)gcn  nnbe 
anatifise.sfiftnrcfcn  in  bem  facrnmente  npp  be  l)illigl)en  Iporbe  "?iemet  f)eu  unbc  eetet', 
SUßo  batt)  bat  rechte  l)oePet|tncfe  in  bcr  cntfanginge  beo  l)i(gen  jatramcnteü 
fl)  be  ftarfingc  be-j  gcloPen.  Sar  ticncffenn  fcatt  ein  minfdjc  od  bctradjtcn  fljnc 
gcl)l"tlifcn  geörcefc  (Tatl)  fljnt  be  o>uabcn  toneginge  to  bcn  fennben)  unbc  jeall 
be  nnfem  Icocn  t)ercn  tlagen,  jeggljcnbe  'Cc^,  Icuc  tjere,  bar  befaeretl)  nii)  bc 
t)oücrbii$el)t,  egtjenn  lebe,  S^c  gt)rid)ct)t,  un!ujd)et)t,  ttjorn  k.  ?(U  bcffe  gcbrecte 
fteetcn  in  rat)ncm  liartcn,  Xar  tan  necu  minid)c  l)cn  fanienn,  f^nnber  bn  altene, 
luentc  bu  bcn  bift  be  [)oege[te  arfte,  B"  fl'iQc  'cE  bt)  mljne  notl)  nnbc  famc  to 
ü);niti).ii,2sj)i)  iip  bl)ne  l)ilgen  troeftlifen  tojaginge  '.iJ'amct  to  ml}  all  be  gl)  arbcl)ben  unb 
beflnaret  )l)n  unb  icf  Ibill  ium  trofteu',  nnbe  gebe  bl)  be  erc,  bat  bn  bift 
Umraftirt)  unb  rcd)tberbigl)  nnbe  tlbl)bel  bar  nid)t  ane,  Xu  loerft  ml)  bar  iniu' 
trocftcn,  alfj  cl)n  Inaraftid)  trnlbc  gobt,  lat  bu  bar  ban  Ijcbbeft  loff  unb  eere 
in  ebid)cl)t.    'atmen. 

l'U^ü  jd)alt  cl)n  minidje  firf  l)artlifcnn  borlnten  npp  be  goctiifen  lofagingc 
nnb  nid;t  bar  an  tlbibelcnn,  na  jljncm  loben  idjall  oem  gcfd)eeu,  '.i|id)t 
numcrifen  fl)ne  egene  gt)etircdlid)el)t,  fennber  groll)  ad^tcn  be  gotlifen  lbacrl)el)t 
unbc  giictl)cl)t  ?c. 


[19  »ach  A]  ^\\\  i'djonc  unbcrriditingi' 

tcclUMi   bc    nnln'i1)tinor)c  in   bcni   btibc 
<£>(\i  lian   bn   iitljitUiccliiigc   mibe  lian  bcr  üolfocciiioljc  bcii  ijrlolicii.   -" 

^^n   bem  bagljc  bcü  qloaben  gebende   beö   guben   nnbc  in   bem 
iuci).  11, ^baglje  be§  guben  gebende  beä  qluabcn  föcclcfiaftici  .ri. 

^laä)  bem  ein  rcdjt  djriftlid  Icebent  vi  ein  bagelitcy  ll)bcnl  unbc  ein 
iMoi,  7, 1  ftcbe  ftrljtf)  mit  bem  bocien  gciftc,  alfj  „uib  fedjt:  'Sc-s  min)d)en  Icebent  npp 
ber  erben  iö  ein  |trl)tl)',  Tarnmme  io  ibt  nmmoegclid,  ball)  be  minjdjc  to  :i5 
l)ennigen  tljbcn  moegc  belid)  nnbc  ^cter  fpu,  bcr  orfafc  l)albcn  i»  bau  nocbcn, 
bat  lul)  bem  gebabe  (^'hrifti  nad)  alletDbt  lualen  unbc  borelit  fpn.  Tarnp  bcnn 
to  bem  er)'tcn  iä  mit  blpte  to  uu-rrfenbc,  lat  tlbl)crlel)e  bofoeringe  i-ö,  'Jiompt 
lifcn  bc  bac^  bes  guben  unb  bc  had)  be§  qluabcn.    Xx  bad)  be§  qlbabcn  is  tl)o 


10.    tyiiu'  idjöui'  Hiiifttid)tiiiig  303011  bie  3(iifi'rf)tiiii3  im   lobe.  4|:1 

bei  lud)tcvcn  l)aiitt,  £e  bad)  beö  giibcii  tl)o  ber  Dovbcicii  I)antt,  uppc  bcv 
lut^tcvcn  flibeii  bc?  olmibcii  bncicä  UaÜcii  biifeiit  off,  ^löcvft  iippc  bcr  liorbcvcn 
jljbcit  bcc'  (iiibcit  ba!il)Cv  Hollen  tci)ii  buieiit  nff,  uppe  brv  litdjtcrcii  ji)beii  tu 
bem  qlDaben  baflije  fiiubtgljet  meii  borri)  tloiöelmotf),  anj:ft,  Dvud^ten,  fngaftirfjcit, 

h  itnbiilbid)eit,  tiHMiiotl)  mibe  bvüfnific  uppe  bev  nnbeven  flibeti  tu  ber  Pnvbeveit 
()Qiit  in  bem  tauben  btic^e  lunbiget  mcn  bovd;  cf(l)eun  lH'l)eef\elirfl)eit,  Ponneeten= 
l)eit,  fefcvidjeit ,  anbeic^ebeu  Proelidljeit,  ünlfdjni  Urnen  mibe  lietmctüent. 
2)arunnne  lepbev  nn  bev  tl)bt  beo  üvecbec'  mecv  hiebe  Povfllinen  ban  in  ber 
tt)bt  bei-  l"tri)bec',  meer  Inebe  tuevben  Oorlnven   bovd)  bcitl)  fleliirfe  ban  bord) 

lü  batf)  ungelurfe. 

Sßp  \vo\  beiinc  bejjc  iali9l)e  lere  in  nllein  nngehirfc  iinnbe  locbberftnlt 
nor  oghen  fdjall  geliolbcn  Incrben,  :,Vbod;  bauen  alle  ic-  ibt  meift  Pan  noebcn 
in  ber  ftuitbe  bc-j  bobe-j,  latf)  Int)  ban  in  bem  bagl)e  bev  qtüaben  gebenden, 
bes  guben,  bar  lol)  um  hoxd)  Port)a[en  mibe  ein  boftant  grl}peu,  bat  lül)  nid;t 

i.s  öorttniDelen,  unbe  liiebberumme  in  bem  bage  ha  gnben,  man  iinä  batli  geinrfe 
f5untl)eit,  nrebe,  ere,  gubt  uiib  tljtlife  molDartl)  toladjdjcii,  batt)  toi)  hau 
gebenden  be«  qioaben,  un§  Dtf)mobii^H!en  Prued^ten,  bat  Jul)  nid§t  PaUen  bord) 
be  boeraftigfien  ie!erid)eit.  tnente  be  in  ber  tpbt  be-J  gf)eliirf'e§  Prudjtet  iiiib  xa 
iird;üolbid},  al^  o"''  fcflt:   '0>d  entjadj  ml)  alle  ml)iier  luerde'  unbe  be  lüljje^«"- 

20  man:   'Qaliä)  iö  be  mtnjdje,   bem  alle  tl)bt  lebe  i§\  jobanne  minfdjc  Ipbct  ^^'»6 ; 
ftebej  l'an  firf  mibe  in  firt  fulneft  binnen  bred)t  f)e  ein  (l)ben  unb  cruece,  buteii 
t)eft  l)e  [jepll  mibe  lueebe.    3Ub  bau  ioerdet  l)e  buteii  unbe  (l)bet  bpmien,  bl)uneii 
brcd)t  t)e  O'Driftum  gecruecigct,  buten  Port)aPen  mibe  geeret.    ■ädßo  loebberumme 
be  in  ber  tpbt  beo  ungeludcJ  fjapet  unb  betriieluet  in  gobt,  inbedjtid)  fpiier 

■j.-.  gneber  unbe  gnaben,  al\]  5paulns  fegt  JK'o.  D.  'lup  PorProuiuen  unC'  in  niiicrsiöm. 
Porüolginge'  k:    Seife  Ipbet   Pau  ben  anberen  unb  6utt)en  fid,  bntljen  bred)t 
f)e  ein  cruece  unb  Ipben,  bpnnen  f)epll  unb  Preebe,  unbe  alß  benuc  Ipbet  l)e 
buten,  f5unber  freftigfjen  InercEet  !)e  binnen,  binnen  bred)t  l)e  Pljviftum  geprpfct 
unbe  norflaret,  tnittjen  gecruecigct. 

30  |)^r   utl^   merde   nu   ein  grott)  mirafei  oftc  Inuiibertrierd,   Tat  gobt 

almeditid)  bord)  fpne  milben  guabe  unbe  barmTjertidjeit  in  bem  bagl)e  beo  guben 
ofte  gelude^  lucut  un-j  be  ogl)en  Dan  ben  tijtliten  guebereu,  be  uuü  bau  iegl)en- 
loarbid)  il)n  unbe  lorfen,  unbe  tr)t)fet  uns  in  batf)  uugelude,  bat  M)  nidjt 
cnieen  unb  ort  nid)t  iegl)enlonrbid)  ie.  mebberumme  in  bem  bagf)c  beo  uugeludeo 

3h  ment  ()e  nn-j  be  ogl)en  Pan  bem  glcaben,  bat  un«  bau  brenget  unbe  Porid)rertet, 
unb  let^  uns  fcen  be  gueber  be  oerne  unbe  nidjt  iegljculoarbid)  jpu.  Ofte  bau 
pemaiit  fo  bull  luere,  bat  ^c  in  bem  bag^e  bei?  uugelurte»  luolbe  alleiie  anfceu 
bat  Ipbent  unbe  not()  be  em  bau  Poert)olben,  unbe  Porgete  aljo  be-i  troftc'j  ber 
gueber  alfj  be  guabe  k.  unb  feerbe  firf  nid)t  Pan  bem  argl)en  mibe  nluabcnu: 

40  bcfjc  mofte  oan  notf)  lr)eeg[)en  orudjten,  fd)uemen,  Pallen,  fid  bebroePeu  unbe 
alfo  üortUipPelen.  luebberiimme  ofte  pemant  ort  fto  biil  Uierc,  bat  l)e  in  bem 
bag[)e  be-i  gedirtcv  inolbe  alleuc  anfceu  be  gueber  oft  gelurtc  k.,  Inelrter  bau 


444  2*cU'ürt)(nii.    Iö22. 

bov  oa,l)(n  i-?,  iiubc  üovglKetc  bc-j  iiloabcii  iiiibf  ullc^I)cIllcEec•  iiiibc  !corbc  ftct 
iiidjt  üaii  bcn  gucbcveii  iiiibc  f^cliictc:  bcffc  ferne  in  ein  bÜnbc  [;eefevid)eit,  biiv 
bovd)  I)f  firt  Pürmcctc  fi)ncv  ivittjeit  mibe  alfjo  Incvc  in-oeliif,  lufticf),  beii 
livuc^teit  gabc'S  (Itioirfev  li  bc  vc(f)te  benft  flabcis)  Dorltiovpe,  i.u1)(-i  iiiib  Hcliri)  in 
fljnem  luncnii  fnn  itn(il}e(ucfo,  Uielcfev  ein  boef)  t)avbe  Hor  bev  bocrc  i«.  Unbe  ■■■ 
beijc  tUie  ftncfc  Bc  iui)  boret)  bafielictirtje  iiorlinrentjcit  nlBo  ninncf  ben  (neben 
in  bev  luarlbc  lope,  Te  ficf  anber-ö  nirf)t  entjolben  in  eereni  nnt^clncfe,  bnn 
batl)  f5c  flagt)cn,  tuenen  ,'e.  nnbe  in  eevem  iiljctnefe  lnel)d)en,  firf  uvoenluenn 
unbc  gabcc'  uovgectcn  n\ 

Öl)!"  utl)  üolgljet  bcin:  l'llfi  nieljt  ene  ftniibe  io,  in  luelrtev  im)  nicl)t  ein  '" 
iHiii  beffen  bel)bev(el)c  baiil)cn  f)c(ikn,  nlf?  beo  gnben  ofte  qluiiben,  h  inin  nnt-beii, 
bat  ort:  nii^t  ene  ftnnbc  fi),  in  luclcfer  ein  ved)t  (5l}riften  iiiinfdje  nid)t  iirnd)te 
oftc  i)apt,  tiruedjte  in  bem  gehirfe,  i)([pe  in  bem  nngeluefe.  '^luev  in  beut  gclnrfe 
fan  f)c  ittc^t  lu'udjten,  tic  luirgt)eete  beim  be  gncbcv  gabcc-,  bev  gnabe  k.  niib 
benrte  bcr  qiimben,  bntt}  i«  bcv  tont'?,  bcr  broiaüingt]c,  bev  ftvaf finge  gabco  i-. 
mibe  fl)nc-5  geridjtC'J.  Tc«  geU)ftn  in  bem  bage  bev  glnaben  ofte  nnglielndcv 
tan  ()c  bev  gucbcr  gabeä,  batt)  vi  bev  fjoetcn  6aviu()CvtidKit  nidjt  gcbcnctcn,  l)e 
lietibe  bnn  tf)o  vngge  ftelt  bc  bedjteniffe  bc-j  toviiv,  be-J  gevicfiteo,  bev  bvonlinngc 
nnb  ftvaf finge  gabco.  Xl)t  fl)n  tlue  offev  gäbe  bem  l)even  tiel)agelicf,  Tatt)  ene 
bat  offcv  bc§  latiec-,  loclrfev  in  bem  inebbevftalt  inmbc  nngclncfe  locvt  fictaclt,  -.'o 

IM.  50,23  Xar  imn  bc  pvnpf)cta  in  beut  pfnliii:  'Tatli  offcv  bc-J  laiie-J  loevt  ml)  eevenbe', 
Xntf)  anbev  u  bat  offev  bcS  cvncecv,  loclrt'ev  in  bem  bag()e  be§  gehirtcv  mevt 

'i'i.  M,  19  (^oi-^ciH-n,  Tavuaii  orf  in  bem  pfnim  '(^■in  toBvafcn  geift  i§  ein  offcv  Oor  gäbe,  (Sin 
tobvafcn  unbc  tof(ngl}cn  ()evtc  lnevftu,  l)eve,  nic^t  novarfjtcn.'  '^Idf?  bcffc  bingc 
firf  \]o  I)ogI)celien,  \i-  !Iaev  am  bage,  bntl)  gobt  bc  l)cvc  ft)iie  l)iHigcn  bovd)  ein  a-. 
liiebbevfpiil,  batf)  io  bovd}  bingc  bc  tcgljcnn  cinanbev  fl)n,  folid)  mafct,  mentc 
bovd)  mebbcvftalt  nnbe  nngeinrtc  l)Ovl)cclict  l)c  be  fi)nc  bimnen  nnbe  bovd)  bc 
liirffamid)eit  unbc  iiHiInavtl)  oovbviufet  l)e  fjc  bl)iincnn  unbc  iiovfrf)emct  alf;o 
be  lol)fI)cit  bev  lucvlbc,  loclrfev  firf  oovlicel'ct  in  bem  geliirfc,  novliagbct  nnbe 
tiovfinrfet  in  bem  nngeinrtc,  mente  fic  entenncii  nid)t  nnb  ll)beii  ort  nid)t  bcn  ■■" 
vnctl)  bc'j  l)even. 

■'pi)V  iitli  tan  mcii  im  lid)tlifen  mevrfcn,  mo  men  bem  Lioefen  geifte  fd)al 
tnebbcvftaen  in  fvonrft)ciben  unbc  in  bem  bobe,  loclrfev,  alfj  fje  be  lateftc,  Ho 
i'j  fjc  ort  mnnrf  ollen  noeben  be  imcvlifcfte  unnb  bc  fjUiavcftc.  loente  l)l)V  motl) 
men  bnücn  alle  bingf  liiad}ten,  batf)  men  bem  boefcn  gcefte  necn  uulbovtl)  -• 
g()ecl)e,  be  bnn  nnbeV'i  nic^t,  bnn  be  lungangcn  ftnnbc,  bcii  bvuct)tcn  be§  bobe», 
be  pl)nc  bev  belle •  ben  gvoteii  tovn  be§  unbvad)tlitcn  ftveiigcn  vid)tev  mitt 
unlocflitev  Iiftid)eit  nnb  bet)cnbicf)eit  bem  minfdjen  noevbvinget,  Tatl)  \)(  bec- 
minfd)en  bnnrfen  in  bcffen  gvotcn  gvcefelüenii  noeben  mocgbe  luivftvirten  nnb 
nlfjo  hax  innc  fjcc^te,  bat  be  bev  gnebev  gnbe-J  oovgcetc  unbc  nllcnc  bencfc  ^o 
unnbc  ficf  bcmoel)e.  Um  be  bcffen  noeben  cntga  nnb  bav  oon  oovloefet  locvbe 
«übe  tan   cm  bod)    iiid;t  cntflecit.     \")l)vniibcv  bebvned;t  bc   boefc  geift  beetc 


19.   6inc  )(f|pnc  Unttrtid|tiiiig  gegen  bic  ?tniEd)timg  im  lobe.  44.") 

miiiii"f)cn,  bütl)  f)c  ßc  iiiitt  beflen  bingenii  fjü  l)avbc  brciiöct,  batf)  f]c  mcticii 
iiicf)t  Iniii  bem  Imcicii  i^eifte  Bimber  oUciic  inin  ivibe  fiibaiuic  biiu^c  ciiiiliu'rbcn 
üücrgeftcU,  J30  bod)  gobt  norboicjcn  unbc  bau  nlbcvmciit  in  fijiiev  flotlifcu 
fluttjcit  ftiUc  fdjulct.    ©elljcf  qI§  be  ludjt  feuv  iinb  unliifticf)  io,  lüan  bc  fjuiiiic 

■  mitt  birfcn  luolcfeii  ticimorcfen  i-?,  botl)  bod)  iiirfjt  bcv  fjiiniieii  fiiuibcv  bcr 
iDolrfcii  idjult  ic-,  lucntc  bc  fuiinc  is  in  ccicm  id)i)ne  hcin  ijo  {50  flncv  alfä  Bt 
imcvhcn  ntlctnbt  ic-  gclueft:  alio  od  bc  gnebigc  gobt,  i»  aUetl)bt  fluebid),  milbc, 
tuivinr)Qxtid)  unb  gnbevtcven ,  Ino  tornid)  oftc  oiunebt  l)c  id)i)ne,  ".lllio  batf) 
Snlomon   lüoU  f)eft  gefcd^t:    'bc  gotlojc  iiUtcdjt  bnv  cn  bod)  ncmant  i)agct',  spt.  i's,  1 

1"  Unb    IttofeS:    'be   lutl)   cncä    rnfdjenbcn  blabci?  Wtxt  fec  novidjrcrfen '.     (siübt'-i'i'-'Käs.a': 
iHutiolgljct   ncninnt  unbc  bo^  Icevtl)  be  gotlofc  imn  cm  iuivl)agf)ct  bovd)  be 
üüigcctinge  bc&  gnben  in  bem  bagdc  be-i  qioaben. 

äBonneev   bcnn   be   ccmfcientia   linoeget    oftc  be   tiocje  geift  mafet  bem 
min)d)en  av6eit  in  bem  bobc  Van  bcr  ßunbe,  uan  bei  l)elle,  Dan  bem  tovne 

1:.  gabcc'  .'c,  Sjp  fcall  men  tnebbev  antluorbeii:   batl)  ()cft  nn  ucne  fteebe,  ,\bt  iy'^ic».  3,4 
enc  ti)bt  bcr  broeinifjc  od  ene  tt)bt  bcv  ovoelube.    Xev  ^unbc  gebenden  mibe 
gabc-i  tovnc  f)oert  to  bem  baglje  be§  gubcnn,  Slüe  bind  ai'cr  f)eft  fl)nc  tl)bt.  uvc».  3,  i 
"Mio  motf)  men  fid   noume  Inaven,  bat!)  men  be  ti)be  iinb  ecre  loeirfe  iüd)t 
büvd)  einanbev  üoimenge.     21)0  bcv  tljbt  bei'  qloabeu  (bat  iv  beC'  bobc;;)  Ijoevt 

:'o  nic^t  to  benden  bc§  qtoaben,  bev  feiinbc  nnbc  bec  pl)nc,   Bunbev  allene  bes 
gnben.     'illfo  bebe   Xamb  pial.  rlii.    '^llfj  ml)nc  fnafen  luovben  to  gvneict/4ii.  4i,  u 
l)eb6en  ml)  ml)ne  injenbe  iioviprafcn  unb  üovac^tet  bc  ml)  iiürpülgt)cn'        batl) 
geid)uct  in  bem  bobc  ofte  in  bobec'  tuifoeringcn,  bat  od  bc  fnafen  (batl)  ic-  alle 
frcftel  Porlamenn  Dan  iegeuloaibid)eit  bc«  qlüübcn  —  'Irrnu  ßc  ml)  jcggen  bad;«f. ■•2, < 

-■'■  bi)  bagf)e:  luor  is  bljn  gebt  ^  3^atl)  i-i:  hu  ()efft  ueenen  gobt,  mente  gobt  i§ 
toinidj  uppe  bi).  2ar  i-r-  uergen  ein  gobt  bc  bi)  ȟiUe  l)elpen.  ShJatl)  fdjal 
f)c  b(\n  bof)u  in  §obanem  bage  bcc-  qlnabcn?  öc  l'djüE  I)apcn  in  gobt.  Sarumme 
bc  piopl)cte  fid  iulueft  tioeftenbe  bovd;  afiuenbingc  lum  bem  qlunbcn  unbc 
anmevEingf)e  bec-  gnben  ied}t  inn-bnn:  '£  mljn  Bete,  luonimmc  biftn  bebrocuet  im- 42, e 

:;o  unbc  monimme  Dovftuevitu  m\)'.'  matt)  fcat  id  (fegt  fe)  boc^  angaen^   mt)n 
ungcludc  brenget  ml),  t)i)v  fd)i)nt  nidjt  anbcr-j  ban  bc  botl),  be  tovn,  bc  f)etlc'  k. 
•Öc  antluort:    'öape  unbe  tvueluc  in  gobt,  Ivante  id  tuil  en  nod)  lauen,  bci-'-42,6 
be  i§  ml)n  gobt  unb  bc  ^et)lant  ml)nej  antlatc?',  batf)  iv:   S^arumme  fdjaltu 
bittifen   l)apcn  unbe  truclucn   in  gobt,   lucntc  be  gucbcr  bcc'  f)ei:enn  )l)u  nod) 

3:,  pov^anbcnu,  Xc  bl)  alßo  fdjoctenn  loerben  gegcpcn ,  bat  id  mit  uvoculuben  cene 
mad)  laoen  unbe  fingljcn:  'Gl)a,  bu  bift  luarattigl)en  nU)n  fafidjmafcv,  mi)u 
gobt  unbc  ml)n  I)ei)Iant.  laet^  bot  ungetndc  unb  be  notf)  fo  bittev  il)u  alßc 
mad),  Bo  meetf)  id  bat  iiorlnaer  unb  6l)u  bec-  geloic',  bat  id  nod)  incrbe  fapcn 
unb  eien  mijncn  gobt  unb  mi)nen  fülidjnuifei,   ben  bn  nn  uiudjteft  alg  eneu 

40  itrengl)cu  rid}tet  unbe  fcarpen  ftraffcv.' 

Xc  ganzen  tift  unube  6obregl)eii)e  bcc-  bocfcn  gciftee  in  bcr  ftunbc  bc§ 
bobc-:?  i-5   alle  bar  inne  gefeegf)cn,   batl)  l)c  bejic  Uue  mocgc  bordj  ein  anber 


446  SPetfaiid)(ciii.    ir>22. 

novmcnflcii,  Ten  bad)  bc-3  tiliiabni  mibe  berfjteiiijie  bc3  iiluaben,  t)a  Uou^eetiiu-irie 
be5  (Vibeii,  Uiebbcniiiime  in  bein  leueiibe  uiib  liicfinmid)ett  lionneui^et  Ije  be 
nnberen  tme,  Xeii  bad)  be-i  gaben  iinbc  bcd)tni)ie  bcc'  gnbcn,  i)n  imvgectinfic  be>j 
qlnabcn.  .öl)nimmc  §d  iiU)tigcn  be  tioefe  geift  bcffe  tlue  imrntenget,  fjo  iill)tig()eii 
itnbc  nod)  t>ecle  ullitigcr  fd}aU  bc  minft^c  f5C  Hau  nnbev  jd)el)benn,  »oente  bntl)    - 

3. lücjc  11, 3  i.j  ein  rel)nc  beer  lui  ber  icrift,  bntl)  bnv  Ijcfft  enen  gcfioeHebcn  uotf),  bntl)  i-j 
in  bem  leeuenbe  aUetl)bt  in-ucc^te,  in  bcm  fterocnbc  Dnftc  ^api,  in  bem  leeoenbc 
gebende  bcö  iiloaben,  in  bent  bube  nid)t  anbev-3  ban  be§  gnben,  Tau)  de  nlfjn 
in  bem  gelude  fid  uvucdjtc,  bot  Ije  lere  in  bem  luebbevftalt  imft  unbc  unöDr= 
traget  Uiccfenn.  Unb  fallet)  ic-  lie,  be  beffe  leve  oftc  vegeE  in  ft)nem  leeucnbc  i" 
bovd)  fleen  ungl)elnde  unnbe  belnmmevnifie  (nlfi  ein  fint  bi)  ben  erften  {tod= 
ftnuen)  luoU  levet,  batf)  l)e  bnv  na  be  boliil)fingl)c  jljner  fünft  in  bem  ved)ten 
ftrljbe  miiegt)e  utl)teenn,  luente  ein  leenent  nlfen  gebrnfet  unbe  gcoeuet  fnn 
lid)tlifen  nnbe  lüittidjlifen  ben  botli  annemeu.  Te  giiebcr  aber  bev  be  minfdje 
in  bem  bagfje  bes  qmaben  fcaH  gebenden,  fljntf)  nid}t  be  gnbenn  luerde  bc  lul)  i'' 
gebacn  f)eB6en,  Sunber  be  guebev  bc-i  Ijcren,  fljnc  barml)evtid)eit  nn-3  bovtien 
gcgt)Cöcn  unbc  noc^  geoenbc  lucrt.  Te  barmtjcvtidjeit  alreebe  gegenen  \i  bat 
IcetJent,  luerde  unbe  ll)ben  iinfcs  lefcn  licren  'ofieiu  (>lirifti,  ?(iier  be  gnabe 
noc^  üovt)anbenn  i-3  be  eelnigljc  uroeuliibe,  luelder  in  bent  bobe  (alß  ein  bronloc 
in  bem  Uiee  ber  teclinge  forget  iwr  be  nrndjt,  batf;  be  nuiege  Inerbenn  befjolben)  -'" 
alßü    od  bord)  anrft  ber  feie  in  groter  fmerte  be  bronlube  Inert  irlangtiet. 

Dtfcitb.  7, 14  Tenn  ibt  motl)  bon  allen  ia(igl)enn  luaer  loerben,  ball)  bejereben  ftel)t:  'S,^c 
f^ntt)  QÜc  gelameu  bord)  grotl)  ungeluede  nnbe  tjebben  eere  Heber  gtjemafid)en 
in  bcm  blobc  bec-  lamme*.'  5rif;o  lieft  be  gotlife  imjfbcit  ceren  fd)ocler  geteert 
in  bem  bofc  gf)enompt  l)orologium  eterne  fapicntic,  batf)  i-?  bat  nrUierd  ber  sr. 
Sir.  2,  T e)i)igf)cn  )Dl)ftieit,  fcggcnbe:  '3n  bl)nem  bobe  f)oct  bl)  bat!)  bn  nid)t  anberS  bnn 
ml)n  ll)bcn  nnbe  ml)ne  barml)crttd)cit  nnfeecft,  nppc  bat  bl)n  liabcn  nioegbe 
buftenbid)  bU)iien.' 

Teffe  lere  t)cbben  bl)  na  alle  pfalmen  in  fid  nnbe  gfjcnen  nnv  ein  crempel, 

*i  143, 2ff  befitnbern  pfal.  cxtii.    3U^  be  propl)cte  [)abbc  gobt  gedeebcn,  batl)  l)e  bod)  nid)t  m 
mitl)  cm  ginge  in  bat  gerid)te  Unbc  Ino  bat!)  fpn  geeft  nlf50  Incre  ficanrftet 
unbc  belebet,   od  fpn  t)ertc  in  em  borftuerct ,    Tatl)  l)e  fid  l)cnrned)tebe  (tuo 
gobt  f^n  anttaet^  öan  cm  tccrbc)  I)c  loorbc  geU)d  ben  be  in  ber  Ijclle  grnnbt 
bnifen,  fjcft  l)e  Inpflifcn  fpn   ogl)e   bnn  ben  noeben  beffeS  bagl)e(-  gement  nnbe 
!;ji.  U3,;,  geben dct  ber  gnebe  bei?  l)eren  feggenbc:  \\d  bebbe  gl)ebad)t  ber  noerleebcn  bagl)e  ■'■:> 
od  gt)cbad)t  np   alle  bl)ne  tuerde  nnbe  merbe  nod)  öorban  bell)  benden  nppe 
bc  luerdc  bpncr  f)anbe.'    Teffe  )iierde  gabeä  (bar  bc  propl)eta  ban  fegt)  fpnt 
bc  mQnnid)Oolbigc    barm()artid)cit   gabcC',    uocrmal'j  ben  beebcren  in  CU)rifto 
bDlnl)fct,   unnbc  in  ben  !^itUg[)en,    bc  batf)   matet,    bat  bc  fclc  fid  in  gäbe 
Dor(nftigt)c  nnb  alfo  be-S  to  lid)tli{er  be  notl)  nnbe  anbed)tingc  abertninne,  'f)ape  *" 
*|.3, 3iu  gobt  nnbe  tuulatc  fid  glatt  np  en;    nnb  an  bcm  .iii.  pfalm:   'ä^ScIe  fcggcn 
t()ü   mi)ncr  feie,  ccr  i§  nccn  troft   in  ccrem  gäbe.'     Suc  bar  ben  bad)  be§ 


19.   @iiiE  idjüiic  Unlettidjtiiiig  gegen  bie  9tnfcc[)tiiiig  im  lobe.  447 

n»onbeiiii,  ?Uicvi"t  Unitfi  bcl)t  l)c?  ()C  fefl^t:    Ijcic  bii  tift  mljn  6oid)cniuH-,  im)u  r  ü,  i 
cve    luibc    vidjtcft    ml)   bntl)    tiocuct    iip.'     Siic    bnr   fecrt    ()c   firf   imii    bcm 
nlunbcn    uiibe   i5cbencfet    an    bc«    f)crcu  pcbc;    imbc  an  bc  .liii.  piattii:    'Settj.  r>), : 
m-oembcn     i)ibim    ficf    DortjccUm    tcgljcn    ml)    mibe    be    ftarrfcn    unbe    be 

5    lüclbigr)en  l)cfi6cn  c(cftücu  na  mi)ncm  lecDcnbe'  k.    Siic  bat!)  ii'  bc  bad)  be-i 
qlnnbcn,  S^av  UDlgct  na  be  bedjtenifje  bc-J  gucben:  '£cctt)  gobt  f)elpct  ml)  nnnbcw  m.a 
be  l)eve  i§   ein  annemcr  ml)ncr  feie.'     .öl)rumme  icaü  men  bc  motbatl)  be» 
()evcn,   befunbernn   bat!)  Il)ben  unbe  bc  tucvcfe  i5l)x\\ü  al%o  6ctrad)ten,  bat() 
men  nid}t  aUcne  Dovgcinncic  bcv  fnnbc  mibe  ialid)eitl)  ber  ftclc  bar  bovdj  tiovf)apc, 

10  §unber  men  ft^all  fe  od  ^o  ftcetliten  in  il)ncni  f)erten  bvagcn  mibe  aiievbenrfen, 
hati\  men  to  bem  (ateften  uti)  groter  ücrlüunberinge  bcv  nn6cgrl)plifcn  Barm= 
f)crtid)eit  nnbc  Ittolbatf)  in  bev  foetidjeit  be-J  gecftc-?  t[)0  ved)tev  lel'c  Uiccvbe 
cntfengct,  batl)  t)c  ut()6recfe  in  banc('erl)cit  albnec-  ofte  bcv  geltjfen  feggcnbe: 
'%ä)  ml)n  gobt  unb  ml)n  t)cve,  lno  iiniprec!elicf,   niifacgvl)pli(f,  t)a  ungvnntlirf 

'5  iy  bl)ne  (cue  nnbc  bijne  gucbe,  be  bu  i^ii  gvnte  binge  ninmc  ml)ncn  luiUcii 
iDolbeft  b()on  unbe  ll)ben,  luatt)  jcal  id  bodj  bem  l)even  luebbergcücn  Ouv  alle 
be  gubev  unbe  luolbatl)  bc  t)C  ml)  aUcvinael-S  tieft  luebbcrgcocn  ?  lue  !an  bod) 
gcnoc^  lauen,  pvl)fcn  ofte  üov()ecöcn  ben  fjocten  l)even  nnnbe  falid)mafcv'^  Iw, 
IDC  bl)  unfcv  nnbandtiavf)cit,  blintf)cit  nnbe  nnfinnid;cit,  bc  lul)  lel)bev  feobane 

-"  inolbaetl)  nid)t  botvadjtcn,  nid)t  leocn,  nid)t  lauen  nod)  to  l)crtcn  neemen  atö 
iBol  boerlid  lücere'  jc.  W\)t  beffen  ofte  bcv  gcll)fcnn  ocöingen  fcalt  firt  be  fclc 
vel)fen  to  bev  tcbc  ntfi  foctev  6otvad)tingT)e  bc-J  Il)benS  (5[)rifti,  fjo  ueele  alf] 
moegelid  U,  locnte  alß  batt)  l)cvte  in  bev  teoe  (5l)vifti  iv  entfenget,  tan  ibt 
lic^tlifen  atle  bingf  ll]ben,  bof)n  unbe  üovtvljgtjen. 

2i  %e  aoev  bat[j  li)ben  Gtivifti  nid)t  alfeo  6etiad)tet,   bat  f)e  bav  utl)  to 

futrfer  Icöe  icg^en  Ü't)viftum  luevbc  entfcngl)ct,  bav  bovdj  t)e  iimme  (>f)viftnv 
miücn  6ovet)t  fl)  to  bo^n  unbe  ll)ben  oEe  )xiaii)  6l)riftu§  WiU,  be  bet)t  nid^t, 
loente  {)c  6otvad)tct  aflene  batf)  tl)bcn  P()vifti  nmme  oovgcuinge  miUen  bev 
Bunbc  ofte  inoloavtt)  ber  feie,    'ülüev  be  lenc  nimpt  bc  f^unbc  enmed;,  bc  nidjt 

30  umme  cte§  egt)cn   nutteS  tüitlen,  fiinbev  iimmc  ber  Icoc  (i^vifti  miUen  l)atct 

be  ^unbe.     .Söl)vumine  fd)al(   ban   be  mifl)ecgelidl)cit  bcv  funbe  iitt)  bev  Icoe 

tarnen,  fo  motl)  men  tl)0  bem  cvftcn  bc  Icue  iitt)  ben  loovben  nnbc  lucvdcn 

C5[)rifti  (batf)   iä  utt)  bcv  bed)tniffc  bcv  gucbid)cit  gabco)  tveden  nnbc  fügten. 

3tI-3  benn  be  Boefe  geeft  loeett)  fobannc  bcd;tcniffe  unbe  6otvad)tinge  bes 

3s  Il)ben-3  C^t)vifti  (a(B  gcvocvt  i?)  altcne  nobtvoftid)  nnbe  in-ud)t6av  to  bev  falid;cit, 
belill)tct  l)c  firf  mitt  untcttitcn  ftviden  unb  bofoevingt)cn  ben  minfdjcn  tol)ov= 
ooeren  Dan  ber  teilten  bauen  mitt  ben  gveefeliten  bilbcn  ber  funbe,  be§  bobc», 
bcv  f)cßc  JC,  meider  f)c  od  fjcer  Dov[)ocgct,  tiovinevet  unbe  bofloavet.  ^(Ifj  bav 
bcu  bc  %di  bord)  lücrtt)  oorvudct,    iii  ibt  unmoegelid,    batf)  fe  batf)  H)bcn 

M  e^rifti  in  beffev  gebadeten  >Dl)fe  moegf)e  botvadjtcn,  i)a  Iran  Be  ticffe  gvccfcfifcun 
bingf)e  anfiictl)  nnbc  bovnp  ftanbe  bfift,  fjo  luert  fe  atfo  oorucert,  batf)  fe  alfe-3 
trofte-3   Povgliitt,  l)a  od  aoev  bem  ll)bcn  Ül)vifti  cl)n  oovbvatent)cit,  miff)agent 


448  SPetbücOlcin.    Iö22. 

mibe  Oovad^tiiuic  friic^t  iiitb  Inectl)  niif)t  be  axmt,  clenbc,  büße  fcIc,  bnt()  fe  firf 
mit  aller  mndjt,  Boucclc  mocfll)cIii1:  i--,  üait  bcm  fiocfcii  gccftc  mibe  all  beii 
aubevcn  fliecjclifcii  biiitjljen  jcall  !cixti,  be  ogt)eii  tl)o  boljn  mibe  iiiitt  flaii^ev 
botiiiiüiiige  troft  mib  Ijiilpe  focfeit  6l)  bcr  gucbidjeit  be-j  f)ereti. 

llioffjtc  l)ei!iaiit  luMflljeii,   Cft  eiieiit  bau  ein  fmibe  in  ben  fl]ii  ferne,  be    * 
l)e  novgecteii  iiidjt  t)abbe  gebidjtet,  wo  l)e  bar  id)olbe  inunn-eii^    l'liitiiun-t:  ^^s-? 
[)e  to  bcm  evfteii  mitt  ber  lene  C>l)iifti  lool  boticftiget,  ßo  loert  fje  (idjtlifen 
ratl)  liiiibeii  uiib  be  ialüitiglje  be-S  gliciftec-   inert  eti  leren.     Sdjoelc  lul)  aOcr 
leren,  %o  fegge  lui)  alfjo,  batt)  l)e  fobanii  funbe  beromoe  mibe  biegte,  uppe  be 
gotlücn  tofaginge  in  eiiem  tiaften  gelotoen  ficf  late  abfoloeren,  l)cft  f}e  bc-S  tlibt  '" 
mibe  niatf)e,  beft  l)e  aner  neue  tlibt  mibe  motli  bod)  ein  nan  bcDbcn  bol)n,  S?e 
fmibc  botvadjten  oftc  bat  Iljbcii  (5l)rifti,  S]ü  fegge  lui)  foenlifeii,  batt)  lic  be 
finnbe  ilid)te§  imrlate,  ßc  fl)n  Ivo  ße  fl)n,  gebidjtet,  ungebidjtet,    bebadjt  oftc 
liorgl)ceten  unbe  entl^olbe  ficf  allene  in  ben  nnuiben  (^brifti  nnb  boncftigfie  bar 
iiitie  finie  banden  mibe  täte  firf  bat!)  ncnerlciie  uil)§  bolneegrjen,  batt)  f5c  nid)t  i-' 
fi)n   gebid}tet    nud;  beroluct.    9ieebe  liiavmnme:    Ineiite   be  groetcftc  funbe  iv 
Püvlaten  unbe  üorgljeeten  be  bcd)tiiifie  nnb  Iciu'  (^'brifti.  Tarumme  fd)atl  men 
fobanc  funbe  erften  lued)  nemen. 

21)0  bcm  aiibercn.    Te  beronlningc,  bid)t  mibe  botrad)tingl)e  ber  funbe 
ane  ber  leOe  6l)rifti  ft)nt   imu  neuer  inecrbe,  l)a  fje  ft)n  f(^cbclicf,  luente  be  •-'» 
norbocuieben  gebeucfen,   beleben  unbe  bid)tcn   od  eerc  funbe  unb  batb  fuiiber 
lepc  (>l)rifti.     Sobaiie  bed)tniffe  bcr  fmibe  nornierct  be  nortloiuclingc. 

So  bem  borben.     ^Vi  nUe  bcm   tccnenbc  beä   minfc^en  bcf  in  bem  bobc 
mott)  be  bcrouininge  unbe  lebe  ber  funbe  nid)t  iitl)  ber  femibc  fainenu,  Bi'n^ei' 
^e  inotl)  uleteu  ntl)  bcr  leoe  t^'brifti,  ancr  be  lene  (>l)rifti  fumpt  iiidjt  §unber  ■■:■■ 
utl)   ben   galieu    mib    loolbabcn    gäbe-?    Uiolt    botrad)tct.    barumme    f)eb6c    icf 
gefcd)t,  batt)  be  miufd)e  Por  allen  biiigl)cn  fd)all  fugl)cn  cl)n  foctc  mibe  leefticf 
geinoetc  to  ('»briftum,  mibe  batt)  ntl)  fpnen  liniubeu  barbord)  be  luccrbc  gctagl)en 
(•iljriftum   t[)o    befcnuen    mibe   leüeu  alfj  fijuen    albcrfioetcftcu    unbe   Icpcftcn 
faU(^mafer.  bem  {30  gcfc^ceu,  Polget  bar  na  ungebiumigcu,  one  rcd}tc  bcronluingt)e,  30 
liuiraftid)  niiff)agt)eiit  ber  funbe  mibe   cue  Intter  mibe  rid)tigc  boferiugc.    3*-' 
bcm  aner  fo  iiicljt  gcfdjceu  (bat  be  lebe  uub  berouiuiugl)c  ber  fuube  uid)t  fumpt 
utb  bcr  Icüe  t^brifti)  ßo  i»  be  beroutöinge  locgcnaftid)  unb  iä  enc  galgcnrulnc, 
mcer  nitf)t ,  unbe  alle  bat  bar  utb  fnmpt  in  utbii'cubigev  boferinge  i->  ualfd;, 
!j!i. 4.1, 8 locntc   be  .xiiiii.  pfalm  fegt  al^o:    In   l)efft  belePet  bc  rcct)tücrbid)cit  unbe  sr, 
gef)atet  bc  boefbeit. 

2o  bcm  crftcit  motl)  iinc-  Por  allen  bingbcn  Iceff  fpn  bc  rcrf)tPerbid)eit 
unbe  ut^  bcr  Icoc  nnb  bobecgelid)eit  (iiic^t  utb  ^icm  mud)ten  ber  ftraf finge) 
barna  famen  iniftjagcnt  nnb  norfinabingc  ber  boefbeit.  Tarumme  botet  iitcn 
uiri)t  loaraftigbcn  be  boefbcpt,  incu  t)cbbc  ben  erften  Pocrl)cn  lecff  bc  rcc^t=  -lo 
pcrbidjcit,  Incldcr  IcPc  luicrneemlifcnn  bar  utf)  fumpt,  loan  ei)n  minfrfjc  anfuet 
bc    mifpreetelifcu    aPerolocbigben  luolbactb    nubc    lePc  gabec',    bcl^nnbereu    in 


19.    ^itic  jd^öiic  Uiilcrridjtuiig  gegen  bie  9liifed)tiing  im  lobt.  4-40 

(5f)riftp,  iiub  bogiut  bau  to  uodcn  unbe  imcrfeii,  um  ftavcfc  inen  biUitcn  bcn 
liercn  (iliriftum  id)olbc  Icfcu  unbc  iijnem  l)iUi9cn  luillcu  liorvtsam  ii)u  3C.  lax 
iiolgct  bcn  utt),  bat  bc  minicf)c  imn  l)cvten  firf  fuliiLMt  inifl)agl)ct,  1)0,  mit 
redjtcnt  cvnftc  tiatct  ii)nc  tiüntlicit,   uubancfbaTt)eit  jc,  Tat  f)e  ßo  nirtjt  en  io 

n  od  nocft  nee  jo  liebbc  geluccfen,  be  utt)  julcfcr  rechten  foetcn  Icoe  (>l)iifti  bc 
Bunbe  licbbe  gcfiatet.  unbc  batl)  is  ban  ecn  rccfjt  miücnfamcn  bcrouttiingc  unbe 
ene  uoegaftigc  bott)c,  o"  iwicfcr  t)c  fcatl  to  bcr  falidicit  bcl)olben  Uicrben,  ofte 
t)C  od  be  funbc  nic^t  aüevtelbc  no(^  bicf)tcbe,  ircnte  bc  gobt  Iceff  f)cfft  unbc 
bemc  gabcv  tiiiUc  unbc  Incvcfc  Uiotticbatlcu.  tau  uicf)t  imvlarcu  bliuicu.    ■'öcfftu 

10  be*  aucv  tl)bt  unbc  matl)c,  ßo  jcaltu  bcr  guabc  bcv  abiolnticu  in  bev  bid)t 
nic^t  uoriuemcn,  uppc  bat  bu  bco  to  oaftcr  Uicrbcft  in  bcm  gelouen  uppc  gabee 
(ntligc  tofngingc. 

Lnn  anbei;  uiaglje:  il>ütli  jcfjüll  be  miufdjc  bol)u,  ßo  t)e  bctocvt 
wert,    oft    t}c    ocf  uttiiruieelct   fl)   to  bcr  iali^eit?    tJlntwovt:  .<3e   jc^aLl    ßc 

1:.  bovfmaben. 

io  bem  erften  barummc:  rocute  ibt  i»  euc  grote  üovmcctcnticit  unb  cnc 
bovBoctinge  gabcc',  ficf  be-j  pocvncmcn  Inecten  UnKcn  bcn  raetl)  gabc-S  aber  fict, 
trat  gobt  initt  em  »oerliebbc  oftc  mit  em  luiltc  matcn.  Sarummc  fcall  mcu 
in  üorac^tinglie  bcm  bocicu  gciftc  fcgglicn:  3Boll  Uicctt)  bcn  UnUcu  unbc  upiatc 

20  be«  l)eren?  Tatt)  i-i  ml)  uict}t  bcimlcu  nod)  gcbabeu,  batf)  icf  fcali  i)oniovfct)cu 
ofte  Bocfenn,  matt)  gobt  aoev  m^  ofte  ienmgt)e  cveaturcn  gebencfe  oft  in  bem 
finne  f)ebbc  to  bonbc,  funbcr  bat  irf  fcaÜ  botracf)tcu  bc  guabc,  gubc  unnbc 
molbütt)  be»  l)Cien  unbc  cn  imu  bavtcu  Icncu  unnbc  lauen,  batt)  l)C  bord)  it)nc 
gotUten  guttieit  alle  bing!  (lefft  molgemafet.    2)c  bar  nidjt  mebe  tf)o  ürceben 

2=,  i»,  feuubcv  ftccft  ficf  in  bc  iHn-bovgcn  rid)te  gäbe»,  i»  gctl)cf  Vucifcro,  bc  crftcii 
lüolbe  gäbe  gelt)cf  mcefcu,  batl)  io  incctcu  bcn  raetl)  bc»  Ijcrciin  aücr  fict  unbc 
alle  anber  binge.  Sarummc  arbei)bet  bc  bocfe  geift  mit  alle  flauer  lift,  bcn 
minfc^en  in  bat  fulnc  ftvicf  unbc  in  ben  oaU  Suciferi  to  bringl)cn,  Tatl)  bc 
minfd)e  ficf  boerncemc  bcn  raetl)  unb  Unlleu  gabco  aber  ficf  tl)o  Uiccten,  mclcfcr 

30  boc^  gobt  nid^t  l)cbbcu  loill  ocf  utrf)t  lt)bcn  fau.  Unbc  wein  l)e  alßo  mitt 
fiucifer  lurecDelifeu  ftid)t  in  ben  t)emmetl,  ocf  fdjcnbigljeu  mitt  ceme  balle  in 
be  l)c[Ie  unbc  Um  l)c  hoegticr  ftic()t,  l)o  l)c  beper  balt.  ^locrft  bu  nicfjt  alßo, 
funbcr  latl)  bl)  bat  gcnorf}  ftjn  unbe  nl)m  ibt  an  in  banctbarl)eit,  3}att)  bu 
weeteft  fl)uen  milleu,  batl)  bu  fl)uc  t)or6orgl)eu  rid)tc  nicf)t  fcocicft  lucctcn,  bar 

3-,  bu  ben  mitt  bccmc  uirfjt  tl)0  brccbcn  toeereft,  %o  biftu  i'ucifcro  gclijcf  in  bcr 
t)ODerbic^cit,  fjo  uicrftu  ocf  mit  cm  ballen  jc.    'Fcitt  beffer  locfingljc  i»  '4-hiuIu-3 
geftrictet  unbe  ^eft  ficf  genoegcn  loten,  bo  l^c  ficf  tjorlnunberbc  ber  t)emcliten 
borborgl)cn    rirf)te   gäbe»   unbc    rccp,    'Jio.  ri:   T'   tticlcf  ene  grotc  bucpc  bc»9!Bm.  n,  ?,3 
rl)cfbommc§,  betjbe  ber  tt)l)fl)cit  unbe  botantniffe  gäbe»,   roo  gacr  unbcgri)plict 

40  ft)nt  fi)nc  gl)crid)tc'  jc.  Tarumme  blljff  in  bi)ncr  ciutiiolbid)cit  unbc  in  ben 
Unnibcu  b"l)rifti,  uppc  batli  bu  nid)t  Uicrbcft  imrbrucfct  nan  bcr  flacrbcit  ber 
glorienu,  mo  bu  bl)  öormcetcft  tobortiorfdjcu  bc  mocgentlicit,  "^Ufj  Sato.  fegt.  jpc.  2.'.,  27 

Xiut^et^  aBcite.    X,  2.  2y 


4r)0  S^cttniditein.    1522. 

So  bem  nnbercn:  S^c  iitl)ivlucclituv  ton  incii  nitfjt  bctli  fcimcii,  bau  in 
(^'l)rifto,  Inctcfcr  li  bc  loljilieit  (labco,  luciitc  nllc  tuifniitciiific  ^abc-j  locrt 
irlaiirtl)ct  in  bcv  IcUc.  'ii'otx  bc  teue  tan  mcu  am  Öt)riftn  iiidjt  lictibcn,  nlfe 
luicrivicd}t  i«,  lüovummc  forfjftn  bau  be  Bofantcniffe  bntljcn  bcr  botrnct)tin(\l)c 
I.  fior.  2,-2bev  UninbiMi  b"l)rifti?  Tcnrt'c  np  cn  nnbc  fci^iic  mit  -^hiuIo:  '^sd  tlröbc  ml)  ;. 
nidjt  utligcgel'cn  nnber  intu  iditcfmc-J  to  Incctcn,  bau  attcnc  (51)riftnm  bcii 
flccvuccigben',  Incntc  fcoU  men  Unit  uncttcS  oftc  fiilii'i[)e-5  Un-ctcnn,  tan  mcii 
ooi).  10,  T  nid)t  t'ctl)  ban  in  (5f)vifto  rtliccrncciflct  Uu'ctcn,  Incnte  bc  [•:•  nn^c  biu'V, 
bc  nnbcr-j  timcr  l)cn  iip  ftidjt,  io  ein  bccff  imb  mocrbcr,  bavummc  jifjaU  1)C 
ürf  lücrbcn  glicfianflcn  to  bcv  cluigljcn  Dorboemcniffe.  Seffc  floavc  botoering()e  m 
Imn  bcr  ntliirUicclingc  t)cfft  C^l)riftnS  in  bcm  crnccc  ort  nov  nny  ancvUninticn, 
bo  t)C  l)Ocrbc,  .Sjc  l)apc  ofte  trnctuc  nu  in  t^obt,  bc  Hu-vt  cn  novlocfcn  oft  l)C 
loil.  ©je  fecben  nirfjt  'Cft  l)c  tan  cbbcv  oft  lic  locctli',  fjnnbcv  'oft  l)c  loill', 
?ni5  fcolbcn  Bc  fcfi,gl)cn:  'Csbt  id)i)nt  alBo,  batl)  lic  nidjt  enluillc,  al  tan  l)c 
oftc  lucctl)  Ifol  to  l)clpcn'.  '^lIt";o  fiift  bc  bocfc  gccft  bcr  fclc  in,  ofte  gobt  fc  i-. 
oct  luillc  falid)  mafcn,  Incntc  biftu  nid)t  ntljirlncclt,  [50  toiU  t)c  blj  nid)t  falirf) 
matenn.  ib'^x  fc^all  men  bcn  boefcn  gceft  borlolifcn  upp  cnc  anbcr  tl)bt,  locnte 
in  fobancr  tl)bt  bcS  bobc-j  fd)aU  men  nidjt  bifpntcrcn  norf)  tlniftcn  oan  bcv 
ntl)irU)cclingl)C  iinbe  locrc  bod)  nid)t  bactlirf,  loan  men  rebe  bar  belc  na  fodjtc. 
tnatt)  fod)t  t)e  benn,  bc«  l)c  bod)  nid)t  binben  tan  nod)  fcall  nnbc  borlctt)  iinber  -.'h 
bcv  tl)bt  bord)  fbncu  nnl)Ovfam  icgl)cn  gobt ,  batt)  ()e  biUitcn  bov  alle  fcolbe 
botvad)tcn  ?  Tat  Huilbc  bc  luicfe  gccft  l)cbbcn,  bat  bc  minfdjc  in  bcr  nnrcd)tcn 
tl)bt  in  beffen  bingcn  gäbe  unl)orfam  loorbe  nnbc  al^o  gobt  botoerbc.  Vja 
limt  bvagcftu  iiii  meer  na  ber  ntbivlocclingc  alfj  bo  bn  in  bcv  locgtjcn  nod) 
Iegt)cft?  \ii)rninmc  fto  bofere  bl)  nnb  merbe  alfj  ein  flcnc  fint,  fjo  U'crftn  ;;.•> 
iMiif).  is,3  gaenbe  in  bat^  vljtc  bcv  I)cmmclen,  batl)  iv:  linflc  nid)t  mecv  i)orborfd)cnn  alfj 
batt)  fint  bel)t  bau  bl)nev  iiti)irlocelingc. 

So  bcm  brnbbcn  bobÜ)tc  bl),  bat  bn  (^"l)riftnm  Iccff  l)elibcft,  feo  t'iftn 
iitf)ir>ücclct.  bn  merft  cn  aocr  nid)t  Iceff  t)cbben  ane  bord)  be  botradjtingc 
fl)nev  lebe,  fbner  guebe  unbe  Inolbaetf),  bat()  bn  bar  bord)  entfengct  cc:ie  labcft,  .-.o 
prbfeft,  ercft  ,>c.  alf;  borgcfcd)t  is,  oct  ii-  ibt  nid)t  moegT)clirf,  batl)  be  M)riftnm 
lecff  l)cft  nidjt  fdjolbc  iitl)irmcclt  fl)nn,  loevc  ibt  aber  f]atc  batl)  bn  bovlcctcft 
bc  botvadjtingf)e  bcv  guebe  nnbc  loolbactl)  ('»l)vifti  nnbc  norlüiUigljeft  ofte 
bnlbovbeft  bc-j  boefcn  gciftc§  anbcditingc,  fio  toovbcftn  bod)  nid)t  anbero  bau 
bovtmioclingljc  binbenn,  locntc  bn  fonbcft  niri)t  ninbcn  batl]  bn  fod)ft  nad)  bem  r, 
gobt  bl)  nid)t  t)eft  togelatcn  fl)ne  borborgen  rid)te  to  locctcnn.  •'öbrnmmc  fjo 
t)oett  bl)  bor  fjobane  liftige  l)obvcgl)crl)e  bc-s  boefcn  geeftcv. 

^Jiori)  ene  oragljc  ban  bcm  gcloocn  in  (^l)riftnm  imn  bcn  Sacvamcnteii  k: 
ml)t  beffen   nnbc   ucelcn   anberen,   i)a   mit   allen  bancfen   ane   be  bancfen  ban 
(^"l)vifto  fod)t   be  boefe  gccft  bc  bortloiliclingc.     .'öbrnb  i>j  to  antUnnben,  batl)  -w 
men  bc  ogl)cn  bafte  tl)o  gebaen  fiobanc  banden  ooracljtcn  mibe  borfmabcn  fcall, 
iinnbc  fanftn  nidjt  bcn    ved;teii  baftcn  geloben  (alfj  blj  bundet)  l)cbbenn,  jjo 


19.   Pinc  Jd^öiic  UnterTirfjtimg  gegen  hie  9tiifod)fiing  im  Jobc.  4^A 

f)e66e  bcit  (oOcii  bcs  (^cloucii,  batli  i-j:  ttiimidje  unb  Imt^licevc,  battii  cucii 
UmviiftiiV"  fiHu'ii  imn-iiljcft  In'l'&cu  unbc  locl'e  in  bcmc  Unicii  bcv  (liHiiicn  tVvcfcn 
ofte  cncv  flubeii  iniiubi'-:' ,  bcii  bii  fcimcft  in  ciicm  luifteii  iieloiKii,  lueiitc  alle 
beffe   fioeie    bancfen    jiiutl)    lurfjt    bl)iic  ^imbcv  beS  fioefen  fleeftec'  iiljfatc  unb 

:.  Docrnccmcnt.  l'lltjo  l)cfft  6. '-iu-viiavbU'i  ciieti  iaflaftii-(()cii  6vobcv  (be  iiid)t  büvfte 
miffc  fiolbcn,  rtetvoeftct,  ic9i5l)cnbe:  '©n  l)cn,  bvobcr,  l)tilt  miijc  in  niDucni  Urnen.' 
Öc  bebe  aljo  unnbc  toort  fnn  bcr  bofociingc  Uovlocfct. 

So  bcm  lateften:  luan  bc  boefe  gecft  mertfct  l}e  tu  bei  Indjtcvcn  i'iibi'n 
bonf)  Uovtlinlicliiuic  nitf)t  Um  lulinncn,   bogint  l)c  to  ituvnicn   to  bev  lun-bcvn 

10  fl)bcn,  bat  i>?  bind)  bcdjtcnifjc  nnbe  botrneloingc  bc-ö  gilben,  bntl)  bc  in-ndjtc 
bc§  [tvengen  ridjtö  borga  oftc  bati)  mcn  bc  fjiinbc  unb  batl)  ocPct  nirfjt  nd)tc, 
ai^o  ftl)gc  in  cuc  biiraftigtjc  fjcctcvidicit  nnbc  alfjo  ihyIc  groctcv  unbc  imcvlifcr 
Halt  to  bring[)C.  ilHinnccv  bccmc  ntinidjcn  bcnn  fjobnnc  ftvicfe  liun-bcn  iiocv= 
getoorpen,  ßo  fcol  lie  nngvbpcnu  batt)    anbcv  becl  bcficv  lere,  DUnnptlifen  in 

li  bcm  bagljc  bc?  gubcn  fcalt  bn  nidjt  iiovgectcn  bc-j  qUmbcn,  luentc  bcl)bcrtoccgl)cn 
i-3  üaerlid)cit,  ''.Jlltogrote  fccfcvidjeit  unbc  nltogrotl)  orudjte.    Iljcgcn  bc  jctcridjcit 
bccnt  bc  fpvocfc  5|."auli,  liuin  fc  jeggcn  ^bt  ii  Urccbc  unb  lieft  neue  bacr,  ijo  i- siifi  ;>. ; 
hiert  fee  bat  ocbcl  unb  öorbcrocn  fncllc  aocvtiaüen. 

3:egf)cn  bc  ingafticf)cit  unb  bc  inndjtcn  becut  be  ilu'ocfe  oiot'  'SCmn  bn  bi^vioMi,  iv 

20  bunctcn  left  bu  ii)[t  nli  lunborocn,  fjo  mcvitu  luebbcinpgacnbc  alü  bc  nungl)cn= 
ftcrnc'.  --ülbuä  motl)  bc  miuirfjc  ftct  »Dljjlitcn  f)cbbeu,  bat  l)c  boret)  bc  »oapeii 
ber  redjtocrbidjcit  firf  li'cctc  to  bofrf)crmcu  to  bcr  borbercn  unbc  lnd)tcrcu  ()antt. 
;3§  batt)  uuö  bruerfct  be  anrft  uiib  luitditc,  bat  )ül)  bau  anfecu  bc  gnebc  unb 
iDolbaet  beC'  t)crcn,  iö  bat  um  borl)ecliet  bc  feefcrid;cit,  feo  is  t)c  falid)  be  bar 
■2r,  Drucktet  beu  ^ercn  unb  I)abet  in  bcn  t)crcn. 

on  atte  bcffcn  biiigcn  unb  nocben  io  bc  ncgcftc  rnctl),  bat  lol)  be  Tiutbc 
unb  guabe  gabcü  mit  gaulieni  Ijcrtcn  anropen,  uu  uid;t  altcnc,  fj'inber  od  to 
allen  tt)ben  unb  b^unbern  in  bcr  ftunbe  be§  bobe»  un»  uic^t  borkten  nod; 
betruelncn  in  bcn  frcftcu  bc  tni)  t)ebben  entfangen,  f;nnbcr  nod)  liecle  ntecr 

30  bibben,  bat  Jinj  beu  ürudjten  mit  ber  bcdjtcnifie  bcä  gnbcu  unb  bc  bormcetcnt)cit 
mit  bcr  bed^tcniffe  be-s  qtoaben  abcrloinnen,  Inelrfcr  aEcue  ban  gäbe  motf) 
inerben  irtangl)ct.  Xati)  gcbetl)  Uietdcr  i§  be  borftige  bogertc  bcr  bingc  be  \v\) 
botiu  fd)üc(cu  iy  unfc,  aucr  batl)  bot}n  unb  inillcnbringfjcnt  i§  nltcne  gabcv 
bcv  almcd;tigt)en  t)ercn,  gtjctaoct  unnbc  benebi)ct  in  ctüidjcit. 


29* 


452  JBetbüc^lcin.    1522. 

[20  »ach  6]  %m  !25ctrtiri)tinuj[  iinb  ■^ittiimj  tjcrjcn  öntt 
gcmadjr  burdj  2?nibcr  äcroniinuni. 

Ößi'v,  id)  Ineiß  ba?  bii  linuTV  öot  bift,  aiit  Sdjopffcv  bcr  'Ü\1t  uub 
5Kenid)IicI}er  9iatur,  ^i^  ^i^et)^  bo5  bu  6tft  bie  tiolfommcn  TreiifaÜitifait  iinb 
iinjertaifigc  unnb  iinaligcftf)ct)bcn  iiiitcrfc^cl)bcn  inn  brdicn  'l^crfcm,  inittcv,  ■• 
5iin,  4''ei)Ü9er  o,aift,  id;  Uicijfj,  bn-?  bu  baö  einig  luort  bift,  büc-  ba  abgcfttgcii 
ift  Don  bem  §i)mcl  inn  'ba^  (frtrid),  iiin  bcn  Sel)6  ber  ^uiirffratüen  5Jhn-ic: 
bu  Bift  gcfprungcn  nuff  ba-j  f)oIlj  beß  cvcüfe  ,5Üt>ergieffcn  bcin  .fioftbarlidjes 
S^lüt  für  uuß  arm  fünbcr.  od;  bitt  bid)  Xcmutigüd),  nieiu  •S>rv,  ^d)  bit 
bid)  [)er|(ic^,  mein  Seltgmadjer,  3d)  btt  bid;  um6  beineS  Seiben-3  Jintlen,  mein  "' 
2v6fter,  boä  fo  m(  .Qoftbnvlid)-?  blute-  für  und)  nit  fei)  uniüiti(id)  iHn-goffeu. 
fonber  inn  Vergebung  aUer  meiner  £ünb,  für  bie  id}  bcgcr  ber  nergcbung  öon 
bem  tag,  feiber  ic^  t^ob  empfangen  \>al'  Inaffer  beB  tjailigen  2auff§,  bife  auff 
ben  punct,  unb  flag  bir  lierr  mein  fd)ulb.  Unnb  befegleidjen  begcr  ic^  S?er= 
gebnng  inn  bem  fo  id)  f)ab  i8clel)bigct  uub  betrübt  bciu  luilrf.  Hub  ic^  bitt  '• 
bemutiglli(^  Don  alten  ^3tcnfd)en  burd)  @ott,  \)a^  fie  (Bot  für  mid)  3^itteu, 
bn§  er  fei)  mein  Sterrf  jet^unb  nnb  bi-j  inn  mein  letfteö  enbc,  bamit  ba-j  bcr 
7Vel)nbt  nit  ma6)i  iiab  über  midi.     «ÜJKv^lJ. 

|2i  mir-h  0]  '!^\\\  vi?ctictt  iJüii  bcc  tjailiöcii  T>rcijljflit. 

C  ©Ott,  bu  aller  .S^ailigift  3?rel)l)ait,  alfe  bu  unB  nad)  bir  Webl)lbt  unb  -" 
0)efc§affen  l)aft  inn  unferer  Seel,  (Meboren  a\\^  bcr  3}ainen  unb  .Weüfdjeu 
i.^uncffralDcn  ^Piaria  nad)  bcr  *F(Cufd)l)ait  unb  unß  am  ftammen  bcfj  b'rcntj 
(^■rncret  unb  Cvrlbf^t  t)aft,  gelDafd)cn  inn  beinern  SJofcnfarbcn  '-Blut,  oerlelit) 
unß  bcinen  ©otlid^en  }^x\)i>  Dnb  fegen,  iDcnb  unß  allce  bac-  unfe  fri)ab  fci)  an 
ber  feel.     'kirnen.  m 

\2i)iachw.»\  ( aleiulai'iuin. 

Garnes  torreo  lamis  cii  tremonte», 
Et  latus  coniedo  biboque  ad  ignem. 

Cisio  lanu.-i   Epipliaiiijs  die  duiia  Magoruin, 

Vincit  ouans  Agno,  uoiia  l'.iiiiiiin  liiiniiia  uordint.  so 

lufido  glacieiii   l'Vbrus  socuri 
Nee  non  mitia  oiilta  stercorizo. 

Kt  ])ui-gata  I'arens  ad  templiim  diirit  lesnm, 

Sede  doces  saera  cnm  Petro  Matthia  geiites. 


1'  .?)ietonl)mul  H'        :,  Bnofcgci^ibc  »nb'jdjibc  M'         Iti  Ijcitjiciflirf)  11'        7.V  ftab  mn(^t  IC 
24  üllcl  bQ5,  ba«  Bii^  W        J.')  fcelcii  11' 


20.  SBclrQd)timg  11.  iPittiiiig  gegen  (äiott.    -1.  (£iii  Öicbet  U.  b.  Ijl.  SIrciljcit.  27.  Äoleiibct.   4'y,i 

Eu  suiii  .Martins,  qui  puto  geaieutes 
Vites,  uec  minus  arbores  coniosas. 

Euocat  ad  Studium  puerile  Gregoriiis  agmen, 

Aeterni  Guatum  patris  Mariie  teuet  aluus. 
5  Aprilis  patuhe  nucis  sub  luubra 

Post  conuiuia  dormio  libeuter. 

Pnesulis  Ainbrosii  laudcs  iinitare  saoerdos 

Et  pellant  equites  Georgi  luore  tyrannos. 
Maius  uuuc  equito  per  arua  Isetus 
10  Atque  hac  glorior  aucupatione. 

Lajta  Crucis  Holeine  reperit  jiia  ciira  tropliaea, 

Vinea  cum  floret  i)lebs  Urbauum  celebrabit. 
Aestiiio  meto  luuius  calore 
Has  la)tas  segetes  diu  cupitas. 
15  Ardua  Solis  eqiio.s  traliis  iu  flistigia   Vite, 

Agni  monstrat  onus  sed  Baptistes  tibi  Petra. 
Granum  Iidius  aridis  flagello, 
E  spicis  qiiatio  coquente  solo. 

lam  Maria;  Sobolem  Baptista  salutat  in  aluo 
20  Adficit  Herodes  nece  lacobum  Sebedieuni. 

Augustus  uegetos  cados  coacto 
Quam  possnm  bene  circulis  papyro. 

\'iiiciila  post  Petri  patitur  Laurentius  ignes. 

Impie  moeehe  dabas  meretrici  colla  loliannis. 
2s  Nigris  impleo  dolium  racomis 

September,  l)ene  uina  coneoquantur. 

Aegidius  celebrat  Mariie  uirginis  ortuin, 

Quo  combusta  die  Solymorum  m(oiiia  iiarraiit. 
Oetober  boue  seniino  iuuante 
30  Vt  tellus  ferat  omuibus  Icgumen. 

Christe  tuas  leges  Celtis  Diouysius  adfert 

Scriptis  Luca  tuis  fruimur,  docuit  Simo  Persas. 
Pingiies  ditibus  anseres  Nouember 
Vendo,  et  ligna  seeo  fauente  luna. 
35  Pannonius  docuit  Gallorum  Martins  oras, 

Fertilis  Elizabeth  cantat  Duringia  landes. 
Lsetus  uiuere  nunc  uolo  Deceniber 
Oecido  quoniam  suem  triuniphans. 

Post  casti  saera  Nicolei  longissima  no.x  est, 
*o  Fausta  dies  celebrat  tibi  Cliristnm  uirgine  natnm. 


45-i  53ft0üd)lEiii.    1Ö22. 

|29«^/r/,  A'i  3;:r6ilniic[  lua?  lini  cijiu'ui  fta-tuMibiMi  nuMifdji'ii 

.lUllfliibdn  fcy. 

©e'bcitcf  lieöcr  mcnj^,  bas  hu  gctniifft  bift  iiiib  biiv  jljiinbt  bcin  tauff 
l)Liliibvad)t  jol  Uicvbcii.    Ivoft  bicf}  bce  tiattcvlid)cn  gncbigcii  buiibts,  bcn  Öiott 
l)m  SaL'vantcnt  ber  f)Cl)Iigeii  tauff  mit  bir  gemacfjt  f)at,  bart)iinon  er  bir  fein    s 
lci)beu  iinb  ftcvben   ,511  tievgcbiing  beincv   funb  gcfc^eiicft   iinb  fcrfprod)cii  l)at 

aiJiuMe,  16 ^Fcat.  ultimo:    "il>o  bu   gtoubcft  unb  gctaufft  Incrbcft,   foUcft  bu  fetig  feiu', 
5(lfo  boy  bic  tauff  biv  cljn  gcluiß  Uiavt.jcicfjen  fcl]   bcr  g6ttlicf)en  l)ulbcu  uub 
guuft,   barbcl)   bu  iH-vftcfjcrt  Irirbcft,  ba-J  biv  bcin  fuubt  Mvgcbcu  fciu  unub 
biv    bcin   tobt    l)el)lfam,    3n   i--l)n   ciiigaiigf    ]uni    einigen  leben   Inovben   onfj  w 
gnebigem  aUmccljtigen  tuiUen  Wotte-5  be-j  uattevo,  fon-j  unb  Ijeljligen  gelifte-?, 

2.ffl!oici4,22bcv  bid)  getaufft  l)at.  §ievnmb  gleidj  aU  ba^  Dold  Jsfvael  jnn  tobts  fcvlig= 
feljten  fidjev  buvrf)Ä  IKobt  meve  gicng  on  alten  fdjaben,  ^'llfo  T)ab  bu  gav  fclmen 
,5lüeiffcl,  ob  bid)  bel)n  funbt,  tobt  obev  anbev  tviibfall  anfidjt:  C'kitt  loivbt  bid) 
afüiii.c,4in  fvafft  feinev  Devljeiffnng  CMm.  nj.)  buvd)  nevbienft  bc5  ftevbenS  C5f)vifti,  '^ 
bavauff  hn  getaufft  bift,  gelimltigflid)  evvebten,  'Ollfo  ba-5  biv  cö  eben  fo  Ivenig 
fd^nbcn  uii'ige,  ala  c-s  bem  .Sjcvven  (5i)vifto  bat  tonnen  fc^abcn.  .S'')l)cvnmb  fei) 
geling  ber  gnabcn  Giotte-j  uniib  üer^agc  nid)t  l)m  lel}bcn  unnb  ftcvben.  35er= 
tvalüc  fcrttid)  hai  bid)  bcin  bevv  05ot  .^cf»'^  ^bviftuy  tvoftcn  unb  feiigen  luivbt, 
bec'  ev  biv  jum  luavl3el)d)cn  bie  tauff  geben  t}att,  Iniv  fet)n  alte  jum  tobt  liev=  -<> 
uvtcl)lt,  baben  unnS  and)  jn  tobt  loiUigtlidj  begeben.  Senn  alle  bic  luiv  jn 
iKöm.  G,  3:jt)efnm  (il)riftum  getaufft,  finbt  jn  feinen  tob  getaufft  (JKom.  üj.),  ba«  luiv 
aud)  line  cv  ftcvben.  Tenn  tniv  ftcvben  bev  funbt  nicf)t,  bac-  fletifd)  ftcvbe  benn 
audj  leljplid).  '2o  finb  luiv  l)l)c  mit  l)l)m  begvaben  jn  ben  tob  buvd)  bie  tniif, 
auff  ba§  gleid)  loie  (if)viftu-3  ift  auffeviüccft  Uonn  ben  tobten  buvd)  bic  l)cvlig!cl)t  2.1 
beä  Imttevc',  1'Ufo  folten  aurf)  loiv  jun  cl)neni  nclucu  leben  limnbeln.  co  loiv 
abcv  fantpt  l)bin  finbt  gepflant;,t  Inovben  ,)U  glel)d)cnt  tobt,  fo  Uunben  loiv 
audj  bev  auffevftcl)cung  glcid)  fein'  jc.  ?luff  bcn  allein  ucrtralo  fvaljbig,  bev 
1.30I).  2,'.'tft  bic  lievfunung  beincv  fiinbt   uov  Wott  .).  oobaiin.  ij.  lex  ift  jn  bife  Inelt 

fbmiuen  bie  funbev  feiig  i^uiuadjcii,  äBeldjc  ev  fo  gav  t)cvt;lid)  lod'et,  bn  ev  30 

a';atiiMi,2sfpvid)t  yOtattl).  vj.  '.Üoinpt  ]n  mir  atte,  bie  jv  mucfelig  unnb  belabcn  fcl)t,  id) 
loil  end)  cvqnictcn'.  ]u  jl)m  fbmpt  man,  loenn  man  auff  l)t)n  Oeftigflid) 
Uevtvalnet,  ih  left  feinen  Derbevbcu,  bcr  ]n  l)bm  tbmpt,  fouber  gibt  pbni  ba-o 
einig  leben,  l)t)m  beoillc  bcin  lcl)b  unnb  fcic.  Scnii  cv  ift  getvclo,  luivbt  biv 
nit  liegen  nod;  fctcn.  .Söicrumb  fprid)  mit  bem  l)cl)ligen  '|h-opl)etcn  ^-Pfalm  :i5 
m 31, r, .vrvj.  'on  bcin  benbc  bcuillbc  id)  mcpiuMi  gebft,  bn  bnft  mid)  evlofet,  .'oevv  bu 
tveloer  @ott.' 


i  »olürac^t  A        34  ücfil^c  l> 


29.  Iröftuiig  l'ci  ciiiciii  oterOciibi'U.  455 

(5l;n  tvoftndf)  ßcpct. 
D  Tu  aller  flütinftcv  •'öovr  Cn''Üi  (^"lu'iftc,   cvtmniiiii  hid)  unnju  unb  )il)c 
mirf)  nniifit  fimbcv  aiin  mit  bcii  tiiu^eii  bt'iiicv  tnu-ml)evl.uiifoit,  'Umc  bii  aiiial)cft  wiud  vg.ts 
!:l.ktvum    jii  be-j  furftcn  l)off,    Xa-3  fiiiibirt  Uieiib   um   tl)fd)  jii   bc-S  'l'')^!'-"'!'-'^'-''^""'- '■"*'■ 
5  I)aiiv   iinb  bcii   iifjäti)«-   am   mnili.     iH'v(cl)l)e   mir   biird)   bciii   iilicv  giittii^ftc  ^'"t  -':i. " 
aiuib,   ba-j  idj   mit  'l'etro  mcl)u  jiiiibt  lu'UU'l)iie,   mit  bcm  )iinbiiV'H   Unnib  bid; 
üoltdmcuttid)  lic6e  im.b  mit  beut  )d)äcf}er  bid)  eUniiflidjeii  iel)e.     "Jlmeu. 

9Jeben  beut  trinke  mnu  bem  ftcrbenbeu  für  (^Ijriftum  am  ereul;,,  ba  er 
mit  feim'm  leDben  uiib  fterbeii  iiufer  finibt,  tobt  unub  licrte  uberunmbeii  l)at, 

10  Xarumb  bu  bife  brel)  ftucf  uidjt  jii  bir  foiiber  ju  b"l)ri[to  aii)el)eii  matt,  jiiu 
bir  toirbeft  bu  tjerlorn,  aEein  jun  6l)rifto  Inirbeft  bu  ert)atteu.    öif)e  bn-j  ift 
0)ottc-j  Inml',  Ineldic'  bie  fiuibt  ber  luclt  l)i)nnim|.it.    C^r  f)at  fei 6er  nm  ereulj  joi).  i, -."j 
aUe  anfedjtuufl  ber  fterbeubeu  erü)bteu,  auff  hai  lüir  i)l]e  fleluifeUd)  uii^^  trofteu, 
er  f)Qt'iS  uberliniuben.    iOcuu  bid)  uuu  in  tob§  nottcn  ber  eiuco  anfidjt,  So 

15  ferc  bcin  Ijerlj  bnPou  mir  auff  (5t)riftum.    ^iim  erftcu:  jyidjt  bid)  ber  tobt  an^ 
Sif)e  loie  er  (\eftorbeu  ift,   alfo  fieuimpt  er  alleu  beuen,  bie  l)l)u  nufef)eu  mit 
feftem  gtautjen,  ben  tobt,  lüie  er  felbv  ei)u  figur  beefclbeu   aujeligt  ,^uil)nu. 
am  .iij.     3»9lct(^  h)ie  alte  fo  bie  fd^Iangeu  burd^  ^Jtofeu  auffgeridjt  aufal)euoDii.  s,  u 
nit  fturbeu  oou  ber  glifft  ber  feucrigeu  fdjlangeu,  Ta§  aud)  ber  fo  C^l)riftuui 

20  aufil)et  nit  ftirbt.  ^-]uui  auberu:  ^-n^t  bidj  bie  fuubt  au^  So  filje  au  bae 
guabeuBilbe  O'liriftum,  loie  er  bcine  füub  am  ereut?  oou  bir  ut)mpt  uub  bie 
für  bid)  treftt.  Xarau  ,]UH't)ffeI  aud)  c\ax  uid)t,  Xeiiii  alba  fiub  fuubt 
ulimuicr  fiiubt,  Souber  bie  felbeu  alle  juu  feiner  gcredjtigfeljt  oertilget,  loie 
*|kiulu»  fprid)t  .j.  (5or.  rü.  'Öot  fei)  band,  ber  uuö  uberlotjubung  beS  tobö  uub  i- juu. i.-,,:,? 

-■'  ber  funbt  geben   bat  ju  t^brifto  ^llil»   uuferm  .'berru'.     ;]um   brittcu:    '^llfo 
audj  fo  bid)  bie  l)etle  ober  oer,;iücl)fluug  aufid;t,   Sit)e  CU)riftum  an,  ber  lum 
bel)uet  loegen  üon  Wot  nerlaffen  uub  aU  ein   Oerbampter  gein  r)cUc  gefareu 
ift,   bo  er  fc^rel):   'D  ©ott  met)n  Wott,   loie  l)aft  bu  ntid)  Oerlaffeu  T    ;inn iDfaiid. 27, ig 
bem   T)att   er  bet)n    l)cllc   uberlounben  uub  bid)  ber  feligfeit  geloif]   gemad)t. 

30  .§alt  feft  unb  fud)  bid;  nur  ju  (|[)rifto,  fo  lüurbeft  bu  gctoif]lid)  nit  berloru, 
fonber  mit  l)t)m  gefegnet.    "älmcn. 

'Jlnff  ba-j  bu  aber  feft  i)m  glauben  r)altteft,  fo  bitte  ©ott  iimft  et)ueu 
red)tcn  glauben,  il'o  eC'  nun  bie  ,',el)t  bulbet,  bette  mau  bem  fraurteu  für 
ha§  Oater   unfer.     -idfo  bctrad)t   licBe»  tinbt,  ba-:?  bid)  C^IjriftU'j   bei)u   \icrr 

35  '^el)ft  unb  teret  betten,  Xarauf;  bu  geloif-j  bl)ft,  e-j  loere  bir  gefd)el)en  loie  bu 
Bitteft,  fouft  l)ett  er  bid}  nid)t  l)ei)ffeu  bittt)en. 

3nm  erften.  3""  ^^'^  oatter  unfer  fi!)eft  bu,  luie  grofj  elenb,  fuubt 
unb  i)amer  ju  bifem  leben  fet),  bcis  man  l)[)nt  berl^alben  bitlic^  gramm  loerben 


6  iüubiflem  1/  22  oud^  fehU  b  27  gen  6  28  fjafttt  b  SO  loivbcft  6 

35  loevbc  6 


456  a3cibücf)(ciii.    1.V22. 

fol.  Xcnii  bic  tucl)!  \mx  l)ic  leben,  fo  Icftcni  Inir  nur  Öottecj  namcu,  2el)n 
Ijm  reicf)  bcv  funben,  fianbclii  Inibcr  ©ottc?  tüilleii,  ftectcn  in  ber  ammadjt, 
jnn  iiiiibcn ,  nnfed)tun9  nnb  ciUcm  ii6el.  Tavumb  ni)cmnnbt-i  beS  tobtv 
crfcfjrccfen,  fonber  nicl  racf)r  fid)  fvclucn  fol. 

,3nm  tinbevu  Silicft  bn  Dm  imtev  unier  bie  grolfcn  t^nte  unb  (mrm=  s 
I)CvV.i9fci)t  föüttec',  ^Tcnn  (^"liriftuÄ  ,5ci)gt  an,  biiv  cv  nnfev  Imtev  fcl),  ber  birf) 
Hon  allem  bifem  elcnb  evlcbigen  unnb  barflcgcn  mit  allen  guttevn  erfüllen  unb 
bcgnaben  Uiil,  terliallien  er  bic^  mit  ftarrfem  glanlien  f)eift  bitten.  Xarumb 
ob  bn  bid)  ttml  jn  allen  ftürfen  biß  gebetd  ftreflid)  befinbeft,  ilinff  nid)t-5 
beftermtmber  Oiott  ann,  ber  Inil  biv  anfjbelffcu.  Oiebencf  ob  hu  gleid)  el)n  '" 
baftbart  ober  ungebovfam  fiubt  bift,  So  ift  bod)  er  ber  atlergiittigft  batter  t)m 
blmtel,  bo  er  biv  bel)n  erbtetil  geben  Uni  mit  (5brifto,  ber  umb  feiuec'  uamcu3 
lüillen  fid)  belju  erbarmet. 

3um  brt)ttcn  ännn  genmlt  ober  reid)  bcS  tob«,  leuffel  unnb  funben  jnn 
fel)nen  fi^u^,  fd)irm  unb  regtment  annljmpt.  is 

3um  bierbten  ©einen  feiigen  IriUeu  an  bir  unb  bir  ]\\m  beften  lioln= 
bringt.    Tenu  bebn  abgner  Unit  uerbambt  bid). 

3nm  funfften  S'er  bid)  jn  aller  not  tröftet  unb  fterdet  mit  bem  brobt 
feines  Inorte. 

3um  fed)ften  Ter  bir  alle  bcbn  fnnb  ber',eid}t,  fo  bn  nun  beu  anbern  20 
aud)  iier^eidjft. 

3um  ficbenben  Ter  bid)  jn  feljucr  aufedjtnng  oerleft,  Souber  oon  allem 
u6cl  erlbfet.     '.'(uff  t)l)U  Ocrtrnlue  geutUirf),  ]u  l)bm  ruff  l)crldid). 

Xno  bu  aber  frei)  ,]u  l)l)m  flieben  unnb  rüffen  magft.  So  betradjt  ju 
beu  artirfelu  beo  glanbeno  ums  er  für  ebn  Wot  fei),  ilHV?  er  umb  bebnet  luillcu  -5 
getl)an  t)Qt,  tl)Ut  nnb  tl)un  loil,  ?llfo  bno  bu  nur  auff  l)l)U  allein  allen  beincn 
bertraloen  ftcUeu  nnb  jn  bbn  allein  glauben  foUeft.  lenn  er  ift  almed)tig, 
bem  nid)to  Unberftebot  ober  uumuglid)  ift,  fonber  alleä  gefd)id)t  mao  er  Uiill. 
(Sr  ift  bcl)n  üatter  ber  bic^  liebet,  ber  bir  gnnftig  ift  nnb  bir  Uml  Unl,  (h-  ift 
bciu  frf)obffer  ber  on  bcin  mitlm'irdeu  oon  nicbto  au^  gnebigem  loilleu  bid)  ■» 
erbalten  nnb  feiigen  )uirbt. 

6i-  t)at  bir  feinen  fon  ^bi^finn  ()l)riftum  gefd)enctt,  Ter  bein  embfengfnu§ 
unnb  fiinbtlid)e  gepuvt  burcl)  feine  rcbniget  nnb  b^büget,  burd)  fein  lebbeu  nnb 
fterben  bicb  oon  fiiubt,  tobt  unnb  bellen  erlofet,  Tnrd)  fein  urftcub,  bbmelfart 
nnb  berligtcit  bid)  frumm,  geved)t  nnb  ,inm  erben  aller  gntter  Wotte-J  gemad)t  '■'■' 
bat,  ber  bu  mit  jl)m  rid)ten  folft. 

tH-  bat  bir  l)m  loort  bec-  (huingelij  feinen  bebligeu  Oiebft  geben,  Tnrd) 
>üeld)cn  bu  cl)n  glicb  ber  (^"briftcnbeit  nuub  tel)lbafftig  aller  (^"bvifteulid)en 
gcmabnfd)afft,   aller  funben  lebig,  ?tn  leib  unb  feie  eliiigflid)en  feiig  linn-ben 

3  nieinanbt  A        76/77  iiuIbtiiiQt  h        30  iiev.jcij^et  h        il  »ev.n'ijljcft  0 


■20.  Jröftmifl  bi'i  i'iiiciit  Sterliciibfii.    3:!.  Wii  fiivjrv  93i'iivitf  bc5  S'nti'viiiifcvi-.        l^y 

{'ift.  Xaiiimb  uüv  fUidE»  baiaii,  fvci)  iieftinlicii,  bic  uh'1)1  bii  in  i\voifc  tvoftuiuii 
uiinb  3iifaivuifi  von  (Mott  liaft. 

ä"Bo  bei"  ftcrbeiibc  cici'iti^ttic^t  luivbt,  2o  id)vci)  man  i)iii  tvelulid)  ci)ii, 
bO'j  er  ju  föot  rüffe  iiimb  fdjrcl)  jii  bcv  iiott.  Ter  fein  niicl)  iiid)t  Inffcn,  er 
s  mitft  nntliHirteii  iitib  evl)6rn,  (Ss  luirbt  ciiirlj  nller  jrijiiierli  lcl)bliel),  Uieitii  man 
3U  (V)ott  niffet. 

5lad)  9elcgenl)el)t  mac(  man  bem  fraucfen  bifcr  piuiet  el)nen  ober  mel)v 
furl)alteii  iinb  nur  aitff  CJl)riftinn  Uiel)fen.    \'lmen. 

[33  nach  Y\  €\n  iuirtscr  innjrin  bcö  D.itcr  mifiTö. 

10  äJater  unjer  ber   bii  bift  l)m   l)imel. 

3:aö  ift: 
3l6f)  bu  almcdjtifler,   gncbiger  unb  fliitigcr  imter,   ber  bu  nUcntl)ar6cn 
nmb  nnc'  unb  bei)  un>5  Bift,  fc^affeft,  ernereft,  crt)elteit  unb  befdjirmeft. 

C*)ct)ei(ii^et   lucrbe  bcin   name. 
IS  Xaö  ift: 

Tciu  name  Inerbe  rccf)t  crtanb,  burd)  redete  lere  unb  erlauben,  unb  ba 
burc^  gelobet  unb  gcprcifet. 

3u   fome  un-:-  bcin  reid;. 
£)a§  ift: 
20  9icgire  bu  uu«  burd)  beinen  beititien  ni-'ift  Senn  Ino  \vix  Hon  bir  lierlaffcit 

finb,  fo  falten  loir  l)nn  alle  funbe,  lafter  unb  unfat,  älUe  gefdjricben  ift:  Oii^od.  i.-.,5 
micC)  fnnb  l)t)r  nichts  tl)uu. 

Xeiu   toille  9e)d)el)e   auff  erben  )üie   i)m   l)imeL 
So§  ift: 
-'S  Söir  luoUen,  ba-j  un-?  alle  tteiie  nad)  unferm  tnillen  (^ieng,  baö  tuir  on 

creuli  loeren,  ?(ber  öerrc  Coott,  fd)affe  beinen  Unlleu  nn  uuy  nub  nib  »"ö 
geljorfam  unb  gcbutt. 

Unfer   teglid)   bvob   gib   un-j   l)eute. 
Das  ift: 
:w  D  .§crrc  öerforgc  aud)  bcn  leib,  gib  unS  naruug,  t(ugl)cit,  guten  tenmub, 

gefunbbeit  unb  alle  leiblid;e  notturfft,  luie  bu  Oerfprorf)cu  l)aft.     Snd)t  jum  aiiaun  r,,  33 
erften  ba-S  l)ime(reid)  fo  luerben  alle  anbere  guter  end)  angegeben. 

Sßergib   uuv  unferc  fd)ulb,   alo  luir  Hergeben  unfern   fd)ul. 

3)a§  ift: 
:t'  Siclüeit  nu  ber  .s3crr  uns  leret  unb  gebeut  um  nmb  iicr,iet)I)ung  ber 

funbe  ,^u  bitten,  fo  foüen  tnir  nid)t  'jlneiffcln,  er  toölle  awd)  Hergeben.   Xagegeu 


458  SBctbüdjtciu.    1522. 

abix  fobbcvt    cv  bac-   luir  aitcf)  nevjciljcii   iiiib   fviblicf)  fein,    luic  er  fpiicfjt: 
i>uitu).  f.,  14  23cvge6ct  fo  iinvb  eud)  aucf;  iicrgcOcn. 

llnb   füre  uiiC'   itidjt  i)nu   licrfucf)unf|. 
Xiiä  ift: 
l'ao  unc'  iiid)t  fnUcn,  fo  tniv  luniudjt  lucrbcu,   Icmi  iiid)t  ,^Uu'iffc(  ift,    ^ 
1.  *civi  ;>, s  ber  Icuftel  begcrc  uns  l)im  alle  fd)anbe  311  Inerffen,  'il^ie  -|»et.  fpridjt  Xao  cv 
h)ic  ein  3ovni9ci-  lelue  lud)e  jc.    Safür  mir  uno  mit   uiiierit  frefftcu   nid^t 
mugcn  kfdjirmcn,  Tariimb  .Soerr  bctiütc  bii  unc'. 

(irlofe  um   linm  iibel. 

lao  ift:  10 

.Sjilff  IUI-:  auc-  allerlei)  not  mib  loibberlnertigfcit  Hub  joubcrlidj  errette 
luiv  luint  tobe. 

^Jllltlv^j;. 


[84  »ach  z\  pai'fiüiial. 

^DUrt.  i'iitljer. 
3(^f)  t)ab-j  für  gut  auge)el)cii  bao  alte  '4-Hiflional  bud)liii  \\\  beut  bett- 
buc^Uit  ju  tl)un,  allermeift  iimb  ber  finber  unb  einfeltigeii  luiUeii,  lucld)e 
biird)  Bilbniä  unb  gleid;nic'  beffcr  bclncgt  luerben ,  bie  ©bttlidjcn  gefd;id)t  yi 
wntt.  1.11  bebauen,  benu  bnrd)  bloffe  inort  obber  lere,  luie  Sant  -Kareuö  be.H'uget,  bav 
aud;  6l)riftuv  umb  ber  cinfeltigeu  luillen  eitel  glcidjuio  für  l)bn  prebiget  bnbc. 
3d^  ^QÜot  aber  etlid^  mef)r  gefd)i(^t  auo  ber  ib'iblia  ba]u  gctban,  unb  fprudjc 
nuÄ  beut  tcrt  babel)  gefelit,  ba-j  e-?  beibeo  befte  ftd)er  unb  fefter  bcbalteu  merbe. 
llnb  bac'  alle-j  jum  guten  anl)eben  unb  crempel,  ob  ijcmaub  bem  nad)  loolt 
folgen,  unb  fo  er  gcfd)icft  ba^u  tnere,  foldjce  bcffern.  Jcnn  idjy  nid)t  für 
bbfe  ac^tc.  So  mau  folc^c  gefd)id)te  and)  bnn  Stuben  unb  l)un  famevn  mit 
beu  fprud;eu  malete,  bamit  man  Öotteo  loerd  unb  tnort  an  allen  cnben  l)mer 
für  augcn  bette,  unb  brau  fnrdjt  unb  glauben  gegen  töott  übet,  llnb  lüa-j 
foltc'  fd)abcn,  ob  Ijnuinb  alle  fnrnemlidje  gefd)id)te  ber  ganijcu  AMblia  alfo 
lie-?  wa^)  einanber  malen  i)u  ein  bndjlin,  bac-  ein  fold)  budjliu  ein  leben  S3ibel 
luerc  unb  Ijicffe?  ^-ur  mar  man  tau  bem  gemeinen  man  bie  loort  unb  loerc! 
Wotteö  nid)t  ju  öicl  obber  yi  offt  furljalten,  SBenu  man  glcid)  banon  finget 
uub  faget,  tlinget  unb  prebigt,  fdjreibt  uub  liefet,  malet  unb  .^eidient.  So  ift 
bennod;  ber  Satan  ijmcr  bar  allju  ftarcf  unb  marfer,   baffelbige  ,5U  l)inbern 


15  ÜJiart.]  %.  ffliatti.  cd)  %.  Mavtinuä  yd-         Ui  ^ab  c5 /"        lü\n  (i  in  Imuc  libellum 

(|iio<|5  liistoriä  paßiouis  ClirilH  depictaiii  lelinem  mn  20  Ij^ll]  jlicn  cdfgi/;       gcprcbigt  (.(li/il,- 

Wcptcbigct  /'        Jl  58i6to  Ji      baju]  paßiüiii  Clirilli  mn  '>;>  onb  tamem  cJ/ji'i        31  glcid)] 
fehlt  m   etiam  u        32  jcidjct  c 


33.  ein  Imex  Söcgtiff  bfä  a]atetunfcf3.   34.   Sulljcvä  $Qf|ioiiat.  459 

unb  untcrbrudEcn  mit  fciiint  ciigelii  imb   Qlicbeni,  bivj  fold)  unier  funicmcu 

unb  ülciö  nidfjt   aKein  gut,   foubcrn  niirf)  UuU  not  uiib  miffg  1^6l)cft  not  i[t. 

06  ahn  bo»  bie  bilbcu  ftüvincv  Uu-vbcii  iH'vbamiicn  unb  ncvndjtcu,  ba 

ligt  mir  nidjtS  au.     Sie  bcbuvfien   un)i'r  lere  iüd)t-3,  So  tuoUcu  luir  l)l)vcv 

5  Icve  uid;t  unb  finb  alfo  balbc  gejdieibcn.  Hii-^ln-aucf)  uiib  fatfdjc  ,5uueiiiri)t 
an  bilben  i)aU  i^  aüe  ^eit  üevbampt  unb  gcftvarft,  löte  l;u  allen  anbeiu 
fturtcii.  SBas  aber  uicfjt  miäbraurij  ift,  t)al)e  icf)  Dmer  laffcu  unb  licifien  tilcibcn 
unb  t)alten,  aljo  ba-s  mann  ]n  nülflirf)eni  unb  jcligem  braud;  bringe.  -iU']o 
leren  toir  bic  unfern  unb  bie  albern,  Sic  tluglinge  foUeu  mibbcr  unfer  irfjiiler 

10  no(^  meiftcr  fein.  6l)riftuö  fei)  mit  alten  bic  l)I)m  glembcu  unb  i)l)u  lieb 
l)abcu.    'iluien. 

(Holzschnitt:   Gott  erschafft  die  Welt.) 

?lm  anfang  fc^uff  ®ott  l)l)mel  unb  erben,  ©ene.  j.  i.ajioici,  i 

llnb  «ot   falle    alle-;    Unvö   er  gemadjt    fiatte,    unb  e§  Uiar  feer  gut,«i'Mci,3i 
15  töcne.  ij. 

Unb  @ott  rüget  am  fiebenben  tage  imn  allen  feinen  Uierden,  t'oene.  ij.  iiJ«»if  >!'- 

(Holzschnitt:    Gott  hläst  Adam  Odem  ein  und  schafft  Eva.) 

©Ott  fc^uff  bell   nu'iifdjen  l)l)m   yim  bilbe,  ,^um  bilbe  öottei?  fdjuff  er  i.tol-h- i.a; 
l)f)n.    @r  fd)uff  fie  ein  man  unb  tücib,  Ojenc.  j. 
20  ©Ott  bamet  ein  meib  an-i  ber  riebe  bie  er  bon  '.Jlbam  nam,  unb  brad)t  i-w^ft  2.221- 

fie  ju  l)l)m.    Ta  fprad;  '.!lbani :  2)aS  ift  ein  mal  gebcin  bon  meinen  gcbeinen, 
unb  ficifd)  bon  meinem  ftetfd)  etc. 

(Holzschnitt:  Kia  bietet  Adum  den  Apfel.) 

©Ott  gebot  ?(bam  unb  fprad):  Tu  folt  bon  allen   betnmcn  bm  garten  i.>iKoif  2.161. 
25  cffen,   5lber  Dom  baUJUt  be-j  erfeutni«  gut-3  unb  bofe-j   fottn  nidjt  effeii  etc. 

Sic    fdytang    fprarf)    ^xm.    tueibe:     *JJJit    nidjte    merbet    l)l)r    ftcrbcn,  i.iuiüjc  3,41, 
fonbcrn  ©ott  loeis,  äöenn   l)l)r  ba  oou  effet,   fo  »uerbet  t)[)r  fein  glcid)  mic 
©Ott  etc. 


3  Betbammeil  cdfi  4  jtc  ('/.■  6/7  Ne<ß  eiiim  nmjuä  ullius  rei  alxil'uiii  pruliaui  mn 
y  Weber  ßk  14  an  al(e§  cdf}/ilc  tjM  /'  tnb  filje  bei,  6^  cdfyik  15  ®cn.  i.  cdfyik 
fehlt  vm  16  tuWct  /'  18  SSnb  ©ott  cdf/iL-  »)§ni  fehlt  f  aum  fiilbc  fehlt  n  19  ffir] 
SBnb  er  cdfpl-  9)icnlin  »nb  TixmVm  cdffd;  ®en.  ij.  cmn  JO  Snb  ©ott  bet  .^»63(9*  l"»lDct 
cdf/ik  3lbam]  bem  5)JEnid)cn  cdf;/il.-  21  aboml  bcr  ffllcnjc^  cdf<fik  ein  mot]  boc&  edfifd: 
Sein  cdiiih  Sain  /  bcinen  cd'/tl-  Boineu  /'  22  etc.  ©euc.  ü.  edfjihmn  24  »nb  ©ott  bcr 
.^eiHSl  cdf;/iL-  abom)  bem  'Blcnicljcu  edf/ll.  2t2.-j  c(|cn  dou  allcttcl)  Scumc  (Sciomcn  0  cdf/ik 
25  Bon  bem  cdf/ik  k.  Senn  toclc^ä  (2ann  njellic^eä  /)  togä  bu  bauon  ifjeft,  reirftn  bcä  tobeä 
ftctScn.    6en.  ij.  cdfyik  20  3t  «erbet  mit  nidjtc  (nid&t  / )   bcä  tobcl  cdfyik  27  SBenu) 

bQ-3,  H)eld)ä  tngcg  cdfjik  27  28  (0  Werben  cWcr  (clnrc  /')  äugen  auffget^on  (auffgctl^on  /),  »nb 
werbet  fein  Wie  ©ott,  etc.  ©en.  iij.  cdf/ik  apericntur  oculi  udlri,  et  eritis  licut  dij  fcientes 
boiium  et  iiialum  etc.  mn         28  Geuelis  .3.  7/1 


460  »etbüdjlciii.    1.J22. 

(Huhxchnitt:    Vertreibimf/  aus  dem  Puradies.) 

1.  fflioK  3, 15  Sa  ipxad)  (äoü  ju  bev  ^(^langen:  '^sä)  tvil  i(\nhi<i}a^t  ^d}m  ,^linfd)cii  bir 

unb  bcm  tneibc,  ^ipifcTjcn  bciitcm  fnmcn  iiiib  i)I)rcm  fcimcn.  Scv  jclbc  fol  bir 
bcii  fopfi  jutvcttcn,  Unb  bii  luirft  l)l]n  i)nn  bic  ferjcii  bcijjcn,  Üien.  iij. 

(Uoksclmitt:   Arche  Nouh.)  '' 

1.  iffiojc  6, 5f.  ®ev  .'pcrv  fa^^c,  ha^i  bcr  menfc^en  boftieit  gro?  luav  aiiff  erben,  Unb  nlle-ö 

ticfjtcn  unb  tradjten  nur  böfe  Inat  l)mev  bar.     Tn   velnet  i)(in,   ba§  ev  ben 
menfdjen  gcfcfjaffeii  l)titte,  ©ene.  uj. 
i.a)iDic7, 17.23  %ü  tarn  bic  finbflut  bicr^ig  tage  nnff  erben,  Sönb  trug  ben  taften  empor 

über  ber  erben.     '.Jllio   inarb  uertitget  alle-?  tmiv  nn^  bcm  crbbobcn  Umr  etc.  '» 
(i)cne.  inj. 

(  Huhscli inü :    1  'erbrcnii uiiji  Sudoiiix. ) 

I.  otlijc  18, 50  Ter  .'perr  fprad):  (f-i  ift  ein  gcfd)rcl)  ju  ©obom  iinb  Womorra,  bn-?  tft 

groy,  nnb  junbc,  bie  finb  idjlucr,  Oienc.  rlHij. 
1. TOojciw.iif.  3:q  fte-ä  ber  öerr  fd^iocbel  unb  feiner  regen  Uom  .'oervu  lum  inimcl  anff  !■■ 

©obom  unb  Öiomorra,  unb  teret  bie  ftebte  umb,  Oiene.  \\. 

I  Holzschnitt:    TisdKjesclhcliKft  heim   Oderlamiii.) 

2.i'foici3,:i.:>ff.  Xcv  sxxx  jprad)  .jn  Wofe:  Im  ,]ef)enben  tage  beö  erften  'JJionbey  neme 

ein  iglicbcr  ein  frfjaff,  ba  fein  feil  au  ift,  ein  menlin,   cinc§  iar»  alt.    Unb 
helialtct'3   bio  auff   ben    l.iier,]cl)enbcu   tag  bcflctbigen   monben ,   nnb  fcf)lad)tet'j  -■o 
.^lüijcfjen    abcnb.     Unb  folt   feinem   bluty    nemcn    nnb    bcibc   pfoftcn   nnb    bic 
uberfdjmeüc  bamit  beftreid^cn,  ©robt.  jij. 

(HoUschititt:    Unterga»/)  des  l'harao.) 

2.2Koici4,27ff.  3)cr  .S3crr  ftoritt  bie  (fgt)pter  mitten  l)u§  mcer,  bas  bn-J  Uiaffer  bebcc!t 

reuter  unb  magen,  nnb  alte  mad;t  '4.st)arao,   baö  uidjt  einer  ubcrbleib.     \'lbcr  -ii 
bie  ünbcr  ^\xad  giengen  troden  mitten  bnrc^ä  mcer,   Uub  ba^  tuoffcr  Uuir 
ly^n  für  mourcu  ;,ur  rcd)ten  uub  jur  liuctcn,  6rob.  riiij. 

a  ©Ott  ber  .&S9iM  ////■  .3  mib  jtDijc^en  bcm  rdfylh-  4  jcvtrcttcit  /'  ftcc^en  dißl:  ®cn.  :)) 
Sq  lieg  ©Ott  ber  .fieiHiR  VIbain  aufj  bem  ©arten  eben,  ba?.  er  bas  Reib  tnluet,  bauon  (bnntoti  /'. 
er  flcnoiitcn  ift,  unb  treib  Wbam  aiiä.  iCiib  Ingcrt  (ledert  ///)  für  bcii  ©arten  (5-bcu  ben  eHjcnitim 
mit  einem  btoffcn  tjaumcnbem  Sdjrocrb,  juberoaren  ben  lueg  3U  bem  Salom  beS  Veliens.  ©en.  3.  ('///'/■ 
cntni>rechcHd  n  (i  Sev]  1a  ber  c/'i/i/.-  7  Srod^ten  jre§  Ijcrtjen  cd/;iil:  \)fy\]  e§  jn  cdfyH- 
ben|  bie  cdfyi/.-  6'  gemacht  ^atte  (t)ctte  /')  auff  (fxim  rdfylk  9  ©ünbflnfi  /'  »nb  bie 
SBaffcv  louc&fen,  »nb  IjuBeii  cdfyil.-  empor]  Quff,  ünb  trugen  in  empor  cdfyil;  lo  erben  etc. .'/('/ 
etc.]  I'ehll  cdfyil-    ab  honilne  iisi|?  ad  pecus  mii  14  jnnbc,  bie]  jre  funbe  (©ünb)  cdfuik 

faft  fd^toere  cd;iih  faft  fdjioar  /'  l'>  fc^inefel  cdii/ik        regnen  /'  regeneu  ijik        nun   bem 

.&6iR9i*Jc  uom  .feimet  erab  ([)cvab  /)  cdfyil.  W  ©en.  18.  c  k.  ©en.  19.  dfyihnn  is  monben 
cdfyi/.:  ;y  eine-3]  »nb  ein-3  (aiaä  /')  cdfyil.  I'JhJO  unb  fott-S  bef)alten  rr//./i7.  i'O  be» 

monben  cdfyil.  fd^rac^tet«]  ein  jglirfjc  (Ijegflic^ä  /'  jglidjä  d;/il;)  ^eufflin  im  gantjen  3frael  fol§ 
(fott  c3  /■)  fd^Iad^ten  cdfyilc  -Jl  abenbS  cdfyil.-  foU  f  21122  an  ber  tf)ur  (Itjur  dfyil.-), 
önb  bic  oberft  (obcrft  (///(/■)  cdfyil.-.  24  ftörljt  «  fturfeet  cdfyil.-  ha  ba§  i  luibber  tam,  onb 
bcbcdfct  cdfyil,-  -J.'i  (oagen  Dnb  Sfeuter  cdfifil;  unrrus  ot  equites  mn  oHc  bie  /'  be§  iJJOarao, 
bie  jnen  nac^  gcfolget  luareii,  in«  "JJiccr,  baä  cdfyil:      einer  (ainer  ( \  au§  jneii  iii/.'/i'/       überbtib  /' 


34.  Sut^erä  ^offional.  4til 

(Hohsdinitt:   Mosen  eiMlt  die  Tafln.) 

Ter  .'öcvr  vcbct  nlle  bicfc  tnovt :  ^rf)  ^'i"  bcr  sjciT  bcin  Wott,  (?j:obi.  rr.  2.  sD;oic2o,  u. 
6)ott  ucvfunbii^et  nui)  feinen  Snnb,  ben  er  eurf)  c^cbot  ,^u  tt)nn,  ncnilidj .-,.  mofc  4,  n 
bie  3ei)en  Mort,  unb  icl)vcib  fic  auff  ,5100  fteinern  tafeln,  Xcut.  iiij. 

5  (Eolzsclmitl:  Mannaregen.) 

Unb  aU  bev  tntn  f^efnUen  Inar,  fi()e,   bn  lac^  ctlraS  l)nn  bcr  tm'iften,  2.  TOofne,  uf. 
bunnc  unb  Uein,  toie  bev  veiffc  auff  bein  lanbe.    llnb  bie  finbcv  fprad)cn:  Xa5 
ift  Wan,  erob.  x-Dj. 

Ch-  fpeifet  birf)  mit  ^J.ltan,  auff  baä  er  btr  funb  ttjct,  bas  ber  menfcf)  ?..  moic  s,  3 
10  nic^t  lc6t  beö  brob-i  allein,  fonbern  aücc'  bn-?  anc^  beut  mnnbe  bec-  .'ö{v;ii;K(y5J 
9ef)et,  Teutero.  inij. 

i  Hohtycliititt :   Jtii-  erhallte  Sclihiiiie.) 

Xer  .ö®)i9J  fprncf)  ,5U  SJiofe:   ^JJiadje  bir  ein  efirne  frfjlani^e  unb  ridjte  fic  4.  tooic  21.  s 
auff  3um  jeit^cn:  ÄVr  gebiffen  ift  unb  fibet  fic  an,  ber  fot  ftcnefen,  5hnu.  j-jj. 
1-.  ^Jtlfo  mnö  ber  fon  bes  mcnfc^cn  crt)ül)et  fticrbcn,  auff  ba§  alle  fo  an  l)f)n3oii.  3,  Hf. 

glcuben,  nid)t  nerloren  rtierben,  fonbern  ba-5  einige  leBen  (laben,  ^o-  iü- 

(Hohschnitt:    Mtiriii  VcrJcihuliiiuiu/.j 

S'er  §6'3{.H  Inirb  cuc^  felbc'  ein  ,')eid;eu  geben.    @it)C,  eine  iungfrain  iftsa?,  u 
fc^monger  unb  tnirb  einen  fon  geperen,  ^siala  nii. 
-'0  Unb  ber  C^^ngcl  fprad):    5"!''^^  bid)  nidjt,  'DJfaria,  Xenn  bu  l)aft  gnabeauM,  sof. 

funben  bei)  Oiott.  5i[)e,  bu  luirft  fd)luanger  Inerbeu  unb  einen  fon  geberen  etc. 
Suce.  j. 

(Holzschnitt:  3Iaria  und  Elisabeth.) 

5llarta  ftunb  auff  ^nn  ben  fefbigen  tagen  unb  gieng  auffä  gebirge  cnbetic^,  sur.  1, 39 ti 
25  yir  ftab  3"ba,  unb  tarn  l)nn  bao  f}au§  3'it^nrif.  ""b  gruffet  Slifadetf). 

llnb  ba  (ilifabctf)  ben  gruc-  IViarie  Ijoret,  büpffct  ba-j  ünb  l;nn  l)l)rcm 
leibe,  Suce.  [. 

(Hobsdtnitt:   Christi  Gehurt.) 

Unb  e§  bcgaB  fiel)  ha.  fic  ju  58etf)lel)em  loareu,   lam  bie  5eit,  ba-?  fieaui.2,6f. 
3u  gefecren  folte.     Unb  fie  gebar  Ijliren  crften  fon  Unb  Inicfelt  l)^n  l)nn  lüinbel 
unb  legt  t)bn  l)nn  eine  tribpen,   Tenn  fie  batten  fonft  feinen  ralnm  l)nn  bcr 
I)erberge,  i'ute.  ii. 

2  QSott,  ®u  folt  feine  (faiit  / )  anbete  ©otter  (©ottcr  dfifd)  I)o'6cn  neben  mir,  etc.  cdfijil; 
Deus  tuus.  Noii  hahebis  Deos  allenos  Exo.  20.  7i  "  tonb  ift.  Snb  bo  e§  bie  iJinbet  Sfi^Bf' 
{a^en,  ^fxaäjtn  fie  Bntcrnanbei:  (»nbcioinanbct  f)  cdfyik  0  ba§  bu  6nb  bcine  Sietct  nie  crtanb 
l^otteft,  Sluff  cdfyik    quod  ignorabas  tu  et  patres  tui  mn  10  Dom  SStob  cdfi;il:  oücä] 

»on  allem  cdfyik        11  egreditiir  m  ingreditur  n        13  örine  f        14  jum  ^ei^tn  auff  cdfyik 
genefen]  teSen  cdfyik        l'>  bc§  5JIenft^en  Son  cdfyik      fo]  bie  cdfyik        l'j  gebeten  (gelieren  f), 
ben   roitbt   fie   (f?  f)  pfiffen  3nimonu  61  dfyik  et   uocabitur   iiomen   eins  Emmanuel  mn 

■20  Jenn  fehlt  dfyik  Jl  6et)  Piott  funben  cdfyi       wetben  im  leific  (Se^b  /")  cdfyik       etc.] 

fehlt  c  beä  9}omen  foltu  3^Ei"§  ^aiffen  3C.  dfi/ik  et  uocabis  noinen  eius  lesum  etc.  mn 
24  3Dlotia  aber  cdf;/ik  felbigen  fehlt  cdfyik  auff  bo§  cdfyik  2.5  äu  ber  cdfyik  3ube 
dfyik  Sod^ariaä  cdfgil,-  ßlijobet^.  cdf  26  SBnb  c§  begab  [xä),  aU  cdfyik  aJlaria  yik 
28  Berodes  auf  dem  Throne  i        30  SBinbeln  cdfyik        31  ^alte  (/  ^ett  /' 


462  SBetbüt^Iein.    1522. 

CHohsdmitt :  Bexchneidung.) 

2ii(.2, 21  Unb  bü  Q(|te  tage  itmfi  lüavcn,  ba§  ba-r-  titib  bcfctjuittcn  würbe,   Ta 

Umrb  fein  naine  geneimet  ^sfiefii-?,  loclc^er  Oom  (yngcl  gcnennct  Umv,  die  beim 
ev  t)n  miitter  Iciöe  cntpfangcn  fönib,  Siicc.  it. 

(HohsdiniU:  Anbetung  der  Weisen.)  * 

iB;.ittr).2,iMi  ^iiv  jeit  bcc-  fonigeö  .'öerobi-j  famen   bic  ÜiVifcn  Dom  morgen  lanb  gen 

;^serufa(em  unb  jprücf;en:  Sßo  ift  ber  nelüe  geborne  funig  bcr  3"^cn'? 

lliib  fie  fielen  ntbber,  betten  ba-^  tinb  an  unb  tl)ettcn  i)[)re  \d)chi  auff 
unb  fc^encEten  i)t)in  golb,  loeirauc^  unb   ntt)rrf)en,  ^Dtattl).  ii. 

(Holzschnitt:   Kindermord.)  lo 

wntui.2,i6fi  .sperobe-j  idjictt  au-j  unb  lice  alte   finbcr  3U  -J?etl)leeni  tobten,  unb  an 

l)l)rer  ganljer  grenk,  bie  ba  jwetjicrig  unb  brunber  Waren  etc. 

Xa  ift  erfüllet,  ba§  gefagt  ift  öon  bem  iprop^etcu  ^\eremia:  3luff  bem 
gcbirge  tjat  man  gct)orct  oiet  flagen-S  \m^  f)cnten-S,  Staljel  bclocinet  ndve 
finbcr  etc.    ^JJiattl).  ii.  i-- 

(Holzschnitt:  Darstellung  im  Tempel.) 

snt.i.'i.u.  Xa  bie  tage  ijfjrer  reinigung  nQc§  bem  gefe|c  'DJlofi  famen,  brachten  fie 

bac'  tinb  3f}tl'ii-J  gen  Jerufalem,  auff  ba§  fie  Ijfin  barftcKetcii  beut  .s^errn. 

Unb  Simeon  fegcnet  fie  unb  fpracf)  jn  feiner  nuitter  lllaria :  5il)e,  biefer 
ift  gefeilt  ]ü  eim  fall  unb  aufferftetjen  Dieter  l)nn  C^fraet,   unb  juni  jeic^en,  2" 
bem  Unbberfi)ro(^en  wirb,  Suce.  ii. 

(Hohschnitt:  Der  zwölfjährige  Jesxs  im  Tempel.) 

siiit.  2, 43.46.49  Xq«  üttb  ;3t)efuC'  bleib  ju  .^erufatem  unb  feine  eitern  WuftenS  nicl)t, 

?tber  am  britten  tage  funben  fie  l)()n  ijm  tempcl  fitjen  mitten  unter  ben  Icrern, 
baC'  er  \fyn  ,5uf)6rct  unb  fie  fraget.  25 

Unb  er  fprad)  3n  feinen  eitern :  äßa-j  iftv,  bac'  i)l)r  micf)  fudjet '.    äBiffet  ' 
t)l]x  nic^t,  bah  i^  fein  mu5  ijnn  bem,  bae  meinc§  Paters  ift?  £ucc.  ij. 

(Holzschnitt:   Predigt  Johannis.) 

Soft.  i,6i.  6?  Wor  ein  menfcf)  Pon  CJott  gefanbt,  ber  f)ie?'  ^vof)anne§,  Xer  fam  yim 

jeugniC',  bae  er  jeugete  öon  bem  lied)t,  ^sol)anni'i  .j.  30 

siit.  3, 3  ;3o^anne§  lam  l)nn  alte  gegenb  bes  ^oi^i^an«,  unb  prebigt  bic  tauffe  ber 

buffe  jur  bcrgebung  ber  funben,  2nc.  n\. 

2  Würbe  difi  ■!  gcnennct  njor  üon  bem  ßngel  cdfyik  6  lamen]  Si^e,  ba  tarnen  cdfylh 
7  nclD  geSorcn  a  ncffifleBotnc  dg  s  tnb  Ijcttcn  cdft/ll,-  12  jt  gon^c  c  jtc  gan^e  dfYd- 

ganzen  «      etc.  fehlt  cdf/ik  13  3crcmia,  bcv  bo  fptic^t  edfglL  11  man  ein  gcfcfjrel) 

geboret,  tjiet  {tagend,  lticinen§  »nb  cdfgil:  SRoc^cl  cdf/ik  15  3Jlottt).  ii.  fehlt  n  17  SJnnb 
bn  df//il.-  18  3^cium  d;/l-  19  ju  'Slatia  feiner  9)!utter  cdfgih  20   ift]  wirb  edfgik 

ju  einem  cdgili  3U  einem  /'  2.9  lougten  cä  f  nic^t  etc.  gik  24  SSinb  e§  tegat  fid^  nod^ 
breien  togen  cdfipk  25  jufioretc  edf^ih  fragte  cdfgil-  26  ift  c?  /"  gcfucot  f)aU  I  cdfgih 
2'J  warb  edfgik  Ser]  2et  fctbigc  cdfgil-  30  »on  bem  Sie^t  jcugetc  edf;/ih  31  gegenb 
Dmb  bcn  3otban  cdfgil-      firebigtc  edfgik 


34.   Sutf)cr*  «IJnffionat.  463 

(Holzscliiiltt:  Christi  Taufe.) 

oeiii§  tarn  am  &al\ka  an  bcn  ;äorbQn  311  2iol)önne,  baiS  er  fid)  tcuffcns'iattii.s.n.ict. 
licffc.     lliib  [ii\e,   ba   "waxb  bcv  ^t}md  u6cv  i)f)m  auffgetl^aii ,   itub  ^otjanne-S 
fat)e  bcn  cjcift  Ciottc-?,  fllcic^  al§  eine  tniibc  t)cra6  fnrcn  imb  auff  l)f)n  fomen. 
5  Uiib  fil)c,  G'iiic  ftimmc  nom  f)l)incl  trab  ipxadj:    Iah  ij't  mein  lietcv  Jon,  an 
bcm  \ä)  lnolgcfallen  habt,  Wait.  iij. 

(Hoksclmitl :   Versudiiiiig.) 

Ta  toorb  3{)ciu§  öom  geift  t)nn  bic  Hniftcn  gctricticn,  auff  hab  cv  Ucvfud^t  »latiii  4, 1 
tturbe  Dom  teuffei  etc. 
jo  65  ftcljct  gefc^rtebcn:  Ser  inenfd)  lebt  nictjt  allein  ht-2  brob§,  fonbern  attittt).  4, 4 

QÜer  iDort,  bic  auc'  bcm  munbc  (^)ottcc'  gelien. 

(fs  ftel}ct  gcfc^ricben:    Xu  fnlt  anbeten  Sott  beinen  .'öevrn,  unb  l)l)mc  *;..tiii.  4, 10 
QÜcine  biencn. 

65    ftcbct   gcfd)rieben:    Xu   folt   @ott    beinen   öervn    nid)t    ticvfncijen,  i';attr).4, 7 
'5  51fattf)ei  .ij. 

(HohschnHt :  Eodizeit  zu  Cana.) 

3f)efu5  loavb  auc^  gelabcn  juv  ^oc[)3eit  mit  feinen  iungern,   Unb  ba  fie-x».  2, 2f. 
nid}t  mein  l)attcn,  fprad)  feine  mnttcr:  Sic  fiatcn  feinen  mein. 

(5in  iglic{;ev  mcnfcf)  gibt  ^um  evften  bcn  guten  mein,  unb  barnad},  lüennjoi).  2, 10 
«>  fie  tvunden  morben  finb,  bcn  geringern,  3o't)in-  iJ- 

(HohscJmiit:   Johannis  Tod.) 

5)crobe-j  begieng  feinen  iar  tag.  Xa  tankt  bic  toc^ter  bcr  .^erobia-i  furwaiiri.  14,  c-n 
l)f)m,  Unb  .Sjerobcl  Oer^ies  mit  cim  cibe,  Gr  molt  t)l)r  geben,  ma-i  fic  fobbern 
mürbe.  Unb  aU  fie  äuuor  oon  l)f)rcr  mnttcr  mor  jugeric^t,  6j.nad^  fie:  &\b 
2*  mir  bac-  Ijcubt  ^ofjanni»  bcS  teuffcrs  l)er  auff  einer  fc^uffel.  Unb  er  frfjtdt 
f)in  unb  tice  3oi)nnnc§  cntbcnbtcn  ijm  gefengniC',  unb  fein  bcubt  marb  bev 
getragen  l)nn  einer  fc^uffcln  unb  beut  meiblin  gegeben,  ^]lattl).  riiij. 


2   fid^  6on  jtn  cd/'</il-  3  liefle  de.  gik        t^et  fid^  bcr  |)iinet  ouff  66er  jm  cdfyik 

4  erob  cdyd  ouff]  stier  cdfyik  ö  I^erai  f  6  htm]  \miäjtm  cdiji  icetlic^Eni  /'  6'  getrieben] 
gefurl  c  gefürt  ti/y»'/.-  8jO  er  Bon  bcm  Seiifcl  ucrfuc^t  cdfuik  9  etc.  fehlt  cdf  10  tom  SBrob 
oQcine  ("oHain /")  c<7///?7-  n  aller]  Bon  einem  jglid^em  (oinctn  tjegHid^em /' jglic|en  1)  ed/V/iV,-  ba§ 
burd^  ben  munb  cdfr/il;  ge^ct  cd;iik  geet  f  läTOott^cj  om  .iiij.  a  ÜKottb-  4.  cdfijikm  Mattli.  14.  )i 
17  3^efu§  Bnb  feine  3""S"  worbcn  (Würben  /}/i/)  oud^  ouff  bie  ^ocbjeit  geloben  cdf'ßl-  17,18  ba 
e§  on  Söein  gebroc^  (geprodti  /),  fpricf)t  bic  3Jlutter  3t)efu  ju  jm  cdffd;  18  feinen]  nid^t  cdfgih 
19  Sbnman  c  Sebcrmon  d/ji7.-  bcn  fehlt  cdfijih  bornod^  fehlt  cdfgik  19,20  In  mn  folgt 
Joh.  5,  6—11  im  Wortlaut  der  Vulgata  20  ben]   oB  benn  ben  cdfgik  22  ffia  5ierobe§ 

feinen  aor^loge  Oorätog  gik)  begieng,  So  tonnte  (tonnet  /")  cdfgik  bcr  fehlt  f  2.3  jncn. 
S:a§  gefiel  §erobe§  wot,  Sorumb  Ber^icl  er  jr  mit  cdfgik  24  augerid^tet  Wor  cdfgik  2ö  mir 
^cr   ouff   eine  Sd^uffet  (Sd&uffcl  fgik)   bol  cdfifik  25J26  »nb   bcr  .ßtnig  (flünig  f)  worb 

troWrig.  2od^  Bmb  be?  ©ibc?  mitlen,  Bnb  ber  bie  mit  jm  ju  tifd^  foffen,  befolg  (befalc§  /'  befolgt  /.) 
Ki  jr  3U  geben,  »nb  j^idtet  ^in  Bnb  ent^eu^te  (ent^ouptet  /)  cdfgik  26  ent^eubten  fehlt  cdfgik 
27  Snegbltn  cdfgik 


464  i8etbüti)lcin.    ly'22. 

(Hohschnitt :   Heihing  rfcs'  Bliiiilcii  und  Enceckini;/  Lairiri.) 

sut.  18,35.38  2a  Os^cfu-i  i"il)c  3"  vV'i'icijü  fain,  jiid  ein  dUnbcv  am  lueiv  iinb  niffct: 

3ii)ciii,  hu  füll  Tauib,  erbarm  biet)  mein  etc.     Siice.  rnüj. 
;u.ii.u,wi.  «f.  ^{)efu!j  fprac^  311  'JJtartlja:    ^^^d)   bin   bie  aufferitcr)iiu9  uiib  bao  leben. 

2Bcr  an  mic^  gletobt,  bei  luirb  leben,  ob  er  gletc^  ftnrbc,   llnb  Iner  an  micl)    ■• 
glelnbt,  bcr  loirb  nl)mer  metir  ftcrbcn.     Ta  er  ba»  gefagct,   ricff  er  laut: 
Safarc  tont  Ijerauc^,   llnb  ber  Hcrftorbene   fam  lieranö,  gebnnben   mit  grak 
tiidjcrn,  ^ofian-  ?i- 

I  Hohschnitl :    Kinjiiii  um  I'iihiisonnidii.) 

w.ittij  21,5. 8i.  jgiigt  ber  todjter  ^\m\:  Sil)c  bein  tonig  fompt  jn  bir  fanfftmntig,  nnb  '" 

reitet  auff  eljm  füllen  ber  laftbarn  efelinn.  '^tber  Oiel  liold-5  breittet  bie  tleiber 
anff  ben  tueg,  bie  anbern  t)iett)en  ,3lneige  unb  ftrelreten  fie  anff  ben  locg.  jDas? 
üold  aber,  ba§  Por  gieng  unb  nadj  folget,  rieff  unb  fprad):  §oftanna  beut 
föne  S'ouib,  gebenebeijet  fei),  ber  ba  lompt  l)m  namcn  beo  öerreu,  .'öofianna 
l)nn  ber  liobe,  ''3.">cattl).  yri-  '' 

( Hol:aclinitt :  Jesus  irdscht  den  Jüngern  die  I'^iiße.) 

3oi)  13, 4i.  3il)ei"ä  legt  ab  feine  fleibcr  unb  nam  einen  fdjurti  unb  umbgiirtet  fid). 

Siarnad)  goö  er  ttiaffer  l)nn  ein  berfen,  l)ub  an  ben  iuugern  bie  fuffe  ^u  luaffdjen 
unb  trnrfct  fie  mit  bem  fd)iirlie  bamit  er  umbgiirtet  mar,  ^sofinu.  ruf. 

(Jlol-scini.itl:   Abeiid/iiahl.)  20 

i'iir.  22,  i6.i9i.  „it)efuÄ  fprad)  ^n  feinen  iiingern:  ''3)iirf)  f)at  l)erlilid)  l'erlanget  bi-J  ofter= 

lamb  mit  eud^  ju  effen,  elje  benn  irf)  lel)be. 

llnb  ha  fie  äffen  nam  of)ff"'-'  haö  brob,   bancEt  unb  brad^«  unb  gab§ 
ben  inngern  unb  fprad):    ^Jieiuet,  effet,   ba-S  ift  mein  leib,     llnb  er  nam  beu 
filtf},  bancft  unb  gab  l)l]n  unb  ipxaä):  S^rinclet  alle  barauv,  baS  ift  mein  blnt  2.'. 
be§  netoeu  Slcftamcnt«,  bas  üergoffen  Uiirb  fnr  cud)  ^ir  Vergebung  ber  funbeu. 
Solche:?'  tbut  .^u  meinem  gebedjtuii?. 

<  llohsi'liiiilt :    (hflisrinunc.) 

iijioiti),  2(;,3Gfi.  CvlKfui'  öiciifl  l)inano  mit  feinen  iiuigern  über  ben  bad)  ii'ibron,  ba  Umr 

ein  garte  etc.    Unb  nam  ,^u  fid)  ''|H'tron  nnb  bie  ,]loeen  föne  ^Vbi'bci,   fieng  :;o 

1 — 8  fehlt  cdlijU,-         :>  \int(  Olli  .sl'iij.  «  Tjü  et  liu-ies  eius  fudario  erat  ligata  m« 

]<)  fiünig  /"  bir]  mit  /'  II  einem  tejct,  öiib  nuff  einem  guttcn  (güUcn  dfil.)  cdfißk  12  bcm 
wese  (1.)  l  "(imm  f  Ijieficn  dijik  .Sroeige  Hon  bcii  SScumen,  onb  cdfyih  13  ricff]  fd^vei; 
cdfffik  14  ©cloBct  cdfyik  jnn  bem  cdi/ii-  17  leget  feine  fllcibcv  nie  cdfyik  19  trüdiiet  /' 
27/22  3I)cfu§  bis  teljbe  fe/ill  c  22  Succ.  22.  dfyil;m.n  24  bell  (I.)]  feinen  cdfyil;  5iemet 
t]'m  fdfißk  24125  leib,  bet  fut  (fi'iv  di/il.)  encl)  gegefccn  luirb.  ©oldji  (gollid)!!  /'  ®olä)i  /.) 
tl)ut  ju  meinem  flebed^tniö  (flebecfjtnufi  /'.  Seffelücn  glcidjcn  nam  er  audj  bcii  ,(li'tc§,  nuc^  bem 
V'lbenbmot  cd.i}/il:  25  ij^n)  jn  ben  <•,//;///  *J!cmet  l)in,  »nb  trinctct  cdfi/il:  2,'>l20  3)icfcr 
Hdä)   ift  ba§  ncwe  leflamcnt   jnn  meinem  falut,   ba§  fiti:  (für  d)  tui)  cdfi/it  26  fnr  euc5 

fehlt  cdfuik  27  tf|ut,  fo  offt  jr§  trinctt  cdfjik       TOatt^.  26.  ÜKav.  14.  «u.  22.    1.  Sor.  11. 

cdfuil-  Mattli.  26.  hucx.  22.  m  Mattli.  26.  Luc;u.  22    1  Colin.  11.  n  SO  etc.  3oi  13.  c  etc. 

So^on.  18.  dfjjihmn  $etrum  cdfijil  301406,1  »nb  fieng  an  jii  traluren  enb  311  jngcn.  ®n 
fliroi^  3^cf"S  rdf:/il,' 


M.   \.'utl)cte  ^pnjfioiml.  46ö 

nn  tn-tvi'ibt  ',11  iciu  imb  \c[C\m,  iiiib  flu-acf)  \\\  Ulm:  llicinc  ieclr  ift  lu'tn'itit  bii 
an  bcn  tob,  "JJinttljci  rmj. 

@§  crfc^cin  t)()m  aOcv   nii  lviu\i'l  ihhii  l)i)nu'l  iinb  ftcvctct  i)t)ii.     llnb  C'j^Jni--'i,4:if- 
fnm,  boÄ  fr  mit  bcm  tobe  vaiui  iinb  betet  Ijefftiiicv.    Cv-ö  Imivb  aber  fein  ']d)\wk 
.'.  niie  bdito  tvoiiffeii,  bic  fielen  anff  bie  erben,  ^uce.  rrii. 

(Hohschnitt:    Gefaniicnnahme  Jesit.) 

?(ts  ,V)ciny  nocf}  rcbet,  Sifie  ba  fatn  ^nbaS  bcr  '.toeltfen  einer  nnb  mit '«01111.20, -irff. 
l)l)m  eine  flrofje  jcf;ar  mit  jei)toerbten  nnb  mit  ftanflen. 

Unb  ber  üevrt)ctcv  l)ntte  i)l)n  ein  yic^en  gegeficn  iinbpieiaflt:  ißelri)en  id) 
10  fnifcn  mcrbe,  bcr  ift«,  ben  grcifft.    Unb  alo  Imlb  trnt  er  ^n  oiliefn  nnb  fpnid): 
05ott  grnffe  bid)  ^Habbi.  nnb  fnffet  l)l)n. 

(Ho/:scl(iiitt:   Jesus  i-or  Kaiplias.i 

Tn   traten  fie  liinjn   nnb   griffen  ;^'()efnm  nnb  fnrcten  i)l)n  ',nm  l)ol)en  ■"uuf.n,4G..'.3.r.5 
priefkr  (niiplja-j,  bal^in  fid)  bic  jdjrifftgelertcn  nnb  (^Iteften  Oerfamlet  l)atten. 
1.'.  Tic   l)0^en   Jjrieftcr    nnb  (Jlteften   nnb   ber  ganlie   ratii  jnd)tcn    falfdje 

gc^cugnic'  mibcv  3t)cj"i".   i^ii^"  fi^'  W^  ]'""  tobe  bred)ten,   Unb  fnnben  feincv. 

(Hohschnitt:  Jeus  ror  Pontius  Pilatus.) 

3)c§  morgen»  t)ieltcn  alle  fjofic  pviefter  nnb  (vlteften  i)m  Vold  einen  rat  s?nt.  22,  c.« 
nkr  C^f)ci"l".   baö  fie  lifim   yim  tobe  fiiitffcn,  Unb  bnnbcn  i)t)n  nnb  fnretcn 
20  ijtjn  l)in  unb  nbcrantmortcten  l)l)n  bem  l'anbpflcger  '4>ontio  'IMUito.     Unb  bcv  i'ut.  23, 1. 3 
Sanbpflcger  fraget  ijlm  nnbfprad):  'i^iftn  bcr  i^vuben  fontg?  3M"'-' ober  fprad) 
^u.  t)i]m:  Xu  fagcty. 

■J  an]  in  //iV.  2ob,  !C.  c/ll-  :i  cvfiiöicn  dk  crjrfjin  ///  S  a  piincipibus  racenlotuni 
et  seiiioribus  pupuli  iiiilJi  mn  »  I)ctt  /'  10t  11  jproc^ ,  öcgtuffet  iScgviiffct  df'/d)  jciftu 
9Ja66i,  Snb  fufjet  (tüfict  />/i7,-)  jn.  3f)eiu§  abfi  fprac^  ju  jm,  5lJ!cin  Steunb,  luntumB  iiftu  tcmien '. 
ta  traten  fie  ^inp,  unb  legten  bic  Ijenbe  (ftenb  /')  on  3t)efiim  »nb  griffen  jn  (jn  etc.  'd\  2n 
ucrlicfjen  in  alle  junger ,  ftnb  flogen.  51!att^.  26.  cdfuik  Et  ecce  nmis  ex  Ins  qui  erant  cuiii 
lefu,  exti'iidoiis  niüiunn,  cxemit  gljulifi  l'iuini,  et  percntie.s  feruura  principis  facerdotuin,  aiiipu- 
taiiit  aui'ii'nlaiii  uiiis.  .Xfattli.  26.  mn  Vi  Sic  aicr  S^cjum  gegriffen  fjattcn  (fietten  /'l,  fnretcn 
(füreten  dil.-  fürten  /)  jn  ju  bem  cdfyi/c  14  fid)  fehlt  al/ijil.-  II  lö  jid^  Bevfamtct  fjattcn 
(fitttcn  /').  5lettu§  oljcr  folgctc  jm  nac^  »on  fcrncä  (fctren  /'),  6i§  jnn  ben  $a[[aft  be§  ^o^m-- 
prieftcr?,  Bnb  gieng  (giengen  :/l-  giengc  i)  Ijinein,  unb  folite  (fa^t  /')  fid^  ücl)  bie  Sned^te  (fnedjt  / ), 
?tuff  ba§  et  fe^c.  Wo  es  ()inon.j  iBoltc.  Sic  rilfffil.-  15  pxic^tn  aber  »nb  cdfi/il.-  lO  jcugniä 
rd;/il.-  jeiigfnuß  /'  anff  baä  fie  in  tobten,  Iinb  fnnben  (ein§.  SJnb  roic  wol  nicl  fatjcfjcr  B'ngtn 
crju  (^erju  /)  trotten,  fnnben  fie  bocf)  teine-3  (fain§  /).     Slatt^.  20.  cdfyll-  IS  oder  f)ieltcn 

rd/'i/il.-  bic  etteften  bcä  »otdE§  cdfyil.:  H)  fie  jn  tobten  cdfuilc  jn,  füreten  .'/'/•  -^"  »6et= 
nntttjorten  adik       jn  ben  c       !)!itato  etc.  .'/('/.■  2-2  fogeft§  o.      fageft?.     33nb  ba  er  »erllagt 

warb  »on  ben  .tioficnpricftern  imb  («-(teften,  antwortet  er  nit^tä.  ®a  fprac^  $itotu§  jn  jm, 
.t)örcftn  iöörcft  bn  f)  nirf)t,  wie  I)art  fie  biet)  ocrltagen':'  l^nb  er  antwortet  im  nic^t  auff  ein 
Wort,  ?Uio  bal  firft  onrt)  bcr  Sanbpflcget  jeer  uernninbevtc.     lOtattl).  27.  cdf'jil 

Sut{)crä  ai>crfe.    X,  2  30 


466  £öctl)ürf)[cin.    1522. 

( lliil:<ihiiitt:    (!(i/iftii)iri.l 

i'iif.  23,  i:i  IG  Ta  vicff  ^Mlatiiv  nbcnnal  uiib  uuiltc  Oslicfum  Uio  Infieii  imb  fprari):  >\d) 

fiiibc  fein  lafadjc  bco  tobcc'  an  t)l)nt,  barnmb  mil  icf)  l)t)n  jiidjtiflcii  iinb  lov  Iniicn. 
?ofi  19, 1  Xo  nain  '^»tlatnä  ^Ijcfum  uiib  gcifjelt  ijfjn,  ^sotjan.  vir. 

( Hohschnitt :  Die  Kricgskiiechtc  kfi>)ini  Jcsiidi.) 

TOiiitii.  27,  sTii.  Xa  nomcu  bie  fvicgc^fnec^te  bc«  Sanbpfleger«  ^ticjniu  ]n  jid)  iju-i  rid)t= 

l)au5  unb  famlctcu  über  l)l)u  bie  flunl'.c  fdjnr,  unb  logen  l)f)n  auy  nub  Icj^tcn 
l)f)m  einen  piirpnr  nuintel  an  nnb  fknfjten  eine  bovne  fvnne  nnb  fal'.ten  fie  anff 
fein  l)enbt  nnb  ein  rl)ov  l)n  feine  red)te  Ijanb  etc. 

(Huhscluiitt:    l'iliiliif!  ~cii/l  Jesuiii  (hm.   Volh:) 

>ii.  i9.4i.  Ta  gienfl  '^•'ili'itnc-   Inibber  Ijevaug  unb  fprndj  ^n  l)f)n:    Setiet,   ic^  fuve 

t)l]n  f)evan5  ,]n  cnd),  bai-  l)liv  erfennet,  ba§  id}  feine  id)ulb  an  l)f)m  finbe. 

'^Kl'o  gienfl  3')tjiiy  l)evanc'  unb  trug  eine  borne  frone  nnb  pnrpur  fleib. 
lliib  er  iprad)  ^u  \)i}n:   iSefjet,  SBeld)  ein  nienid). 

(Hohschnitt:  Pilatus  icüscht  die  Hiinile.) 

a'Mtiti.27,  ä4f.  Ta   ater  '^Mlatus  fafie,  ba>J  er  nidit-:?  fcfjaffet,  fonbern  niel  ein  iiroffer 

getnnicl  Iparb,  '•Jhini  er  liuifier  unb  liniid)  bie  i)enbe  für  beni  luikt  nnb  fprad): 
od)  (nn  nnid)i'ilbifl  am  btut  biefeö  9ered)ten,  Set)et  l)l)r  ,',n.  Ta  antlnortet 
bas  gantie  Holet'  unb  jprarf):  ©ein  hlut  foute  über  uno  nnb  nber  unter  finber. 

(Hot:sch iiitt :   KreazIrniiHtij. ) 

s>;,iti[).  27,31  Xa  fie  l]l)n  Perfpottet  I)atteu,  ',ogeu  fie  t)t)nt  ben  mantel  an;-  unb  ,iogen 

l)l)ni  feine  fletber  an  unb  fnrcteu  l)l)n  l)iu  bad  fie  ijfin  crenljigcten. 

5011.11,17  Hub   er   trug  fein   creniie  nnb   gieng  l)inau--  ,',nr  ftette,   bie  2d)ebbe[ftet 

tjeifft,  anff  (ybreifd;  (^olgatl). 

{Holzschnitt :    Christus  irint  iiiis  Kirit:   f/ciiin/r/l.) 

5dim9, i8f.  ?llba  ereuliigeten  fie   l)l)n,    nnb   mit  Xfym  3iocen  anbcr  ;,u  beiben  feiten, 

TOnrf.ir,,  2s  ^sfiefnm   aber   mitten   l)nne.     Unb   bie  fd)rifft   ift  erfnllet  bie  bn  fagt :    iSx  ift 
unter  bie  ubeltl)eter  gered)nel. 


2  abnmai  ju  juen  ;/ik      'wxad),  Sßa-j  l)at  bi-iui  (bnim  /)  bicjci  uuclg  nctl)<in  (cu'tl)oii  /'"l? 
3(()  cdfyik  o    laffen.    l'uc.  23  (22  /)  cdfyil:         ^oftauniä  nm  .j-ij.  a  fehlt  f  c  \nn 

bn§  cdfi/il;  S  X^uxpcx  i/i        böriicii  c    bunic  dfi/ik  9    l)niib.     SBiib  tifiiflctoii  bif  .ffiiie   fuv 

^uov  /)  jni,  Pnb  jpottotcii  jn,  inib  ipvariji'ti,  O^iocivi'iffft  ji'iftii  (jfljoft  bit  /)  ^lititn  (bov  ijübcit  i/il) 
.Uonifl  (Silben  Siünia,  /),  «nb  jpi'ictm  jn  nn.  ä>nb  mimeii  bns  9(l)ov,  unb  |rt)(nBen  bnmit  fein 
.^■^rntit  O^oupt  f).  aiiattl).  27.  cdfyik  etc.  Mnttli.-ci.  27.  vi  Et  gemi  lli>.\o  ante  enni,  iUu- 
ilebaiit  ei,  diccntes.  Aue  Rex  iudiuoriim,  Kt  expiientes  in  i'iini,  uccoperunt  arumliuem  et 
perc.uciebant  caput  eins  Mattli.  27  n  i:i  bovncn  cd/';/k  bovnc  (  14  fpvi(i)t  cdfyik  53Jcnjrt). 
%a  in  bie  .^o^cnfvieftcv  tnb  bie  Sicnov  jaljcn,  frf)vicn  fie,  Bnb  fpradjcn,  ßvcutiicic,  Cvciiljiflc. 
3of)an.  19.  cdfyil:  M  uid]  bng  liict  cdl''/il:  W  an  bem  (/////.•  /.'*  tinbev.    5J!«ttl).  27. 

cdfyilmn  •>!  Sönb  ba  cd;/il:  Snb  bo  /'  -J'J  tjljni]  jn  c  cvcnliinetcn.  3Jiattf).  '21.  cdfyil: 
crucifigerciit.  Mnitli.  27  mn  23124  bie  in  Ijcift  Srt)cbbcll"tct,  Wcirtje  Ijcifjet  nnft  fibveiirf)  Wulciiitlin. 
cdfyil:       S"')-  19-  cdfyihan  20  Ju]  nnff  cdf         27  june.  S"')«"-  l'J-    S'^  """-'b  cdli/il:  lefiini 

loli.in.  I  f).  Kt  im|ileta  ma     ift  fehlt  cdfijil:     2'S  (jetccfjnct.  9Jlav.  Ib.'cdfi;  gevec^ncl  luotbcn,  'Dlavc.  lö.  l: 


M.   Siit^cr?  ^nificiinl.  ICÜ 

'l^tlotiis  aBer  fd)vei(i  ciiu'  u6cv)ri)vifft  niib  fdU  fic  niiff-J  aTiilu\  iiiib  iiuiv 
neid)ricben :  ;\l)cfiiv  non  ".Uajnvctl),  bev  Osi'^c»  fimig. 

(Holssch  n ilt :  Kren: igii nq.) 

Unb  eä   Umv   um6  bic  fccfiftc  ftiiubc,  itiib  ftc  cvciilügctcn  l){)ti.     3f)cfi''5  ^'"'^'- ^* 
5  o6cr  fpvQ(^:  3.Hitcr  Dcrgib  Dlm,  bfiin  fio  Itiiifcii  niiüt  itm?  fic  tl)im. 

Unb  Oil)cÜi-^  if^i'fi)  akvmnr  mit  lauter  fti)mmcn:  'initcv  ijn  bcine  l)eiibc -»'•  a  j.; 
befcll)  t(^  meinen  gcift.     Unb  <\[-:  n  ba§  gejagt,  gab  er  ben  geift  auff. 

(Hohscli  n  ilt :   Kivuzabiialiiiic.l 

Unb  fehet,  (^in  man  mit  namcn  rsoicpl)  ein  rabficrv,  bcr  Univ  ein  gutcv"»'  -'^^-on- 
10  frumev  man,  bev  Ijatte  nidjt  bcunlligct  iinn  l;l)rcn  vab  unb  Ijanbtl,  bev  lonv 
tion  ?(vamatliia  ber  3uben  ftab  unb  tpattet  auffö  veic^  CMotte-J,  bev  gieng  ju 
'^Mtato  unb  bat  umti  ben  leii^nam  olKt".  ""b  uam  lilin  nb.  tnicfelt  i)lin  iin 
ein  linmab. 

(Hohschnitt:   Gi'abhgaiiij.) 

••■■  Xa  namen  fic  ben  (cicf)nam  oiM»  ""i^  fninbcn  l)Tin  mit  leinen  tudjcvn  >'M9.«)ff- 

unb  mit  ben  fpeceveljcn,  mie  bic  o"^^'"  Pflt^i^tn  \u  bcgvabcn. 

G-!'  loav  abev  au  bev  ftete  ba  ev  gccreul^iget  ttiarb,  ein  garte,  unb  Dnt 
gavtcn  ein  neioe  grab,  l)nu  nie(d}cm  nicmanb  l)be  gelegt  timv.  Xafclbv  bin 
legten  fic  Si'iciu'n/  ^ic  iveit  ba-J  gva6  nabe  Uvir,  umb  bc«  ruft  tago  nnllcu 

-■0  ber  ^vhtn. 

(lluh^ihiiill:   Aii/'ersicititiitj.j 

"Jlbcv  an  bev  Sabbatljev  tage  einen  bc-j  movgcn-^'  frut)e  gefd;ad)  eine  gviiffcOTnuti.2s,i-4 
erbbcbnng.     £enn  ber  Sngcf  be§  .öevrn  fnv  Dom  f)i)mel  t)erab,  trat  Ijin^n  nnb 
lual^ct  ben  ftein  »on  be-ö  grabe-i  tliür  unb  jatU  fid)  barauff.    Unb  feine  geftalt 


J  OBetfd^rifft  cdf'iji       auff  baä  ;/ik  2  3ol)an.  19.  cdfyi/cnm  4  fextn,  et  teiiubnu 

facta'  funt  fuper  univeiljiiii  terr.im  ufcß  aJ  lioiä  iionam.  Kt  dicebat  mit  .5  l'aciunt.  Luc.  23.  n 
t^un.  Siice  23.  Sa  fic  in  abev  gecveiitjigrt  l)attcii  (.Ijettcu  f),  tcitctcn  jic  feine  flcibev,  Unb 
loorftcn  (loutftcn  nHi"}  hai  los  bavumli,  'Äuff  ba§  eifüllcl  wuvbc  (louvbc  (l;/'d)  bos  aefaflt  ift  biird) 
ben  ilJtopfjcten,  Sic  l^abcn  meine  fttcibct  imtev  fic§  geleitet,  unb  \ibtx  mein  gewanb  tjaben  iic  bn? 
Sol  geworffcn.    ^!att^.  27.  cdfyü:  6j7  ticff  taut,  bnb  tfvad^.  Sätet,  3cf)  6eiet^  (befild^  /' 

befet^c  i)  meinen  Seift  jnn  beinc  l)enbe  (§enb  /)  cdfyil;  6  ftim  a  7  gefagt,  Dcrfc^ieb  et. 
£'uc.  23.  cdfiß;       expirauit.    Luce.  23.  »J)i  .0  fi^e  cdfßk         11  Stvimot^ia  cdfifik       Stab 

bct  Süben  Oubcn  /  1,  bet  aud^  ouff  ba«  veit^  ©ottc«  rtottet  cdfu'ih  l'IS  Icib  S^efu.  Suc.  23. 
Sa  befall)  (bcfatt^  /'  befaßt  7.)  "iUtatu?,  man  folt  in  im  (jm  jn  ßlc)  geben.  Snb  3ofefl)  nom 
ben  Ccib ,  »nb  »idtelt  (widEetct  i)  in  im  (in  dfyik)  ein  tein  Simuanb  (Scinrtabt  / ).  9)iatl5.  27. 
e§  !am  aber  auc^  Siicobemu^  bet  »otmot§  bet)  bet  no^t  ju  ^fit\u  fomen  tnat,  unb  fitad^te  Ü)l5ttf)en 
tinb  Sltotn  »ntetnanbet  (ainanbct  /'),  bei)  tjunbett  (ifunbcn.  So^on-  19-  edf/pk  13  Dndonc. 
Luc«!.  23.  mn  15  mit]  inn  cdffpk  10  unb  mit  ben]  mit  cdf'/!k  IS  loel^b?  c  ltie[t^e§ 
dfyik  19120  »mb  be§  SüftageS  roitlcn  bet  3iiben,  bic  tocit  boä  ©tob  na^c  mar.  3o^on.  19. 
rdfjik  20  lefuni.  loliaii.  19.  mn  22  %m  abcnb  oOct  be§  Sabbat^^  feiettog§  (fcljttagl  /  A:), 
weldjet  (mcttic^et  f)  anbricht  om  moigen  be§  ctften  tage?  (tag§  /'  iteicvtogca  yll)  bct  (be§  /) 
Sabbaten,  tom  3«atia  «Btagbatcna,  imb  bic  anbcv  9)!atia  ba§  ßtab  lubefcbcn  iPnb  fi^c,  e§  gefc^aii^ 
cdf;/ik  23  etbbeben  cdfV/lk        fut]  fttm  cdfyik  24  Waltjclt  r        Don  bet  tl)ur  (3f)i'n 

dfyik)  cdfijik 

30» 


468  93ctlnid)lcin.    15'2'2. 

Imu-  luie  bcv  blilj  imb  fein  flfib  UH'ic-  nie-  bcv  irimce.  Tie  l)iitcv  aba  cviri")vorfeii 
fitv  fiirdjt  unb  irurben  als  Ivevni  fic  tob. 

(Holzschnitt:  Dir  Friiiu-n  am  Grabe.) 

watii)  2s,5-7  5(6er  bcr  G^ngcl  fprad)  511  bni  Uunbcni:    mu'cf)tct  ciicf)  nufjt,   ^"scf)  loci?- 

biU'  l)l:)r  ^^tjefiim  beu  gecrciitiigctcn  jiidjt.  Gv  ift  nid)t  tjie,  l^v  ift  auffevftmibeii, 
löic  er  gejagt  :^at,  fompt  {)cr  unb  fe^ct  bie  ftctc,  ba  bcr  .&crr  hin  gelegt  uuiv, 
llnb  9cl)ct  fi-iinetl  fiiii  uiib  fagctg  fciiicit  tuiigcvii  ba-j  er  auffcrftanbeu  fei)  luui 
ben  tobten. 

tHohschnitt:  Je.fKS  erscheint  Maria  Mai/dakiia.) 

:<oii.  20, 11  ff.  'iJfaria  ^Jfagbalena  ftunb  für  bent  gra"6e  unb  Ineinet  brauficii.     Spridjt 

otjefiiö  511  t)i\x:  'iücib,  SIIhIv  loetncftu^  äBcn  fitd)ftu?  Sie  meinet.  eS  fei)  bcr 
gartner,  iinb  fprac^:  .Söerr,  tjaftu  l)t)n  locg  getragen,  fo  fage  mir--.  3l)einv 
fprac^:  iHaria.  la  fprad)  fic  ]u  t)t)m:  ;:){abbnni,  ba-i  dcift  'Dlleifter.  ;\licfuv 
ipxaä):  9inrc  mid;  nidjt  an,  -Tcun  id)  bin  nodi  uid)t  auffgefaren  jn  meinem 
ä>atcr  etc. 

CHoV.schiiiti :   ,/(;.s((.<  leigt  sicli  Thonuis.) 

:?oii.  20.  sei.  llnb  über  ad)t  tage  loaren  abcrmal  feine  inngcr  brennen  nnb  Il)oma-j 

mit  i)t)n,  ba  fam  .^ficfu-j  ba  bie  tl)ur  licrfd)loffen  toar,  trit  mitten  ein  nnb 
fprid)t:  m'ibe  fei)  mit  cnd).  Tarnadj  fprad)  er  ]n  2l)oma:  ^Keidjc  l)ev  bcincn 
fiiiger  unb  fit)e  meine  l)cnbc,  nnb  rcid}e  tjcr  beine  Ijanb  unb  lege  fic  t)nn 
meine  feilten,  nnb  fcp  nidjt  nnglcmbig  fonbcrn  glelnbig. 

(Ho!:xcli)iilt :    Hiiiunelfulirt. ) 

OTnti.  IC,  u-19  Unb  ba  fic  ^u  tifd)  faffcn,  offenbaret  er  fid)  nnb  ftvafft  t)l)rcn  nnglaloben 

nnb   fprad):    ©e'^et  l)in   pnn   alle   Inelt  unb  picbigct  bav  Cniangelion  allen 

1  erfc^radcn  cdfijik  >  njovcit  cdfuil:      *J)latt^.  28.  cdfylJcm.  4  fpra^]  antroottct, 

»nb  fpratf)  c(//ji/.-  6  fifjet  ,2  §6rv  gelegen  ^at  <-(i/;///.:  r  eilenb  eiZ/.'/iVc-  jaget  eä  «//y;/.-  fei)] 
ift  cdf  T'jS  dicitc  difcipulis  eins,  qui.i  l'iirre.xit  vi  occe  praredit  uos  in  Gaülffi.im,  il)i  eum 
iiideliitis,  ence  prse.dixi  uobis.  n  s  tobten.  Siib  jifje,  6r  loirb  iuv  Iviot  /')  cuc^  (jingt^fn  i"" 
©alileom,  So  »oevbct  jt  jn  fe^en,  ©itjc,  3^  ()Obä  eud)  gejagt,  cdfyik  ffllott^.  2S.  cdfifikmn 
10  üHabalena  ;/  fcldi  um  brouijen,  k.  cdi/il-  barouijen,  !C.  /'  12  fptad)]  ipvi(f)t  ju  jm  cdfyik 
12:13  mir,  ido  (roa  /)  fjoftu  jn  I)inge[egt,  fo  reit  i^  in  ^olen.  ©pvictjt  ^tjcfuä  ju  jv,  9)!ovia. 
%a  toantc  fic  fic^  »mb,  tinb  f(ivtc^t  ju  rAlfyil-  1314  Sfi-'irfjt  Sflffu-S  ju  fr  cdfyih-  lö  etc.] 
®e!jc  aber  l)in  ju  meinen  3Jrubern,  Bnb  fage  jiicn,  !^äi  fave  anff  ,iu  meinem  äSatev,  »nb  ,iu  eloreni 
Safer,  JU  meinem  Sott,  bnb  in  ewrcm  ®ott.  9Karia  3JiügbaIcno  fonU't  (tömpt  d;/!IA  trnb  »cv-- 
funbiget  (»erti'inbiget  dfyil.)  ben  3Üngern,  3d)  t)ab  ben  ^iGrrn  gejefjen,  unb  iolc()s  (jollid)?  /)  ^nt 
er  JU  mir  gcfagt.  ^o'ion.  20.  cd/}/ili  \':ule  autwn  ad  IVatrcs  ineos,  t-t  die  eis.  .\fccndi)  ad 
patiem  incuin  et  patrem  ueftruni,  Denen  nienni  et  Deum  ueftruui.    loliaii.  20.  mii  i.S'  ba 

(am]  flompt  cfStompi  dißk  roatcn,  »nb  cdf:iil;  li)  fprac^]  fpric^t  cdfi/ih  19130  beinen  i  beine  /. ) 
finger  ^er  cdf>/il.-  20  5anb  Ijer,  Dnb  cdfi/ih  27  gleubig.  S^omoS  ontluorlet,  »nb  fprad^  ju  jm, 
9)!ein  §Srr  Bü  mein  Sott.  Sprirfjt  3f)fiii3  3"  j'" ,  Sielueit  bn  mid^  geieljen  fiaft  2fjoma,  fo 
gleubeftn  iglauift  bu  /  i.  Selig  jinb  ijeinb/),  bie  nirtjt  fc^cn,  »nb  büd)  gleubeu  (glauben /) '^('//yi/. 
K(  Ipondit  Tlioinas,  et  dixit  ci,  Doniinns  mens  et  Deus  mens,  Dicit  ei  Hiefu.s,  Qiiia  iiidilii  nie, 
credidifti,  Bcati  qui  iion  uideruiit  et  credidernnt.  n         S"^""-  20.  cdf</il,mn  23   3"  IfB'/ 

2a  bie  eilffe  (Slilff  f)  ju  cdfyilc  fid)  3f)tiui,  »nb  fd^ott  cdff/il-  23;24  »ngtamicn  »nb  jreä 
l^ct^cn  Jfftigfeit,  baä  (»nb  f)  fie  ni^t  gcglcubet  (gcgtautct  /')  Rotten,  bcncn,  bie  jn  gefefien 
Ratten,  ouffeiftanben.    5Pnb  jprac^  ju  jnen  cd/'i/il--      Guangetium  i/il.      aßet  cd/'nl. 


34.   ?utt|et-3  'iJaffional.  4r><l 

cvcnturcn.  41Vt  glciuBt  uiib  flctnufft  )üirb,  bcv  linvb  idifl,  4lVv  abcv  iiidjt 
glch)6et,  bcr  Unvb  tievbampt. 

Hub  bei"  >öcvr  iiad)  bcm  er  mit  l)t)ii  cjevcbt  Ijottc,  umrb  a  aiiffi^cnoiiu'ii 
i}eu  l)l)mcl  uiib  ji^t  jur  ved;teu  l)anb  WotteC'. 

ö  (Holzschnitt:   Anst/itßunri  des  lieiluieii  Geistes. ) 

l>nb  aU  bcr  tag  bev  '4>ftn9ften  erfüllet  loor,  liuiren  fic  alle  einmütig  511  im-  ■:.  1-4 
[)auffe,  llnb  tl  gefc^acf)  fcf}ncll  ein   braufen  l'om  ftl)mel  ai-i  eiiiec'  gertaltigcu 
roinbcv,  lliib  man  fatje  an  l)l)n  jungen  ',nrteilet  al-^  Inercu  fie  fcunig.     Unb 
er  fa^t  fid)  auff  einen  iglic^en  unter  l)f)u,  llnb  lourben  alle  üot  bec-  lieiligeu 
lu  gctfteä  llnb  fiengen  an  \\x  rebcn  mit  anbern  jungen. 

(Holzschnitt :    Taufe,  l'redifit  und  Abendmaid  in  einer  Kirche..) 

Sic  o6cr  gicngen   auv  unb  prebigtcu   an  allen  orten,     llnb  ber  .'öcrr  iNain«,  m 
IwirdEet  mit  l)t)n  unb  befrefftigct  ba-j  Imut  bnrd)  mitfolgenbc  jeicf^cu.    'spetruä 
iprac^:  Tl)ut  6uife  unb  laue  fid)  ein   iglidjer  teuffen  auff  ben  uamen  ;\liefu5U'n -.',39  41 
li  (5f)riiti  jur  iiergebung  ber  fuubc,  jo  merbet  i)l)r  empfal)eu  bie  gäbe  bec-  l)eiligen 
geiftc-3.    Sie  nu  fein  luort  gerne  annamen,  lieffen  fid)  teuffen  etc. 

(Hohschnitt:  Christus  (ds   Weltrichter.)  ' 

ol)efu-5  fprad):    ';!)l)r  merbet  fe()en  be-3  mcnfdjen  fou  filjen  ]ux  xtäjknmm.M.t,* 
l)anb  ber  frafft  unb  fomcn  mit  bc§  ()l)mel»  motden. 

■M  Sl?eun  aber  be-J  menfdjen  fon  fumen  tnirb  Dnu  feiner  fierrlitfcit  unb  aKeD.'atin.  ic-i? 

l)eiligc  (Jngcl  mit  i)l)m,  Xenu  tuirb  er  fitjcn  auff  bem  ftuel  feiner  l)errticfeit, 
unb  iDcrben  für  l)l)m  üerfamlct  inerben  alte  uolcfer  llnb  er  mirb  fie  rou 
cinanbcr  fc^ciben  etc. 


I  SBer  ba  cdf'i/i/c      jclig  iBcvbcu  cd/'yik        2  6ctbamt)t  »ctbeii  (etc.  iV.)  cdfyih        o  ^M  / 
oufjgc'^aicn  cdfyil-         4  @otte§.     Tiat.  16.  cdfyikmn         6'J  ju  ^Quffe]  6e>)  cinanbcr  cdfgik 
8  iDinbcS  »nb  erfüllet  (erfüllet  df;;iIA   bo§  gon^c  §bu§,   ba  fie   faffcn.     S'nb  cdfyil        jneu  bic 
cdfyil,        9  fc^tc  cdffil.-  fe^et  /         10  leben]  Jjrcbigcn  cdfyil:      jungen,  noc^  bem  bcr  ®eift  jnen 
go6  ouljufprec^cn  cdfijih       Slct.  "2.  cdfyihmn  11  die  drei  leisten  Ahschnitte  stehen  in  l:mn 

in   der  Folge    3.  1.  2         Holzschnitt :    Landschaft    mit    Aposteln   cfi/ihnn  12    ortcm   c 

131 14  geilten.  3)ior.  IC  f  etrui  fprad^,  So  toijfc  nu  (nun  /')  ba§  gan^e  ^aui  ju  (511  fehlt  /.)  3irocl 
gcWU,  bol  ©Ott  biefcn  3cium,  bcn  jr  gccrcu^igct  T)a6t,  ju  einem  .^Grrn  »nb  6f)rift  gcmadjt  ^ot. 
Sljut  cdff/ilc  16  Seifte?.  Senn  (2ann  /)  cud^  (crocv  il)  »nb  Oucvn  flinbern  (cWcr  ßinbcv yil) 
ifl  bo§  (biefciV)  SBcr^eiffcn  1  i'cr^ciffung /.),  bnb  ollen  1  alter  .</i7)  bie  ferne  jinb,  SBctiljc  ©ott  onfer 
§Crt  erju  (^crju  f)  ruffcn  mirb.    2ie  cdfgil:        sc.    ?lct.  2.  cdf(/ll:mn  18  fprod^,   l'on  nu 

(nun  /)  an  Wirbl  gcfc^c^en,   bo§  jr  fe^cn  ttierbct  cdfrjil;  19  Ijonb  fehlt  cdfyil-         jnn  bcn 

SBoMcn  be=  öiniclä.  cdfjil:  aRotlft.  2G.  cdfgil.mn  22  alle  SBötdcr  »crjamlct  Werben  cdfgil- 
23  etc.]  gteid^  o[§  ein  (ber  //i7.)  §irte  bic  Sd^ofc  ton  bcn  Soctcn  fd^eibct,  SPnb  wirb  bie  S^afe  ju 
i-fiirt  bie  Sd§afc  jü /')  feiner  Siechten  ftcllcn,  »nb  bie  SJoie  lur  Sindcn,  '.(.  cdfgil  ^iattfi.  26.  c 
•Blatt^.  2h.  dfjihnn 


X'l  10, .'. 


470  SBctbüdjIciii.    1.V2-2. 

(Hulz^chnUt:   AKüSeiiihiiiii  der  ■liiiii/tr.l 

i'fiuMü.iM.  Unb  ^\fic)ii-j  ipvciif):   CVlict  l)in  \m\\  nllc  Hielt  uiib  piTbiftL't  biVJ  (i-uaiu\c= 

lioti  aUcit  crcatiircii.  'iC^Ln•  f^lcubt  unb  ivtaufft  luivb,  ber  fot  jdig  UH-vbeii, 
'i*oev  iibev  nidjt  i^IcUi&t,  bcr  iol  licrbampt  Un'rben. 

'^^intm  .nnij.    V)!)!-  buliu  ift  aiiÖLViiuini  im  nllc  luclt  luib  >)f)r  Univt  nii    & 
bi'v  liH'lt  ciibc. 

[85  /»r'A  //|   •13fiiijt.:  imö  ■^ctfüunuMii. 

Ü'iii   ijemciiu'   lu'idit    iiiib   bitt   iiinli   nc r cj r b luuj  bcr   jiiuboii 
iiiib  itinb   ein   Ohitjeltg   leben. 

3(51)  cuiiiev  jüiibigcr  iiieiiid)  bcfcnne  beut  l'lUmerfitigeii  Okitt  biivd)  ,,V'i"iii  "* 
('^bviftiiin  meine  maiiii]faltif(e  fünb  nnb  inlfevtitv  nbevtrettuiit]  feiner  l)el)lii^eu 
ijebot    nnnb   |eine>>   ciotlidjen    luiUen;,   Uield)e   fid)   in   meinem   fleifri)   gebanfft 
bähen  nnnb  un  ,;al  movben  feinb  iilo  bev  Scinb  om  l'ieev.  mie  ein  nntveglidjev 
Inft  iinb  fie  mir  inl  yi  idjU'er  Umrben,  barinn  id),  nd)  («ott,  bifi  biebcr  mid) 
bem  millen  bey  J^-ürften  bijer  Unit  gelebt  bnb  nnb  getbon  limo  meinem  fleijjrf)  i5 
nnb    biifen    Inftcn    bat    mbUen   gefallen,    in   el)tel{ebt    meiner   gcbanctcu,    in 
nnnuliiiitebt  ber  Uuirt,  in  tmbebt  ber  Uierd  nnb  bliiibbeit  nu-ineo  bcrtjeno,  in 
eijgner  lieb  mein  felbft,  in  gebidjtem  fd)ein  ber  friimbtebt  nnnb  inn  gefevbtcm 
tobtem  gUinben.    'Jindj  bem  tri)  ben  liften  nnb  eiiigebnngen  beö  bufen  gel)fte5 
nnb  ineiuii  flcljfd)':;  inn  ernft  nie  Iriberftrebet,  fnnber  ben  felbigen  ,511  tanfent  -» 
malen  mcr  mcber  beo  bcbliiV"  gcl)ft'-'  gotteo  mciiu-v  .V)errn  trcUiev  mavnung 
nnb  einfpredjen  gcbord)et  nnnb   gefolget    biib,    llnnb   mic  id;   alfo  ben   aller 
beften  yfatt)   gottee  bcrarijt,  feinem  l)el)ligen  namen  genm-eret   nnnb  er,-iiiriiel 
babe,  fo  iftö  mir  lel)ii  nnnb  rcUn-t  mid)  imn  bpvl'xn. 

Xielnebl  aber  nnn  bie  gereri)tiglel)t  Cinitteo  biird)  ben  gUmben  ,\efn  -'• 
(^"Ijrifti  in  alle  nnb  nber  alle  menfd)en,  bie  ba  glonben,  ift  gcoffciibavt,  alfo 
baci  alle  menfcben  nmb  fnnft  gered)t  gemnebt  Inerben  bnrd)  bie  erlofnng,  bie 
ba  ift  in  ('»briftu  3^1",  Uu'ldjen  ber  XHllmed)tig  Oiutt  allen  menjebcn  fiirgefelit 
bat  ]n  einem  gcnabenftiil  bnrd)  ben  glnnbeu  in  fein  bi'tjligeo  blnt:  So  fnnune 
id)  armer  fiinbcr  b<-'i'it  inn  ber  ,^el)t  ber  genaben  nnb  barmberljigfebt  nnb  bit  :"' 
Oiot  meinen  .sperren,  ba-j  er  mir  loiill  einen  reel)ten  Unirbafftigen  glanben  geben 
bnrel)  Oicfum  ('>l)riftnm  nnb  luoll  mir  itmb  feinet  Uiillen  alle  meine  fiiiibe 
bcrgcben,  mid;   bcv  nerficljern   nnnb  luni  tag  .yi  tag  erneloerji  inn  bem  finn 

•J,:j  GuatlftcUum  '////(/.  .';  allcv  J'j:/.       üUov  bn  (■(////'''■       )»(  (elcu.io  ■!)]    luivb  cdfifil. 

4  tucrbfii.  Sic  .Stitljf»  nlicv,  bit  ba  fcilfloii  loorbcn ,  bcncii,  bie  ba  gtcuicii,  (inb  (jcinb  /')  bie, 
^)im  iiifiiicm  Jfameii  tucvbcii  fic  Jfufct  austicibcii,  *J)iil  ncluon  Si'naf»  xthtn ,  Sdilaiuii'u  Hcv-- 
Ivcibcii,  %\\'b  fo  fic  dluaS  toblirfjo  (tübtüdjS  dfil.]  tvinrtoii,  luirbä  (wirbt  cv  / )  jiicii  iiirijt  frfjabfii. 
*.Hiiff  bif  .Uvanrfcii  locrbcn  jic  bie  (jciibe  (4icilb  /)  Icücii,   jo  luivbS  icffcr  mit  jticii  lucvbcii.  cdft/i/. 

"•Max.  IC.  cdfyhiin  r,  19.  3vf  Sdjnuv  flcfjtt  fgcct  /)  an's  alfijd.-       ^.'nnb  rdf  Vanbc  :iik 

lüOVt]  TCbe  cdfij'dc 


35.   tBüdp  imb  Sciformchi.  171 

mcine-S  l)crl?cn-J,  niiff  ba-j  \ä)  bcfti'iibifl  inoß  Dcrhitini  alh-  (-(ütdiic  iiiib  lucltlidje 
ficgivbcu,  ntcffifl,  iiucl)tciTii ,  lU'vcdjt,  fviimm,  fcüicf),  (ifl)ov)aiii ,  (\i\tiuT,,  inilb, 
',udjtiö  luib  beiiii'itiii  jd)  uiiiib  nad)  bi'in  Unllcii  iv^tti'-^  i'i'i  iciiicv  flotlirijcii 
fordjt  aEt)ie  nuft  bifem  jamertnt  leb.  bao  id)  ber  Unit,  dllni  |iiiibni  imiib 
.".  miv  idb-i  nlfo  ntifterO,  bamit  id)  bcr  lüfiiiifft  mi'iiu'v  Vtcni'u  iiiiiib  .VieljlmibC' 
ocju  (5l)vii"ti  mit  ijuttcv  s]enni3idjafft  iiiib  fvölidj  enoavteii  mt'ijc.     XHiucii. 

(Viii   aiibevc   fiivlic   '-^cic^t. 

•'Ößvr  Ch'!"  6i)vifti",  ber  bu  bift  ein  el;m3ev  iieiunbrnndjev  bev  lievliniiibleii 
geluiffen,  älMv  nvmeii  bi'ivfftiivn  füiibev  iiin  yiuevfidjt  beiiier  c^ute  uiib  flunbcii 

'"  ftellen  biv  iiui  i^emeiii  fi'iv  beii  tui|cn  luiiim  iinfcv-:?  l)i'rljcii<j  mit  aUeii  iciiu'ii 
»uiirlicln,  aften  uiib  fn'id)tcu,  nurf;  mit  oll  feiiiev  friimme  iiiib  UiiiirtVleii, 
luc(d)e  bu  all  luol  lueliiiett  iinb  fciiiu'ft,  e«  iel)  an  itiiu'i1id)eu  bec^ivbcii  inib 
iVbaiirfen  ober  inii  eii|icrlid)eu  uuivteii  imnb  lucrrfeii.  lliib  Inttcii  uiifcvv 
nvmen  Devmogeri'^,  ob  mir  aiid)  etliuio  nermoflcii  ]ü  bitten,  bu  uuilleft  ßuebiiv 

IS  Iid;en  anfer  fteiiien  bevfi  befd)nel)bcn ,  fuv  ba-j  nit  ein  nelueJ  idjaffen,  baryi 
mit  eim  neluen  gcljft  begaben,  mit  beinev  bijmlifdjen  i^ennbeii  iafft,  nnb  hm 
iVl)ftltd)en  loofjerbrnnnen  bei^ieifen  nnnb  nctjen,  anff  bn«  bie  innerliche  flifft 
nniib  iafft  be-?  flelifdjec'  anfjcjetriidnct,  bem  alten  menid)cn  feinen  c^anf\  abgelei)uet 
nnnb  nnfcr  lierl;  nid)t  etnit^  borner  nnnb  bifteln  ,;n  ber  bellen,  fnnber  flel)ftlid)e 

-"  frndjt  in  bcr  (]eredjtic]fel)t  unb  bet)li3fei)t  bringen  nuig  ,]nm  einigen  leben.    Vlmen. 

3u   Wott   bem   unter  ein   gebfit. 

U(fimed)tiger  Wott,  l)i)nu'lifd)cr  imter,  bu  Idjüpffer  bbiuel-ö  nnnb  ber  erben, 
ob  lüir  tool  nnci  unmirbig  befinben  bid)  ]u  bitten,  fo  beluegt  unno  bod)  beine 
groffc  barml)erlugtel)t  unb   nnfcre   not,   baä  toir  on  unterlaß  bid)  ,511  bitten 

-'S  urfad)  gewinnen.  Unn-?  tröftct  auc^  beiu  3lUnu-d)ttge  gntigfeljt,  aufs  luetdjer 
bir  nid)tc'  uumuglid)  ift  p'i  geben,  (•:-  ift  bir  nimmer  ]n  fet)Uier  ober  ,yi  uil, 
gütigfeijt  allen  glaubigen  ]n  beloeljfeu.  2arumb  0  uUnu-djtiger  fd;bpffer,  eluiger 
gültiger  ÖJott,  t)^mlifd^er  Datier,  ,ieül)e  uns  in  bid)  unb  gib  unä  beincn  lieben 
fuu  ,^efnm  (>l)riftnm  unfern  l)el)lanb  im  l)el)ligen  gebft  nnnb  im  red)teu  glauben 

3"  bcä  berljenii  ,5U  erfeunen,  baburd)  loir  bao  eloig  leben  l)abeu  in  bem  felbigeii 
beinern  ©un  ;Osfiu  6t)riftü,  unfcrcm  .söerreu.    '.Jlmcn. 

3fi  Wott   bem  fuu,  (51)rifto   unferm   .s^erreu 
unb  .vielilanb   ein   gebät. 

AÖCh-r  ^Vfn  0"tirifte,  bu  eljuiger  einiger  fuu  ©otte-J,  ber  bu  nmb  unfert 

35  lüillen  bift  nienfd)  Uunben,  auff  ba§  bu  unS  jü  @ott  bem  bater  fnreft,  ber= 

balben  and)  ',um  ooter  gangen  imub  ]\i  feiner  redeten  gefeffen  bift:    iH'rlel)l)e, 

ba-j  mir  burdj  hm  glauben  im  l)ei)ligen  geljft  bei)  bir  im  l)i)mlifdjeu   mefeu 


472  aicttnid)(ein.    l?>'2-2. 

ici)cu   iiuiib  nad)  biicm  cUciib  mit  bciiiev  flavlici)t   inndc^cbnt  bei)  biv  cluidlicfi 

lilci)bfii   mögen,    Ter  bit  mit  Ckitt  bem  luiter  uiib  bem  lieliligen  iieilft  Icbcft 

iiiib  l)evv)d)e)t  ein  amver  (ijott  ,^u  croiiieii  ;,cl}teii.    '^(mcii. 


3u  ©Ott   bem   lieDlifleu   c[Ci)it   ein   lU'l-H't. 

Aii^m  l)ei)liivr  gelift,  bu  einiger  tvoft  aller  bctrul'ten,  ein  redjter  lerer 
ber  iuarl)cl)t  unb  ein  brcnncnbc'  fcür  bor  gotlidjen  lieb,  ent^iinb  nücv  bittenben 
berhen,  nnff  bao  fie  mit  nnanfiipredilidjen  ienffhen  bitten  nnnb  erlaniienn 
Wot  ben  unter  bnrd)  C^briftnm  in  beiner  trafft  3nerfcnnen,  in  bein  erfantnnv 
]n  nemen  nnnb  bao  int  umren  C5l)riftUd)cn  leben  beUiel)icn  mögen,  bnrd)  beu 
lellH'n  nniern  ■'öerrn  Ou'i'nn  b'briftnm.     'Olmen. 

Ihiib  luare  BnB  nnb    ]iifniifft   bev   ret)rf)o  Wotte-? 
ein   gebet. 

C  linier  ■V)err  nnnb  0)ott  ^\eju  ^"bi'ifte,  ieintemul  uonn  bir  ,',euget  bie 
l)el)ligc  id)rifft,  bao  bn  in  ;^eiten  bcine«  ampt-J  unfcrer  fcUgfctt  felbft  bic  bnf} 
nnb  ,5nfnnfft  be-J  vcic^ö  ber  fjljmel  geprebigt  nnb  nad)  beiner  auffcrftcbnng  baft 
gciogt ,  (y-?  bct  l)e  fein  muffen  bao  bu  leibcft  nnb  nm  brittcn  tag  Pon  ben 
tobten  anfferftiiubeft,  unb  bao  bie  bnf;  in  beinern  namen  Herfnubiget  luürb 
unb  fergebung  bcrjünbcn:  Xavumb  mir  annen  jrrenben  abgeferten  mm  Wott, 
bie  mir  fil',en  im  fiiifteruuc-  unb  limnbelen  in  begirben  beo  flel)fd)ec-,  tbnn  nad) 
avt  bifcr  loelt,  lim-j  uiifevem  flel)fd)  nnb  gemnt  und  gefeit,  bie  mir  ferr  fiiib 
iHinn  ber  bnrgerfd)afft  bcinee  rcd)ten  fsfvael'S  nnb  fvembbling  bei)  feinem  bnnb 
unb  lufageu:  .''-ilMr  fud)en  an  nnb  bitten  bid)  in  inugliriier  bemid ,  bov  bn 
bnrd)  bie  miltigfel)t  beineo  gel)ftec'  nu-J  ,;n  beinern  imlrf  ermelen  nnb  auffiiemen, 
nn-?  in  jm  ',inn  gcl)ftlid)en  ;\frael  crneUiern  nnb  ^nr  büfj  unb  bcfferung  tuibcr 
gebercn  Umlteft,  babel)  unc'  beferen  unb  ^n  bir  mit  cim  ernft  unb  eifer  nnfers 
bertjen  .jicben,  ba*?  mir  alfo  auffböreu  mögen  inm  ben  liiercfen  be-j  tnbc-j  unb 
bcv  finfternuc-, 

^•^erftöve  and)  in  nn-?  bao  rcl)c^  ber  fiinben,  bentpfie  in  nuo  bie  begirben. 
gebanrten,  Ivort  unb  nierrt  beo  f(el)fd)e-::  nnb  feineo  gango.  ;lfid)t  auff  nnb 
ftell  uno  ',nr  befferung  unb  buf;  imnn  unferen  Pöfen  Inegen  nnb  manblen. 
ynJ5  unfcre  gliber  bienen  ber  geredjtigtcpt  \nx  beiligung.  ÜH'rIcbr)e  bn«  yinemen 
in  allen  guten  unb  bir  bebeglid)en  mereten  mit  nberflnfi.  bnntit  loir  nid)t  im 
flepfd)  leben,  fnubcr  uon  allen  beffelbigen  beflednngen  nnb  macfelen  ablaifeu 
uunb  nlfo  inn  bein  rcid)  eingefald,  bni;  mir  bnrd)  bie  Pergieffung  beiuci?  tbeuren 
bliitv  (bnrinn  bu  rcpncv  uunermaud'elte-j  l'nmlein  uuni?  geUiafd)en  [)(\\t)  bic 
nergebnug  nnferer  mnnigfeltigen  grnffeu  funben  erlangen  mögen,     l'lnien. 


3.1.   Seid)!    uub  «Setforincrii.  -\7:\ 

Sil  bev  licliluic'i   Tvcl)feltigeit  ct)uii'ifel)t 
Piub  einen  uiaveu   flfnuden   ein  flefnit. 

C  'ü(lhnerf)tii^ev  6avmlierl!irtev  Wt't ,  )tf)iipfev  l)i)inelc'  nnnb  bev  eiben, 
biclocljl  bu   unter   allen   erentuveii   nuB  rtvoijev  i^utte  ollein  beii  ntenjeljen  biv 

5  ,5um  gottlidicn  6ilb  gcfd)affen  haft,  anff  ba-j  ev  burd)  bcin  niittaglidjev  cluigeC' 
ivovt,  burd')  beinen  eDnigen  5un  ^\efnm  C^'l)viftnm  int  lieliligen  geifte  anjV 
gcmnftevt  Don  oben  l)evab  loiber  geporen,  geben'cvt  nnb  an|5  bifem  jrbiid)en 
nevgengtlidKn  leben  in  ba§  gotlid)  etnig  I)l)mliid)  leben  ge.^ogen  nnb  anfj  gnnbeu 
eingcfürt  lonvbc,  Tavnnib  bu  beffelbigen  beine-j  Sun»  nidjt  üeiidjonet,  fnnbev 

10  in  für  alle  nienfdien  in  bittern  tobt  gegeben,  auff  bao,  )oer  in  jn  glaube, 
nic^t  öerberb,  junbcr  l)ab  ba^  eluige  leben:  2o  fumnien  wir  arntcn  menldjen 
r)eut  für  bein  angefid)t,  flagen  bir  fo  Dil  tüir  l)mmer  mögen  nidjt  allein  bcn 
groffen  Unglauben,  bie  elienb  blinbf)el)t  nnnb  bermeffeue  nnltiiffenl)el)t  nnferv 
lierbofeten  berlienä,  funber  bac-  mir  and)  foldj-j  gar  nieljt  luiber  ]u  Ijerlsen  nemen 

15  noc^  evfennen  mögen,  ja  eil  mcr,  bao  luir  unfern  Unglauben  für  glauben 
lialtcn,  iinfere  blinbbelit  für  ba-?  lied)t  ergrel)ffen ,  bao  flel)fd)  für  ben  geljft 
auffblafen  unb  xnn  fnntnia  ba-r-,  loav  fanni  ben  minftcn  fd)eiu  bat  0)6ttlid)er 
binger ,  für  ba§  beft  luefen  unb  für  beine  linirtiel^t  oufägeben ,  babel)  auc^  fo 
firfjer  cinl)cr  faren  on  alle  fordet,  gleidj  ob  inir  mit  beut  tob  ein  inmh  gefd)lagen 

:o  nnnb  mit  ber  l)cll  ein   abrebe  gemadit  (luie  ber  ^4-H'opliet  fagt),  ja  gleid)  ob^f'^'*''* 
mir  ben  l)l}mcl  fd)on  eiugcnummen  betten  unb  bot  bir  bie  aller  bcften  loeren, 
fo  cc' bod)  (ad)  ©Ott)  nnfere  frud)t,  untugent,  el)gne  lieb,  rad)fal,  nel)^,  grl)mni, 
l)orf)mut  unnb  bie  gleifiuerifdjen  türf  bec<  bbfen  leben  Inol  auf?lticl)fen,  Urne-  mir 
für  ein  bäum  fein  mögen,   Tarburd)  mir  bann  nnfers  unglanbenc',   beincc' 

»  groffen  jorn»  nnb  ernftlid)en  gerid^teS  billig  folten  nber.jeügt  mcrben.  3^05 
bcrl;,  ift  tatt,  bie  mare  lieb  ift  ganii  lievlofd)eu,  alle  gute  nnb  gebult  ift 
Untergängen.  SBir  baben  nid;t  allein  fein  ernft  ,',u  beinern  erfantnn-j,  funbev 
e«  ift  aud)  unö  alle»  jü  toiber,  ma»  ba»  gel)cl)mnu5  bes  maren  glaubeno 
anlanget,    ma-i    bein    gotlid)    mcl)fil)el)t ,    l)l)mlifd)e    guter    nnb   emigf;   leben 

■M  erforbcrn. 

2l(^  !bext  @ott  erbarm  bic^,  bn  brunii  ber  barml)crl3igfel)t.  Va]]  abgeben 
auc'  beinem  mnnbe  ba»  mort  bc»  gtaubeuv,  fd)aff  neme  oren  unb  berljeu,  bamit 
mir  baffclb  üon  bir  boren,  i)erftel)en  unb  bemaren,  aud)  im  gel)orfam  beffclben 
an  unterlafj  manbeln  nnb  ba»  cmig  leben   f)aben   mögen.     Sann  e»  ift  l)e 

a:.  foldjcä  mort  nit^ti?  anbers  bonn  bein  Sun,  bein  mel)f;l)eit,  flerd'e  unb  arm, 
uufer  -öcrr  ^"\cfu3  (5briftn-^.     v'lmcn. 

C  0»i-l"ii  C5l)rifte  ber  l)erluig  ber  eiuigen  feligfeljt,  meldjeni  ber  initer  allen 
gemalt  gebenu  ^at  ,5Ü  c^nem  aufetei)ler  ber  l)imlifd)en  guter  unb  Jvc'ivirf)  bec' 
maren  glaubenä  gefel.it  bat,  befud)  un-j  bnit  mit  genaben  burd)  beinen  I)el)ligen 

*'<  gei)ft  mit  ber  einmirrfenben  frafft  beiner  aufferftcl)uiig  uon  tobten,   auff  bn0 

18  btintx  b 


474  a3ft('ücf)leiit.    1-V2-2. 

nur  bi'incc!  Icljbcu-?,  bliitlicrgicffeiii?,  ftcrbcii«  uiib  aiiffevftcl)cuc-  im  rtlniitu'it 
iiniieffeii,  ba  biird)  Uiir  bie  iicrcd)tii-(fel)t  bf-J  glautieno,  bie  bii  jclb«  bift  iiiii 
nücv  (.'»iotjeligfi'ljt  ciupialien  luinb  mit  bni  moviti'u  bov  (-(Inulicu'j  ,511  einigem 
pvcijfe  bcineä  I)l)mlifd)cn  S^atcvi?  (ic,5ciigcn  moöcn.  'M)  .s^crr  ^sefu,  [tcl)e  nuff 
uiib  bcfcfiuti  bein  Hole!,  äöolh'ft  bcm  Satl)aii  iiidjt  .]uhi)>n,  ba6  er  fi'iv  beu 
limvci!  g[aiibcii  ein  gcbid)tcn  nHil)ii  auürid)tc,  fiivv  ledcnbigc  liuu-t  ein  tobten 
lnid)fta6en  einfiirc,  fiiv  bie  geluißfdjafft  einen  jlnebifel,  ja  bn-J  finftcntnc?  für 
ein  liedjt  anff  locrffe.  (5-rlmrme  bid)  nnfev,  O'tjrifte,  er',el)ii  beiit  lierrliiifei)t 
imnb  bie  frafft  beineci  (jetjliijeii  gel)l"t-:;. 

O  bu  I)el)li9ev  gcljft,  ein  töntt  mit  bem  Unter  nnb  bem  jnn  in  mnd)t 
unb  eeren,  bn  troftcv  aUer  in  Öbtt  betrübten  l)er^en,  ber  bn  bift  ein  Öielji't 
bec.  gtniibcnv,  ber  liebe,  bec;  liedito  nnb  nlter  •'C')l)mliid)enn  gabenn:  fnnune 
mit  bem  Ijetien  glrtn|!  (iijottlidjer  flcirt]Cl)t  nnnb  bringe  biv:.  l)l)meli)d)  lied)t 
beo  gtnnbcnji  inn  nnfer  gcUnjfen,  babnrd)  mir  nnfern  nnglanben  nnnb 
iintiniienl)el)t  nid)t  allein  erfennen  mögen,  fuiiber  and)  gnebiglid)  baoon 
entlebigt  nnnb  mit  reid}em  luUligen  Derftanb  0)ottlicl)er  tueljfetieit  in  ber 
geloi^fd)ajft  bes  tnaren  glanben-?  nmb  (^tjrifti  luiEcn  begäbet  nnb  erfiiUet 
loerben. 

ÄHipne  uns  mit  bem  id)itt  bec^  glaubend  imr  allem  fenrigen  gefd)of;  nnb 
unitiimigfeljt  bc-j  argliftigen  böjeu  geljftes,  baj  mir  gefterrft  loerben  im  Merren, 
einen  9{itteiit(fjcii  tampff  be§  gcinubenö  fempffen,  be«  ©atl)an>3  ^Heid),  bife  Unit 
unb  alte  feinblidje  ant"rf)(eg  ntierUnnben,  '^Inff  bao  Uiir  ,iii  leljt  bas  enb  beo 
glanben-j  baruou  bringen  mügen,  baS  ift  bie  jcligfeljt  ber  feelen  unb  ba-J  einig 
leben.    \Hmen. 


Umb   ,^ünomen    nnb  beftanb   im   redjten   glauben   ein  gebat.  i's 

SlÜmedjtiger  cloiger  gültiger  C^iott  uniib  .öerr,  ein  imtter  unfer»  .'perreu 
Csefu  C'>t)rifti  beinec^  elmigen  geliebten  funö,  loir  bie  loir  etlnan  abtrinnig  unb 
beinc  feiub  in  unferm  finn,  in  uutugent  nnnb  biifeu  loercfen  geloeft  fein, 
luelcfje  bn  nun  oerfonet  l)aft  iiui  bem  leljb  bev  flel)jd)S  beS  felbigeu  bciueö  fituu 
biird)  ben  tob  nnb  Hon  ber  finfterunfj  ,\n  bem  lounberbareu  lieel)t  beiner  m 
lierrligtel)t  im  glauben  l)aft  berufien,  onfi  boo  bn  itnc.  al-:;  tinber  bes  lieditcä 
l)el)lig,  on  luand:el,  nnftreftid)  für  beiu  angefieljt  bringen  unb  ftellen  modjteft: 
iiyir  bitten  bid)  betliri),  bn  loolft  nuy  uieren  bein  gnab  nnb  bno  fleiu  ange;,nubt 
ferljlein  be-j  glaubeno  bmmer  Ije  mer  burd;  beiu  gottlidje  frafft  anffblofen, 
baö  ein  breuuenbo  feur  baraufj  Incrbe,  anff  baö  luir  in  einem  Irareu  glauben  x-. 
bel)alten  bariuu  yinemeu  uunb  anffloarfjfen,  bo-j  luir  gegriiubet,  ftatfeft  nub 
uubelueglid)  inn  ber  l)offuuug  bec?  einigen  leben-J,  lueld)e  biird)  bein  (vnangelinm 
Uertimbigt  ift,  beljarreu  nnb  befunben  luerben ,  Turdj  beiuen  fnn  „sefuiii 
(5t)riftnm  unb  unfern  \ierren.     '.Hnu'ii. 


35.   3<ei({)t=  imb  SSctfoimdii.  -17') 

llinl)  bii-3  cvtiintiui?  G^f)ri[tt  jn  Wott  bcm  luitov 
ein  gcbiit. 

5t6fi  .söcn-f  @iitt,  '3lÜmcrf)tiiicr  ()l)m(ijcf)cr  imtcv,  bicuicl)(  bii  bcincii  fiui 
^scjum  Gtjviftiim  auß  grunblofcr  bavmfjcrijigfcl)!  511  einem  initlev,  fniipvccfjer 

.s  unb  eiiuigen  lu'vjoner  ^Unfcfjen  biv  unub  nii-j  Ijaft  furtVlteUet,  buvd)  jit  nlle 
c\mh  unb  t)avm[)erljirt!cl)t  belüeljiet  unb  bie  liljml if djen  frfjel',  be-3  cluigcu  lebeu-:? 
auB]iitel)Ien  uevfprodjen,  inn  bem  fo  n  Hon  bir  ino  f(el)irf)  oufiflcfanb  ift  nteufd) 
moibcn  unub  l)at  ben  bittevu  tob  mnb  unfercr  erl6iun(:<  luiüen  gelitten,  fein 
bhit  jn  ber  Uergelning  unterer  fiinben  Hergoffen,  narf)  bcm  er  aucf)  buvrf)  beine 

lu  göttliche  trafft  unb  med)tige  fterd;  ift  anfferluecfet  unb  ]u  beincr  red;ten  in-J 
I)l;mli jd)  ineieit  gefegt  toorben,  ben  I)cl)tigcn  gel)ft,  fo  er  empfangen  unnb  bie 
gaben  beffclbigen  über  allec-  gläubig  flelifd)  aufr,ngteffen:  So  fummeu  beiit 
mir  arme  nuluiffenbe  menfdjenn,  fdjreljcn  ^u  beiner  initevlid)cn  liebe,  bie  bn 
gel)obt  f)aft  ^ii  allen  auffcrttjelteu  inn  61)rifto,  el)e  ber  inelt  gvunb'ift  gelegt, 

15  bn  UHilleft  un-3  geben  ben  gepft  bev  liiel)f;f)ei)t  unb  nffenbarung  'jum  crfantuuf; 
beffelbigen  beinetj  fun;-  unferc-  §erren  Oicfu  ^l)rifti  unub  bein  felbft  burd;  jn, 
ha5  lüir  bic^  ben  üater  im  fun  unb  ben  fun  mit  bir  bater  im  f)e^ligcn  gcljft 
ein  Öott  unnb  'öcrren  erfcnnen  m6d)ten.  &ib  eiieurf)te  angcn  unferer 
berftcntnufj,  auff  bae  mir  marbafftig  fel)en  mögen,  mie  loir  gnebiglid)  anfj 

•-"I  ben  finfternuffen  3U  beinern  Uninberbarn  lied}t  bernffen  merbcn,  'iL^eldjec-  ba  fei) 
bie  l)offnung  foldjeC'  bl)i"lifrfK"  beruffö  unb  mcld}c§  fei)  ber  reid)tl)nmb  beo 
bcrrlic^en  erb§  in  beineu  beljligcn,  unb  meUidjeÄ  fei)  bie  uberfd)menrflid)c  groffe 
beiner  niad)t  in  allen  maren  glaubigen  uad)  ber  murcfnng  beiner  med)tigeu 
ftcrcf,  bie  bu  gcmnrdt  t)aft  inn  ^l)rifto,  al§  bn  jn  bon  ben  tobten  ()aft  auff= 

•-■j  crmerft  unb  ,^n  beiner  rerf)ten  im  [)l)melifd)eii  loefen  fil'.en  laffcu  unb  t)aft  jn 
iior  allen  bingen  ;,um  l)anbt  ber  gemein  geben,  meldte  ba  fein  lei)b  ift.  i>ev- 
lei)t)C  uu'3  einen  maren  tebenbigcn  glauben,  baburd}  mir  auc^  jm  ünget)efftet 
unb  gliber  feine«  lel)bc'  fein  mögen,  bamit  mir  alle  fülle  beiner  gottlidjen 
gnabcn  fdjopffen  unnb  bir,  beiner  gutte  unnb  barml)erlugfei)t  aUjeljt  bancfbar 

'"  bcfuuben  mcrben  burc^  benfelüigen  ocfmii  (il)riftinn  unfern  .'öerren,  ber  mit 
bir  lebtt  unb  t)errfd)et  in  el)nigfel)t  be-J  l)cl)ligen  gelifteo,  nun  unb  eluiglid)  ou 
cnbe.    l'lmen. 

3ii  Wott  bem    Sun. 

S^'ir  fei)  lobe,  prcl)t5,  band  unb  cer,  0  Öerr  3efu  (itjtifte,  ber  bu  alle 
X.  uufere  burfftigfei)t  auf  bid)  gclaben  f)aft,  ben  bittern  tob  umb  unfcrt  luillen 
gelitten,  geftorben  bift  am  (ireul^,  miber  aufferftanben  unnb  ,511  l)i)mel  geftigen, 
uu-3  armen  biirfftigen  menfdjen  mit  beinem  t)l)meUfd)cn  uater  iuüerfbneu  unb 
beinen  l)el)ltgcn  gci)ft  mit  ,5utel)len  .jur  gemeinfdjafft  ber  l)l)mlifd)en  guter  unb 
be»  emigcn  lebeni?.  Tic  mel;l  bu  uns  and)  in  ben  tagen  beiue-j  ik\)i<i)5  ben 
40  Pater  in  beinem  namen  daft  ^n  bitten  befoll)en,   fo  fummeu  mir  l)eiit  311  bir 


476  a3ctbücE)(eiii.    1522. 

mit  unjcvcn  begivbeii,  uneuuil  iiiijcr  IiihI;,  iiod)  falt,  luiicv  c^ciuut  .^erftvcluct 
iiiib  uiifev  gan^cf  mcnjcl)  (nd)  Onittl  nod)  nier  bift'u  5ci)tlirf)en  bingeii  aiiljoiiget, 
bnnii  bno  tinr  iin§  nad)  beii  l)i)mltjd)cii  gutem  iiub  ga&cu  criiftlid)  feuctcii, 
iiber  iiuri)  bid)  ber  maficu,  >ine  cS  tnllidj  fein  foltc,  im  gciiilieii  glmibcu  bitten 
imb  (iiiruffen  m6d)teii.  Tu  liuiUcft  lieüt,  0  gütiger  ^ui".  für  m\-i  fteeu,  5 
unieve  fdiniad)c\)t  erfüllen  unnb  nuc-  armen  nnUiirbigen  ereatnren  crUierbcu 
bao  luir  beiuen  l)el)ligen  geljft  auf;  gniiben  erlnngen.  Uu'ldier  uno  nnfer  l)er^ 
t)crneiiH\  in  betner  lieb  entjünbe  nnb  in  bein  unb  beine-j  imtere  erfantnuv  unb 
in  nlle  niarfiel)t  füre,  biio  mir  nllt)ie  in  g6ttlid)er  lieb  nnb  ford)t  nll',ci)t  leben 
unb  bidj  inn  allem  unfern  fnrnemen  al-ö  unfern  genebigen  Ünitt  unb  Ferren  i" 
ftetv  lun-  äugen  liafaen,  Ter  bn  lebeft  nnb  f)errf(I)eft  mit  Wott  bem  imter  iiin 
ei)nigtel)t  beo  liel)ligen  gelifte-:^,  nun  nnb  emiglirf)  on  enbe.    \'lmeu. 

,8ü   Ö)ott   bem   Ijeiiligen   Oh'iift. 

.Viä^ntm  liet)liger  gei)ft,  bn   einiger  troft  aller   betrübten,  bn  geiift  ber 
'f)el)liguug  nnb  lebcnbigmad)ung,  ein  rediter  lerer  ber  g6tlid)en  limrbcijt.     C   is 
bu  iDonue   unb  freüb  aller  (5liriftglaubigen   fcelen,  erfülle  bie  (lerlien  beincr 
gläubigen  mit  t)l)mUfdjen  troft.    (^^utjünbc  inn  un«  ba-j  fenr  beiiier  liebe,  auff 
bao  babur(^  au^gebrent  Serben  alle  (üfte  unb  eljgenfiunigtcljt  unferS  flel)fd)y, 
nnb  teifle  an^  uu§  armen  nntnirbigcn  menfrf)en  bie  reidjen  gaben  unb  gefdjeuc! 
ber  gbttlidjen  giuiben,  barburd)  mir  (M)riftum  ^\efum  unfern  .\iierru  nnb  Wott  -<' 
unb  feine   erlofung   burd)  bid)    erfennen    nnb   tun   (_^l)rifto  ein   ueloe-j  red)t= 
gefdjaffne-j  leben  anfallen.     ?lud)  barinii    taglid)  ,',unemen   nnb   beftenbig  bif; 
aii'j  enb  berl^arrcn,   auff  ba-S  mir  and)  non  allem  jrtljnmb  bei)m  erfantnuv 
(5l)rifti  ticloaret  inn  allerlei)  liiel)f5l)el)t  aufflriad)fen  unb  burdj  bid)  um6  feinet 
luiUcu   l)mmer  l)e  mer  ,^um  preljfj  gotteo   auf?gefürt  nnb  3nlJercl)tet  »ucrbeu,  ^5 
Turd)  beu  felbigen  unfern  .s>rrn  ,Aefum  ('<l)riftum.     'Linien. 

(yin    gemeine  bancffagung   für   bao  crfantnu'j 
ber  gaben  gottcc-. 

Mi^st  armen  bürftigeu  mcnfd)cu ,  .sjerr  aluted)tiger  0>ott,  merben  bnrd) 
bcine  nianigfeltige  gnebige  liuVltl)at,  bereu  tein  ,)al  uod)  maf;  mag  gefunben  -m 
»Derben,  l)LHi)lid)  bernrfad)t  bid)  ]n  loben  unb,  loieluol  nur  bir  barumb  ]n 
bnnrfen  unnb  alle-?  bermogeuv  alle  ;,ei)t  nnb  ftunben  beiue  moltliat  \n  rümen 
unb  in  bancffagung  beiuen  nanieu  .(u  erl)ebeu  unc'  frijulbig  bcfinbeu,  .^sebod) 
loollen  mir  l)eüt  üor  aller  meuiglirf)  bir  Befantnufe  tl)nn  unb  fogcn,  bas  bu 
unc'  armen  fo  oil  an);  lauterer  barnil)ert!igfel)t  gibeft  nnb  allein  auf}  beiner  ü.i 
miltigfel)t  reid)lid)  aufjtel)left,  bao  bil  ee  luir  junenu'u  unb  ]u  bancten,  bann 
bu  ,yi  geben  uub  \n  frf)eurfcu  nad)leffig,  ba§  luir  über  ber  menge  beiner  gaben 
gonlj  uergefelid)  merben.  fQax  Vlllmeditiger  Wott,  bn  fenneft  alt  beine  miltigtel)t 
unnb  luoltlint  über  unfere  bürfftigtel)t  anfigcfpenbet ,  banoii  luir  and)  jre  ,',al 


35.   SBeic^t:  iiiib  SPetfotmcln.  477 

imiib  iminigfcUiflfcl)!  biv  befcll)cn  iiniib  l)ei)m  tvaflni,  bann  fic  u-iub  bcin  iiiib 
bii  l)ai"t  fie  un-j  aujj  c^iinbcii  cvidjgct  iinb  iiiit(\ctcl)k't,  laiiür  iniv  biv,  jo  uil 
lin'r  iimmcr  mocicn,  iiiifci-Ä  I)ciiicii  unb  ncmüts  banrt,  lob  iiiinb  ccv  fagcii  mit 
anficl)cfftcr  bcmutigcv  bitt,  bit  loolleft  iiiio  alle  3cl)t  ;,it  beineiit  geiif)cnc!c 
■■■  lt)el)tcv  bercl)tcn,  bcinev  gaben  cmpfcnglic^  unnb  milbig  macfjen,  baneben  um 
ein  boiirfbav  gloubig  bcii!  liev(ei)l)en ,  baS  ba  beiner  iiinelicf)en  mnltbatten 
Itetv  im  uuteitaß  cinbenrf  fei)  iinb  iiiinmev  miig  nevgejien,  Xiirrij  ocl"in 
(5l)i-i|"tiim  unferen  öervcn  im  t)cl)Iigcn  gcljjt  ,5ii  bem  etoigen  prel)§,  glorien  unnb 
maieftat.    5(men. 

»0  (Jin   banrffagnng  fnv  bie   moltbat   iinc-  uon   &oit 

biivf^  C^riftnm   gefdjenrtt,   ein  gebat. 

iy5lvmt)erliiger  emigev  ©ott,  l)l)mliid)er  imttcv,  mir  fageu  bir  banrf  nunb 
loben  biri),  ba-i  bn  une  auf?  beincr  miltcn  barmt)erliigfei)t  311  bereitet  unnb 
geft^idt  l^aft  gemadjt  jit  bem  erbtct)l  ber  liel)ligen  inn  bem  licd}te,  baJ'  bii 

i"'  unne  crlofet  auf}  ber  gemalt  ber  finfternufe  unb  fiu't  gefalit  Ijaft  inn  ba-?  veid) 
ber  lieb  beiu>j  fun-j  oti»  Cl)vi!ti,  in  meldjem  mir  Ijaben  bie  erlofung  burd) 
fein  Wut,  bas  ift  ücrgcbung  iinfcrer  iunben  naä)  bem  reid)tl)umb  beincr  gnaben, 
mclc^-j  mir  prclifcn  unb  mit  banct  l)od)  Hör  bir  rümen  2urd)  benfelben  ocüim 
C^ljriftum  beincn  fun   unnb  unfern  .sperren,   ber  mit  bir  Ijcrridjet   unb  lebet 

20  in  el)uigfel)t  beo  beijligen  geljft-?,  ein  marer  ßott  ]n  allen  eloigen  3Ct)ten.    '.Jlmen. 

llmb  getrcme  bicncr  unb  nmb  frnd;t  be^  (>uangelionc- 

ein   gebat. 

l'aß  bic^  §cvr  ^i\n  (^Ijrifte  gegen  un§,  bie  tnir  üerlaifeu  unnb  aU 
fc^efleiu,  bie  feinen  flirten  Ijaben,  ,5erftremet  feinb,  beine  barmf)ert;igtei)t  bemegcn 

25  unb  narf)  bem  anä)  ber  fdjuit  groß  ift,  ber  redeten  arbel)ter  aber  luenig,  bn, 
hjelid^er  ein  fönt  be-5  frfjnitj  bift,  loolleft  beine  getreloe  arbeljter  inn  beinen 
fd^nit  mit  einer  groffen  an',ale  außbingeu,  ?lud)  bie,  fo  bu  aufifeubeft  in 
jrcm  gang  mit  beiner  gnaben  fürbern,  barjü  mit  bem  bcljligeu  gel)ft  begaben, 
füllen  unb  leljten,  bamit  fie  bir  öilfeltige  fruchte  bringenb,  auff  ba-J  alfo  ,]n 

30  beinern  loBe  üon  bem  ret)nen  U)ei)lien  in  beiner  fdjemren  bie  garben  ber 
glau'bigen  mit  bauffen  tierfamlet  toerben,  Ter  bu  mit  Wott  bem  öater  inn 
cl)nigfel)t  be§  f)el)ligen  geljft-?  tcbeft  unb  l)errfd}eft  ein  marl)afftcr  ©ott  31'! 
cloigen  3el)tcn.    'Jtmen. 

llmb  el)nig!ei)t  be^  fiunec-  unnb  oerftaubs 
3h  in  g6tlid)en  fadjen. 

C  2u  emigcr  barmljerljiger  föott,    ber  hu  bift  ein  gott  beo  fribeuv,  ber 
Ucb  unb  e^nigfeit,  nit  aber  ber  3mtfvalt  unb  manigfeltigfeit,  mit  melrf;er  bu 

27  ausbringen  b 


478  SBetbüd)(ein.    1522. 

t)e^t  au%  beinern  recf)tcn  urteijl  bife  luelt,  banimb  bac-  fie  bid),  bcr  bu  nllctn 
epmcifei)t  ftifftcft  iinb  ei-f)alten  fanft,  lunla|icu  iinb  aiiff  jie  luetB[)cl)t  Don  biv 
(gefallen  ift,  befunber  in  ben  ftücfcn,  bie  bciiic  ^ptliclje  iiHivfieiit  unb  bie  iclic^= 
feijt  ber  fcelen  nnlani:ien,  tiaftn  fic  firf)  laffen  tcljlcn  nub  ]ütreuncn,  niiff  bao 
fie  ntt  jrer  öermelintcn  IneiBtjeljt  inn  ber  üilfcltii^feljt  ^u  icf}anbcn  Uiiirb  unb  s 
311  biv,  C  licbtjabcr  ber  el}niiifel)t ,  luibcrfertc.  iBir  armen  fiinbcr,  ben  bu 
fol^e»  flucbigflicf)  ücrlicljcn  l)aft  511  erfenneit,  tntten  unb  ftcljeu  bic^,  bu  Uiotleft 
bur(^  ben  lieljligcn  9cl)ft  alle-?  'jurftrelutc  juiammeu  bringen,  ba-3  geteljlet 
Derel)uigen  unnb  gan^  machen,  3(ucf)  und  geben,  bac-  toir  ,511  beiner  el)nig!et)t 
feren,  bein  el)nigc  clrigc  liiart)Cl)t  fudjcn,  üou  allem  ^itinipalt  ablncicfjeu ,  baö  "> 
lüir  eincö  finncs,  luiUenS,  niiffenS,  gmutc-  unb  lierftantc-  Incrbeu,  bcr  bn  gcri(f}t 
fei)  nac^  3ef"  6t)rifto  unjerm  .'ocrrn,  barniit  alo  bann  toir  in  ber  gleichmütigen 
el)uig!et)t  bicf)  fil)mlifcf)cn  3>ater  uufcrv  .'öcrrcn  ;\c)u  (vfirifti  mit  einem  munb 
prcl)fcn  unb  loben  mögen,  burcf)  genanten  unfern  i)crren  ^V'fum  Ct)riftum  im 
i)cl)Iigen  gcljft.  n 

llmb  ein   luare  Öt)riftlid}e   liebe  ein  gebet. 

•'pli-rr  almcc^tigcr  föott,  ber  bu  bift  bie  lieb  unb  lucr  in  ber  lieb  ift, 
ber  ift  in  bir  unb  bu  in  j^m  burc^  o^i"'"  6l)riftum:   SOir  armen  bürfftigcu 
mcnfcfjcu  fc^reljeu  f)cut  jii  bir  mit  jameric^em  f)er|en  unb  bitten  unferc'  armen 
ncrmogeuv,  bu  inoKcft  bie  uugeferbtc  rccfjte  cfjriftlicfje  lieb  burc^  ben  bctjligcn  s« 
geijft  an^gicffcu  in  unferc  f)er|cn,  barburcf)  mir  nn^  unbereinanber  Uunliafftig 
lictjen,   nit  allein  mit  mortcu  funber  and)  mit   tuercfen.     Tamit  loir  alfo 
unfern  glaubeuii  rcljrfytid)  bcmcl)fcnn  alo  bie  ba  tum  oben  l)crab  geboren  feinb, 
uit  auß  bergcnglictjem,  funber  aue  nnbcrgcngflicljem  famenn  burd)  ba-ö  Inort 
be§  lebcnbigen  (S)otteS.    .^lilff  un§  banebcn,  C  •'öcrr  Sott,  unb  gib  un§  fo  nil  -'■■ 
lic^tä,  bac'  mir   alle  glcifjnerifdjc  lielje,  bie  au]   um-  felbv  gerid)t  unb  allen 
falfc^eu  fd}ein,  ber  nit  üoii  reljnem  l)cr^eu  gcl)et,  eljgentlidj  erfenncn  lernen, 
auff  ba»  lüir  nidjt  unter  bcr  gcftalt  unnb  namcn  ber  liebe  loiber  ben  glauben 
unb  lüiber  beine  gottlidje  loarl)Cl)t  Ijanblen  unb  alfo  oon  bcr  rcd;ten  liebe  bie 
burd)  ba-j  Prcülj  im  btut  Pljrifti  ermorben  cntlid)  gar  mod)tcn  abfallen,  Tnrc^  ■■» 
ben  f erben  unfcrcn  .sperren  -^(\mn  Gl)riftum.    'ihnen. 

2sn  lei)ben,  francfl)et)ten  ober  lDiberh)ertig!ei)t  ]\i  Wott  bcm  batev 

ein  gcbat. 

C  Sarmljer^iger  irntter,  gib  un§  bein  genab  unb  bte  Itbenbige  loürcftidje 
frafft  beincä  tietjligen  gci)ftC',  auff  ba§  toir  inn  atterle^  SreiH,  armiit,  trauc!=  -.i:. 
I)cl)t,  nerfolgnug  unb  Uiibcrmertigfel)t  beiuen  initcrlirfjen  millen  innerlid)  unb 
cuffertid)  crfcnnen,  ben  fclbcn  mit  rcd)ter  gottlid)er  gebult  Ijcrlilid)  annemen 
unb  un§  barinn  frolic^  unnb  beftenbig(id)  auBleljben,  Tnrrf)  ocfin"  (^'briftum 
beiuen  iun  unb  unfercn  öerrcu.    'Jlmen. 


35.   iPcidjt-  imb  2?ctfotmclii.  47(1 

^vn   anligcnbev  not   lief)  (Mott    ',u6fffll)cn. 

foü-u  'JlHiiiec^tiger  (Bot,  bev  bii  lüol  Uiei)ft  tnic  iinfcre  jidjticic  iinb 
unfic^tig  fcinb  alluicgcu  tuacfjenb  uiib  ioigfcltiüi  fein,  üud)  bic  gcbrcd^oii  unicv-r- 
burftigcn  flcifc^C'  er!enne|t,  ber  bu  cc-  gefc^üffcn  f)aft:    2ir  befelhcn  luiv  uiio 

.-.  gan^  in  beincn  id)idj  imb  bclimning,  fdiinn  iiiinb  ^üfliidjt ,  liilff  iiiib  tvoft. 
^c^alt  uii-j,  .'pcvrc  ©ott,  unter  bcn  flugcln  bcincv  gute,  bac-  iint  iüd)t  imincv 
mcr  im  tob  cntfc^loffen.  (5nlenci)te  bie  augcn  un)cr§  tier^cnö  mit  bcm  lictf)t  bcv 
f)l)mlifd)cn  -iunncn,  mit  bcv  moEuft  unb  liionnc  bcinc-J  gottlidjcn  uuntv  unnb 
l)alt  un-j   iiUc  ^c:)t   nüdjtcrn  nub  5U  allen  lucrcfcu  loacfcv,   fing,   iüci)ie  unb 

10  füifidjtig,  aufi  ba»  tuir  btc^  mögen  loben  unb  prcljfcn,  bann  bu  6ift  allein 
gutig  unb  Dotier  gnabcn.    3lmen. 

58cl)  bem  !rancfcn  loann  mau  jn  t)cl)mju(^et. 

3J2mcc^tiger  croiger  gütiger  Giott,  ber  bu  unter  nil  anber  3ud)tiguug 
unb  ocrmanen,  oud}  burc^  mancherlei)  tranc!l)el)t  unnb  mit  bem  ficd)bct  unfcr 

!•■  flcl)id)  pflegfft  5U  ,5emen,  \m  bannt  fein  firf)erlicl)t  bcmpffcft,  (yrinncrft  bc-J  böfcn 
Icbcnv  unb  iciuec'  eubcc',  aud)  bes  tobec'  burd)  feine  fürboten  unb  frfjmerlieu, 
Sarju  bcin^  gcric^te-i  be^  jnngften  tags  unb  folgenbcn  cloigen  lebens  gebedjtmiS 
bei)  bem  flcDfd)  aufrid)teft;  So  Inir  nun  bifcn  armen  meufri)en  in  feinem 
fied)bctte  trancf  unber  beincr  t)anbt  bcfinben  unb  bei)  im  fid)  bie  fnnb  erregen 

•>M  unb  ber  tob  offtmalj  Derl)anbeu  ift,  bitten  mir  armen  neben  unb  mit  jm,  \>n 
inolteft  gnebiglid)en  nmb  ^\chi  Pl)rifti  beinco  lieben  funs,  unfers  .'perrn,  milten 
nic^t  mit  jm  norf)  ber  fd)crpff  beinec-  geridjtä  ober  feinem  berbienfte  nad; 
t)anbelen,  funber  gnab  unnb  innerliche  fterd  Perleif)eu,  bamit  er  bife  beinc 
oäterlic^e  6efucf)ung  millig  annem,  mit  gebult  trage,  fid)  gegen  bir  gel)orfamIid) 

2.-.  barinne  balte  unb  lei)be.  £tcl)  jm  bei)  in  aller  anfcd)tung,  Ü^iß  fein  fd)u^ 
unb  fd)irm  in  allen  noten  unb  befunbcr  lüo  fid)  fein  geltiffen  für  bir  auff= 
tf)ün  unb  bie  fünb  feineö  bertien-j  jn  üor  bir  betlagenn  loiirbeubt,  fcf)encf,  geuö 
aus  miltigflid)  über  jn  bie  l)erbe  marter  unnb  leijben  beinec'  Zum,  meldjer 
geliuß  unferc  frandl)ei)t  getragen  unnb  ftraff  l}at  auff  fic^  gennmmen,  \>a  er 

so  für  uns  bie  fünb  Worbcn,  für  uufer  fünb  auc^  ift  geftorben  unb  3Ür 
abUHifc^ung  ber  felbigen  fein  teures  Wut  bat  bergoffeu,  barna^  bom  tob  auff= 
erftanben,  auff  bas  er  uufer  gered)tigtcl)t  unb  oölliger  l)ei)lanb  imube.  Say 
in  fotdjer  beiner  uberniefelic^en  gaB  unb  gefc^encf,  barjü  fo  manigf altiger 
unjälic^er  inoltbat  beines  fnncs  genieffen.    93erleil)c  bas  er  fei)  in  einem  rcrf)ten 

X.  glauben  ;,u  einem  fteten  troft  in  ber  ungcftümigfeit  ber  fünben  jum  ftarrfcn 
f(f)ilt  lüibcr  allen  anlauff  bes  bofen  get)fts  unb  3Üm  fiarnifcfi,  barmit  er  burc^ 
ben  tob  ins  leben  bringe,  crnft  gefaft  unb  ergriffen  liabe  unb  ]iix  eloigen 
genefung  bebalt.  2i}ir  befelbcn  jl)n  bir  ganli,  l)imtifd)er  Dater.  Wuid)  jn 
gcfunb,   bann  er  ift  francf.    .dilff  jm,  bann  er  ift  fdjiuac^.    ijtic^t  jl)n  auff, 

40  bann    er   ift   legerl)afftig.    il'^afdjc   il)u,    bann   er    bcfcnt   fein    unrci)nigfe^t. 


480  *etbi:d)lciii.    10-22. 

C^vlicncl)  il)n,  bann  cv  ift  licrUuiiibt.  3tcvrtc  il)u,  bann  cv  ift  forditjam.  Hub 
luid;  bem  bii  alleo  ubcvmcfjUd)  fanft  imb  ucniuujcft,  jettig  jii,  bann  er  tlagct 
l)iinger  uiib  biivft.  '•Jil)iiiin  ju  auti,  '^''""i  t'i'  >>^itt  3"  »^i^  tcvcn.  Huidje  jii 
bcftenbig  inii  nUcin  beinern  Uiiücii.  ü.*er,^cl)f)c  jm  in  gemein  aüc«  bao,  baiiiit 
cv  beineu  eijfer  nnnb  ,;ovn  uerbienct  t)Qt,  gili  jt)m  fnr  ben  tobt  bay  leticn.  •> 
':)lbcv  bas  allec'  bnrd)  ^nium  (5(iviftnm  beineu  eun  unjeveu  .Soerven,  Uicld)ei- 
T,n  ttPlt  nnb  fnrbilb  nüer  jünber  ben  fdjedjcr  am  Gveii^  mit  jm  in-ä  ^^Hirabelifj 
I)at  eingefüvt.  Wwh  ber  mit  bir  lebet  unnb  regiert  inn  el)nigfei)t  bey  l)el)ligen 
gel)[te-j,  ein  unirer  Wutt  in  all  ewige  etingfeijt.    'ülincu. 

3Biber  bie  anidjlege  ber  feinbe  gottec'  nub  jeiner  g6ttlid)en  nuirl)el)t   '" 

ein  gebat. 

''Ml)  ■'öerr  bu  ftnnfer  t'init,  ber  bn  31!  nid)te  niarf)ft  nlte  ratli  ber  got- 
loieu  nnnb  gcUuiltigcn  anff  erben,  alfo,  ha-:-  gar  tein  vatl)  uori)  gelnait  Iniber 
beinen  eiuigen  ratbe  etloo-j  bevmag,  füre  auß  bcin  jndje  nnnb  ucrbinber  aUec- 
fnrnemen  berjlienigen,  bie  fid)  Iniber  bid)  nub  bein  l)el)ligev  luort  berfamlet  '■" 
l)aben,  fnrbere  geliirffelig  in  beinem  l)eijtigcu  uameu  alle  bie  uit  Umnbleu  im 
Siatt)  bev  gottlojcn  unb  anff  ben  Incg  ber  füuber  nid)t  tretten.  33cl)nte  fie, 
bas  fie  nidjt  auff  bem  ftnt  ber  j^uitter  filu'u,  bie  bcine  luarliei)!  lierlefteru  nnb 
jr  gotlo^  mcfeu  bertabigen.  &ib  jncu  hm  munb  beiuer  Unnifjlieit,  bem  nie= 
manb-j  linberfpredjeu  tau,  babnrdj  bife  ertcnnen,  ba'5  bu  allein  .s^erv  bift  nnb  -■« 
bir  nicmaubs  gleid)  fein  möge,  Turri)  ^cfui"  61)riftnm  beinen  fnn  nuferii 
.'öcrru.    \'(men. 

(•»■in    gebcit    fnr   bie    CbrigfeDt. 

^^l^medjtiger  einiger  Wott,   uon  liieldjem  gcorbuet  ift  aller  gemalt,   mir 
befell)en  bir  alle  bie,  fo  an^  beiuer  orbnnng  mit  l)ol)er  nnnb  groffer  geuuilt  i^'' 
begabt  feinb,  ben  .Ücljfcr,  bie  Äfbuig,  nufere  Ts-nvftcu,  bar^u  all  aubcre  Obertel)t, 
ber  bn  hai  fdjlocrt  ,^ii  füren  nnb   bie  nntertbaneu  jn  regieren  Bcfolben  Ijaft, 
Hub  bitten,  ha5  bn  ben  Jvürfteu  nnnb  Obertetjteu  (mcldje  auberii  bieneu  füllen 
;,nm  guttenl   bie  gefr^euct  beiner  genabeu  loblleft  nerlcljbeu,  anff  ba;;  fiif)  bie 
nbeltl)etter  für  juen  fbrd)teub,  fie  aber  Ihmi  ben  feinben  beine-j  nameu'?  gefiegenb,  m 
frib  nnb  rulie  erlinltcn,  Untmeii  nub  loaDfeu  jn  jren  nbtteu  unb  farfjen  fd;ül!enb 
nunb  baubljabenb,   Ten  uutertl)anen  and)  gnebiglid)   berlel)l)eft,  ba>^  fie    nid)t 
fiu'u  felüft  ,]nm  geridjt   unb  nrtel)l    beiner   orbunng   luiberftrebeu,   fnuber  iun 
aller  geBürlid;cn  nntevtt)enigfcl)t  nid)t  allein  iimb  beo  ^orno  nnnb  ftraff,  funber 
nud)  umb  .ber  gclniffen  millen  ben  Cbevtebten  nub  gemnltbabern   gcbiu-d)en,  -i'' 
3^nrdj  Oh1i""  C*>l)riftnm  unfern  .s^errn.     Vlmeu. 

(vin   gcbiit  bor  bem  fd)laffcn. 

C  .*ocrr  ^V'fii  (^'brifte,   bn  erlbfer   ber  iuelt,   bn  eloigeo  uiovt  beo  bbm= 

lifdjen  natcrv,   burrf)  bid;  feinb  alte  bing  gefd)affen  unnb    ou  bid)  ift   niel)to 

jcmadjt,   c-5  Inirbt  anrlj  011  bid)  nidjtv  evbalten.    (^o  feinb  bie  jar,  jel)t    unb   fo 


35.  SBcid^f:  iiiib  SSetformelii.  42.  Qui  loci  .^int  ilncomii  pio  Kiuiii>jelio  plnntiimlo.     4s  | 

iiumat,  taa,  uiiiib  iiarijt  buvd)  Md)  iürf)t  alLciu  c^cidjaficii,  i'unbcv  aiid)  aUUu'i^t'ii 
LT(]alten  uiinb  regieret  luüvbcn.  SBiv  arme  mL'iijdjcii,  bic  luiv  mir  imfcrii 
fcinben  iilimmcr  fidjcr  finb,  bitten  biet),  bii  flutiivi'  ■'öew,  bii  UioUeft  iiiio  iiiii 
bifer  nod)t  unter  bic  flütiel  beiner  liarnil)erljifltel)t  nenieii  nnnb  nidjt  fallen 
norf)  ben  biifen  feinb  crfd)recfen  lalfen.  .V)ilff  ba-i  mir  and)  int  finfternn^  bao 
lied)t  feilen,  Ter  bn  6ift  bac-  euni^e  liedjt  unb  mit  beinem  l)i)mlifd)en  imter 
nnnb  bcm  l)el)(ic(cn  ßeiift  lebeft  nnb  lierrfdjeft,  ein  eluiivr  ÜJott  nnn  nnb  ',h 
elüifien  ]el)ten.     ?(mcn. 


tvin   ftetuit   menn   man   nnffftcliet. 

3B3r  bancfen  bir,  ©ott  unfcr  f)l]m(ifcf)er  Uater,  bnrd)  ^efutn  (vl)rift  beinen 
lieben  fun,  bao  bn  mict)  bife  nad)t  inu'  allem  fd)aben  nnb  falir  beljnt  (laft  nnb 
bitten  bid;,  bu  lobUeft  nno  bifen  tac[  and)  bel)i'iten  luu-  fünben  nnb  altem 
nbet,  ba§  bir  unfer  tl)nn  unb  (eben  gefalle,  bann  mir  befeüien  nnfere  lei)b 
nnb  feelc  unb  atte-i  in  bcinc  benbe.  bein  beitiger  (Jngel  fei)  mit  nno,  bac-  ber 
bofe  feinb  feine  mad)t  an  un-J  fiiibe.    ^Hnien. 


[42  nach  w\  Qui  loci  sint  doeciidi  pro  lliiaiisiclio  i)laiit;ui(lo. 

Fides. 

In  primis  docenduni,    ut  Hdcni   et    iiiiii    uc   iisuni    eins  auditoies    recte 

intellijiant  seiantiiiie  esse  cojiintioiiem   diuinitus   donandani    iicc  posse  liuma- 

2u   nitiis  concipi  aut  rctineri,  Ne  seilieet  libertatcm  caniis  et  otiuni  Ijoni  i)[)eris 

inde  discant,    cum  fides  niortiticet  carnem  et   opera  eins,    et  Spiritus  aßidue 

militet  et  pugnet  contra  peccatuai,  diaboluni  et  miuidnm. 

Vis    t'idei. 

Vis  auteiu   fidei    est   nos  iustificare  alienaque   iusticia,   ncmpe  Ciu'isti, 

25   induere,   Qund   est  donuni  illnd  inetfabilo  Dei.   quo   redimit  nos  a  pcccatis, 

morte  et  Satana  etc.     Hinc  sequi  frustranca  fuissc   et  esse   omnia   studia  et 

opera   nostra   pro    iastitioatione   et   redemptione    ubique   per  Ordinos,   Ca-rc- 

nionias,  Vota,  Missas,  Pereifrinationes  reperta,  aucta  et  liactenus  defoiisa. 

Usus  fidei. 

30  Usus  fidei    est   Caritate    seruire   et    uicißim    induere    nostra    iusticia, 

sapieulia  et  oninibus  operibus  nostris  fratrem,  sicut  nos  assumpti  sumus  a 
Christo  et  eins  bonis  uestiti  et  ditati.  Hinc  socpii  necessaria  e.sse  bona 
opera  tanquam  fidei  ueraj  et  efficacitor  uinontis  signa. 

2utt)ev-3  SBevfe.    X,  2  '51 


o 


482  i8etbüd)(ciit.    1522. 

I5oiia    opcra. 

1.  Jiiter  opera  tiero  prima  sunt,  Mag-istratilnis  [ht  Diniiia,  nun  tanicn 
contra  Deum,  obedire,  pacera  iiiuare,  honorare  Priucipes,  orare  pro  oniniljus 

litijs  et  solicitum  esse  quomocio  illis  prosinius  et  commodemus. 

2.  Postbac  hoc  sunt  Parentibus  subesse,  familiam  curare  et  alere  panc     '■ 
et  uerbo,  utroque  scilicet  regiminc  spiritns  et  carnis  seruire. 

3.  Erga  uiciuos  proxiraos  esse  seruura  quibns  niodis  possunius.  Inter 
(pios  primo  loco  habendi  sunt  INIinistri  uerbi,  ut  prouideantur  digne  et 
houorentur. 

4.  Ante  omuia  ut  opus  illud  necessarium  urgeatur  Oratio,  scilieet  jiro    lo 
Omnibus  ordinibus,  sciendo  ((uod  Dens  id  tarn  copiose  pneceperit,  opulenter 
promiserit,  gratissimumque  habeat. 

Sacra  m  e  n  t  u  ni    alt  a  r  i  s. 
.Veque  urgendum  est  studiimi  percipiendi  Saeramcuti,  nc  uel  f'rigescant, 
nel  contemnant.  i:. 

('  r  u  X. 
Post    opera  dicenduni    est  de  cruce   et  afi'ectu  erga  hostes  et  iuimicos 
quoscuuque,  ut  omnia  feramus  mala  et  pro  persecutoribns  orenuis,  Quo  usu 
acquiritur  spes  et  certitudo  nostra>  fidel  et  uocationis  Ro.  5. 

Caeremoniae.  20 

Ultimo  restat  de  Ceremonijs  mutandis,  retinendis,  abolendis  et  nouaudis, 
Tibi  cauendum,  ne  (piicquam  uouetur  nisi  manifeste,  ut  est  Missa,  impiuni. 
Nee  nnlgo  pro  uouitate  indulgeatur  Impetus  nuitandi  omnia   et  confundendi. 

A  e  r a  r  i  u  m    ] )  u  b  1  i  e  u  m    ]>  a  u  ]i  e  r  u  m. 
Et  de   eensibus   et   proueutibus   in    publicum   a^rariuni  ]iaupernm  colli-  25 
gendis,  ex  quo  pauperes  et  Ministri  Ecclesiie  alantur. 

Scliolae    insti  t  ucu  die. 
Et  de    Schülis    utriusque   sexns    instituendis,    et    bouis    ]ira'ce])(oribus 
prouidendis,  (piibus  ex   a>rario  Stipendium  eonstituatur,  >uide  conunodc»  uiucre 
poßint.  30 

J)e<'iniae. 

De  contractibns  reemptionis  et  alionun  censMuni  ant  eliam  de  necimis 
tota  caussa  ad  lurisperitos  reijcienda  est,  quic(juid  illi  iuxta  einlies  leges 
definieriiit,  tuta  conscieutia  teneri  potest,  sicut  qiurlibet  alia  ereatura  huniana. 
1.  Pet.  3.  r, 


8.  Se^nttoii  ju 'JJmlhorf^  SBortielvadjtimg,  13.  jiim  ©eritioii  l)oii  ajcharfjdtng  bcS  Scibcn-J.     483 
|8.]    Sc.5artcu  ,yi  ^liii^borf-^  a?orDctrnrf)tuiifl  «b.  9. 

223,  1-3  Gin  6()viftctid)o  DovOctvac^tug ,  fio  man  luil  betten  2aä  fteilifl  iöntcv  «iificv  /  9(iii 
ßtjviftlic^c  ^  »ortctvacfjtung  im  fictantnug  !  in  90t.  @o  moii  TOill  Octcit  ba-3  Ijcljligc  uatev 
Diijcr.  SBf.^ogc  auß  beit  pvcbige  S.  3J[av  il  tini  8ut()cv  jü  aBitte=  '1  tierg.  SBoii  bem  luivbi  gen 
91icolno  bonn  |i  'Jdiijibovff  V'mn^  ||  ciaten  in  beut:  ich  gc{iviid)t.  '_'  Pyn  (^l)viftli()e  »ov= 
bctvadfjtung  mtb  ücfantnufi  inn  Sott.  So  man  n>\l  beten  ba§  fjcljtigc  »nttcv  bnjier.  V  /ilili  II' 
.)  fitlc]  nu-vdt  ('  mctdtc  y         "  tugenbcn   / 

224,2  oHcvn  Q  2  bolivinge  t  Bcr6vingc  OQW         4  bmfftig  /   Süvfftig  (>   biirftig  QW 

«  moUft  /  tuöUcft  QW  7  on  OQW      bcvbicnft  'MI'  W  oit  OQW  10:11  unb 

aücr  tiigcnt  empfangen   /         U  unb  gcbovcn  /(.7i/(  T      feinb  "  il)nb  TP        in  9iiiffc  0(,'rr 

6itt  «mb  bcin  O        17  niiiftu  0         in  gerctfjtiifcit  geben  /         /!'  Sc^aiijev  '",'  (iJ)l»nri)ci;  IC 

■20  geaalt  movbc  Oyll'        -Ji  ch)ig(ici)  0(>W        22  jetje  alle   /        :.'.)  tritt  id)  0(JW 

225,  2  eünb  O  .3  fuibcr]  ^infuv  /  füitcv  W  4  dctjuttc  0(^11'  ben  pitcvc  /  be  bittcvn  11' 
.5   fute]    mcrdt  OQ  .i/ß   tnft   un   liegivbc  I         !1   gebnltigftidjcn  IQW  gcbuttigtli^  O 

10  aebultiglidj  OQW       augcn  geet  »n   /  10  11  "Jtngen  mibcrfcvt  0  11  fvonlid)  Q 
fvolidj  mag  (niüg  O]  lo  fvottd)  mag  II'          14  ex  fct)  fclilt  <>        \o  loit  irfj  ine  fehlt  1 

Ih  ©väütoeln  0  nod)  gvjdjvcdcn  0  borbpv  Q  gottid)  Q  '';-''  /'/'^en  0  78  loil 
bcr  geid^eljc  /  gej(f)cdö  IT        20  S!nb  nit  cinfiivc  bnS  /      imteitc  TT        23  Ivieibcvn  / 

[13.J  l'ceiartcu  311111  Seriiioii  uoii  iöetrndjtititri  bcö  i'cibeu>5  ^^b.  2. 

136,5  ta?)cn§  rK?acrf/i/i^  ti  fehlt  LMPQU  f  »crbamncn  nd  9  ber3ubcn]  Subcit  iyf 
ben   M  b>)c   P  ii  ongc^Etigct  LMPQVy.cdfj'd-   angejc^gt    UXabf         12  tonten    .\' 

13  ©.  /eA;<  LQUVXZabcdfgik        mbcvto  MPXYZahcdfjik  14  gcboäjt  -V/<        einen 

5>ialtev  }'  75  Sem]  S)cft  f  rcd)tc  /e/i/«  f?/^i'i-  l(i  bavinne  i"  tragen]  Hagen  -\7/ 
17  faten  '\a  bcrre  Xh        fcrr  /'  2J  »Bev  firf)  fctb?  lueinen  unb  über  df/ik        felber  y 

25  oBfi^e^b  LQUVXZacdyU.-   obfd^oljb  J//'/'  26  ffllaria  Xh  27  ben  (Jaffion  A'6 

ftunben  yj  WxjtCniii  VXYZabcdfjih  28  <sU  dfjik  ju  fc^Iaifcu  V  281137,0^11 
bis  fud^t  fehlt  dfijik  29  er  lernt  LMPQU  getetnt  "^aben  VXYZbc  gctctnct  I)oben  « 
37  ctlid^c  VXYZah       iprnä)  LMPQVZ  fprud^e  n 

137,-/  jn  /'t7i/<  J/P  «   l)i)[fjt  c§  bic§  -Vi        luon  bis  got   ift  /e/i/«  VXYZuhc        bljr  nit 

(nid^t  f/)  got  L.MI'iJI'       iftä]  ift  LMPQU  ift  c§  A'6         S  üiet   1'         /(*  l)f)u]  eä  rf/y«'/; 

11  bafut  LQUVZoj  bauor  .WPA'  /-/  feinen  -Vi/-  eljnigen]  c^gc  JJJI'VYZabcgil 
ol)9cii  ÄlPXf  bic]  fnr  bic  -V  für  bic  4  funbe  Zc  jimbc  (/.7<7i  ©iinb  f  lag  <>  J5  für 
fic]  bor  Xb  16  funb]  funbcr  L  bem  fiinber  (fnnbct)  MPQl'VXYZabcdffik  17  U-- 
gcgnc  Xbcdfgik  17J1S  bnau§ipved)ticf)er  /.  IS  »ntrcdjtigcr  V  bntrcgligcv  A'  20  tnirft 
bu  bf  22  bu  bic  tieffc  Ml'  23  feljft  (jcicft)  bcr  (Sfiriftü  LM P<)VVXZncd:iik  \)abi 
c§  Xb  gctfian  Zacdgik  getfjon  /'  25  tj^n  (jncn  0)  fpradj  ollen  l)nn  gcmcljn  (gemain  b) 
VXYZabc  26  fettigen  LMPQU VXYZabcdfjik  jnppetb  LMPQU ;,a\fi(\\i  X  aerptcnt  ä 
30»)»)elen  c  äojipcltc  /'  2r  apoftctn  LMPQUVXYZabcdfgik  je.  /e/i/«  PVXZabcdfgik 
28  boä  /cÄft  J/P  29  finb§  P  fid)ft.bn  /-  bornc  LQÜVXYZalmljik  biitnc  J/P 
börnc  /■  3/  bomer  VXYb  borne  Zcdgih  bornc  a  born  /'  fic  /'e/i/(  «  32  nabct  Q 
33  foltcft  bu  b  «Big  LMPQUV  olfio]  Sita  c  SBie  rf/^//,^  34  biefc  a  35  crnftc 
VXYZabcd'ßk  crnft  /  37  fotiöcä  U  fotd^c  FF  fotc^  XZabcdfgik  @.  fflcrnfiarbuÄ 
VXZabcdfgik        38  ba]  baä  LMPQUl'XYZabcdfgik      Wnftc   I'iTc/'  «uftc  « 

138,  7  ergangen  A'4      fa^c  ad  3  91h  Wcc  b  4  meljicr  J/i'  6  man  ba§  om  gik 

gronc  MP      om  bürren  »erben  «/*7j        9  jum]  jü  iUP       70  ^^n  (nach  über)  /'cAi<  Ai 

ber]    oufi    VXYZiibcdfgik  11    »bcr    l)l)n    LMPQUVXYZabcdfgik  crjc^ractcn 

MPVXYZacdfglk        12  «poftetn  QUVXYZabcdfglk      bn'tber  yAl'!"/.-         76  ber  ganljc 

31* 


484  Setbüd)lein.    1522. 

nuij  Zacfyik         Icljbcn    V        l'fiii   jelSä    TXhf  17  jui^Ingen    Yahgik  U)  (cibrii    Y 

■Jii  am]  on  r.\;iardf;/il.-  :>:;  pil  5'  \imU  LMJ'f'rYZtic  jünbc  QXhdfyil  -»j  tnb 
fungeft  (jungeft)  VXYZucdfijU;   ml  imibigcft  i  3rt  jpilcft  uh        reevfhi  /.V?'  icfvcfhi 

VYadf'j'ik  27  OerlDunbc  JiP  »'mörfit  Lill'VXYZahcdf  lievmcdjt  Qi'nil:  JO  bc= 
bendtcft  J/P  30  loic]  roie  toot  LQTTXYZabcd/gll  gcvidjtct  ^abcii,  tri  LMP  t)att] 
t)ättm  X  fjetten  /<  37  Sunbcn  /.■  32  fiaft  A  33  buxtc  cmffinbct  Zabcdfyik 

35  mfift  bu  i         3f>  bem]  biejcm  fZ  bifcm  fyik-       müft  bu  i/'        oT  fterbe  ob'  t)m  LJITQC 
uiib   tim  fegfcur  /e/i/^  YXYZalicdfiiil        Icfccn]   leben  J/P   l)l)bnicn  -TA  35'  futeit] 

entpfinbcn  -V  empfinben  A       cs  ift  (.'       e§  /'e/ift  3Jr      »)ni]  am  LMPQVVXYZahcdfull- 

139,  i  jiij  be§  3Ü  LMPQVVXYZahcdfyU;      folt  bu  A         2  müglig  L         4  3liic^  Webcv  d/j/iV- 
5/6"  Botbringen  VZacdfgik  »olnbringen  A        6  gnobe  t-dil;  ®enob  /'        7  ielbft  botnbrengft  QU 
»oinbtengeft  VZ  botbringcft  hf  bolnbringeft  y         t%   fehlt  LMPQUVXYZah  ift§ 

dfyik        8  bj  bie  oben  L.VPQUVXYZabcdfyi/.-  9  iieni  MPQYZahcdfg  li^tcm  UVX 

10  cvfinbcn  VXYZacdyik  ,)u  crfinbon  A  li  nicrteil  d  birteil  //.■  bebencEt  VXYZabcdfyil: 
13  ba§  et  fehlt  dfgik  14  gebenden  A       njefcnttid)  LMP(Jl'VXYZal>cgil.-         16  nati'iv= 

lit^l  hl  ebte§  r.Yi'Zoc</i7,-  /«A//  A  17  «Ucn  .^ac  20  bcv  fehlt  k  21  tompl§  c/y//.- 
thmpt^d  24  idbS  LMPQUVXZaljcgik  23mat)itMP  n  fehlt  VXh  2r  jftenen] 
tj^nen  Y         2S  unb  betricglic^  fehlt  Xb  29  nad)]  ba§  A        tct)bcn  ß^tifti  bebenden 

Zacdfgik  30  bnnb  ba§  nic^t  J/P  oO^Sl  unnb  bie  Ais  Ijören  fehlt  dfyik  32  finb 
«tjr  LMPQUVXYZabcglk        32:33  tmb  t)a6en  ben  VXYZabcdfgik        34  funb  /eA/<  nc(//^i7 

140,;  l)l)e]  ija  r  ja  XYZuhcdfgik  2  fterben  '?-VA  3  on^  mit  abtaß  LJIPQI'VXYZ 

abcdfgik         4  junben  Zacf  Sunben  dgik         .5  luctjt  fehlt  Zacdfgik       etjngrifje   Q       h)ot= 
favten  Tcdf         6  «irffcft  bu  VXYf  mürffcft  bu  A        abn  betjn  (beljne)  iJ/P(?rrA'rA 
aber   bon  bii  beine  funbe  (Sunbe)  Zacdfgik  7  jinb  LMPQVVXZabcd  9  ^fjnn] 

an  LMPQUrXYZabcdfgik  corper]  le^be  £J/Py^'T''Ti'^«i«'/52'';  JO/ii  jn  jur  Sünbe 
gemai!^t  für  t)n§  dfgik  11  mir  mürben  (mürben  /')  in  jm  bie  ®ererf)tigleit,  bie  für  (por  /) 
Sott  gilt  dfyik  mürben  J.QVZc  fprirf)  M  fprüd)  PX  iprudjc  Zcg  iprüc^en  a  müft 
bu  A'A  mag]  möge  X  mügen  A  l't  mirft  bu  Mhf  mürbeftu  P  ri'ilje  P  ruf)e  A  rüme  /' 
J9oufffrftet)iig/.J/Pvrr.Vl-ZaÄc%i7,-  20 Bnb  nickte  A  2J  aufferftef)en  I.MPQUVXY 
Slufferfte^ung  acdfgik  aufferfteen  A  »erjc^Iunben  -VA  fic^eft  P  Ij^unb  -V  ^e^unb  h 
22  funbcn  VYZac  funbcn  VXbdfyik  23  $aul  dfyik       omb  »nfer  finben  mitten  bofjin 

geben  (gegeben  gik)  ift,  t)nb  bmb  bnfer  Werec^tigtcit  mitten  auffermcctet.  SHom.  4  dfgik  funben, 
oufferftanben  Zac  27  fott  bu  A/  29  ofentidj  M  30  »om  (,'  teljbc?  P  3G  fil)C 
LMPQWXYZabcdfyik        37  mögen  -YA  mügcu  /'      menu  gott  Ml' 

141,5  cl)gc  LQU  Ql)nen  J/  fehlt  P  baf)in  gab  !C.  dfgik  4  ertcnnen  «  .">  fcl)nbj  funb  A 
tf  bcftenbiget  )'  9  ber  funbcn  A  bift]  ift  A  fordet  A'  for^t  YA  10  ^infiir  J/P 
tjinbfiirber  c    l)infurber  </  ;_?    oubere   meljfe   (mcl)fe)  LMPQ  UVXZabcfgik  14   et)n 

fehlt  Xh  gebencEc  a  l.'i  bornc  )'  Ki  ober  LMPQVXZcgik  obber  T'a  mibbevt] 
mtber    ift    XZ abcdfgik  mie]    maä    (.'  77   gefiert    J/   gefürct    P  18   f)offatt 

LMPQÜVXYZabcfgik  19  bcrodjt   f*  20  fein  .^artel  LMPQUVXYZabcdfgik 

22  gebendE(e)  UV XYZabcdfgik  23  Biet  U  tljrcn  /f  feljne)  beljne  Q  ber  fic^  mol 
l'ATZaAcrf/^iV^  27  go  /'e/i/«  LMPQU         28  Bnb  fdjenbtic^er  Zacdfgik         31  labfot 

LMPQÜVXYZabcfgik  32  brljnncn  J?  33/3J  obbcr  A«  l)clffen  /eA/«  rf^iV:  9iit  bis 
§elffen  /VA/«  MPQUVXYZabcf  35  IcBen]  £cibcn  Zacdfgik  3(1  ©.  !(5aul  1'  fagt] 
fpric^t  A  36^37  fagt,  @af.  5.    SBclc^e  (aSctlirfje  /')  Gtjriftum  augeijörcn,  bie  crcutjigen  jv 

fjteifd)  fampt  ben  tüften  Bnb  begirben  dfgik 

142,  ;  ®.  5Paulu§  LMPQU  VXYZabcdfgik        2  ein  fota^e§  (fotd)§  /'  foWjeä  >)  rcibcrfprec^cn  dfgik 

Bon  ben  Sunbern  miber  fic§  erbulbet  fiat.    3)aä  jr  nirf;t  (uit  /')  in  cmrcm  (cmerm  fik)  mut 

mnt  mctbet  Bnb  oWaffet,  66tc.  12.  dfyik        4  im  glaif^  für  Bnä  dfgik      So  mapent  eürt) 

aud)  mit  bem  fclbigen  fiuii.  1. 5pet.  4.  dfyik     fottfjen  (foHirijen  .'/)  gebanden  J.MP<jU]'XYZabc 


23.  2c-5ntteii  jiuii  Sermon  lumi  liebet.  24.  Sc-Jnvlcn  jum  Sermon  l)oii  her  Inufe.     4f^5 

6  Spiftelnii  PVZucdfyih  gpiftcl  XYb  5.  ^>aurii-3  I.Ml'QVVYZar  S.  5pniit?  liiib  $c(ev«  b 
©.  *4.'auli  Ulli)  5Pctri  df'jil:  ^Jcttr-j  X  r  cljiicm  l.MI'h  oinc  7'  n  gcmalct.  Öott  iol) 
loB  gini^.  J/  (Üot  fcl)  lob.  i' 

[23.]  ifcijartcu  jiim  Scrmoii  uom  ©ebet  3?b.  2. 

175,S  üegeOc  -V4   evloegc  //i/.-  /O   allem    .Xa/icdigi/.-  I>   ttoii   föoH    clwo?  Xticdfyik 

14  aUcm  Jt7<c  fompt  Zacfyik  (ömpt  d  gncbig^  i  V.J  uiiß)  Biib  »n^  /.nrdf'iilc  fernen 
VXYZidicdf'jih         16  ift  /i;/i/<  -V4  77  jii  füc^en,  üuc^  -VA       ful)n]  »nb  bobuvcf)  ibnr= 

buvd^  /■)  tune  Zacdfyik  alä  unnb  feUt  VXYabcdfyilc '  7!(  3ftä  acdfyil;  21  beten 
Zacdfgik  -22   unb  /eii^  -V6        ÜKarci  11.  fehlt  h  23  ba§]  roa§  dfyll.-        bittet  in 

clDiem  (croetm  fy)  ©cbctt,   glaubet  fyik  nur]  mir  .7  ®o  Witbtä  cudj  luerben  dfyik 

24  gegeben  Zacdfgik  25  roirb  eud)  ouffget^on  df/ik  2.il30   2nn  bis  bitten  genau 

nach  Luk.  II,  10—  13  fgik  20  l]l)m]  jn  b        bii  für  fehlt  VXYZabc  27  ßo]  luo 

VXYZabc  2TI2S  e^n  fdjlangen  bis  ^fjm  /eA/<  .A'i  .90  benen  VXYZac  31  befcld)  /-/ 
befel^  d        32  iitten  VXYZabcdfgik 

1 7C,  1'  olleljn  auff  bife  öbentewr  (abcntcWer  /<)  fein  gepett  (gebot  b)  jelit  Xh  J  .j  bev  SUjoftcü] 
in  feiner  gpiftct  dj'gik  .5  etlwaä  bitten  /'  5'S  ber  bis  ixlan^t  genau  nach  Jak.  1,  6 — 7 
dfgik  f't  bulgen]  WeHcn  VXYZabc  7  Wigt  VXYZnb  tuebb  c  6'  (jerlj  VXYZabcfgik 
9  nid^t§]  nid|t -V  iO  emt)feng{litf) -VA  7i' eljner]  cljnen  I'.V  r.<^''c</i^i7.-  oinen /'  fetjnein 
VXYZab  feiil  /'  14  treroe  unb  roavfteljt  VXYZabcdfj  gejunbiget  VXYZac  gefünbigct 
bdfgik         16  berteuret  VXYZabcdfgik       barinne  bdik  17  gegeben  k         18  nuci)  fehlt 

dgik        21  bertraWen  ba§  me^n    Y         22    \ä)  fehlt  g  23_  t^t]  e^e  VXYZacdgik    ec  /' 

touffefi  }'  24  muft  bu  b  25  mu§  fi^  nic^t  Ya  obbcr  fetm  fehlt  Xh  27  ift§ 
VXTZabcdgik         28  Bot]  für  VZaeg  für  kl       btutätropffen  Zacdfgik  29  fcl)nl  finb 

VYZacik  fcinb  /'  30  Bnb  hjerben  erf)üret  Zacdfgik  cvijötet  jü  Werben  Xb  3i  jcljen  Xb 
32  toirbig  «   niügcft  i         33  ernft]  bcrljen  VXYZacdfgik         35  jur  Siigeu  //  .%"  bic^ 

fehlt  k      mifatroroc  VYZa        39  l»6gc^a(§  .V  luogen^at?  b 

in,  2  »nWirbigem  dfgi      bnuerbicntem  dgi        4  bu  fehlt  a         6  getljon  VXYZabcdgik  gctf)ün  /' 

7  ©prud^  be§  .25.  *l>jn{m  dfgik  icljn]  finb  VYZacdg  jeinb  /'  loutcr]  cl)te[  dfgik  jnn 
bev  crfutlung  cdfgik  9111  3tem  bis  jc.  fehlt  dfgik  9  !pfa(m  am  fünff  imb  adjsigften  c 
12  bifen  )'  J^  fe^c  VYZabcdgik  fclj  Z  75  Ijcimgebe  gik  19  Bon  /'c/(/<  df 
22  cttvendtt  VXYb  ertrendfct  Zacdfgik  24  bie]  bie  fetbigen  Zacdfgik  25128  2aä 
bis  K.  genau  nach  Jud.  8, 10—11  dfgik  25  fcl)n]  finb  VYZc  27  jeljt)  jicl  Zc  3U= 
erbarmen  VXYZabc  28  jc.  fehlt  Xb  28(29  §otofcrno  g  §oIofevnc  ik  29  alüo] 
alle  b  iDurben  bcdgik  30  ©.  $(iulu§,  gpljc.  3.  dfgik  32  nennen]  nemeu  Zrdfgik 
34  gan§  fehlt  1'        36/17!),  32  fehlt  VXZubcdfgik 

[24.]   Sclnrtcn  ^iim  Sermon  von  bct  Saufe  iBii.  2. 

7-27,4  flriedjijd)  VYZb  flridjifc^  -V  &xkä)i\i)  acdfgik  S  tinber  VXYZabcfgik  10  go] 

alfo  Xbf  fehlt   Y  11  ba?  man,  nat^  gik      hjörtlin^  fgik  roörtlein?  b       man  fehlt  gik 

12  j^lic^en  .Y        taufft]  getaufft  VXYZabcdfgik  13  ober  teuffet  Zacfg         jogc  VXZ 

abcdgik  joge  )'  7i  2jcuf(i^er  /.•  15  forbcrt  b  16  Bon]  Born  Xb  19  Bolfomcu 

Zcdfgih  20  lüfung   a  25126   im  A  28    bem]   ben  >?&  :i»   fein   jcid^en  Z 

32133   ge^t    auff  fte^t   1'  33  $oul,  an  2it.  VY       $aulu§   an  Sit.  iij.  XZabcdfgik 


')  /?»  V  dürfte  diese  Streichung  von  Luther  selbst  vorgenommen  sein,  den  ttrsprüng- 
liclien  Sinn  der  Stelle  erreicht  man  aber  tcohl  besser  durch  Einsetzung  von  atlftunb  an  Stelle 
der  gestrichenen  Worte. 


48(1  i«ctlnid)lciii.    1S22. 

l'ls,  1  oijii]  ift  ein  -V  SiUbcvscbuit  <h/i/.  wibcrciotjuit  /  i'  Vlljo  ^w////  2/-/  6§  Jis  veid)  ;/encm 
iiacli  Jolt.o,5  df'jih  o  onbetlDfit]  äuiii  anbellt  tmil -V/;  S  xii)t\ni\zix  VXYZuhcdf:Hk 
11  ■ooXhmmVX Ydfifd  33  gcid^ol)cii  )'  73  7i  bcr  gi'ljftlicöe  tauff  .V  2.5  uolbiadjt  l'i/' 
16   tt)0§]  Wie  dfnil;         nit]   nidjt-:-  i  i'O  jcldigcn  Zcdfyil;  21  *4>autu§   YZalcdf;iik 

icl)n]  finb  FA'l'/^<i(;'/  jcinb  /'  22  iium]  in  icn  dfyii  ei)C  Ztu-d</!k  et  f  (beides  beide- 
mal) L>3  liolU'ii'bTad^t  cd  \)oinixaä)t  i/ik  25126  ©icf)  bis  getragcim  yenau  nach  Ps.  51,  7 
df'/il.  26  ftevbcii  Zc  27  jte  fiutbe  rf,  jven    (ihibn   /'        ntcnfiJ^cn  VXYZabcdfyik 

2a  nit]  nidjt-:.  h  :S0  Seijcliigcn  Zaed.fi  33  violbvac^t  bf        Sauffc  Ijciung  Zaci 

36  unb  fehlt  Zucdf</i/:        37  3(18  ba  /'        36'  cmtjfangc  XVZ 

«iJ),  J    frnincn   Zrd;/i    fvomcn   /  3,'.5   ®v   bis  nt)bbcvgong   i/enav    nueh  Multh.  '24,  31    df/ih 

4  otttcvn  -V  övttfvn  //  (i  finbtflnS  -Vi  Sünbflnfi  /'  7  Jonen  1'  6'  Werbern  VXYZ 
ubidfjil:  Slrdien  VXYZabcdff/ii  0  luuvbcn  cdf  10  loiivben  /'  arc^cn  VXYZabcdffih 
11  würben  h  12  anbcrn]  evften  cdf/il:  ®()iftrin  d  ßpiftcln  6a.  :i.  ;/il-  gvoBcic]  onbcvc 
Zacdfiil:  I2i13   finbfhifi  .\7/   güubfluß  /'  U    bieffe  Sauffe  Zmd;/   bife  Sauff  /' 

/.:')  iinbfUiB  Xb   ©iinbfhife  /'  16  finbflnfe  Xb  (Sünbflufi  /        Wn?]  wav  ]'XYZabcdf;/il.- 

29.  5piatm  J/y(>  uctfunbigct  YZacd;/!!.  iicttünbigt  /'  17  Ser  .'peSiSR  fi^ct  eine  (ain  /) 
Sinbflut  (SUnbflufj  /)   an^uvicötcn  dfgil,'        finbflufe  AT.        nte^r  fehlt  Za  IH  finb= 

fing  Xb  Sünbfmfi  /  PJ  eä]  er  VXZabcdfyih  23  gcfieljc^t  VXYZaedfyik  grtcic^tct  b 
24  bic  Wel)l]  Weit  Zacdfjil,  26  ^\txt.  rüij.  ri"3ere.  17.  Zbcdf  ^txe.  18.//  27  ^afincv.V 
.f)nfinev  //  tjaff  Xh  niifgeriet  yil.-  .  2S  tatjc  -Vi  ^ouffc  Zacdf;/Ili  ^afen  -V6 
2'.i    Uiinb   fehlt  df(jil;  30    miigcvatett  ////,■  fio    fehlt    d;fil,-  34    Unb   fehlt  i/ik 

.';.")  CV  ift  Zaci/il. 

T.W.  .1  an,icl)gct  b  7  ifti]  ift  Y  Sacvament  Z  .v  liolbvac§t  bf  ijni]  jnn  Zac  in  li/' 
!'  iunblidjem  <:  jünbttidjcm  irf/'  binge  VXYnbdyil.  bing /'  11  jovn  yi'/-  J-;")  ®.  $auluä 
bdfijl.'  feljn]  finbt  XYZabcdij  fcinb  /'  feien  ;/  J.S  fbvitljft  bu  /'  22  »nb  tv&ftlidjen 
Zacffd  2.'>  gefugt  ift  Zacdfrjih  26  taft  JVi  iS  »nb  lieveitcn  cdfffil-  2S'2il  imnb 
jum  aHffcicftet)enn  (aufferfteen  /)  XYZabcdfyih  30  «evBinbeftn  VXYZabcdfyik  32  lcOen= 
lang  VXYZacfgih      »it  .V         3'i  Dotbringen   VXZubf        36  tiefte  b 

731,3  foI(^C3  Zacffjl:   f6tc§es  i  6  «evbaninien  fi/il-        ienugeu  ;/   boniigcn  ''  7  fcHien] 

fnnben  Xb  ii  ju  weil  L       fnnbigeft  VYZac   junbigeft  Xbdyil-   fiinbigft  /'         11  Bor 

Dnnbtnifil  uergebung  -Vi  baljin.  2afier  fagt  ®.  ^iantu-S  SRom.  8.  G?  dfjik  12  funblitfje 
bofc  VXYZabcdftiil.  12:14  an  ßfjriftuin  gteubct,  «nb  bcrjellngcn  (bcnfetOigen  / )  nid^t  folget 
nod)  btein  BcrWilliget  Sinb  j.  5ioIJ.  2.   fteljet   gcfc^violien ,    ä'nb ////  13  fettigen   Zui-df 

14  (yliiftcl  l'.Vl'/«4c(//'         14:16  Unb  bis  fiinb  ycnau  nach  L.luh.  2,  1.2  dfjil  ;.",  fnv= 

fpvccl)en  .V  IT  gegeben  Zacdf/il:  i'j  uevbamnet  Xlyh  22  wilc^c  bie  I')'  wetttjc 

bie  XZabcdf'jil;  23  g.  Sliiguftin  Xb  26  ftel)fd)c  (teib  -Vi  flcifd)  d  ftaifd)  /),  reget 
fid)  and)  VXYZabcdfyih-  uerwittigen  Zacdfr/ik  ober  brinucn  jiX-  27  ift  (ifts  Zacdyil.) 
biird)  VXYZabcdyik  ift  c§  burd)  /'  uerbnmmct  abik  29  futet  Va  cnibftnbet  .Vi  futet 
YZc  fütct  adfi/il.-      lüft  d  31  fid)  ©Ott  cd  ff/iL      feine  funbcn  Zacdfi/il-  32  3uv) 

,iH  /.'      rechnen  -Vi      BetWitliget  /'        33  barin  i      wiittenben  Xbcdfrfd;        37  funben  Zu 

TU,  2  ba§  ift]  9!cmlid)  Zacdfyih  bif{  fehlt  VXYb  bifi  olleä  fehlt  Zacdfjik  Wie  ba-ä 
Zacdfißh  4lö  geWifjtid)  audj  i  (i  tjev]  er  VXYZabcdfyik  8  ridjte  t       fdjerffc 

Ycdyik  9  Derfteeft  bu  /'  10  not  bleibt  Zacdfyik        bill  fehlt  b  12  l)l]c]  fr  ;/ 

13  naaf)ftcltiQC  VXYZabcdfyih  ir>  »Pfat.  32.  dyil-  löllG  ©elig   bis  feljn  fehlt  Y 

Selig  i(s  red^net   ycnau  nach  l's.  32,  1.  2  dfyilc  20   ollen   fünbc  -Vi    alln  fünbn  /' 

:.'/  gewiffenS  bcdfyik  22  retjn  VXYZabcdil  rain  /'        getaufft  VXYZabcdyil        nUjr 

fehlt  Xb  23  fidj  mit  mit  »eriiinben  (öbcrWnnben  i)  .Vi  redjen  /.'///:  30  bariinib] 
ncmtid)  bavunib  dfyik       angefangen  ()obcn  Zcfik      Dn  burd)  .V         31  »nb  burd^  Zcdfyil. 

»crbammet  fil;        33  l)f)rcn  X  jren  i        34  bie  bo]  bet  (bercv  l)  fo  ba  dyik        34  fcl)cn] 


24.    Sc-5nrtcu  jiim  gcrmoii  Uoii  bcr  laufe.  487 

finb  r.Vl'ZöAc  S4lo3  ©e^cn  iatfin  in  jrcni  uimciftanb  Wnb  dfyil.  3i  bnljin  /^uc 

nitj  aui*^  nid^t  Zacdf'/il;        36  licr^nrtcn  .XYZabcJfyil-       olgo]  alle  ctlyil.       oU  jic«  /' 

733,  1  fütwat  /■        .>  }uid^tei6c  -Vi        .5  nit]  nici)t  aü  b      xtdym  r/lh-      »i(  ntt,  fo  A"        *'  311 
t^tgcn  -Vi      60]  olfo  -V//        Jl  am]  an  V.\YZab<di';ilh      batoicn  XL        13  allen  fehlt  b 

önfid^crä  -V6  16  funben  Zac  fünben  d  17  bofclBft  1*  boicl6ä  Zcp/th  Jl  jetjiicm 
VXYZabcdfyih  23  cceatuTit  acdfyik  ä4   er]  ber  a        ffan^cn  Y         2ö  feinen  /.■ 

29  boBon  gefagt  ift  fehlt  dfyil.:        31  juucrgeien  *      ctncwet  Ic        33  jijunbt  -V  ijfljunb  b 

tor^in]  juuor  af'yik-      jugefagt  l^ot  X  34  jpbt  -V  Ijc^unb  b  3')  Öloubft  bn  6 

l)oft  bii  i      Bift  bu  b        37  fünbn  /' 

734,  /   ju  »ergetcn  -Vi  3  ouSgetticficn  VXYZabcdfih  4   bc?  ftcrticn  X  bas   ftcrbcn  4 

5  alle§  beibeä  ad  alle  baibe  /"  bciibei  VXYZbcgik  gbtcevn  adfik  6  getaiifft  VXYZ 
abcdfyil-  7  ontigt]  anflebt  dfyil  }U  red^nen  dfyik  10  ijn]  an  VXYZabcdfyi/: 
IS  unb  t'e/>lt  Y  20  ben  tob  YZcdf;fih  Mtxixübi  XYZbcdfyil:  >>  mib  bcv  Sauffe  .'/(/.■ 
23  ifts]  ift  e?  adfyil.  25  Wctcljem  f  lernen  a  26  gcljftlid^en]  »ntertljenigen  VXYZ 
aicrf^iV.- S5nbert6anigen /■  28  ja  tobten  VXYZabcdfyil:  alle  VYZacdjil;  2'J  rfi^c  i 
tutoe  f      gemad^t  k       »orgifft]  gifft  VXYZabcdfyik        31  ju  t^un  cdfyik         32  grclucl 

VXYZabcdfyik  leSenä  VXYZabcdfyik  35  SeÜid^cm  /'  36  oill  /e/i/i  fy!k  ^oäl] 
bo$  b      lernen  Zabcdfyik        3S  teljten]  rid^tcn  t/ik 

73.5,  .5  folt  man  ntaffc  VXYZabcdfyik  4  nadj]   nod^  -VF*    onb  Zacdfyik        forbcrung  b 

iglidfjer  VYZacd'j  tjblid^er  .V  ijcglid^cr  bf         ,3   bie  (vor  unb)]   Wie  Xb  6  fettigen 

Zacdfyik         7  obbet  ju  nemcn  fehlt  Xb        d  nad5  VXYZabcdf;/       gfc^Winbt  X  gefdjUjinb  bf 
lOttnBcftenbig  ATW/y         llhxnbcxbd         12  noä)  VXZabcdfyik        13  mal  VXZabcdf;/ik 
feljn]  finb  VZ       ju  fein  Xbdfyik         14  t>n  nit  (nidtjt  b)  funb  ju  oertitgen  Xb      funbc 
(Sünb  /')    JU   »ertilgen  VYZacdfyik         menge  Zacdfyik  16  Seligen    )'  /S  auä 

ben  yk  Ijcblic^cn  X  19  gegeben  Zacdfyik  20  ift  ollen  XYZabcfy  »jcblidjcr  A' 
23   forge  A'  24  Salomo  yik  2:>  jü  ber  ftabt  Xbf  26  ju  ber  Xf        ift  c§  /' 

29  geboren   1'       34  ben]  bem  dfyik      antworten]  finbcn  Xb        36  bem]  San  /'  Senn  gik 
bargegeben  /.•        37  ta^en  Xb      l^offner  X  .ßaffner  b        38  folge  t^un    Y 

736,  i  »)btid^cr  A'  .3   groffcr  fehlt  f         4   ju  uertreljben  Xb        .5  aber  mag  VYZabcdyik 

6  einem  i'  fübcrlid^  X  fürberlid^  bf  föbberlid^  dyi  7  tolbrengung  VYZacdyk  Bot= 
bringung  A' 4/1  man  fehlt  Y  S  es  fehlt  adyik  tfi^ra]  jn  i  10  mv\)t  VXYZabcdyik 
mue  /■  11  bie  funbt  A'6  12  oufeer]  au§  A'  rJjlS  SBet  bis  ubixtomt  fehlt  VXYZ 
abcdfgik  19  $forf)err  dfyik  21  tfyx]  ^rc  A'  Ij^ten  Ya  jrent  bf  jren  dik  23  Wie 
broben  VYZacdyik  wie  baroben  Xb  alfo  Xb  24  aufgetrieben  VYZabcfyik  menge 
Vbcdfyik         28  Wa]  Wal  XYbfyik       fold^en  ftenbcn  VXYZahcdyik       foUid^fi  Stenben  / 

30  {aumet  VXYZabcdfyik  Oberbteiben  a  fogt,  ca().  f.  Zcdfyik  31  bcin  gctrende 
(getrond  /')   mit  Waffer  Bermiffd^et  dfyik          31  beä  erbarme  I^Vl'i  S;e§  erbarm  Zcdfyik 

34  mit  erft  g  35  frotig  b  36  l^at  »erbienet  VXYZabcdfyik        Worben,  »fi  A'6 

35  engfttid^e  VXYZabcdfyik      einige  Z 

737,  1  ^n&]  jnn  acf  in  dyik  2  e^e  Zacdgik  ec  /'  3  Ijfim]  ^^n  Y  abteuften  //  il'er= 
toot  c  4  atfio]  fo  Y  6  Weber  bfyik  7  fronet]  »nfer  »erfd^onct  Xb  10  feinet 
Äinbel  yik  11  arme,  »erbamblc  Xbf  14  jWatjii^igftcn  A  jwc^nöigfteii  b  avä) 
fehlt  Y  15  bet)]  beq  »n§  X  19  ^cr  nac^  maU  VXYZabcdfyik  23  fiinbigcft 
VXYZabcdfyik  beinen  l  24  glauben  ober  bcrtrowcii,  bo§  Xb  26  Süan]  Senn  cdy 
Sann  /"  bie  fo  b  2S  Berfpottct  XYZabcdfyik  laft  VXZabcdfy  29  fördtjtc  A 
futd^t   )■  fordeten  bf        30  ftölid^  /'        31  ewiglichen  A'6 


488  SBetiüdjleiii.   Vy2-2. 

[25. 1   i.'cc'nrteii  311111  Scrnioii  uoii  3>ci(t)tc  iiiib  «nfrniiiciit  5>li.  15. 

iSl,  10  Bor  /'ehlt  VYZacdfyik  geprebigct  VYZacdfifik  17  Ijljnju  gctjcii  )'  1«  bic  jcUicii 
Zacffjil;       19  gc^oiibElt  VYZncij        -JI  gct^on  VTZacdi/il  get^on  /'       io'  lüi^t  anbcti  Zacf 

48-,  U  ju  bringen  Zucd/i/ik  13  funben  a  10  rooUen  fe/ilt  )'  17  6vaud)  3'  iO  ncmen. 
aSon  ber  Seilte  iSBcl)ti)t  //■)  dfyik  -Ja  ift|  fct;  oc/'/(7.-  33  «ßfol.  32.  crf/y«-  2a/i6  9Jiel)U 
6»-  funbe  //ejiou  «ac/t  Ps.  32,  '>  d/ijil-  -Jj  für  ®ott  fehlt  Zac  iifijiS  ^i)  bis  iontmeri 
i/enax  nach  Ps.3>,4.:'>  dff/il  J'J  crrr.  "l-iattn  c    130.  *pjnf.  r'/V//'         32  mu|jcn]  mujicn 

au6Ei    )■ 

483,  11112  Sajiv  uu'vbeit  biet)  nUc  öciligfii  tiittcii  ju  tt'cfjter  ;eit  dfi/il.  12  bicjcl  bie  ;' 
22  obber  leben  )'  nuffmirffe  /  24  »erbanineft  /.  2ii  »crbonnicn  i'k  31  gct[)an 
cJ;/il.-  get^on  /          32  %Üax  i':/i/.-          33  an  bcncfcn  /       'Mtax  fyik          3.'>  gaben  cdijil. 

llnb]  Stern  .v-/- 

484.  i/  bct)ben  V  YZacdyil:  baibn  /  10  brenge  Zu  22  junbc  Zac  Sunbc  dfyik  cr= 
idjiuinbcn  IT  2-'>  ober  biircf)  Zcd/'i/ik  28  Se-j]  Sa?  /;/i7  32  bicje  jcit  adf/il.  tifc 
3Cl)t  /       Mirc^off  cdfi/.-         34  ttiiift  bn  /'       iftl]   ift    1' 

4S5, 11  2t)uftn  eä  VYZncdijll;  Stjfift  bii  c?.  /'        /-'  '2f)iift  bu  /         13  taufft  /'        /*'  gegeben  /■ 

2/iiomlbem  VYZacdfyil.'        i'5  folftu  Y        27  n\üUi  cdijil  niiiü  f        i'.'y  Suangetium  (/i/(7' 

iiiG,  12  ßuangelium  fyil-        12;  13  ia  l/is  machet  fehlt  f/il-        17  CJuangetium  df;/ik      oHe   )' 

20  nur  /■  geeft  /'  fo  jolftn  niifit  Diel  1'  21  S8e^(^t  f  23  folt  bu  /  24  fünbcn  / 
:'•<  ober  in  ber  not  jonft  dffjU.  27  als  ob  er  VYZacdfi/ik  jelBcr  Zcdfc/il-  2S  wir 
e=  /■  2:i  wir  c?  /'  fdjtoljen  Zar.dfll;  30  tja\l  bu  /'  bijen  /'  32  bift  bu  / 
33  fo  fehlt   Y      SoUcft  bu  /' 

487,  13  Dnbanilfiere  //  bie]  bie  luir  VYZacdfiiih  ];>  er  c§  Zucdfijik  10  metjnem  VYadfßh 
V.)  5lbfoIutiort  rdl:i,k  21  folftu  r  folt  bu  /■         23  ^oft  bu  /'         23i24  beine  Seile  'jll; 

24  fal  /■  20  enHjeven  VYZacdjijil-  nteljnem  VYZacdfyih  32  emjieven  VYZardf/ik 
33  baruber    )'        3'>  jn  Biet  Zucdfjil.-  ju  Uil  / 

488,  J6  f^n  fehlt  VYZacdfrfil  enuifal^'f'  f'l' empfofieft  (//;7(7  ;r  ber  es /'  :.'/  9UifoIution 
cdfi/ih        23  aibfolulion  Zurdftß         2a  fanft  bu  /'        27  Äanft  bu  /'        2'j  obfolutio  Za 

«n  Stbfolutioit  /■        33  nur  fehlt  Zacdfifd: 
\ü\),20  %a\{  Zucdftfih      folt  bu /■        i^/  niüft  bn /'        i'.'i  Vlbfolution  «//../i/.       biunmb  /f/(/M' 

2;>  ftoft  Zaedfyik  20  Slbfolntiou  ('/////■  -'^'  fel)n)  ift  y  3(i  anff  ßeideinat)]  an 

VYZacd/'i/ik       Vtbjolution  i       an  bein  d;/il.-       l)aft  Zacdyih 
V.M.  II  Sßom  Sacramcnt  be-i  *JUtaro  dfyil        13  jwingc  )'        14  alfo  fehlt  Zacdf/ik        10  facra= 

uient  fehlt  Z  17  bn  fehlt  ocdfijil.  lü  .lu)  fo  YZacdfi/ih  21  tragen  laffcn  Zacdffth 
2.')  tlax  fehlt  Zaef;/!/.         27  ift-:-  /'         lAs  fo]  bie  fo   >'         2'.i  bahiibber  VYZcfgil-      ben 

fof)ff  Z         31  fonbcn  Zu   fiinnen  cdyll  33  Sarunib]  2Bcl)l  fte  im»,  fogc  i^,   luöllen 

troljen  (trnljen  /'),  «nb  für  ein  rec^t  l)olien,  Iva«  fie  leren  bnb  t^un  df/ih      gilt  c§  /'  (yiltd  dyil 

3334  weicfien-;  noc^  fcfjonen?,  fonnbcrn  (fonber  /)  «ber  ©otteä  Wort  Ratten.   Sorünib  luollen 

df;/il,-        35  Sarumb]  Sub  df/il.- 
401,  W  ßuQngeliuui /.v         14  },\\  fehlt  edfi      a,M)an  Zucdi/il.  a,ü%on  f      a\]a  fehlt  Y        /5  ba= 

ttiibbcr  VY(i;jil  Di  bifä)  baS  «  /.s'  es]  er  Y  20  ßuangclium  ////       frndjt  Yaf 

21  Euougelion  WZ'-  2.'j  bent  (^nangelio]  (S[)riftu§  iefel)!  /  ßuangelion  )'  20  an 
ba§  /■  CSunngelio  )'  ßuangelium  (if:/ih  27  ge^ct  d  Zucdt/ik  28  erfenneten  /' 
2'J:30  ttjolien  his  bctennen  fehlt  Y  30  nu  fehlt  adfjih  34  after  fehlt  Zacdfgik 
3ö  etjnem  YYZacdfj 

492,7«  auä)  fehlt  Zacdfijil-  ninft  bu  VYf  II)  bif§)  boS  Zacdfylh  21  3cfuä  ß^riftuä 
df;/il,-         22  gab  eä  /'        23  gegeben  Zaedfyil:         24  Seffelbigen  Zardfi/ih       ,(leld)  cdfyik 

25  l^ctten  /  26   brauä  1'        Äclc§  Zcdftjik  20^27   u»b  eluigcn   fehlt  Zaedfyik 


25.   S.'eJQttt'ii  ,511111  Seviiiou  ucm  iln'idjte  uiib  Snhüiiiciit.  489 

27  mtimm  VYZacf'gil:        2S  iunbt  Zac  Smi)  f  imibc  d</i        30  vsihbtt  VY/ia      Icugiicii 
cdfylh      fönncn  (Z</<7-        31  cä  fehlt  Y       33  Äctc^  cdfyll:        34  bo  hei)  fiiii    )' 
41>S,  7;  fcljn]  finb  VYZaedyll:        1 1  j VJ  lönnm^  di/ilc        13  at§  jncu  .-/i/-      ©ott)  C^riftiim  J/yi/ 
14  jnen  ^/iV-        20  inen  i/ih        22  eticn  /eA/«  Zacdfn        23  flcld)  c(//;/i7.-        27  flcW)  cdfyii 

29  flcld^  cd/;9i7.-        3/  bagegeu  c</H-  barWiber  /'        32  t)nn]  jU  VYZac;/ih  ju  /' 

494,  J2  muÄ  c§  Zacdijih      gcgcicn  Xanlj'ißh         13  fictc§  crf/V/iA       leugnen  c(////(7-       ()ülfft  cä  /' 

14  einen    )'       machet?   r       nid^t?  Zacdfgik  15  Wir  e§  /'       t^uft  bu  /'       SBilt  bii  / 

16  foltteft  VYZacfyik  micj]  mid^  fie  VYZacfyiL-  17  bem|  bcn  Zacdfgik  ttjebigen 
cdsiV.:  19  barffft  /■  20  Wort  V fyik  24  ^alt  eä  VYZacdfgik  27  jüt  /y(V- 
2«  bo§  fehlt  Zacdffil-  bid^]  baä  bid)  cdfjih  fonft  /eA/i  1'  29  funbeii  )"  31  bic 
fünbe  VZacdfyih 

495,  /2  ftudöt  F  13  muft  bu  /  A5  etfc^vedet  Zacdfgik  10  bift  bu  /'  IS  onftojic  FK 
anftöffc  Zacdfgik  fatteft  /'  /9  fiift  bu  /'  20  ift]  ifti  V  '^^  \oxält  f  2S  an= 
jugeBen]  onttooit  }u  geben  k  29  fale  /' 

49(5,  13  meinem  Z        iä)^]   id&  eä  /  7.5  fonft  bu  /        bic§  fehlt  Zcfgik        ftoiien]  fteen  /' 

15  iDo]  bo  V  bo  YZacdfik  jeü^cft  /V  /■'*  3ü(eft  bu  /'  20  Witt  bu  /'  onbevs 
fterdtc  adfgik  24  gegeben  Zacdgik  25  eine  gifjt  a  bofur  YZc  bofitr  1'  26  fru= 
migteit  Z  frumigteit  a  fromleit  cdgik  fromfoit  /'  27  gegeben  Zacdfgik  29  nion  c§ 
VYZacdfgik  30  Scn  V  brinnc  adgi  33  Biib  fulen  Zncdfgik  34  fe^n]  finb 
Vadgik  feinb  /'      feljn  bis  motten]  Werben    Y 

497,24  fld^t  /'      feljn]  finb  VYdgik  feinb  / 

498, 12  ivir§  cdgik      empfangen  VYZacdfgik        13  emtifongen  VZcdfgik      oud^  fehlt  Zacdfgik 

14  einige]  eine   1'      grud^t  df      bic  oud§  fjernodö  Zacdfgik      folget  adfgik        16  gecffen  /' 
getrundfen  Zacdfgik         18   ofte  ik      tebeu,  »nb  Wie  Y        19  gct^on  Zacdgik  get^oii  / 

20  fott  bu  /■        21  bir  Co  /'      mir  t-i  f      mangeln  )'Ydg         22  Wiber  VZacd  Wibber   Y 
Weber  §eHe  i-       alle§   }'         23  fott  bu  /'         24  tcbenbig  cdfgik         26  Dnferm  cdfgik 

27  empfangen  YZacdfgik        28  rtcrteng]  »berig  VYZacfgik      »olle  /'         29  wib  id)  wit 

Zacdfgik      bat]  bo  iTa        35  tonnen  dyik 
VM,  12  ha  fehlt  Y      fölet /'      Wittu  T'r.?acrf/V/i7-        73  nid^t  6el)  bir  ^Tacd/j/iV,-        7.5  metjiicm 

VYZacdfgik         17  tonbe  rff///-      Onnn'tgti^  /•         19  fcrr  /'      uns  fehlt  Y        23  Icibticf)  )' 

24  Ij^m  /?        2"  wir  e§  /'        2.S  fönnen  dgik      get^n  Zacdgik  gctl^on  /'        2y  taum  /. 

30  iBad^ofen  /'        37  nun  /'      feröetcin  Y       33  »nternonber  Zacik  »nteveiionber  g 

500,  9  gettjan  Zacdgik  gct^on  /'  10  ftrouc^eln  acdyik  12  t)\)n  (vor  gc^c^  fehlt  Zacdfgik 
13  woift  bu  /'  15  oerbomnen  VYZcdgk  tort)eit  »nfcr  Z  17  fonbern  V  IS  fonne  dg 
22  wirft  bu  /'  23  gegeben  Zacdfgik  25  fc^onen  VYZacdfgik  ferr  /  26  Wottcft 
VYZacik  29  empfongen  VYZacdfgik  32  6ift  bu  /'  33  Ijaft  Zacdgik  empfangen 
VTZcdfgik  34  SBiItu  VYZacfyik  gegangen  Zacdfyik  35  lonftu  e?  VYZacdyik 
fanfl  bu  el  /' 

501,  6'  gebenden  Zacdfgik  9  §oft  Yacdfyik  10  fotcn  /'  Wirftu  Zacdfyik  U  fi^eft 
acdfgik  12  ^inbeftu  c§  VYZacdfgik  14  ^utffcft  1'  ^elffeft  a  ijljni]  l)f)n  >'  trogen, 
fo  ge^etS  (geet  e§  /)  led^t  VYZacdfyik  75  'btciljft  bu  /'  10  gcnoffeft  VYZacdgik 
flenuffeft  f  fo  groffer  /.•  17  wetjnteft  VY  roeineteft  Zacdgik  Waineleft  /'  nid)tä  VYZ 
acdfyik         ISjW  ollen  hingen  VYZacdfyik        22  fötet  /'        24  ift§  /'       29  ftcüift]  fd^idcft  k 

502,  70  Wiltu  VYZacdyik  Witt  bu  /'  77  §flft  bu  /'  72  fprei^eft  Zacdfg  fprc(^ft  ik 
13  empfongen  YZacdfgik        14  rügen  fehlt  Y  rumen  /'      .§oft  bu  /'        75  gegeben  adfyik 

17  Wirbiftu  V  wirftu  Zacdfgik  20  creu^S  I'  crcu^cg  dik  22  gegeben  Zacdfgik 
bcnn]  bem  adfgik          23   nod^tomnien  /'          24   bie   bo   ftord  VYZacdfgik  .{    bie  nod^ 

fterder  finb  (feinb  f)  Zacdfgik        28  in§  crcufe  dgik        30  olle  fehlt  Zacfgik 


490  Sbctbüc^Iein.    1522. 

503,  y  bar  gegeficn  ZaccVjih  13  fjoten]  fjaten  o        iJ  büviimcn  <«/;///,        Ki  cljncm  ^'l'Zucch/i!. 

oinem  /'        28  916  /'  2;*  ^^m]  flftn  1'      geirauc^en  Zucdßik        32  bcni  anbern  VYculfy 

öOl.ß   gegangen  Zacdfyih  S   empfangen  YZacJfyil:          0  fönncn  d;/ll.          10  fi^]   fins 

VYZacdfyih-            16  fünben   VZcdDilh   )unben    )o             i'2   t^üt  /'            26   !onft  bu  / 

■2S  ttieibift  IT  Wetbcft  Zacdfd;   luirbeft  /'      für]  Bor  VYZacdfgik       *or5t)n  VYZacdf:til 

3v;31  Bor^in  YZacfy'd  nic^t  baljin  /'  öS  getl)an  Zucd:/il:  gct^on  /  3J  tanft  bu  /' 
35  preft  bu  /• 

[2(3.]    ifcsortcii  äum  ccrmoii  uoii  4?crcitiiiig  511111  Sterben  2?J).  2. 

G85, 4  Sie  fe/dt  ijik      otif(^eib  /•         .-.  ijren  -\'I'  jren  ZOcd/yd-       ©0  ift  Xb       ift«  Zacdr/d.- 
ift  e§  /  r  orben  VYZacdk        nit]  nichts  -Vi  *•  janiä  VXZacdfglk  9  naä)= 

getaffenc»  VYZ  11  aifcöcib  /.  l-J  gcgtSen  VYZacdfyil-         13  et)nen  T'.Vl'Zoi'«.;///. 

ainen  /  1-t  Iciitcrtic^  b  !.'>  ficlcibcget  V  Iß  beren]  Welche  .Vi  17  bofen  trempcin 
(cremptcn  i')  VXYZabrdfyd.  IS  gewejcn  finb  (fcinb  /)  VXYZabcd/yik  l'J  6e^af|tct 
VXYbil-  tjrgent  VXYa  ^ergent  b  äO  atfo  .Vi  geben  ift  VY  gegeben  ift  XZahcdf'jii 
■21  fterben  *//.•  22  f)tbt  fic^  an  VXZabcd/U-  27  Pforte  cdi/il;  leben,  Ijnn  (jn)  ba§ 
eroige    (eroig   Xbf)    leben.      ISnb    VXYZahcdfyik  2S    jljunbt    -V   tietjunb    b        ijnne 

^'XYyik  innen  /'        2'.i  bocO  l'e/dt  Y      jiitunfftigen   )'ii/!7.- 
086,  4  fogt]   fbtid^t  i  -//j  gljn  >De>)6  iis  roett  ;/cnau   nach  Joh.  ja.  21  dfr/Uc  9  SdI(^§  i 

10  barinnen  /  tautet  <// jiV,  il  müglil  1'  J2  ber]  beä  l'.V  YZabcdfiß-  facrantentg 
rXYZabcdfylk  13  unb  ber  utung  fe/ilt  VXYZabcdfyik        bcg  fctben  VXYZbcdfyi/: 

14    fic]    e§   VXYZabcdfyil-         nit]    nichts  .'/(7-  J5    begirbe    Zacdf'/dc  be§  felben 

VXYZabcd/yH  17  auä)  fehlt  XZabcdffßk        nit]   ni(^t§  /c  2.J  betumern  VYZuc 

befümmet  .Vi       gefc^cl)e  Y        24  fel)n]  fei)  1'        25  gefd^etje  VXYZ acdfyik        26  3)laria  i 

tjm  feftcnA'i'i  feften  V        27  gefc^e^e  Yd        2S  nioc^t]  mag  X        29  feljncm  VXaijih 
30  tä  fei)  roar  VXYZabcdlifd;         32  gegeben  Zacdfyik         33  erfc^rccflid)e  VXYZacdfi/ik 

greroti^  VXYb  gtcrotti^c  Zacdf';/il.-        33  34  manc^faltige  c  manciöffliiS'  'i'ßJ'       -ü  fünben 
VXbdfyik  fünben  YZac       S>a§  brittc  b       nnb  fehlt  adf/d;        3j  croi)gen  VXYZabcdfjik 

au§  bigen]  bifer  VXYZbcdfyik  biefer  « 
687,/  bilbet,  »nb  A'i  :.'  greroglid^  Xb  greißlic^  /'  3  vrnb  ivieic^  «V.-  i' J  ä08f)iift''9 

VXYZabcd/yd.-  4  bic  /e/i^/  /  fc^rcdflic^e  d/';/ik  gc^tinge  }'Ydyik  l)e^en  X  ge^n» 
linge  ifac  Je^cn  b  gcc^Iinge  /'  bofen  Xb  tobe  VYZc  tob  i  2ob  /'  Sobte  dgik  7  iiiib 
Botterbct  b  er  /'e/</<  VXYZubcdff/ik  8  forgc  VXYZabc.dfijik  treiben  VXYZubcdfjU. 
9  fliege  Vabdfgik  fl^lie  Z}'^c  j;  ertanb  Wirb,  t)^e  (je)  VX YZahcdfgik  12  forbetn  i 
i,3  fert  /■         14  ba  /e/ift  i  ;5  au§fcf)'ogfn  bcdfjik         16  i)n3el)ttigen  VX YZabcdfiß: 

17  ebbet]  »nb  VXYZabcdfi/ik  10  nnb  ticff  ZacdfyU:         geluiffcn§  Xbil.  20  UorJ 

für   )'         21  \\tä)t   VXYbf  fud^ct  Zacdyik  22  bic  t)f)e  (je)  gefunbigct  VXYZabcdfyik 

23  Weniger  .Vi         24125  crfunben  onb  bletjbcn  l'XYZubcdfyd.-  25  Jun  i>en  Zacdfyik 

27  Bnbereljt  l'XYZacdfyik  29  »etboniniä  VYZacdyik  Berbantnu«  Xbf         30  fünben 

(fnnbenn  Y)  ticff  bcttoc^ten  VXYZabcdfyik        teljncn  VXYZbcdylk  32  f)cüen  VXYZ 

abcdfyik        ^folm  .j.  .Vi  Spfatm  .51.  d  $fal.  51.  fyik  33  fünbc  ift  jmer  für   (Bor  /') 

mit  dfyik  34  füllen  Zacdfyik 

688,2  jur  F.V)'i         4  viu^tn  XZabcdfyk       mit  icm  fehlt  V .\  YZ abcdfyik        5  fotfd^en]  «cr^ 
ftc^cn  VXYZabcdfijik  6  liftigc    )'  *'  roillcnä  VXYZabcdfyik  10  et  bie  ©ottcä 

VXYZabcdfyik  11  bcmj  I)ie  bem  dfyik  12  reljt  fic^  ni(i)t  VXYbdfyik  13  iä) 

VXZabcdfyik  16   xnittö]  nit  X   gor   nirf)t§  Zacdfyik   iiidjt  i  19   loerbe]  rtirbt 

XYZabcdfy  20  nienicf)  mit  mit  1'  21  gor  fehlt  b  ftogcnS  XYZabcdfyik  jnnbe, 
f)eUe  Zacdfyik  einem]  eljnen  XVb/c  24  Bbet  bct  Za  27  Berlotn  (Berloren  Vj  Bn 
©otteg  VXYZabcdfyik  26  nic^t  VXYZabcdfyik  31  l)t)n]  jm  i  32  \)^n]  jm  i 


26.  Si'saiteii  jiim  Stviiioii  Hon  3*cvcilimg  jum  Slcvbi'ii.  (Hl 

jeere  l-      id^ta^c  dfyil;        33  ift§)  ift  -Yä        34  ^^n]  l)t)m  1'        .%'  bcm|  ben  )'        OT  bijv 
c§  VXYZabcdfijik       Wenn  cl  V.XYZabcdfuil; 

G89,  2  bem]  bcnn  XYZabrijil-  bann  /'  3  bit  obbcv  /e/j/(  XocdfyU:  7  jiinncii  \'.\)'Xub<d/';/il.- 
8  ftairig  VXYZabcdfyil.-  10  tx\äixedl'\^  VXY/.mdfyih  crfc^vödEli^  b  11  »ficvlounbcn 
fein  Zacdfißl;  fcljn  5t>)ti9cnl  troft  »nb  foligtcit  (fatigtait /)  li/V''  ^3  ba§  fiitbc  VXYZ 
abcdfyik         14  alfo  l^a'  -^  *  'J  '■>  i>fl'°  C'^f'^'i  «t^/?/«'/'  '■'  gctüwtgflid^  /  16  finb 

bie    in  XYZabcdi/il.-  IT  fcWrigcn   VX)'Zabcd/'t/U.        gc6ijfcn   luotcn  WWZabcdfyllc 

IS  ber  jclticn  -Vi        6rine  /'        fd^tnngen  XYZnbcdfyik  19  tcOenbigenn  Sd^Iongcn  b 

■20  muft  bu  bf  iDivft  bu  /-  23  unvugc]  tvubfat  /.■  bcn  /'ehlt  /,  fvibc  VXYZf  fvicbc 
alcdik  24  muft  bu  Xbf  jünbcn  Xbdyik  funben  l./ac  i'5  bc?nem  gciuiflen,  nod^ 
»jn  fehlt  VXYZabcdfyih-  iU^itn  bdfyik  26  muft  oJfcren  VXYZacdfyik  27  fünben 
VXbdfg  funben  YZac  onicficn  /eÄ/<  >'  29  aü  fein  liebe  -\7/  31  »nb  tregt  T.Vl'Z 
ahcdfyik  33  Sejiclbigcn  Zacdfgik  34135  beljnc  funh  unb  fuv  bic^J  gleiche  pein,  unb 
mit  bir  Zucdfyik  35  anbei-  y  36  6urbe  Zacyi  Suxbc  /  laft  /.■       fo  roerbet  jt  bo§ 

gcfe^   6f)tiftt   ctfutlen  /.-         fclfier  fehlt  Xb  36  37  Monimet    bis   Ijclfjcn    genau   nach 

.Uatth.  11,28  gik         37  ©i^e  VXYZabcdgik  38  magft  bu  Xbf       @it)e  XYZabcdgik 

090,  1  »crtunben  cdfgik  »crfc^tungen  VYZacdf/ik  2  wie  ber  Zc  nit]  nicf|t§  dfgik  4  an-- 
fi^ct  cdfgik  5  gnabc  bie  Ubcrloinbet  er  bifetbe,  fo  -Vi  7  funben  a  7/9  aljer  fei)  banrf, 
bct  Bn§  ben  Sieg  (inibei-  fünbe  »n  tob)  giljl  burc^  imfevn  S^dxxn  3f)efum  Cf)tiftiini  k 
S  gegeben  Zacdfgi  fünben  VXbdfji  funben  YZac  10  ÜJiüft  bu  b  13  fi^eftu  ^gik 
fif)eft  bu  bf  bi§]  bo§  XYZabcdfgih  gcfd^minbc  Yf  14  muft  bu  bf  muftcn  //  15  e§ 
gar  Xb  bamit]  mit  cdik  16  omtge^cft  Zacdgik  »iligeeft  /'  16;17  bu  muft  bis  feI6§ 
fehlt  VXYZabcdf gik  78  beinent  X4  itt\i]%tUm  VXYb  ^md  Zacdfgik  20  laU' 
tani  Xb  0  metjn  gott  fehlt  VXYZabcdfgik  marumb]  Wie  )'  ^aft  i«  -^V  --  *"' 
bicft  bamit  Zacdfgik  birf)  aUcin  1'  i^-';i^3  »nb  glclubcft  (gtaubft  Xhf).  ba§  für  F.V)';^ 
abcdfgik  23  fct),  fo  VXZabcdfgik  njirft  bu  4  geWißHchl  cluiglic§  cdfgik  24  bir 
cä  -A'Ä  nur  fehlt  Y  nun  /'  25  luirft  bu  Vbf  2S  fcift  bu  h  2'J  fienebcien  )' 
fegcncn  Zacdfgik  bcncbeiet  )'  gefegenet  Zacdfgik  §afftcft  bu  -Vi  nit  fehlt  ) 
30  itmaäi\txi  VXYZabcdfgik  feinen -Yi/'  3^  ©ibeon  rf/j/i  ©ibion /■  'fliibionitcr  rf/;-/;/. 
mannen  Xb         35  angrciff    Yadik         36  fi^tagcn  ik       fleucht   Yabdik  3T'3S  unb 

feljncr  ^ctjtigcn  fehlt  dfgik        3SJ691, 1  l)n  ung  bis  6ilb  fehlt  f 

C'JI,  l  bofe  Xbdgik  unfe  fehlt  VXYZabcdfgik  2  ba  ju  rcl)tjen  VXYZabcdgik  baräü  railjen  /' 
2j3  gar  ii«  ßljrifto  /"e/i/«  VXYZabcdfgik  3  5  Sic  laft  6is  ubirloonb  ye/ia»  nach  Jes.  <J,  4 
dfgik  3  ferner  fehlt  Y         4  ^aft  bu  b  5  5)labianitcr  VXYZabc       fprcc^c  Zcf 

fpvid^c  a  6  bo  /'e/(i<  VXYZabcdfgik  \ä)totx  3od)  feiner  Soft  in  dfgik  Sj'J  geforbbcrt  1' 
y  f)a\t  bu  6/'  atle  VXYZacdfgik  jubrod^en  (jerbrod^en  fik)  onb  obcrwunben  dfgik 
10   jur   jcit   jiV.-        TOibian    dfgik  11    (Üibeon    //iV-         fc^wettfdjtegc    VXYZabcdfgik 

12  gettian  VXYZabcdgik  gctfton  /'  /■<  nnfed^ten  VXYZabcdfgik  14jl'>  letrcifjen  /' 

V)  er  fehlt  Y  16  aufferftc^ung  abcdfgik  »on  ben  /'  tobten  bezeuget,  ba§  er  »bcrreunben 
fc9  Ijnn  VXYZabcdfgik  18  »nb  bod^  burd^  VXYZabcdfgik  gel^orfam  bis  697,  37  fehlt 
in  dem  einzigen  erhaltenen  Exemplar  von  a  obettDunben  ^ot  Zcdfgik  19  Ij^metifd^] 
^eimlid^e  1'  ber  fehlt  Xb  ttnb  bo^  burc^  VXYZbrdfgik  20  aaermet^tige  VYZ  aU 
meä)t\%t  Xbcdfgik  bejeuget  ^ot  T6  2J  boffcI(iigc//(7  gegeben -^cfZ/.'/iA-  gebe  »»it  .V4 
22  3u]  Sum  ''/.'/''.  24  meljrevm  Xbf  26  unb  ber  b  f)cllen  VXYZbcdfgik  tobei 
(tob§   Yb)  ifiMen  VXYb  27  gcmod^t  XYbdfgIk  2S  fi^eft  bu  b  30  fi^üdjtevt 

VYZrdfgik  fc^eü^  (fc^eu^c  b)  moi|t  -Vi  31  für,  bn  fic  fagten  VXYZbcdfgik  anberii 
ge^olffen,  3ft  /;  34  mit  fehlt  YZcdfgih        gut  (gut?  <d/)  get^an  (gct^on  /)  fonbcrn 

(fonber  XYbf)  VXYZbcdfgik  35  ju  trieben  (jertriben  /)  auff  ein  mol  Zcdfgik  on= 
orbentlic^  ,Y/  unteretjuonber  XYbf  36  onotbcntlicf)  Xbfg  unörbcnttidö  dik  beftürmct 
VXYZbcdfgik  37  Ijrre  luerbe  VXYZbcdfgik        oerjnjetjffeU  /'        Wie  er  ber  I)crr   Y 


492  »etbüdjtciii.    1522. 

(i9i,J  auUhmun  d        tob.    3i"n   anbcrii,   t><\%  VXYZU-dfijil  3  nluilt'nt  T/'   nicvgciii  /> 

nivgcnb  ik      fpnitEn  (i  4  nibcrf^lagen  ilf;/ik       jii  ber  /  ö  aiibcni  V.\)'Z/jcJ/;/lJ. 

6  ba§  fie  i!fy!i-  Tofe  dfylk  7  gefiott  VÄZbc  geboret  ydfyi/,-  S  fjoffcn]  liulffc 
VY/!cd<ja-  ^tjlff  A'I)iIff  //  fjülff  /  ii  cl  fMt  XYbdf'jil-  ane§  (alls  Y)  umb  fonft  (fünft  h) 
VXYZhcdfliil;          U  bilbcn  fehlt    Y       tjövc  bnb  Zcdfyll         12  geonttootttet  XZhrdfyil; 

%Mi  X  \mx  fehli  Z'-dfyil:  13  gogefien  Zrdfyik  14  geatzt  XJ,  l.'j  tiergeffen 
5at  »n  Xh  IG  jtc  fünbc,  tob  »nb  /         fcltigen  VX/ChrdfyH-  iS  Sal  ift  cdfyil.: 

■21  ^anbetn  (fianblen /).  9Juii  Bnb  frnfft  bcv  Sacramcnt  (//■///■  23  iu  fehlt  VXY/hcdfjil 
24  ifljd^t  fehlt  X  20  unnb  bcridjt  .17/  iinb  bcolct  /W,/^  VXY/hcdfyik  2i:  \iä)  anbfr§ 
rJ/</(7.  1^7  baroben  Xf       gejagt  ift  XZInfiil:  30  bic  bing  T'-VIZ/«        ytjunb  -V 

iKbiinb  i  mit  ba§  bie  XYZhcdffil;  31  fei).  5'  2;o§  ß^tiftug  Ji  foü  (beidemal) 
fehlt  Xtj  fotlc  (beidemal)  Y  32  tieBc  foüc  Zrdfyik  33  loivft  bu  /<  3J  tiinHJft  VXb 
tonipft   YZrfyih  (önit)ft  (/        3«  eiifferUdjen  '(//(/iV,-        3S  einen  VZcdfgik 

(>!>3.  .5  bavan,  bn«  VXZb'dfyil.    baxan  be§    )'  .S   junbt,  l^cUt  .Vi/'   ©unbe,  §eUc    YZrdylt: 

'J  feljner]  ber  )'  gegeben  Zrdfyik  I2  ©otd^e  (©ötc^e  ?)  jcic^en,  fotdj  (fold)  /)  Zcdfyil. 
13  liegen,  Weber  /  ;J  fjiii^t  Xb  fteiiert  A'  ftcurt  b  fteiiret  /'  7J';.5  unb  Uotfe^ung  b 
Iti  grofte  F.Y5"  groffefte  Zcdfyil.    gröftcii  /■  7«"   «u   jeicfjcti  A'i  j.v   loeber  ■■f/d 

19  boju  fie  gctoife  jeic^en  geten  fiiib,  nidjt  jlreiffet  Xb  ber  fie  geloiffe  jeidöen  finb  (joictjeu 
feinb  /),  nit^t  äluciucln  Zrdfyik  ,ict)djen  geben,  niil|t  jtuciffel  T'!'  20  rairb  fo  VXYZbcdfyik 
21  piffti  /■  22  Sie  funbe,  bev  tob  /.■  23  beine  fünbe,  bein  tob  /.  2öi2ii  ongcjeljgt 
VYZcdfyik  gegeben  Zcdfyik  29  Wottc  VYZrdyik  »olt  A7./'  311  fc5l)mf)ffen  VXYZ 
bcdfyik  bem  facrament  VXy^Zbrdfy  30  feljn]  flehen  Xb  fofr^cv  rA)7,  fpld^e  Zrf 
32  ton  funbe,  tob  t  34  Hcffet  VYZrdyik  btofet  A7/  blöjet  /       luie  fehlt  VXYZbcdfik 

35  unb  feldt  dfyik        3G  gnobc  rdy      H)ivbidfel)t  obber  (obev)  VXZbrdfyik 

<>9i,l  fei)  e^rt  geluiS  I'A')7<  jelj  ein  jeicfieii  Zrdfyik  2  bev  Waren  VXYZbrdfyik  bift  bu  /'/ 
3j4  bie  anber  Wirbigteit  i  7  nidjtl]  nitt  Xb  in  gegeben  Zrdfyik  11  meine  fünbe, 
tob  l  14  fterbe  VYZrdfyil;  ftcrb  A7,  ;r  t^xi^t  XYZrdfyik  einen  fotd^cu  (jolcfjcu /,) 
VXZbrdfyik  ber,  ber  bie  VXYZrdfyik  IS  cl)n  fehlt  Y  3eic^en  bnb  jnfage  k  ein 
jufogc  Xh       unb  ^ufag  /eÄ^«  I-  19  bevuffen  VXYZbrdfyik  20  ber  begirbe  VXYZ 

brdfyik  22  glouben  fehlt  VXYZcdfy         folt  bu  ///'  folten  yi  23  gegeben  Zrdfyik 

24  3ujnge  )'  oller]  Efjrifti  anb  aller  Zcdfyik  25  fterben]  niicO  flerden  VXYZbcdfyik 
meine  funbe  VXYZbcdfyik  26  »berwinbcu  Xbdik  27  unb  rnirf)  VXYZbrdfyik 

28J29  bicfen  feinen  VYZrdfyik  29  feinen    )'  feljn  fehlt  li  imwirbig  Zcdfyik 

31  Wcrc  dyi  33  üiü  fehlt  Zrdfyik  34  tjaUn  fehlt  Z       »om  .tiiniel  ^aben  rdfyik 

35  fc^on]  fie  gte^dö  VXYZbrdfyik  folc^S  X  fotc^e-3  i  fie  (vor  ubirfeiucu) /e/ift  VXYZ 
bcdfyik        glcuficn  rdyik  gtoufieu  /'  31!   ^itfft  '''//'/.■  ^ntff  eS  b         ^alffen  VYZcdfyik 

5ölffen  A'        3r  Slpoftetn  dfyik 

G!)ö,  /  nn]  jnn  ;^r  Witcfje  F  welche  A')'-^/"f^/;/(7.-  2  iü  fehlt  XYZ brdfyik  f^ta\n\bi  Zrdfyik 
3  ubirfumnifu]  Bolfiimcu  A  »oltumen  b  jeicfjen  VXYZbrdfyik  .5  funben  Y  gvoffer 
VXZrf       baS  b3  betrübte  A7,       ijerlj  //  li  \n  beu  A7,       «otteS  Wort  VXYZbrdfyik 

7  3el)c^cn  X  alte  /■  8  wibcr  bic  fünbc,  tob  /  uicfjtS  /  licbliiljcrä  brgirlirfiers  /' 
1»  bingt  fehlt  Zrdfyik  bnn  fehlt  b  im  fehlt  VXYdfyik  bcnn  funbe,  tob/  U  nit| 
iiicl)tä  /  13  gegen  '/.'///'  //  gegeben  Z'df/ik  17  bn«  er  nfleljn  in  Xb  ftcrbeu 
fei),  funbcr  b  20  Kngel,  »n  oüc  Ijoljligcu  //  unb]  bas  ift  (////(/.  21  altorS  VXYZ 
brilfylk  22  tob,  fiutbc,  l)cUe  VXYZbidfyi  bie  funbe,  tob,  ^elle  /■  24  bic  gcniclju^ 
jctjofft  b  25  nufl)  joldjÄ  (foltfjcä  -VÄ  foIt^S /,)  VXYZbr,lf,ik  Sarot  K.V17,/-  i'fi  aber 
/e/(/(  yik  nicfjt  rerfjt  an  XYZbcdfyik  ijon  bem  tjoc^Wirbigeu  .'///  iT  witctjen  Fl' 
Weltfjcn  A7y  :.'r/2cS' unb  ucrfjftidjt  A'i  i'.s"  alter  l)cl)ligeuu /(■/(/'<  VXYZbrdfyik  29  l)n| 
an  VXYZbrdyik            30  ipfal.  32.  rdfyik         Finiialjo   sujicr  te   oculn.s   nieos  /         ftctä 

VXYZbcdfyi        30^31  luit  biet)  mit  meinen  angen  leiten  /.         31  auff  fehlt  VXYZbrdfyik 


26.  Sc^ovtoti  511m  Scriium  lui»  a.'cvcitiiiui  vmi  Stcibcii.  4<V3 

33  S5nb  gc^ct  1' yXh.dfyll.  34  cnHifangcn  Z  im  («-lifco  .\'ZI/rdfy;i-  3ö  l)'^v)  fv  YZ 
Stl  mit  jenen  tifi/il.-        fic  feli/t  <■       finttfu  d  3S  feurige  Xh       ift-5  <dii'd-       gfroisfid)  I; 

einen  libl'irijen  A' 
«9<i,  7  bcr  51JfoIm  -V4  ^ifatm  .34.  cdfyik  119  S)er  cngcU  ä/«  treten  fienaxi  nach  P«.  .3i(,  8. 

120,1.  91,11—13  dfyil-  2    2o    fehlt  .Vi  124.]    Sßnb   !l>!at.  cxxiiij.  (.12.5.  rfyU) 

VXYZbrfi/ik         5  6i§  ^nii   Vfiiä  inn  Ä  Big  in  i      *l!falm  .91.  n/d.-         r>  fein  ßnget  l> 

bid^l  Bö  bir  -VA  GJ  nnb  Betoaren  )'  unb  birfj  Bcloorcn  fehlt  /.•■  .s  bnfilijrfjfcn 
XYZh  iott  bu  i  teloen  VXY/.,  \[mm  h  9  flerdEcl  ftridfe  '/rd>ß;  ftrirf  /'  li)\i3  er 
^at  '/('«  gnabe  ijenau  nach  Fs.  91, 14— 16  dfyll-  11  anfcrfjtung -V  13  eluige  V\\'YZ/>r 
l-i  (/enau  narh  Hehr.  1,  14  dfyih  löjl9  So^cr  fompt-j  tfumptä  h   (ümptä  d),  bo?  bcr 

Zeitige  patriarcö  ^atob  ®en.  (®cnc.  am.  Xbcdf)  i-lij.  fagt ,  So  (%a  d;jik)  er  fterüen  folt, 
'Sltmpt  loor,  irt)  (jott,  3c6  ('///'/)  «erbe  ju  meinem  Uoldtc  (aSoIcE  </)  gefamlet,  bnb  ift  geftorticn, 
»nb  gefamlet  ju  feinem  üoW.  ■ällfo  auc^  jn  *JJIcife  (ÜJiofen  /edfyih-)  »nb  'älaron  Bat  @ott 
gcfproc^cn,  Xu  folt  gc^cn  ju  beinern  BoW  unb  bcincti  Betern,  bamit  auSgcbrartt  tauSgcbruift  dil.) 
Wirb,  baä  ber  tob  ein  gaud  (gang  XZIi,df</d)  ift  ju  Biet  nteljr  Botrfv,  bic  «uff  Bn§  warten, 
benn  loir  uerlnffeu.  2ifä  finb  atteä  groffe  bing,  SBcr  uiag§  gteioBeii  (glauben  X//f) !  3)or= 
umB  fot  man  luiffen,  ba*  ibas  eä  X/iil.)  öottf?  lueref  finb,  bie  groffcr  finb,  benn  (bann  /) 
tjcmnnb  bendten  mag,  Bnb  fic  (bie  -Vi)  bocf)  luirdEet  (»urdtct  l)  Ijn»  foWjeu  ticincu  jeidjen 
ber  (bcn  //)  facrament.  SaS  et  Bn§  lere,  loic  (roic  ein  i)  gro§  bing  (bing  e§  '■dfi/il)  fei)  ein 
re<^ter  gtattiBe  ju  ®ot.    3»i"  neun,ief)cnben  VXYXhrdfyik  23  e§  alfo  Xb  24  er 

efiriftum,  alle  f)eitige  VXYh  24j2(!  alle  Ins  alfjol  ßfiriftum  anruffen,  Sol  aBer  /Crdf;/i/,- 
24  Bcfonbcrn  I')'  25;26  bie  9J!utter  Ins  Batt]  anruffen  l'XYb  26  atfjo  fehlt  VXYh 
27  Bett]  geBet  fXYZ.df/d.   geBöt  h         28  »jijunb  -V  ijc^uubt  h       Bef)ort  Ijat  XYZhrdf;/lh 

91)ncn]  t)l)n  V  jB«  bcn  felBcn  .V)7,    ben  Gngetn  Zcdf/d-  2i'l29   unb  his  giBt  fehlt 

Zrdfijik  30    jm  dyilc        auffrupffen  /'       fie]  er  /'df/        luiffe  Zcdfjih  31  tl^ctc 

Zfd;iih  ti)ti  f      3U  fehlt  Xh       ijljncn]  jm  Zrdfr/lh        32  fie]  jn  Zrdf.ßl; 
(597,1  So§  felBig  rjt)7)   3)affcIBigc  Zrdfßl;         2   ouffxupffen  /'         3  idj  Bitt  h         4  loirft 
VXYZhrdfijik        n  Xawi  fehlt  fjil-      ©Ott  Bitten  VXYZhrdffd-      unb  fcljne  I)eOtigen /t/(/< 
VXYZhidfyU-        6  tcöte  FA'i'A      für]  omB  VXYZhrdf/Uc        ö  maift  sc.  />/('/.-        .'»  beä 
fctbigcn  I'.V57<  ;:>  §aBc  el  VXZcdfgik  IjoB  c§  /-        oHS  /e/(Z«  VXYZhcf/dc       get^an 

XYZcd(/ih  gctfjon  /'      etg  .^c^i'/-       ba§  erfüden  AV;  74  äWeinljigftcn  i  17  Betten 

VXYZhcdfijiV  ITjlS  beinc  fünbc,  beinen  tob  /■  Jy  ber  fünbe,  be?  tobeä  k  19  20  gunbc, 
§eUe  ^c  ^>0  Btt  Bot  fic  Xh  21  gcmadjt  VXYh  22  Befielt  F)'  Bcfilttjt  Xhf 

Beflißt  Zcdijik  23  6ngct   )'        alle  (heidemal)  //  24   feelen  Zrdfijih        cmpfoijcn 

VXYZhrdfjiK  26  fiBcft  bu  /'/■  lAS'  groffeu  /'  Bulffe  VYZrffd-  29  %\(Axa  .111.  c.////;/.- 
29/30  ©rol  finb  bic  wcrcE  be§  .^eSJSHJt  Wer  ir  acfjtet  bct  f)at  eitel  Inft  bran  .'///.■  30  allen 
VYZ       feinem  l'^'iorf/'  32/33  bic  funbc,  tob  Bnb  /.:  34  allein]  olä  VXYZrfßk 

35  leuctitcrt  c  36   3emen   dffjd-        ba§]   So   )'  .37  2o3   YZhrfß-        k.   fehlt 

VXYZhrdfuik 

[28. 1  Sc^ortcH  äitm  Scnuoit  uoiu  Safrniitcut  33b.  li). 

482,16117  2atcinifc§  Xh        18  glauBe  A7<      man  fehlt  h         21  für  bie  auflcn  h         2r>  l)flBe 

ic§]  ift  Xb 
4S3,  J"  menge  i        20  fageu  Wir  A'i 

484,  ö  BecE  Bci^t  ATi  Bnfer  b  0  gcBa^nen  7  Slrtiu?  Xh  11  jljunbt  A'  l)e|junbt  b 
17  ertönt  A'  bie  toridjtc  A'  bie  torid^te  b  18  wer  c§  6  J.''  fcfjuffeltorB  Xb 
26  fogcn  wir  /-        29  jtjlitfjcr  X 

485,  5  oud^  olle  i  S  tctd^  A4  ;2  fo]  fot^c  A7,  ir,  faget  Ai  vy  bündelet  h 
24  j^Udjer  A' 


494  Setbücf)Iein.   1522. 

486, 14  Stuff  ba§  -Vi      mod^t  mit  Xh        l.',  pom  ^ijmet  A'i        ]7  c^vcn]  erben  i        i'J  fi'itct] 

emptinbct  Xb 
4S7,  /■">  iolteft   bu  /j        barinnen  /<  77  im  gaiitjcii  -\"A        tleinfte  -Vi  19  jaUct  .Vi 

-'i  ju  /e/iii  .Yi        :?:^  glei^  Ä'/>        JS  fulen]  empfinbcn  -Vi 

488. 11  tjblic^eit  A'  l>  tovnleiii   bil  luübeittietif  X  13  ()euljter  b  15  jieleii]  jeten  i 
10  jicten]  jelen  ,Vi         19  munb]  minb  -Vi        i'o'  tjebticö  -T        :?."  füllet]  cmtJfinbet  .Vi  (!) 

i^lic^er  -V 
489,5  toitben  -Y  fönncn  i  ."  fii'bcft  bu  i  .s   nic^tl]  nit  -V  nic^t  i  7i   ftaft  bu  Z> 

müft  bu  i        75  fi'itet]  empfiiibet  -Vi         7S  >)ebücf|cr  -V      Jjvebige  -V  jirebig  i        i'i'  iolt 
e?  fid^  ATi         äS  "^erji^et  -Vi         39  ^aft  bu  i  Ij^n  jo  ietc^t  .Vi 
490,7  6ift  bu  i         3  fulcnl]  ent|)ftnbcn§  -Vi  4  jtjlic^c  -V  r  fo]  aljo  .Vi  .s  luirft 

bu  i  14    311    getjet   i  22   burc^    bo§  i       fo]    ntio  -Vi  25    fo    ein    groß  i 

2.S  enipfef^t  A'i      rcd^tg  noturlic^g  i        3i  S;a§  nun  i 

491,  75  olfo  ift  A'i         24  f)oti)  h         2S  ift  es  -Vi 

492,  l->  btc5  fehlt  -Vi         W  nevdfcöcn  -Vi         ir  botffen  JYi         24  Bcifuc^ft  bu  -Vi 

493,  9  evben  A'i        10  fein]  e^n  -Vi        12  flljvfcn  X  firffen  i        7.S'  fo]  alfo  .Vi        19  buxä)  b 
2S  njunber  i 

494,  W  muß  -Vi         17  fo]  alfo  -Vi        23  futen]  entpfinbeu  -V  empfinben  i      aSilt  bu  i 

495. 12  fo]  olfo  A        i.3  bift  bu  i       batffeft  -Vi         i<;  ^etteft  A'i         7S  getieft  bu  )f)n  Xb 
19  baroben  -Vi         23  ttiol  fo]  Wot  alfo  Xb 

490,77  Sottft  bu  i        iJ  fo]  alfo  A'i      mug  -V  muß  i        27  möc^tcft  bu  i        22  ift  e§  -Vi 

23  fo]  alfo  i      Ijörcft  bu  i        2r  ftrl)c§cn  A' 

497, 16  j^lic^en  X  19  fo]  alfo  -Vi  22  aber  fo]   aber  aljo  .Vi  23  fo]  alfo  -Vi 

24  fo]  alfo  -Vi        27  fiaft  bu  i        28  ij^enen]  bifem  -Vi 

498, 12  laft  bu  Xb  13  üift  bu  i  7«  fagen  mir  es  finbt  Xb  IS  foven  bie  A'i 

;;)  crtjfc^wirniev  -Vi  2o  fo]  e§  alfo  -Vi  fol  A'  26'  fdjloivmer  Ai  29  fi^mitmev  -Vi 
30  fc^ttiirmer  -Vi 

499,  36  So?  ift  A'i        37  ifffft  bu  i 

501,24  ba§  Sactamcnt  b        29  lan  c3  -Vi 

502,  72  Sotjeiten  -Y  S!or  jcittcn  b        ir,  Bereite  Xb        7«  braud^t  -Yi        19  '^intocg  /eA//  -Vi 

22  jtjunbt  -V  t)eljunb  i  bem]  ben  i  2-7  ^oBcn  roir  -Vi  26  fo]  olfo  A'i  2S  alfo 
empfoben  -Vi      getieft  bu  i 

503,  2-7  lob  wott  fein  i      fo]  olfo  -Vi 

504, 22  prebigt]  (ircbig  -Vi         23  gibe  i        27  prebig  Ai      ^irebig  -V        28  ber  poitcljl  b 
505, 72  tirebig  -Vi        77  atfo  -Vi        18  ibtid§cr  -V      U\ii  -Vi        2«  prcbig  -Vi        22  fotlcn 

c3  -Vi        2-7  man  e-3  A'i        29  et§]  er  ei  i 
50ß,  74  <)rcbig  i        16  fogen  wir  -Vi         7.S  barinnen  i        79  SBortju  A'  3Sorn°i  i        2«  i^= 

lieber  .V        29  jijlict)Cr  A' 
507,  77  fteäe  .Vi         18  fulc]  enipfinbt  -Vi         20  forncn  .Vi         24  Weften  -Vi        foUen  -A'i 

2r>  e§  /<?/ift  A'i 
508,27  lofung  ober  joii^cn  .Vi        2ri  Weber  i      anbern  ni'itj  fei)  A'i        33  i)a\t  bu  i 

509,  75  j^lic^er -Y        77  fulen]  entpfinbcn  A'em^jfinben  i      Dom -Vi        i«  Ijinju  i        20  ftnt -Y 
ftatt  i         26  bürffeft  bu  i         29  id^]  Wir  i 

510,  74    einer   gle^c^nuä    -Vi  75  ijebtic^cr    X  17  ijbtii^en    X  20   son]   liom  i 

23  emijfo^cn  i  28  3uerlöfung  A'i  29  nec^ftc  -Vi  weijft  .\i  .30  nitf)t§]  nil  X 
nid^t  i , 

511,77  fagt]  fpri^t  h      10.  /eW<  i  18  l)bli(^  .V         20  borf)  fehlt  A'i  2.3  negften  .V 

nedjften  h        24  Sotd^eS  A'i        26  jtjlid^§  -Y        27  erlcnnen  -Vi 


28.  8c?arfcn  jiim  ©etiiion  fom  Sofrnmeut.  495 

'tli.  10  mö  e§  .\7/         ;.9  ftnft  bu  h        1'>  jii^tmeiftcr  -VA        IS  weiß  odc?  .Vi         /;>  anbei-:-  Xo 

24  Iftodlfteu  -V 
.">li{.  ;i'  iiijjrcbigcn]  ju  fagcn -Vi        Jfc' 3cir)cn -V//      »ivb  SBcid^tct,  6cief)ct,  ba§  i        79lotcin.Vi 
Stiefjev -V6        23  bffdötEui^ -Yi      3<")fl"- ("H- iü- -^  ?'        23  nclocm  i        27  cm))fan3cii  i 

514,  72  tfjacn  .V  ta^cn  6        li)  wirft  bu  4 

515,  J:<  e^tiften  nicitfafi  -VJ  Jö  jur  ted^ter  A'i  SlHc  /eA^t  A'i  19  ift  c§  -W/  2/  6c-- 
tcnne  Xb        27  fic»  b        HO  geartet  Xb        31  j^imbt  Xb 

516. 13  mir  e§  -Vi  16  ncgftcn  X  ncd^ftcu  b  17  ^nn]  ij^n  jn  -V  jn  inn  //  22  ncgftcn  .V 
ncdjftcn  b  23  juljclffcn  fehlt  b  2ö  Bnbtere^nanbcr  Xb  2S  jloeljnljig  Xb 
2<J  iä)  c-3  -Vi 

017,15  5^Iff  -V  ^ilff  b  17  6ebörffen  -VA         22  ben  roh]  bije  vcc^nüg  Xb        24  liitjern  Xb 

28  tjeblid^er  X 

518,  J«  311  (unbcn -VJ  20  ncgftcn  X  ned^ften  i      fd^offncv -Vi       2;  ftcrtcn  i        23  ti'inneii -Vi 

24  ju  ficjolen  i  27  befd^ebigt  Xb        2<S'  werbe  i 

51!),  73  ncgftcn  -V  ne(ä(iftcn  b         14  bcm  3tbom,  aljo  -Vi  ;.".  (jodjfte  i  IG  »orjcitc  -Vi 

25  fo]  olfo  -Vi  27   Ijcbtii^cv  -V  26'   Würben  i         ijcbtic^er  -V  2i)   gctirndjt  i 
31  rcd^ncn  i 

520,72  alfo  -Yi      jwo  i         14  ned^ftcn  i         17  9l6fotution  i      neci)fter  -Yi        is  at-3  ofs  e-° 

Sott  Xb         25  6öfct  i      Vtcbig  -Yi 
521,  14  barunifi  -Vi         IS  fromc  ßljriftcn.     Senn  fe/dt  Xb       jo]  oljo  .Vi         lU  fulcn)  cnt-- 

pfinbe  -Y  cmpfinben  b        22  arbeit  Werben  -Vi        2.3  SSSilt  bu  i 

522. 14  fid^ft  bu  i  16  Weber  -Yi  ;r  »on  i  20  swanfeig  -Y  jwain^ig  taufent  rinn  i 
23  abfolution  i        2.'.'  ift  c?  -Vi      rcc^t  gcfc^affen  Xb        30  «nfer  Xb 

523,  J2  tiaft  bu  i        76  fo]  atjo  .V      lerct  imnb  mibterridjtet  -Y        IS  fc^Wontl  -Y 


%  u  I)  a  u  fi. 


SBii"  g^en  im  folgcnben  einen  SI6bvucE  ber  cvften  3lu§gQ6c  bon  (Sparotinl 
6cbctbü($tein  öou  1522,  ben  c§  tncgcn  fcincä  naiven  3ufQ"""cnI;ang§  mit  bcr 
(?ntftef)ung  üon  i'utfjerä  i^etbüdjtein  unb  feine!  gto^enteifg  Sutt;er)d)cn  3nl)atti 
fjicv  öerbient  (ügl.  oben  bie  Einleitung  S.  344  f.  1.  3Uä  Edilio  priiicops  tomnien 
3»ei  Srndc  in  grage,  ein  botievtev: 

„ßttlictje  6r)!iftlict)e  gebett  1  tonb  önttcvlucljffung.  il  Sie  ^Jlogifter  ®eojgiu§ 
SpatQ=  tinus  fcijm  buiber  anjce^gt  |j  bnb  Dberfcl^irft  ^t.  [:  fiurtjev 
aufiug  auf,?  £.  :  5)kitini  Sutljev  buckle.  1;"  12  »latter  in  Cftaü, 
(eljte  Seite  leer.  9Im  Gnbe:  „?  ©cbiucft  jcu  ©rffobt  ,?cum  £d^mar=  j[ 
^enn  t)0jun.  'i\a6)  Cf)!ifti  gcbuit  2aiifent  funfff)unbevt  tinnb  ''  l}'^m 
jwel)  bn  ätDet)n^i=  ,  giftenn  Sore.  !  •.•  '"  ifovl^onben  in  ^^oiifau; 
unb  ein  unbotiertev: 

„6tlid)c  P()aftlic:^c  "  gebett  tinb  önbermeiffung  2ie  5)iagifter  @co!giu§  || 
SpalatinuS  feim  bvü=  bev  anjaigt  ünnb  übet  fcf)ic!t  t;at.  ]|  Äurt^er 
aufjug  aufj  jj  Soctov  2)lartini  l'u-  ;  tl^ev  bud)(e.  "  12  SSIötter  in 
Cttati,  le^te  Seite  tecv.     i^orl^anben  in  ^Jtiindjen  .^St. 


496  33ct6ü(f|tciit.    1522. 

y^eibe  yiuegntu'u  finb  fid)  ii'l)r  ätjnlid),  bodj  evuicift  fid)  bic  iinbiiticvti-  in 
ndcii  itjvcii  Siuncjlmriaiitcii  i4!>7,  28  evclcvt  ftatt  Derc(ert;  499,18  l)ii= 
fn:d)tigcn  ftalt  uiigotfurd:)tigen;  499,22  Unb  fep;  500,7  got  fcf}lt; 
500,28  el;gne  ftatt  eljgcn;  500,40  nid)t  ftatt  nid^t§;  501,1  bbcrtuunben 
ftatt  ubcrmiiibcn)  als  itu-iiigev  iivfpviinglii^,  fo  ba^  unferm  Vlbbnuf  bif  (fvfiivtcv 
yiiiegabc  üon  1522  ,;iigvunbe  ,511  tcgcii  mar. 


/\Z^i)ii  iitenfd)  muf,5  üor  attcii  bljngcii  oin  vccfjtcu  C5(}riftnd)cn  \vaxm  lutiib 
^*^  nefteii  glalubcn  iiitb  Hcrtrniicn  ,]cu  got  (jakii  unb  cä  bnvfuv  Ijnltcii,  bno 
iiiic-  got  miß  lauter  guab  uub  t)arui[)crlugfcl)t  loil  fclig  mnd)cu  unb  bao  um 
fcl)n  Uicvd;,  )ül)ber  faftcn  noc^  bctenn  nod)  ftljfftcn  norf)  nlniu^en  gebenn  nod; 
ciubcre  fellig  mngcn  nmcficn.  t^lju  mcnfd)  foU  fid)  nud)  fclin^  gebete  mer  bau  5 
bei?  ÜHitcv  nuBcr,  bcv  3lue  nuiria  unnb  be*  glanbeuu  bebleljffcun ,  'JJJng  andj 
alfjo  betten: 

€'  t)cn-  bef)ut  micf)  bor  ben  ^^unetjgung  unb  gutbuntfen  be-S  blet)fdj  unnb 
gib  nur  btje  jcuncljguug  bcv  gcijfto.    5tmen. 

C  got  gl)6  mir  beljne  Inercf,  berlel)fje  utir  ;,cu   betrndjten  bcbne  loerd:  '» 
uub  erlöse  mid)  bon  meinem  gntbuncfen  uub  bor  bcr  gel)ftlid)eu  l)offart  unnb 
bor  allen  f)ct)mlirf)en  borbamIiri)en   )nnben   uub   tiebor  bor  ber   nnere  beinec' 
gotlidjen  uameuy.     3(mcn. 

S)er  ()crrc  .^efuS  untcrlueljfje  unnb  erlo^  unö  burd)  feljn  bnrmt)er|üg!abt 
l)u  nnfcr  frei^eit,  bie  gnnb,  barmlierlugfnbt  unb  ber  frl)bt  bon  Wot  bem  Initter  i^ 
unb  bem  licru  ^V)efn  t'^tirifto,  bem  [5011  be-^  inittero  l)l)n  ber  Umrljeljt  uub  ber 
lieb,  feljut  mit  nnc-.    Vlmcn.  / 

Tl)e  guab  Wotte?  unb  ber  frbb  gotte-S  Uierb  l)u  uu§  erfulbt  bn  bebu 
crfeubnif]  Öotte-j  nub  ('»"Ijrifti  ol)'l'"  unfer-^  ()erreu.     9tmen. 

G  feci-'i''-'  fi'i"t-'  1111'^  mit  beinern  licd)t,  utarf)  uuo  betäubt  unnb  Hiebje  nu-?  20 
bcnu  Ineg,  beu  mbr  Umnberu  foUeu.    'hinten. 

C  guttl)gcr  barmt)crt;iger  got,  erlofj  uuy  bou  ber  fuub  bec-  ungtanbeu'j, 
merc  bl)n  unö  ben  glauben,  Wib  um  btc  tnariiafftigc  gered)tigtal)t.  Q  Ijerre, 
ftraff  UH'J  nit  Ijlju  beinern  yorn  unb  grbmen  unb  gee  mit  un-?  nid)t  tjtjn  beiu 
geridjt.    2lmen.  :'.'. 

■£>  got,  bcr  bu  tjaft  ,',cugefagl  ben,  bie  bidj  Ijtju  ebnem  redjten  glauben 
bitten,  aCee  bns  ^cugcbcn  bas  fie  bittenn:  Inir  bittcnn  bid),  gib  nn-S  beiu 
gotlidje  lieb  unb  fordjt.  Wib  nuo  bie  elirerbietnug  beineä  gotlidjen  namenS, 
gib  nuv  gcbnlt  bt)u  unfern  fdjanbeu,  0)ib  \im  bao  redjt  gebett,  bie  red)te  nu-fj, 
gib  wni-  gebult  in  uufjern  lr)l)berUiertigt'al)tcn  uub  frandt)abteu,  gl)cb  iiu-j  beu  ;iu 
get)orf3am,  bie  milbigtel)t,  bie  gnttigfabt,  bie  barml)ert!idabt,  bie  feu)d)abt,  bie 
armut  bce  gcljft'j,  bie  Uuire  bemnt  unnb  blje  Unir[)abt.     ^'Imen. 

•D  gott,  gbb  um  ein  redeten  berftanbt  bebne-?  gotlidjen  morto  unnb 
Itjljflcn».    3tmen. 


©pointiii?  ßScbelDüe^tciii.  497 

O  C[o\,  gib  iin-3  fviimmc  pvcbiflcr  iiiib  prclatcn.    Linien. 

C  (kw  bii  c\v\c\n  ticfcijulicr  unb  bcidjijviitev,  fiel)  iiiio  an  mit  bcn  anci,(\\ 
bciiiev  iiotU)d)eiin  l'iiviiitKiijirtViit  inib  evbcu-iii  bid)  iibcv  uns  iiniib  evl)inx  uiiv. 
5(men. 
5  ©Ott   bev  fiirc  iinfcve   f)cr|ieii   Im   bcv  lict)  flottcö  imb  l)ii   bor  iicbiifbt 

6^ri[ti.     3(meti. 

Xcv  a(mcd)tici  c\o\  uiib  ici)ii  c^otlid)  flmib  fd)  ciUc  ,;ii'i)t  mit  iiiiv.    -.'lim'ii. 

(hin  fnr^  gcbcKclju. 

0  bnvml)crlugcv  i^it  mir  bitten  birf),  bn  iBollcft  nn-J  bei)n  flotlid]  t^nob 
IM  iicvlel)I)cn ,  biv  i)l)n  allen  biniien  wftiftlid)  -,111  iicrtvancn  nnb  bid),  e-ö  gec  un-? 
uml  ober  nbel,  jcn  (üben,  ^cii  lieben  nnnb  len  eren.    kirnen. 

OJett  Ov  nuo   übel,    in  follcn   uil)r   ntfjn   bettenn: 

(Jtul)3er  90t,   bl)v  fei)  band  nnb  lob  l)n  cluigfalit,  bei)n  luill  fiefdice  lin 
f)l)mntc(n  unb  auff  erben,  beim  nrtel)l  fet)n  tcd^t,   loiv  fcl)nb  arme,   innbige 
i.-.  cveatur,  bclin  nninen  feli  gebencbeliet  l)bn  eluigfnlit.     'Hnieii, 

(viin  gebet  uon  allen   l)ciligcn. 

C  gültiger  got,  mir  fagen  bl)r  band'  für  aüc  gnaben,  tngent  nnb  gaben, 
bie  bu  allen  belinen  l)clitigeu  nnb  auficrlnelten  non  anfang  bev  loelt  bifjtier 
üerliticn  fiaft  unb  bitten  bid),  bu  luDlleft  uiiv  and)  gnnb  geben  bnvd)  bie  fnef;= 
20  ftapffen  nnb  imrbilb  lircö  ftarrfen  glalnbenv  nnb  tieften  nertranenC'  iin  biet)  in 
unferin  leben  unb  fterben  ',cii  bnubeln,  Inanbern  nnb  nerfarcn  burd)  t5l)riftiim 
unfern  ^crn.    3lmen. 

D  f)err,  ertof;  uiiC',  bau  bu  Bift  iinfjer  got.    Linien. 
C  gültiger  got,  Herleid)  uik-  ein  fenfften  gel)ft,  unfer  ned)ften  red)t  unb 
äs  öon  grunbt  unferS  l)er|;enc'  ,5cu  lieben,    'ilmm. 

C  gott,  mir  bitten  bid),  bn  molleft  iins  gnebiglidi  anfefien,  bcn  ganlien 
miEen  beincr  gutte  l)ii  uno  erfüllen  511  fainpt  beut  merd  be-j  glauben-?,   bo 
mit  ber  namen  nn^er»  ()crn  '^i)t)n  (ll)rifti  i)n  un»  bcrrtcrt  loerb  unb  tnir  im 
l)ljm  narf)  ber  gnab  unsere-  bernn  (ft)rifti  obi-ln  Uerelert  loerben.     IHmen. 
30  Uufier  l)crr  O^bcfH'i  C^liriftiis  unb  unfer  got  nnb  ä>atter,  ber  nuy  geliebt 

bat  unb   un§  ein  cmi)gen  troft  nnnb  gute  l)offnung  geben  bnt,   trofte  unfjere 
I)er^en  nnb  beftcttig  fie  l)f)n  allen  gutten  merden  nnnb  reben.     '.llmen. 

''Man  füll  and)  miffen,  bno  bie  l)ei(igc  Sacrament  fei)nt  alle  ,5el)d)en  unb 

t)erfid)crung  ber  gotlid)cn  gnaben  unb  jufagnng,  ba5  iinS   gott  unfer  fnnbc 

3f.  burc^  fet)n  ^on  6()riftum  unfern  t)ern  öorgebcn  ^at  unb  ücrgeben  mit,  baranff 

füllen  mir  l)m  leben  unb  tobt  unb  bell  lel)b   auff  feiiu   merd  bamen,  fteiirii 

unb  un-j  Hcrtroftcn. 

Sut^er«  aSerfc.    X.  2  32 


498  SBetbüdEitein.   1522. 

3inc   tiii^   iullcnii   Uil)v   alfo   gcbciicf lmiu: 

^JJicljn  liet'cv  90t,  id)  fielen  e-S,  id)  clage  blir^,  bno  id)  ein  arnicv  junbiflev, 
nnflctigcr  imb  nnvetjncr  brccfiart  bt)n,  ic^  Ircljfe  06er  bn^  hu  mein  got,  mein 
t)evv,  mein  eiioicv,  mein  feligmarfjcr  t'ift.  ^srf)  toeiB  nnb  glaub,  bii'?-  bein  Ion 
C^l)riftuc'  ;3f)ciii-'  '"ein  ielipuidjcv  ift  nnb  bivj  ef)v  bie  funb,  bic  luclt,  ben  5 
teuffei  unnb  bie  t)eE  utevtnnnben  fiat,  be-j  allein  Dcrtroft  id)  mid),  bavauff 
balu  id),  bo  ftcct  mein  l)offnuniv  ba  Uiil  id)  miti)  taffen  fiuben,  allel)n  fei)  mir 
genebig,  lulje  id)  bcl)nncr  luarbafftDgev  ,]cufag  md)  nidjt  jtociffel,  bau  bu  bift 
bie  Uiavbait  fclbft,  bu  fclcft  nid)t.    'hinten. 

C  l)erv,  gl)eb  mir  ein  Heften  glaUiben,  gl)1i  mir  ein  fieftenbige  T)offuung  10 
nnb  gieb  mit  ein  rel)ne  lieb  gegen  bir  unb  mel)nem  ned)fteu.    'Linien. 

2iMv  tjaben  aufed)tung  am  lel)b,  am  gut,  an  ber  ercu,  am  gemiffcn  ober 
an  ber  feel,  Imn  ben  leutten,  Imn  unferm  eligen  fletjfd),  Don  ber  Ipelt,  tmn  ben 
fnnben  ober  bom  teuffcl,  fo  foüen  \v\]x  allneg  jcnfludjt  ^cn  got  baben  unb 
l)f)n  umfi  fcl)n  gotlid)  guab  bitten  unb  gebenden  nnub  glalnben,  ba-J  fold)e  1^ 
anfed)tung,  ineit  got  uufer  erloßer  ift,  nidjty  funncn  fdjabcu.  Soldjer  glamb 
mad)et  nnc-  fell)g,  ban  nid)tc'  mad)t  unc>  fclig  bau  ber  glalnb  nnb  bao  uertramen 
jcu  got,  liiiberumb  mad;ct  un-j  nic^t-?  unfelig,  bau  ber  ungtalub  unb  bie 
ml)Btrelii. 

iDen   Inir    baS   f)oc^lt)irbig   ©acrament    nemen    loollen,    fjo    follcu  20 
mir   alfo   gebenden   unnb   fpred)enn: 

(fmigcr,   fcorm^er^iger  got,   id)   armer  funber  fum   jcu  bir,   oou  bir 
3cnf)oIen   guab,  Tjel)!,   gefunbtr)Cl)t  unb  feligdel)t,    bau   id)  mebf]  mid)  ber  bei) 
fat)ucr  creatur  li'iber  l)l)u  l)l)mel  nod)  auff  erben  3euer()olen.    Tarumb  Bit  idj 
bid)  bur^  bein  gotUc^  .^ufagc  hu  loolleft  mic^  ba«  liicrrt  beiner  t)enbc  guebiglid)  s-. 
anncmcn.    'Jtmen. 

£)  got,  tierlel){^  un-^  Uniy  bn  l)el)ft  unnb  gi)b  un-s  bac^  bn  gebeutcft. 

C  ^err,  füre  un§  au^  ben  Incrdeu  in  ben  glamBen,  auf]  unferm  üermügcu 
t)n  bein  toermugen  unb  anfj  bem  freien  IniUen  in  bein  gotlid)  guab. 

0  almed)tl)ger  got,  mad)  un-J  felt)g  bnrd)  bein  grnnblofje  barmberlngfaljt  m 
unb  gl)b   uuy  unb  allen  (51)riftglahibigeu  lebenbl)gcn  unnb  totten  bein  guab 
unnb  lieb  beiner  gebot  nnb  enbtli(^  bie  ch)l)g  feligfaljt.    9lmen. 

lau   Datier  unfer    furfid;   unnb   l)i)uberf irf}. 

(■^utjrfid): 

äSattcr  uunfev  ber  bu  bift  l)l)n  bem  l)l)mmel,  Wel)el)ligt  Inerbt  bel)n  uame.  3:. 

3)a§  erfte  unnb  aller  groft  ift  bie  bel)Cl)ligung  bcö  gotlid)en  namens, 
nnb  loen  ber  felbig  gebct)ligt  ift,  fo  fet)nt  alle  bing  Herbradjt.  '^Iber  gotte-5 
namen  tan   nid;t  DoUommentlid;  geljeljligt  loerben,  ev  fnmme  bau  nad;  bem 


©pninttn?  ©ebcfbüdjlcin.  409 

cnbt  bifc'3  Ie6cn§  (bah  an  junbe,  bn-j  ift  nn  bic  unevc  be?  flotlidjcn  nnmcn?, 
niri)t  cvciret)  bao  3\eid)  flotte-?.  '^Ufo  ioUcii  luiv  bitten  uind  ba-3  veirf)  ciotteS, 
iücf;t  iimü  uiifcv  jelict'el)t  luillen  ionbeni  ba«  flotte-?  cvc  iiiib  nameit  ivUiirbiflt 
iinb  el)vltd)  flct)a(tcn  tucrbt. 

'•■  9hut  lau  bac'  vet)d)  gotteo  iüd;t  fummen,  c§  öefdjce  biiii  bcv  tuil  flottc?, 

ba-3  tft,  mir  luerbcii  bau  Hon  bcn  fiuiben  flevel)nigt  iinb  tobten  nnferc  laftcv 
burd)  ba»  CH-cnt;  Plivifti,  S^nryi  luir  beburffcn  beö  flotlid}en  lnovtv  nnb  be-ö 
I)ori)lüt)vbigeu  facrnmcntS,  ba-S  ift  beS  tcgiidjcn  brotl.  Sßcl)I  Iniv  aber  Ijn  biient 
leben  nidjt  on  funb  feint,   bitten  \v\x  nn-i  unfer  fnnbe  yuHevgeben ,  luie  nnclj 

10  luir  unfjern  idjnlbigevn  iicvc|eben,  toen  Uiiv  bie  bcvgebung  bev  fnnbe  erlangen, 
fo  ninffcn  tvix  feft  tialttcn  unnb  nad)  bein  mir  biel  anied)tung  tjaben,  bitten 
lüir  got,  er  lucKe  un-j  lifin  ben  onfedjtnng  nit  laffen  bergeeu  fnnbcrn  e()r= 
f)albtcn. 

(fnbtüd)  luen  mir  gotteS  ere,  loiHen  nnb  reid)  gcfnd)t  l)aben,  fo  bitten 

i-'  loljr,  hai^  ef)r  unä  lueUc  uon  bcm  itbcl  ertöjienn. 

3t(fo  foUcii  tuir  3cniu  erftcn  got  uub  barnad)  erft  baS  unnfer  inrijenii. 

§  i)  n  b  c  r  f  i  d). 
S^ie  nngotfurdjtigcn  betten  ha?^  öatter  unfer  l)l)uberfid) ,  atv  nembtid): 
3cum  crften  erloft  ,^cn  toerbeu  bon  bem  ubeL  Sarnad;  l)f)n  bcn  anfedjtung 
20  nit  öergcen.  ^yolgenb  t)f)V  fnnbe  jcubcrgcbenn.  Savnac^  ober  biflel^d^t  nl)nuner 
nid)t  linib  ba-3  gotU)dj  drot,  ba-j  ift  umb  gotte§  Ivort  unnb  fronIel]d)nam, 
Unib  gotteö  Unllcn,  Unib  gotte-:-  reljdj  Uub  umb  gotteö  ere,  lob,  rnnib  nnb 
glorten. 

0  barmfjcrljigcr,  gültiger,  gebürtiger  unnb  marr)afitiger  got,  mir  bitten 

-'5  bid),  bu  moUeft  uuü  eröffnen  nnf]ere  augeu,  hau  mir  beterbt  lucrben  mm  ber 

finfternu§  jcu  bem  Iiecf)t  unb  bon  bem  tcuffel  ,^cu  bir,  ,5cuenj)fal)eu  bie  iier= 

gebung  ber  fnnb  nnb  bac-  erbe  mit  ben  f)Ci)tigen  burd)  belju  f)et)ligen  glambeu. 

^ilmeu. 

6tlid)c  cf)rt)ftltdjc  unttermel)fung. 

30  3?or  allen  bliugcn  foft  man  alle  tag  gott   umb  fei)n  gotlid)  gnab   nnb 

l)ulff  bitten  unnb  anruffeu  mit  bem  t)ei)ligeu  inüter  unfer  k. 

3ltcm  mir  foUcn  got  umb  ein  red)ten  gtamben,  lieb  unb  l)offnnng  bitten, 
ha?-  mir  bfin  nder  alle  bing  lieb  liaben,  l)l)m  bertramen  unnb  all  unfer  lieb, 
t)offnnng  unnb  nertramen  auff  l)l)u  allcljn  ietjenn. 

35  SBir  foEen  cy  aucf)  hat  für  'galten,  bas  nnna  unfer  leben  mie  l)ei)lig 

nnb  gut  baS  fein  mag  unb  gar  fein  merct  mngeu  fctig  mad)en,  funbern  allein 
bie  lauter  gnab  unb  barml)erl',igtai)t  gottcy,  unnb  alfo  foUeu  mir  au  unferm 
Hermugen  berjagen  unb  unfer  Ijoffnung  unb  üertramcn  t)n  got  feljen  nnb  un§ 
alle  jcebt  bor  fnnbcr  unb  fuubcrin  lialbeu  nnb  beft  glauben,   baä  mir  uid)t 

4(1  bcrmngcn  für  unnfcr  funb  genug  -^cn  ttinn,  fonbern  bao  unfer  l)err  (5l)riftuc< 


500  2?ettnicf)lcin.    1522. 

aUttjn  biivdj  fein  bittevit  tfiobt  alle  a,cbot  gottcö  3}atter§  crfult  iinb  fut  unfev 
fiinb  c\cnuc[  fietfiiin  l)abc.  £nn  Incii  Iniv  im  bifcm  glalubcn  uniib  ncrtralucn 
fteen,  leben  nnnb  fterbenn,  fo  leben  nnb  ftcvben  luir  feliglid;,  3Ban  bev  limv= 
bafftitj  nnnb  aUcr  6eft  bljcnft  gottco  ift,  bcv;  \ä)  got  lieb,  feljn  nnmen  l)l)n 
nieiiner  bcjcfjUiernng  notten  nnvuff  unb  oll  mein  fioffnnng  nnnb  iHHlvamen  s 
i)n  t)l)n  feti,  e-?  gee  mir  UuiU  ober  nbel. 

Sßt)r  Jollen  nuc^  got  nmb   nirfjto  anberc'  bitten,   bon   Une  \)i)m  3>ntter 
nnfer  fteet,  hai  fei)n  lulit  gcfcljee  mit  unS  nnb  bciä  el)v  nno  gnat>  tiorlel)l)e  l)l)n 
jcu  lieben,   cren  nnb  fuvdjten,   er  gcb  unC'  ben  .•pijnxmcl  ober  l)eLl,  bnn  got 
lT)l)I  altet^n  fctjn  lob,  ere  nnnb  lt)t)llcn,  nnnb  nii^t  nnfer  lob,  ere  nnnb  lPl)Üen  i» 
lel)ben  ober  baben. 

©et  cö  nn-J  lool,  ^o  follen  luir  got  bljtten  nnö  fein  gnab  3cnberlel)l)en, 
bie  9lncffelicfet)t  ber  Inclt  3nticrod)ten  nnnb  nnnS  fein  gotlidjenn  troft  mit 
;)ntel)len. 

©et  e§  nnc'  nbel,  fo  foUen  loir  gebcncfcn  »nie  bie  Ijeliligenn  9}etter  getluin   i.". 
Ijabenn:  lljeber  got,  bennod)  biftn  nnffer  got,  bennod)  Ijaben  mir  bid),  bn  bift 
t)e  mein  frf}opffer,  mein  gott,  mel)n  erlof3er,  beö  troft  irf)  mid)  allein  nnnb 
fnnft  fel)ne-5  anbern  bing-J. 

5cd)tcn  nnC'  bie  fnnbe  nnnb  bo^e  loerrf,   bo  jcorn,  bort  nel)b  nnb  l)afe, 
bo  l)offflrt,  bo  anber  nntugent,  fo  foücn  loir  abermal-5  bor  bem  Cneml!  niber  20 
fallen,    nnfcr  fnnbe  bcl)d)ten   nnb  got  nmb  fein   gnab   bitten   nnb  beftiglid) 
glonben,  er  Inerb  nnb  l)ab  nn^  nnfcr  funb  bergeben,  fo  tnnnen  fie  nn--  nid)t 
fc^aben. 

^?Hfo  toirt  nnC'  got  gnebig  fein  nnnb  all  nnfer  fnnb  bcrgcben,  loen  loir 
alleljn  um  fnr  fnnber  befcnnen  nnb  glanben,   ba-?  got   nn§  nnfer  fnnb  anf;  2:, 
gnabcn    nnb  barmlierlngfeljt    bergeben   Ijabe,    bo   mnfen   niir    gar    nidjt    an 
,',i1oel)ffeln. 

(y-j  bring  nnc-  nn  nnfer  cljgen  genil)ffen  ober  fnnbe,  150  foUen  loljr  aüeljn 
anff  got  batocnn,  fteurn  nnb  nn-j  troften  nnb  fpredjcn:  Wot  ift  mein  Ijelffer 
nnnb  erlofer,  anff  ben  ücrlafj  id)  mid)  allein,  \wn  ber  Ijerr  got  mit,  bei)  nnb  ^o 
lu'ben  nno  ift,  nicr  ift  Unber  nn^?  ban  got  tnnnen  loir  nid)t  liebexv  tl)ini, 
ban  bo'j  loir  l)m  glanben  nnnb  bertralocn  nnnb  eo  bafnr  an  allen  ,iloeiffel 
l)alten,  er  luerb  nnc'  l)alten  loaö  er  nn^  ^ngefagt  l)at  nnb  loiberumb  tunncn 
mir  l)m  nit  nnlieber-J  tl)nn,  bann  loen  loir  an  feiner  gnab  ,]eloei)ffcln. 

äBen  um   einfeit,  loir  fel)nb  nid)t  l)l)n  ber  ,;cal,  bie  bon  got   ,;en  ber  3:. 
feligtel)t  t)erfel)en  fel)nb,   fo  follen  loir   fnr  nno  bie  bfffining  nenn'n  nnb  e-? 
bafnr  l)alten,  bac?  got  iin-5  gnebig  fei)  nnb  barmljerbigf. 

'Sl)fe  l)offnnng  erljelt  nnS  nnb  left  nii-s  nid)t  l)l)n  ber^eloeiiflnng  fallenn. 

SlWn  Inir  fterben  follen,  fo  foll  ba§  nnfer  troft  fein  bn§  loir  getanffte 
(?l)riftcn  feinb.    ^Jiu  bebent  nnfer  tnnff   nid)tc'  anbcrö  ban  benn  tobt  nnfer«  *<^ 
i)ixn  intb  feligmad)erv  (Ujrifti,  fein   tobt  ift  nnfer  leben,  l)l)a  fein  tobt   ift 
unfer  tobt,   nnb  loel)l  cl)r  nnfer  l)anbt  ift,  fo  loevbcn  loir  bnrd;  l)nen  ben 


Spnratiii-3  Ö)cl)i'tl)iid)(fiii.  501 

tobt,  bii"  tDcIt,  iinfcv  fteildj,  ben  teiiffcl  iinb  bic  (jcE  ii6evtütiibeii,  )üio  er  fic 
'6cvci)t  nUe  ubcvtmiiibcii  l)at.     5cint  ''^huiI  fprid;t:  Iel)bi'ii  Iniv  mit  bnii  fn'vii  «ih.  3, 4 
(•»liviftiiv,  )ü  Unnbeii  loir  aiicf)  l)ii  feijuer  glorien  fein.     ler  f)crv  d)vi|'tiiy  ingt 
5)}at^et  am  Ictitcu:  icf)  luil  alle  tag  kl)  eud)  fel)n  b\)^  an  bn-j  eiibt  bcr  Un'lt,i"i'tiii.-'9.i» 
5  bcv  f)cvv  iljviftiiS  fcii-(t  ^ioriiimiiv  um  vln.   [)iitit  riii  giittou  lu'vtviiUu'ii.   bau  irf)  Si'D.  le,  33 
Ijab  bic  luelt  ubcrliniubeii.    ltuitl)ci  am  fv|tcii  luivt  djviftiio  (\eiu'iibt  ('>-iiiaiim'U,i"'iiii)- 1.  •-':< 
ba§  ift:  imfei-  90t,  bcv  bei)  nn-i  aU.!Ci)t  ift.    Da  i)ext  (<[)riftity  jagt  ,uil)aiiiiiv 
am  fcrf)ftcn:  ?Ih'v  I.ui  mir  fumbt,  bcii  lucvb  iif)  iiiif)t  aiifitvctjbcii.  ?»'!  «.3? 

Altern  cv  jagt  lliattl)ci  am  (injlrftcii :   fiimpt  ,]cu  mir  aUc  bic  ijr  cubeit 'J""'"mi,28 
'"  iiiib  beidjtücvt  fcl)bt,  id)  lüict  cud^  crctluicten. 

iSopflonic  am  brlittcii  bcr  Aloiiig  3CII  ^"\iral)cl:  Wut  ber  l)crr  ift  miteii  ^dWoh-s,!? 
1)11  biv,  bu  folt  bid)  t)iiifiir  iiid)t  mcr  bor  bcm  ubcl  füvd)tcu,  bau  bie  ,',cel)t 
tuirt  3011  Sl)oii,  baä  ift  ^cit  ben  d)riftciui   gcfagt  Kierbciin:   ©iou  furcht  biet) 
liiert,  Iaf5  iiirf)t   ab,  gut  bciii  l)crr  ift  mitten  l)l)U  bir,   bcr  fclbig  ftavct  gut 
i5  tüirt  bid)  fclig  mad)cn. 

Summa  fiimmariiiu;  lucii  luir  glauben,  got  l)ab  unä  unfcr  fnnb  ber= 
geben  unb  ba§  got  altcin  gered)t  unb  frum  fei)  nnb  baö  loir  funber,  nugcrcd)t 
unb  boB  fcljub  unb  ba^  luir  got  loben  unb  lieben,  fo  loerben  Uiir  fclig,  nlfo 
l)at  er  fetbft  gefagt:  Iniber  bcu  glambcn  loirt  bie  IjcU  tel)n  frafft  babcnii.       otiuiu.  ii;,i8 
■-'0  Xarumb  loir  ftcrbcnn  ober  gcnefen,  fo  foEenn  lüir  nnö  allepn  au  gottcy 

gnab  unnb  barml)erljirtet)t  fjaltcn,  fo  feinb  luir  fclig. 

Jan  bie  facrament  feinb  uid)to  anber-.'  bau  3cel)d)en,  ba-o  uu-j  got  feiu 
guab  nnb  fcligtcljt  ^cngefagt  uiuib  unfcr  fnnb  bergeben  Ijat. 

2cr  l)alben  füllen  loir  got  loben  unb  bancffagcn,   baä  er  fein  l)el)ligcn 
as  nnnb  nni^  fo  gnebig  ift,  bifer  glaub  Icft  uuy  nnb   fein  menfd)en   anff  erben 
-ticrbampt  tocrbcn. 

Tan  all  unfcr  locrrf  auff  erben  muffen  allel)n  l)l)U  gotteC'  ere  uitub 
unferm  ned)ftcnu  ,5cu  f)elffenu  gcrl)d)t  fcl)n,  ba  fteetc?  gar  l)l)uneu,  bajcn  uu-? 
allen  öot  Ijclff.    l'lmeu. 


9}  a  d)  t  r  n  (i  c. 


3ur  Sdjrift  „2.'on  icibcr  ©cftalt  bc§  gatramciitj  ^n  iief)mcii". 

Zi(  S.  J.  Luthers  Gegner,  Herzo(i  Gmrg,  der  jct:t  mit  größter  Wadmimkcit  jede 
Lehcumußcrung  des  ron  der  Wartburg  zurückgeJcehrttn  Beformators  heohachtete  und  daher 
auch  jede  neu  erscheinende  Schrift  scharf  musterte,  oh  sie  nicht  zu  neuen  Anklagen  xcider  ilin 
Material  böte,  Itiäte  diese  Schrift  schon  am  29.  April  gemustert.  Denn  an  diesem  Tage 
schrieb  er  von  Dresden  aus  an  den  Kurfürsten  Ludtcig  mn  der  Pfalz  und  an  Bischof 
Georg  von  Bamberg,  die  in  Nürnberg  waren,  übersetidete  ihnen  das  Büchlein  und  icies  sie 
auf  die  von  ihm  eigenhändig  angestrichenen  Stellen  hin,  an  denen  Luther  die  Fürsten,  so 
im  [Reichs-]  Bcgiment  zu  der  Zeit  gciresen,  da  man  an  etliche  Fürsten  seinethalben  geschrieben 
[gemeint  ist  das  an  eine  Reihe  weltlicher  und  geistlicher  Fürsten  am  2(1.  Januar  ergangene 
Schreiben  des  Stufthalters  ii)ul  Regimente.^  über  die  ron  Wittenberg  ausgegangenen  Ände- 
rungen am  Meßgottesdienst,  bei  Feliciun  Geß,  Akten  und  Briefe  zur  Kirchenpolitik  Heimzog 
Georgs  von  Sachsen  T,  2öO/f.J,  selir  schmähe  und  Lästerer  Gottes  tienne.  Er  meint  die  Stelle 
oben  S.  17,  13 — IS,  13.  Er  fordert  sie  auf,  zu  bedenken,  ivas  sich  dagegen  „zcxi  a-halten  iinssei- 
ere  und  guten  griicht"  tun  lasse.  (Geß,  a.  a.  0.  I,  3l.'i.)^  Tags  darauf  richtete  er  ferner 
ein  Schreiben  an  das  Regiment  zu,  Nürnberg,  übersendete  auch  diesem  Luthers  Schrift,  in 
der  er  die  Stelle  oben  S.  21,  Uff.  außer  der  schon  in  dem  vorigen  Brief  angezeichneten 
bemerklich  gemacht  halte:  hier  habe  Luther  das  löblich  aufgerichtete  Regiment  ganz 
schmählich,  lästerlich  und  unchristlich  ausgerufen ;  sie  toürden  sich  doch  nicht  „für  die, 
so  man  zur  billigkeit  lesterer  gotts  scheiden  möge",  achten  lassen,  sie  möchten  auch  die 
Ehre  der  von  Luther  hier  angetasteten  Fürsten  in  Schutz  neJimen  (ebd.  I,  315  ff.).  Aber 
Georgs  Drängen  auf  neue  Maßnahmen  gegen  Luther  halte  schlecliten  Erfolg.  Hans  ron 
der  Planitz,  der  kursächsische  Vertreter  in  Nürnberg,  berichtet  zwar  darüber:  daß  als  des 
Herzogs  Brief  nebst  Luthers  Schrift  in  Nürnberg  eingetroffen,  zunädist  fast  alle  Personen 
des  Regiments  großen  Unwillen  darob  empfangen,  auch  etliche  „große  Hansen"  viel 
beschwerliche  Worte  sollten  haben  vernehmen  lassen.  Er  selbst  habe  die  Erklärung  abgegeben, 
daß  sein  Kurfürst  an  solctiem  Hohnsdireihen  kein  Gefallen  trüge  und  es  gewißlich  mit 
.•ieinem  Willen  und  ^^orwissen  nicht  gefcliehen  sei,  da  hier  manche  der  Meinung  wären, 
Luther  lasse  )iiclits  ausgehen,  dürfe  es  auch  nicht,  ohne  Vorwissen  des  Kurfürsten.  Besser 
wäre  ja,  Litther  enthielte  sich  soldier  sdiimpflichen  und  spOltischen  M'orte,  dadurch  viel 
böses  Wdlens  und  anderes  mit  der  Zeit  entstehen  möchte,  daraus  dem  Kurfürsten  nellcicM 
Schaden  entstünde.  Aber  Planitz  teilt  auch  mit,  man  habe  Georgs  Boten  ungefähr  10 
Tage  auf  Antwort  warten  lassen  und  ihm  dann  nur  die  Antwort  gegeben,  man  seijetzund 
mit  großer  Unmuße  beladen,  be.'ionders  tcegen  der  Ankunft  des  Erzlierzogs  Ferdina)id,  mul 
könne  jetzt  der  Sache  nicht  nachdenken :  man  wolle  es  aber  besehen,  und  was  billig,  als- 
dann darin  verfügen   (14.  Mai  l.j22,  Hans  v.  d.  Planitz  Berichte  aus  dem  Reiclisregiment, 

')  Außer  durch  das  von  Geß  angeführte  Noiizenblali  zum  Arehiv  für  Kunde  Österreich. 
Ifesrhi'hls'/uelleu  lS-')2  sind  dieser  und  mehrere  folgende  Briefe  auch  durch  lUifler  in  Dcnk- 
sehriflen  der  Wiener  Akademie  XXVJll  (1078)  S.  2i)0ff.  bekannt  gemacht  worden. 


hrng.  r.  Wülcker  und  Virck,  Leipslp  IS'J'J,  S.  150;  ryl.aiidi  schon  H.  Baumgarteti,  Karl  V. 
Bd.  2,  S.  226).  In  der  Tut  antuoiiete  das  Begimcnt  um  14.  Mai,  es  habe  die  ihm  ül>er- 
sendete  Schrift  erhalten,  aber  da  die  Saclie  „doch  h-ol  :eitigs  und  giits  rats  bedarf',  so 
müsse  ihre  Erledigung  wegen  dringender  GescJiüfle  verschoben  jcerrfeii  (Geß,  a,  a.  (>.  I,  324). 
Am  23.  Mai  antwortete  auch  noch  der  Pfalzgraf  Friedrich  in  seiner  Eigensdiaft  ah 
Statthalter,  es  verdrieße  ihn  nicht  wenig  auf  Luther,  er  wolle  ihm  aber  die  Ehre  nicht 
antun,  sidi  mit  ihm  „in  disputas  zu  geben  bis  das  die  zeyt  wurd  komen,  das  man  ine  redit 
m  die  icollen  gryfen  kann".  Erst  auf  dem  künftige»  ReidtMag  werde  dazu  Gelegenheit 
kommen.  Georg  möge  sidi  den  leicht fmi igen  Mann  nicht  zu  hodt  bewegen  lassen.  .,dnn 
meins  aditens  teil  es  nit  wol  mit  gewalt  hingelegt  werden  und  sonderlich  zti  dyser  zeyt" 
(ebd.  I,  326),  Inzwischen  antwortete  auch  Kurfürst  Friedrich  seinem  Rate  l'lanitz  auf 
dessen  Bericht  rom  14.  Mai  (Lochau,  den  25.  Mai):  er  glaube  wohl,  daß  Herzog  Georg 
mit  seinem  Vorgehen  seinen  (Friedridis)  Unglimpf  und  Nachteil  suche,  wozu  er  ihm  dodt 
keine  Ursache  gegeben;  Planitz  möge  die  Versicherung  abgeben,  man  lege  seinem  Herrn 
mit  Unbilligkeit  auf,  daß  Luther  seine  Bücher  mit  seinem  Wis.'^n  und  Willen  solle  ausgehen 
hussen.  „Van  wan  er  uns  folgen  icolt ,  so  würd  er  das  buch ,  so  unser  retler  gein  Nurm- 
bergk  gesdtigkt,  nit  ausgehen  auch  anders  mdir  unierlassen  haben;  dan  uns  die  verdriß- 
lichen  buchlein  nie  gefallen"  (Wülcker -Virck  S.  157).  Am  4.  Juni  berichtete  Planitz  darauf 
seinem  Herrn:  er  habe  überall,  wo  es  ihm  angezeigt  erschienen,  de)- Meinung  widersjyrochen, 
(ds  dürfe  Luther  nichts  ausgehen  lassen  ohne  Voricissen  des  Kurfürsten.  Übrigetis  sei  die 
Sache  sdion  „vill  linder"  geworden  als  bei  dem  Eintrefj'en  rfe,s  Schreibens  Herzog  Georgs; 
er  höre  jetzt  nichts  mehr  davon  reden  (ebd.  S.  105).  Als  dann  Georg  für  den  bevorstehenden 
Reidistag  für  seine  Gesandieti  Dietridi  von  Werthern  und  Otto  von  Pack  am  27.  August 
1522  die  Instruktion  aufsetzte,  da  vergaß  er  des  ihm  so  ärgerlichen  Büddeins  nicht.  Seine 
Gesandten  sollten  versudieti,  sich  mit  dem  Pfalzgrafen  Friedrich  über  folgendes  Vorgehen  zu 
verständigen:  man  solle  bei  dem  Kurfürsten  von  Sachsen  über  solche  Schmähreden  wui 
schwere  Injurien  Beschwerde  führen,  sie  begehrten  „ergetzunge"  dafür  von  ihm  zu  erlangen. 
Veticeise  der  Kurfürst  sie  dann  auf  den  Rechtsweg,  so  solle  man  ihn  ersudien,  Luther 
„annehmen  zu  lassen,  das  wir  alle  geburlich  peinlich  recht  an  ime  bekomen  mochten". 
Verweigere  Friedrich  d.  Weise  das,  dann  solle  er  ihn  wenigstens  seinem  Ordinarius 
(Bisdiof)  zusdiicken,  gebührlidi  ReclU  an  ihtn  zu  erlangen.  Verweigere  er  auch  das,  dann 
wolle  er  mit  dem  Pfalzgrafen  gern  einig  sein,  was  man  fürder  turi  möge.  Daran  soll 
unsertluilben  kein  Mangd  befunden   werden   (Reichstagsakten  III,  240 f.,  Geß  I,  343f.). 

3u  „Sin  ^Düffiuc  an  .^artmut  d.  (Sronbcrg". 

Zu  S.  45.  Der  Bericht  Dietrichs  von  Werthern  an  Herzog  Georg,  Nürnberg,  den 
l'J.  Dezember  1522,  mit  dem  er  den  ihm  vom  Komtur  der  Bailei  Koblenz  übergebenen  Druck 
des  Missive  jenem  übersandte,  ist  außer  in  den  Reidtstagsakten  III,  S76  jetzt  audi  bei 
Fdician  Geß  a.  a.  0.  I,  400/f'.  gedruckt.  Danach  ist  kein  Zweifel,  daß  er  ein  Exemplar 
übersendete,  in  dem  der  Name  Georgs  statt  des  „N."  eingesdzt  war,  also  unsern  Druck  C; 
denn  er  sdireibt:  „Als  hat  inan  dornach  ein  andern  drugk  finden,  dorinne  stdien  E.  F.  G. 
name  nidtt,  suyidern  ein  N,  dovor.  Dodurch  wollen  in  dliche  sein  anhenger  entschuldige, 
es  sei  der  drugk,  den  ich  E.  G.  itzunt  schigke,  nicht  von  ime  ausgegangen." 

Georgs  Brief  an  Luthei'  vom  30.  Dezember  jetzt  audi  bei  Geß  I,  407 f.,  aber  unter 
dem  falsch  aufgelösten  Datum  „28.  Dezember". 

Ferner  gehört  hieJier  die  Antwort  Georgs  an  Dietridi  von  Werthern,  Dresden,  den 
1.  Januar  1523,  in  der  er  sich  bei  dem  Komtur  für  Zustdlung  des  Drucks  bedanken  läßt, 
„dann  er  uns  ein  sunderlidts  gefallen  daran  gethan".  Er  warte  noch  auf  Ltithers  Antuort, 
ob  er  sidi  zu  solcher  Schrift  bekenne,  „darnach  wollen  wir  unser  diren  notiurft  nidä 
vorgessen".    Wertheni  solle  die  in  Nürnberg  ausgebotenen  Exemplare  der  Sdiri/t  au/kaufen, 


004  9i(icl)tvägc. 

auch   erkunden,    ico  sie  (jedriickt   und  teer  sie  :a  drucken  bestellt.     Er  werde,  sobald  er 
Luthers  Antwort  habe,    ihm  eine  Instruktion  an  die   Herren  von  Kürnbcrg  zuschicken, 
„dann  ttn3  hedunkt,    die  littira  seij  :u   Xuremberij  yedruckt",  es  schienen  ihm  dieselben 
Lettern  zu  sein,  wie  in  dem  Druck  des  M'ormser  Beiclistai/sbeschhisses  (ebd.  I,  414). 
Liitliers  Brie/'  com  3.  -Januar  l.yjo  Jet:t  auch  bei  Geß  I,  4lSf. 

3«  „*ü?iöct  öcii  folftf)  gciiaiiiitcit  flciftlid)cii  3t«nb  i)c^  ^^Jnpfis 
iiiib  ticr  iBijd)iijc". 

Zu  S.  Uö.  Am  30.  Juli  1Ö2J  schreibt  Johann  Bntiheim  in  Consian:  an  Vadiun  in 
St.  Gallen:  „Porro  adlatus  est  lul  iios  libeUus  quidam  rehemeutissimus  Jjtitheri,  rernacula 
linijua  scriptiis,  contra  jjseudojmjxts  et  pseiuloepiscojios,  qui  lonye  superat  ea,  quae  Jiaetenus 
scripta  sunt.  Putahum  bullam  Cenae  domini  [vgl.  Bd.  8,  6SSff'.J  esse  aceiTinrnm;  sed 
blandiiiae  ridentur  ad  hunc  libellum.  Mitto  hie  tibi  unieum  exempkir,  et  illud  quidem 
ita  corruptum,  ut  corruptius  esse  nequit  [so!] ;  arclietypus  liomam  missus  est  per  Verulanum 
episcopum  [Ennius  Fdonardus,  Bischof  von  Veroli,  Nuntius  in  der  Schweiz].  Transcripsit 
meo  nomine  quidam  alienus,  quem  probabam  in  scribendo,  si  forsan  illius  opei'a  jxttuissem 
uti:  sed  ita  se  praestitit,  ut  ne  id  quidem  per  illum  scriptum  relkm.  Tu  ulcunque  hyas. 
Nutlum  est  in'aeter  id  Constantiae  exemplar;  curabo,  si  possum,  aliud  ex  Ba.silea"  (3Iit- 
teilatigen  zur  raterländisclien  Geschichte,  hrsg.  vom  histcn:  Verein  in  St-  Gallen  25,  2  [1894] 
S.  442). 

3u  „(fpiftcl  ober  Uiitcrrirfjt  »oii  bcii  ^eiligen  nit  bic  fiir^c  ju  Stfuvt". 

Zu  S.  l-jii.  Sciton  am  S.  November  1521  hatte  Justus  Jonas  an  Johann  Lang  in 
Erfurt  geschrielxn:  „Martino  de  epiistola  ad  ecclesium  Erphurdensem  scribam.  Ne  duhitate, 
metnores  crimus  vestri"  (Briefwechsel  des  J.  Jonas,  hrsg.  v.  Kawerau,  I,  T(>j. 

3h  ., Contra  Heiiriciiiii  Reg'eiu  Aiigliae" 
imb  „fliitniort  beutfd)  auf  iiiiitig  .^eitirid)S  33u(t)^'. 

Zu  S.  17.').  Die  neueste  Darstellung  fc  Auftretens  Heinrichs  VIII.  gegen  Luther, 
der  Abfassung  seiner  Assertio  septeni  sacramentorum,  der  Überreichung  derselben  an  den 
Papist  und  der  Schritte  zur  Erlangung  eines  Ehrentitels  bis  zur  Bulle  vom  2ti.  Oktober 
1521  und  dem  Breve  vom  4.  November  s.  bei  L.  Pastor,  Geschichte  der  Ptipste  IV,  1  (niOd) 
S.  596 — 8;   daselbst  weitere  Literaturanguben. 

Zu  S.  1T7.  Über  den  Grafen  Sebastian  Schlick  vgl.  Enders  III,  433;  J.  31athesius, 
Luthers  Leben,  hrsg.  von  G.  Loesche  -  Prag  1906  S.  490.  Mathesius  iceist  darauf  hin, 
daß  die  Widmung  des  Buches  an  den  Heim  der  böhmischen  Gi'ufschaft  Elbogen  bedeutsam 
.sei  durch  das  gute  Zeugnis,  das  Luther  hier  der  Lehre  des  J.  Huß  erteile,  a.  a.  0.  S.  433. 

Am  12.  Oktober  1522  schreibt  Beatus  Hhenanus  aus  Basel  an  Bonifaz  Amerbach: 
„Lutherus  regi  Angli/rum  respondit  non  sine  conriciis  acerrimis  nunc  Germanice ,  paulo 
post  Latine  responsurus"  (Briefwechsel  des  Beatus  Bhfiianus,  hrsg.  von  Horawitz  u.  Hart- 
felder, S.  313).  Damals  war  also  die  kiteinisclie  Schrift  ihm  noch  nicht  zu  Gesicht 
gekommen.  Auf  die  deutsche  Sehriff  muß  sich  beziehen,  was  Veit  Berler  in  Wiesensteig 
am  S.  Oktober  an  Pirklieimer  schreibt:  „Perlegi  nuper  illius  [Lutheri]  libellum  in  Hcnricum 
VIII,  Angliae  regem,  editum.  Si  cui  iste  scribendi  modus  jilacet ,  placeat:  nihil  imjnvbo 
aliorum  sententias,  mihi  cerle  (am  acerbu  insectatio  cum  in  ommbus  honcstis  sludiis,  tum 
jn-accipue  in  sacris  jrrobari  neque  potest  neque  debet.  Fareo  Luthero  plurimum,  Euangclica 
lux  adeo  mihi  cordi  est,  ut  mihi  nullo  tempore  unquam  aliqnid  fuerit  in  votis  inagis, 
quam  ut  negotium  lu)c,  qiMlitercunque  sit  coeptum,  in  Jesu  Christi  ac  Eiiangelicae 
veritalis  gloriam  cedat"  (Heumanni  Documenta  literaria  p.  29Tf.). 

Zu  S.  ITTf.  Herzog  Georgs  Schreiben  an  das  Reichsregiment  in  Nürnberg  vom 
0.  August  1522,  mit  icelchcm  er  die  deutsdte  Schrift  gegen  König  Heinridi,  „dar innen  bebst- 


9inc^träae.  505 

liehe  heilii/kaif  und  IcnJ.  mt.  merklich  (/cscltmehd ,  (huf/kicheii  legi,  irinle  von  EmjeUuiuU  auf 
das  schendlichst  axi/etast  wirdet/'  nach  Nürnberg  übersendete,  jetzt  bei  Fcl.  Geß  a.  a.  O. 
I,  33öf.  Das  Regiment  antwortete  darauf  am  Iß.  August  mit  der  für  den  Herzog  sehr 
unbefriedigenden,  unbestimmten  Eruiderung,  sie  hätten  die  Schrift  gelesen  und  gäben  ihm 
zu  erkennen,  daß  sie  Schmähung  und  Schaden  des  Kaisers,  tco  sie  die  erführen  oder  sähen, 
nicht  gern  gedulden  trollten  (ebd.  I,  33'.>).  Verstimmt  antirortete  Georg  am  '.).  September, 
daran  habe  er  freilich  nicht  gezweifelt,  daß  ihnen  nicht  gefalle,  was  dem  Kaiser  zu  Sciunach 
und  Schaden  gereichen  solle,  habe  aber  auch  angenommen,  daß  sie  sich  dagegen,  mit  der 
Tat  woM  zu  bezeigen  weissen  würden,  daher  habe  er  ihnen  Luthers  Schrift  nicht  verlmlten 
wollen  (ebd.  I,  357,  vollständiger  im  Notizenblatt  zum  Archiv  für  Kunde  ästen'.  Geschichts- 
qucUen  1852  S.  39;  rgl.  auch  Wülcker  -  Virck  S.  JOJ).  Als  unermüdlidier  Wächter  über- 
sendete Georg  am  3.  November  trotz  seines  Verdrusses  über  die  Antwort  auf  sein  Schreiben 
vom  6.  August  nun  auch  das  andre  Büchlein,  welches  Luther  inzwischen  in  Latein  teider 
den  König  von  England  habe  ausgelien  lassen.  Hierin  seien  der  Kaiser  und  die  am 
Wonnser  Reichstag  beteiligten  Fürsten  des  IlcicJis  noch  härter  und  beschiverlicher  an  ihren 
Ehren  vermeßlich  angetastet  und  als  Geleitsl/recher  ausgeschrieen;  die  Stelle  oben  S.  /W,  J4ff'. 
war  wieder  vom  Herzog  eigenlyindig  bezeichnet.  Er  zieeifle  nicht,  daß  sich  das  Regiment 
hierin  der  Gehidir  wohl  zu  halten  u-is.'ien  werde  (a.  a.  0.  I,  378 f.).  Über  das  Eintreffen 
dieses  Schreibens  in  Nürnberg  berichtet  Planitz  ausführlich  und  bemerkt  dazu,  seiner 
Ansicht  nach  hofj'e  Herzog  Georg  jetzt ,  weil  Erzherzog  Ferdinand  im  Statthalteramt  sei, 
eine  bessere  Antieoit  als  die  vorige  zu  erlmlten;  das  sei  auch  sehr  wohl  möglich.  Die 
Anttccfrt,  die  man  be.'^chlossen,  besage  zwar  nur,  daß  man  der  Sache  weiter  nachtrachten  ivolle; 
ob  aber  etwas  nachmals  hierin  rerändert  irerde,  das  wolle  er  dann  seinem  Herrn  anzeigen. 
Fast  alle  großen  Hetren  seien  heut  wider  Luther  getcesen ;  seine  Sache  solle  auf  dem 
Reichstag  den  Ständen  vorgetragen  werden;  zur  Vorbereitung  dessen  sei  von  Ferdinand 
bereits  ei)i  Ausschuß  verordnet  (U.  November,  Wülcker -Virck  S.  244f.).  Schon  am 
15.  November  erfolgte  darauf  die  Antwoi't  von  Erzherzog  Ferdinand  und  dem  Regiment 
an  Georg:  sie  bedankten  sich  für  die  Znsendung;  sie  würden  sich  der  Notdurft  nach 
darauf  bedenken  und  was  sich  deshalb  geziemen  und  gebühren  wolle,  mit  Fleiß  vorzunehmen 
und  zu  handeln  nicht  unterlassen.  Zugleich  baten  sie  ihn,  doch  in  eigner  Person  den 
Reielistag  zu  besuchen  (Geß  I,  38'.)).  Am  7.  Dezembei-  hatte  Planitz  eine  Unterredung  mit 
dem  päpstlichen  Nuntius  Chieregati,  in  der  auch  auf  Luthers  Schrift  Contra  Henricum 
die  Rede  ka}n.  Planitz  erklärte:  was  die  Schmähungen  belange,  die  Luther  dem  König 
von  England  und  andern  getan  haben  sollte,  so  Icönne  der  Kurfürst  nichts  dafür;  er 
wisse  aber,  daß  es  diesem  ganz  entgegen  wäre,  loo  jematul  zu  schmähen  von  ihm  oder  einem 
atuiern  vorgenommen.  Er  setzte  dann  dem  Nuntius  weiter  axiseinander ,  daß  es  sehr 
unpolitisch  sein  würde,  wenn  sein  Herr  Lullier  von  M^ittenberg  verjagen  würde;  denn  die 
Erfcüirung  habe  gelehrt,  daß  grade  in  seiner  Abwesenheit  von  Wittenberg  dort  Unordnungen 
vorgekommen  n-ären,  denen  nur  er  dann  durch  seine  Rückkehr  habe  Einhalt  tun. 
können;  seine  Austreibung  aus  Wittenberg  würde  im  ganzen  Kurfürstentum  Atifruhr 
erzeugen.  Und  ob  er  wohl  an  einem  andern  Ort  zu  der  Billigkeit  wie  in  Wittenberg  zu 
bekommen  tt'cire?  (Wülcker -Virck  S.  272 ff.).  Die  Verhandlungen  über  lAüher  auf  dem 
Nürnberger  Reichstag  sind  hier  nicht  weiter  zu  verfolgen:  nur  das  ist  noch  Jierrorzuheben, 
daß  Planitz  von  den  Gegnern  Luthers  die  Büchlein  vorgerückt  erhielt,  darinnen  der  Papst, 
der  König  voti  England  und  auch  kais.  Majestät  von  ihm  geschmäht  worden  seien,  so  daß 
er  sich  zu  der  Bitte  veranlaßt  sah,  der  Kurfürst  wolle  zu  Wittenberg  verfügen,  daß  man 
der  Büddein,  „darinen  schmelic  ader  anders  unbillichs  .■stunde",  keins  mehr  drucken  dürfe. 
„Wen  es  auch  Martinus  an  einem  andern  ort  ein  weil  vorsuchet,  sohle  audi  nicht 
unschigklich  sein;  dan  Cristus  must  oft  selbst  sein  veinde  flihen,  desgleictten  audi  Paulus 
und  andere  mdir"  (2.  Januar  1523,  a.  a.  0.  S.  304  f.).  —  Über  das  Einschreiten  des  Nürn- 
berger Rats  untir  dem  Di'uck  der  VerMUnisse  gegen  Lutliers  Schriften,  speziell  gegen  die 


50(1 


52nd)träge. 


leide)-  König  Eciiiricli,  am   24.  Oliohcr  s.  Baiwu/aiicn ,  lüirl   V.,  Bd.  II,  -237;   Wiikka-- 
Virck  S.  '232. 

Zu  S.  17S.  über  die  Senduiip  des  en<jliselien  Herohlex  m  den  sächsiscJien  Fürsten 
riß.  jetzt  Geß  I,  499  A)im.  1:  Wülckcr-Virck  S.  423  f.,  42öf.,  427 f.,  429 f.,  432;  oben  S.  17fi 
Z.  20  r.  «.  lies  27.  April  st.  27.  Mai.  Georgs  Schreiben  an  Heinrich  VIII.  mit  seiner  Iwrben 
Kritik  der  Schriften  Luthers  gegen  den  König  und  der  iJarkgnag  dessen ,  was  er  selbst 
fiir  die  Ehre  des  Königs  und  leider  den  inonachus  seditiosns  unternommen  habe,  bei  Geß  I, 
5'>5  ff.,  speeiell  S.  507. 

3u  „9Jom  ef)cli(f)cii  Scbcii". 

Zu  S.  2S0,  9  ff.  Die  Lehre  ron  den  Khehi)i(Ieniis-;e)i  entnimmt  IjUther  hier  wie  in 
Captiv.  babijl.  de)-  heridi))ite)i  Sununa  angelica  des  Angelas  Carletus  de  Ctavasio,  vgl.  obe>i 
Bd.  6,  553,  über  welche  jetzt  zu  vergleichen  ist  Dietterle  in  Zcitschr.  f.  Kirchcngeseh. 
27,290  ff.;  nur  weicht  die  A)iordnung,  die  Luther  wählt,  vmi  der  seiner  Vorlage  ab.  Wir 
stellen  beide  Reihen  zum  Vergleich  nebeneinander,  irobei  wir  von  der  Su))ima  die  A)isgabc 
„  Venetiis  imp^-essa  per  Georginm  de  Riuahenis  3Ia)it uanuni,  alias  I'aroiton.  Anno  do»iini 
31.  cccclx.vxix.  7.  Idiis   Octobris-  zitieren. 


Bei  L>tther,  luiiicdinieiitiiui 

1.  'iMutsfrcunbfdjatt 

2.  SJionJdjnft  ober  SdjlDägcrfdjoft 

3.  (Sci|"t[id)L'  Jvt'"iiibfd)(ift 

4.  meliüd)t  gteuubfdjajt 


■  >.  Uiifllniil'c 
(i.  »nflcr 
7.  tH)rbiufcil 


<s.  ©clübbc 

9.  3ntitm 

lU.  *^liil)niig 

11.  .fieiligc  SBciljc 

12.  ^Sloaiig 

1,').  'i'etbinibiii-3 

14.  Uiitüdjtigtcit 

1").  äicvbot  bcr  iyijdjbii; 

10.  S.ii'vbotciu'  3f't 


6. 
15. 

7. 
8. 


10. 

9. 

14. 


b. 

4. 

3. 
12. 
11. 
13. 
16. 

1. 

2. 


17.  ®elDDl)iil)cit 

18.  ®cbml;cii  bi'-i  öicfidjtv  iiiib  Weljöv.^ 


17, 

18. 


Summa:    Iniiifdiinentuui 
Cousanguinitas  Bl.  239. 
Affiiiitas  Bl.  243. 
Cognatio  spiritualis  Bl.  239^. 
Cognatio  legalis,  quae  est  proiniiquita.s 
personarum  ex  adoptione  proveuieus 
Bl.  -240^. 

Cultus  disparitas  Bl.  241^. 
Crimen  Bl.  -241. 

Publicae  honestatis  iustitia,  quae  e.st 
propiuquitas  ex  spon.salibus  provenieii.-;. 
robm"  ex  institutione  ecclesiae  trahcns 
propter  eiusdem  ecclesiae  honestateni 
Bl  -24-2^. 

Votum  castitatis  Bl.  -238. 
Error  Bl.  237. 
Conditio  Bl.  -236. 
Ordo  Bl.  -242. 
Metu.s  Bl.  242. 
Ligamen  Bl.  242. 
Impoteutia  Bl.  243^. 
luterdictum  ecclesiae  Bl.  23.^^. 
Feriae   (ab  advontu  uscjue  ad  eiiiidui- 
uiam  inclusive;   a  septuagcsima  nsque 
in  octavam  })aschae  incl.;  a  primo  die 
rogationura  [3Iontag  vor  Ui))»nelf(ihrtl 
usque    ad    octavam    pentecostes   incl.) 
Bl.  23.j^. 

Consuetudü  vel  statiituni  Bl.  244^'. 
Privatio,  quando  seil,  aliquis  est  surdus, 
niutus  et  caecus  Bl.  245. 

(1.  Kinrci-oii. 


9toc^träge.  507 

Zu  S.  11,  11  bct  Satano?  blitdj  jeiiie  S(i)uppeii.  Ihr  Teufel  und  .seine  Schiq)pen 
eine  bei  Luther  Mufiijer  und  uitji  sonnt  lorkoinincndc  Verbiuduiiff ;  es  sind  i7i  der  Tat 
die  Schuppen  des  als  Drache  gedachten  Teufels  gemeint.  (DWtb.  9,  2014.)  Vgl.  11,  3fti;,i; 
ba?  S5opfltt)um  mit  fcijueii  |d)iippeii. 

Zu  S.  13,  m  tnie  bas  f ticdjiidje  fptidjtoovt  laut :  '(Jl  foHt  ci)nct  con  futft  ebbet  f t)ii  imvt 
gepom  fel)n.'  Vgl.  Wunder  IIST  Nr.  rJS;  nicht  bei  Thiele.  —  Außer  in  der  oben  S.  13  A.  1 
genannten  Schrift  findet  sich  die  Hedensart  bei  Luther  noch  versdtiedentlich  S.  1S3,  'j?  ut 
verum  faciat  proverbiuiu:  'aut  regem  aut  fatuum  nasci  oportuit*;  196,  8  nobis  pro- 
verbiuru  illiid  commendat:  'aut  regem  aut  fatuum  nasci  oportuit';  241,  22  9lut  regem 
aut  fatuum,  ^eijft  e^. 

Zu  S.  21,  y  fie  (b.  i.  6t)rifti  leftetcr)  baxd)  ijfjre  eigene  f(ugl)el)t  an  bie  fonne  bringe, 
d.  i.  ihr  dunkles  Tun  ins  SonnenlidU  zielte,  ihr  icahres  Wesen  cnthidle.  Als  Jiedensart 
nicht  bei  Wander  etc.  notiert.   Nur  ähnlich  'an  die  Sonne  gelten,  setzen  etc.'  D  Wtb.  10, 1621. 

Zu  S.  21,  22  bie  groffen  l^onfjen.  Großer  Hans,  kleiner  Hans  bezeichnete  bei  den 
Landsknechten  die  höhere  oder  niedere  Stellung  im  Heere  (D  Wtb.  4,  457),  bei  L.  oft  im 
Sinne  ron  'große  Herren',  'Großmäuler',  'Großsprecher'  etc.,  rgl.6,306,9  Ibo  fein  fie  nn, 
bie  groffen  (lanfen;  «,  75,  S  nion  leffit  fuld)  funbct  ftil  fiticn,  Bonbetlid)  tuen  e?  groffe  l)Qn§en 
feijn;  7,178,1  ba?  bie  funig  unb  groffen  'gongen ;  7,  24.5,2  fein  toort  nit  prcbigen,  tocld^c?  bie 
groffen  ^nnfen  »crbammcn;  7,317,10  ob  mid^  nu  tool  biet  großer  tjanfenn  barumb  ncljben; 
dann  dieser  Band  HO,  6  bie  groffen  fangen  unnb  gel)ftlidje  tljrnnncn.  —  Tlann  aber  ist 
auch'Hans'  fast  ganz  in  die  Reihe  der  Appdlatiia  übergegangen,  bei  L.  in  sehr  häufigem 
Ge'orauch  für  'einer',  für  'Mann,  'Mensch',  'Kerl':  J9,  398, 17  ein  trunden  f)Qii§  fpel)ct  beu 
n)irt  QU?;  19,498,24  ^ie  fi^t  ^an§  mit  ber  roten  jopen;  29, 411, 16 f.  fo  loirb  junder  f)an5 
Inn^fned^t  fomcn  et  dicet:  32,316,3ö  l^anble  aU  bie,  fo  man  '^eiffet  l)Qn?  mit  bem  fopff  ^iit: 
bnrdi;  als  Säjaxxtjani,  PrahUians  32,442,9  ben  lanbjfned^ten  nnb  junder  gdjart  ^onfen; 
32,484,39  fonberli^  Sünder  ©d^Qr^an§  ouff  bem  Sanbe;  32,485,21  er  fei)  ein  Sd^ar^an?, 
5Bil$  obber  baloer,  ebenso  32,485,36;  32,486,3;  32,487,1:  als  ,§nnd  ÜJorr  15.  120,23:  ba§ 
hieijs  Qud^  ()Qn-j  norr;  $Qn§  lölpel  dieser  Band  249,  21  \)an~  tolpcl,  mo  Ijaftn  ijnn  bie  fdjule 
gegangen?  als  3JJeifter  ^anl  für  Henker  32,  .507,  12  lanbftreitter  nnb  bubeu,  bie  man  folt 
*Dleiftct  .^anfen  befehlen;  32,  207,  3  bn  fott  i)f)n  für  ein  l)eilanb  anfe^en,  non  ut  DJcifter  ^on-3; 
:i2,2l7, 12  C=  Z.  30)  TOeifter  ^onl  !opfft  bid^  nid)t  brumb;  vgl.  auch  6,56,3  ^an?  mag  ein 
©relcn  nennen. 

Zu  S.  22,  6  ftönen  niederd.  =  stützen,  Doornkaut-Koohnann  3,  327,  Adelung  4,  777; 
ferner  vgl.  6,  SO,  12  2an  bal  bie  Sgo'^em  fid^  ftönen  anff  ben  fprud)  3o^an.  6;  19,  217,  22  ba 
letjn  fulen  nod)  fe^en,  nod^  fuffen,  nod)  ftönen  ift.    O.  B. 

Zu  S.  22,  8  fuBftab  son^t  nur  fufeftapff  oder  füg  f)tnppe.     O.  B. 

Zu  S.  22,  22  einerlei)  port  tcohl  =  die  eine  oder  andere  Richtung  oder  Gepflogen- 
heü.     0.  S. 

Zu,  S.  23,  7  unwengtic^  empfinben.  Oben  icurde  unwenglid)  gegen  das  jnmenbig  von  A 
in  den  Text  gesetzt,  auf  Grund  der  Lesarten  von  BFGHI  und  der  Stellen  8, 312,  1 
nnlliengli^  unb  unbeloeglid^  (ebenso  9,  760,19);  doch  kommt  auch  die  Verbindung  iiitoenbig 
empfinben  noc/i  anderweitig  vor,  dieser  Band  :i8,20  bu  empfinbift  be^  bl)t  fetbä  i)ntucnbig 
ei)n  beQffenb  geteiffen;  90,  11  unb  bal  er  l)nnn)eiibig  befinbe,  bai  e^  U)QrI)c9t  fei). 

Zu  S.  30,  15  nott  ^at  feQn  gepott  vgl.  Wander  3,  1054  Nr.  217—219;  nidit  bei 
Thiele.  Bei  L.  noch  öfters,  vgl.  weiter  S.  35,  11  9Jrt  I)at  fei)n  gepott,  nott  fjott  fct)n  fc^am, 
nott  '^at  fei)n  f^anbe,  not  "^ott  {et)n  ergernig.  Ebenso  und  ähnlich  11,  413,  6  nott  tci)n  gepott 
l)att;  11,  414,  8  nott  ift  nott  unb  ()att  tel)u  mafe;  11,412,26  2:enn  nott  brid)t  olte  gefelj  unb 
I)att  fe^n  gefe^e;  11,  400,  3  nott  bricht  el)f;en  (=  29, 519,  7,  vgl.  Wander  3,  1052  Nr.  154—162). 

Zu  S.  32, 1  el)n  et)nbtud^  tun  vgl.  die  von  Diets  ausgdiobene  Stelle  aus  len.  1,  281^.  0.  B. 


508  9iad)trägc. 

Zh  S.35,  II  (i-i;I.  oben  30.  Ij).  TiOt  (jat  fein  (bt'putt,  (ht.<  Foli/cwle  doch  wold  Zntal 
Liitlurs.     O.  B. 

Zu  S.  35,  7.5  l)I)tet  buDerel)  cl)im  bcffcl.  Dieses  Bild  ist  hei  L.  hdicbt  und  luihert  aich 
/'ti-4  stehender,  sprichu-örilicher  Bedcnsart,  iiohl  mich  J.  Pctri  2,  16  (:itiert  Bd.  6,  213,  -J'.l): 
'nicht  uh  hattet  ihr  die  Freiheit  zum  Deckel  der  Bosheit,  sondern  als  die  Knechte  Gottes': 
bedel  if)rct  gteDel,  Senelbr.  r.  dohn.  (I53(i)  nach  Dietz  S.  419;  6,  7,  14:  ieiticm  muififl: 
gang  unter  ber  fiteren  naineit  etinctt  berfell  madjc,-  6,  Mi,  6  f/enau  ebenso  fernem  muffig  gong 
unter  ber  tirc^eu  nameii  el)neu  bedfcll  madje.-  6.  (!24,  V.)  foldj  fdjoub  ju  beifen,  ift-5  Itiarlid)  not 
gertcBcn,  f)ie  einen  finrdcnn  bcrfel  fud)en;  f<,-,44,24  Q-i  f)Dtt  ber  feuffel  l)ie  feijn  bcdel  tiinneu 
firiben;  2,  71,24  \o  ift  bot  fitdjen  gepot  nit  onbcr?-,  bnu  el)n  fd;eblid)er  id)Qnb  becfel;  6,  :i'.i,  9 
getil!  imb  inndjer  ...  fid)  untcrftaiibcn  f)abcn,  ettlid)  fd)iinb  bcdetl  jn  fndjen;  t>,  229,  '>  baä 
feinn  fd)eiib(id)er  fc^nnb  becfel  auff  erbenn  fommeu  ift  bann  eben  ber  allerljcljligift,  fjoc^gebcnebctjet 
nanienn  3^efu  (Jfjrifii;  ",  34:>,ö  3nn  befs  miifj  ßfjriftul  frumteit  für  gottcl  nugcn  unfjer  fd)nnb= 
becfel  feinn. 

Zm  S.  38, 11  t^fjcn  /.  ^i^en.    O.  B. 

Zu  S.  3S,  12  l.  gefetj-J  Jtoang  (ohne  Komma).     0.  B. 

Zu  S.  40,  15  rf)ortDDrten.  I)cr  ZiisamnienJmny  rrrlani/t  den  Sinn  'mit  schiichtcriicn 
oder  atisueichenden  ]Vmten',  die  Lesart  rl)ortt)orten  wiese  auf  roren  =  bridlen  (riß.  Hohr- 
affe  DWth.J;  rielleickt  ist  an  niederd.  rof)r  =  'dicht  bei,  nebenan  anzuhnitpfen,  rf)orluort 
also  =  Ausrede.     0.  B. 

Zu  S.  49,  41.    Die  richtige  Lesart  natürlich  Quffpred)en,  i-tjl.  .S'.  .v«, .;  anffd^crcn.    O.  B. 

Zu  S.  .53,  l.'i  nnfd)end)ter,  wenn  nicht  an  das  Sahst.  Sctjeudjter  (=  Schrecken,  neben 
®d)iiii)tcrj  amjeschlossen,  wohl  Lesefehler  aus  unfdjnedjter.     O.  H. 

Zu  S.  .54, 20  nnnb  etjncn  fuc^cn  mit  uns  niodjen  bei  Luther  öfter;  s.  auch  D  Wtb.  <s,  2499 
und  Wander  2,  IGötl.     0.  B. 

Zu  S.  S4,  27  SBn?  ift  nu  ()l)nbcrfte(lig  etc.  f).  =  was  hinterwdrt.s  eine  Stelle  hat 
(DWtb.  I.'jW),  was  im  Hinterijrunde  noch  harrt,  übriij  ist.  Die  Stelle  heißt  aho  wohl 
'  Was  erwartet  Eudi  also',  '  Was  bleibt  itlyriij.' 

Zu  S.  öö,  23  bie  iBofferbfafc  51  (Herzoij  Ji/rg  zu  Sachsen),  luiifferblafe  bei  L.  öfter 
in  sirrichicürtlichen  Bindun//en;  2,  73,  20  folle  mic^  nit  Dor  irnffcrbUifjen  ju  tobt  fnrd)teu; 
7,  674,  29  Doric{)trinbeft  tt)ie  ein  hjafferblafen;  ;;,  247,  17  ba^  ic^  fel)ne  (b.  i.  beä  SönpftS)  fdjnpeu 
($.  oben  11,  11)  unb  lunffi'rbliifien  nidjt  fürdjtc;  11,  409,  29  Siebet,  Um-ä  mngen  l)ie  mibbct  fngen 
bie  hjnffcr  blnffen,  bic  bo  fdjarren:  Coutilia.  Concilia.  Bei  \yander  in  diesen  Vcrbimlunijen 
nicht;  nicht  bei   Thiele. 

Zu  S.  55,  24  6f)riftuni  fveffien  loio  ber  molff  cl)n  ninrfcn,  d.  h.  nur  rorijeblich.  Nicht 
bei  Wander,  Thiele  etc. 

Zu  S.  55,26  c^nn  flenne  fc^rnnime  ijnn  beu  linden  fporen  gebiffcn,  zur  Bezeichnuu;/ 
da-  Wirlcunfislosigkeit. 

Zu  S.  ö5,  35  ba-3  (jeljltumb  fnr  bic  {)nnb.  Ebenso  wie  'die  Perlen  den  Säuen  ror- 
wer/'en^  nach  Mattli.  7,  0  und  von  L.  oft  rcrwendet. 

Zu  S.  56,  10  niid)  ber  roud)  ubeH  Ijnn  bic  nngeu  bcljffet  tgl.  Wander  3,  1499  Xr.  1 
'Audi  kleiner  Bauch  beißt  das  Auge';  Xr.  37  'Fremder  Bauch  beißt  die  Augen';  Xr.  40  etc. 
fehlt  bei  Thiele. 

Zu  S.  57, .')  mit  brcien  rnujdjcubcn  crbeiffen  rgl.  einen  mit  einer  dürren  Blasen  und 
drei  Erbsen  jagen  in  der  Erkliirung  des  J'rophelen  Hubakuk  1520,  die  Drei:idü  auch  bei 
Wander  1,  833  und  hochdeutsch  1,  192;  gemeint  siiul  die  aufgeblasenen  Schivcinsblasen  mit 
einigen  Erbsen,  mit  denen  die  Fastnachtsnarren  lArm  machen  und  dreinschlagen  (ohne 
icelie  zu  tun).     0.  B. 

Zu  S.  57,33  bn-S  reblin  trljbcn.  'l'hiele  Xr.  126,  der  auch  diese  Stelle  zitiert;  bei 
Wander  3,  1458  Nr.  5. 


9iiKi)träac.  509 

Zu  S.  60,  2  fid^  erfc^tociieff  f)al.     THet:  kennt  nur  crfchintigen.     O.  li. 

Zu  S.  06.  Der  Unul;  Kk  yehürt  der  Klasse  un,  die  A.  Gölze,  Hochd.  l)ri<tlce  8.  4J, 
:ireifelnd  Ileenragen  in  S'tnißburg  iiuveist.  Vi/I.  hingegen  iricder  die  auf  .S'.  ■Jii.'i  erörterten 
auf  Basel  be:üyli<Jien  Verluiltnisse.     O.  B. 

S.  72,  IS  biß  iinfaubetc  lüibftoppcii  l)ii  im§erm  ncft  leljben  im  Sinne  von  'einen  fremden 
Vogd  im  Neste  haben  ;  nickt  bei  Thieh;  Wander  etc. 

Zu  S.  72,  16  inote§  lerne  vgl.  Wander  3,  722  Nr.  2;  öfters  gehraucht,  eingedrumjen 
aus  der  Scliul.ij^raehe  der  Ilumanistemeit ,  s.  r.  u.  Anstand  Jetinn  (DWtb.  li,  iÄj,3);  poU 
mores  vgl.  33  :u  S.  23'),  42;  33,  290.  40  id§  mit  bidj  aucf)  inorc-3  [ercii:  33,  633, 14  \fo^  moxti. 

Zu  S.  74,  If!  (aubf  (jibt  ^  L'rlanbnis  JJWtb.  6,  292,  iro  auch  diese  Stelle  litiert,  nach 
mlul.  loube;  besonders  in  tnitteldeulschen  Quellen. 

Zu  S.  80,  4  nerlid^  s.  Bd.  32  Anm.  z.  S.  464,  37  =  spöttisch.     O.  B. 

Zu  S.  80, 20  fleleng  iinb  fugen  (ebenso  in  der  Bihdübersetnmg)  =  Gelenke  und 
Glieder  J)Wtb.     fuge  fehlt  bei  Diel:.     O.  B. 

Zu  S.  S4,  17  l)ii|j  imiut  it[)(af)i'n,  zu  den  überaus  .:ahlreichen  Wendungen  mit  ' ^fauP ; 
gewöhnlich  'aufs  M.'     Vgl.   Wander  3,517  Nr.  386  'Einen  aufs  Maul  schlagen'. 

Zu  S.  86,  20  euger  als  Adrerb  fehlt  bei  Diet:,  wohl  Druckfehler.     0.  B. 

Zu  S.  88,  27  laben  —  nuff  ben  Ijalfe,  häufige  sjn-ichnvrtliclie  Wendung;  bei  Wander 
2,  283  Nr.  63. 

Zu  S.  88,  27  imb  iBoIIcu  fic  felb  nid|t  mit  eljiicm  finget  vcgcn,  angeführt  bei  Diel.-  607, 
nicht  bei  Thiele,  Wander  etc. 

Zu  S.  95  u.  98.     Von  L.  gilt  dasselbe,  was  oben  :u  S.  00  bemerkt  ist.     O.  B. 

Zu  S.  105,  15  bie  Ijörner  aufftic^ten  und  105,  16  meine  tjotnet  and)  auff  feljen  =  zum 
Widerspruch,  Streit  rüsten  vgl.  eingehend  Thiele  Nr.  352,  ähnlich  Wander  2,784  Nr.  51 
(5t  ftedft  bie  l)ijtner  auf;  lateinisch  188,  13  cum  jiergatis  .  .  .  coruna  crigerp  vgl.  Otto, 
Sprichwörter  und  sprichw.  Eedensarlen  der  Römer;  vgl.  auch  7,  439, 12  mit  nuff  geitt_jtcn 
Ijornernn  ber  f)offart. 

Zu  S.  10f<,  5  pujjeit,  poljcn  =  butzc,  butz  s.  v.  a.  lari-a,  Fopanz,  vermummter  Teufel, 
bes.  zu  Fastnacht,  vgl.  hier  108,5  fo§nad)t  larlicit  unb  pulsen.-  12,  183,  38  steht  bei  larvarum 
larvas  die  Bemerkung  S^xt  fragen  loir  gar  nidjtä  nad)  bcn  buljmeunifc^en  Sarücu;  audi  teil- 
weise synonym  gebraucld  mit  'Götzen  hier  111,16  ber  uunülicu  poljcu  unnb  göjjcn;  133,22 
et)n  polje  unb  göij;  138,29  ungetette  götjen  uunb  potjeii,  tarnen  unnb  umulaffon.-  s.  i\  a.  Vogel- 
scheuche :  2,85,  14  S^atumb  iff  geinugf,  tebcuu,  pfciffen,  lunu  biis  tjerldid)  auffftei)gen  nit  bn 
ift,  glel)^  ein  gebet,  aU  bie  putieun  ijn  bcn  gnrteu  nicnidjeu  ji'in;  2.s,  .jod,  1  ein  (pot,  quasi 
esset  ein  puje  l)l)m  Ijauff  (Hörers  Niahrschriftj ;  8,  i:iu,  li»  Ijanff pol^cn^ ;  8,171,3  ber  potjen 
^m  ^anff;  28,560, 10  oll  einen  Stropulicn,  ber  im  Ijonff  ben  uogeln  jur  flbfdjeto  geftectt  loirb; 
8,  171,  5  mit  po^cn  unb  robunten  fdjudjtern. 

Zu  S.  111, 16  ber  unnüjjfu  pcljcn  unnb  götien.  po^en  s.  oben.  mhd.  götze  (Lexer  1057), 
Götzen,  braucht  L.  in  ver.'<chiedencn  Hedcutungsschaltienoiycn,  als  'Alyotl',  'Götzenbild', 
'falsdier  Golt\  19,302,19  t)atfcn  tjljn  für  ein  gemalten  obber  gcftorbiieu  göljen;  2.5,8  Wenn 
fic  ben  gö^en  Ijtjrcr  lere  nit  auffrid)ten,  dann  synonym  mit  hutze,  putze  (potzej  s.  oben;  gleich 
Larva:  hier  144,  6  latUen  unb  gbjen,  dann  in  allgemeinerer  Bedeutung  auf  die  püpstlichc 
Partei  und  die  Römischen,  hier  301,  29  I)ulte  unb  ftebc  nnnb  grojje  lanbt  madjeu  lool  go^en ; 
231,  29  burd)  bcn  tcuffcl  unnb  icl)neu  göticn  lui  i)iom;  250,  31  luie  mujj  id)  mid)  bodö  ftelten, 
ba§  id)  mid)  für  földjcn  gü^en  furdjtc  (gegen  König  Heinrich);  ferner  143,  9  l)ie  ftatt  5Pifd)of 
gö|i,  ber  grobe  tlot^;  144,  1  iJ3iid)of  götj,-  144,  10  Si<iid)of  güticu.-  145,2  äDa?  miigcn  I)if  unftcre 
göjen  ^u  jagen,  bie  nit  allei)n  (jerrnn,  feonbcrnn  auc^  ti)rauuen  .  .  .  jt-yn  rooHen. 

Zu,  S.  113, 16  norrcn  über  bie  eiet  gefegt  bei  Wander  1,  758  Nr.  182  '  Wer  die  Eier 
zerbrechen  will,  muß  Narren  drüber  setzen^,  ohne  Beleg;  weiter  Wander  3,  906  Nr.  653.  837, 
doch  jüngere  Belege,   dann  vgl.  unten  243,  13  0  ber  fingen  teiilt,  man  fott  fie  uler  bie  gcnß 


510  5Jacf)träge. 

etjcr  fe^eii;  2S,  525,34  bemi  ^Jiattcn  fol  man  nirfjt  über  @ier  jetien,  fif  yibrccfjcn  bicictDiflen; 
3S,  303,  27  S^v  tt)itbt  ja  iiid)t  9iartcii  aber  cict  jefecu.     0.  B. 

Zu  S.  116,  3  jc^oi^tcr  i-gl.  ZHiifidist  lld  A.  1  und  oben  53,  15  unjc^cudjter.  Das  Wort 
hiiiimt  hei  L.  Mufißf  '«"f'  '"  verschiedenen  Formen  vor  G,  407,  1  (s.  üben  S.  Ud  A.  1): 
6,414,30  bte  'Jiomct  f)ahtn  fcfjeuc^ter  (spdler  ersetzt  durch  fcftelo^  unb  btob  geteiüen  gemadjt; 
()■,  447,  r>  Ijoben  bamit  |o  blob,  jdjodjtct  gduiffen  gemocht;  7,  696,  11  ^aben  im*  blöb,  id^uc^tcvn 
gcmiid)t. 

Zu  S.  116,  7  conteuiptores  dominationis  nach  2.  P.  2,  10  Vulg.:  rjui  dominationem 
eontemnunt,  die  Worte  blasphematores  maiestatis  haben  in  der  Vulq.  keinen  Anhalt, 
no  maiestas  gar  nidit  vorkommt;  ebenso  steht  labes  et  maculas  (Z.  33)  nicht  in  der 
Vuhl.    0.  B. 

Zu  S.  117,  22  gcij  bcv  ^Pricftfr.  Sprichtcöi-fliches  hei  Wnnder  unter  'Ffafle  :.  B. 
Xr.  74,  152,  175.     O.  B. 

Zu  S.  IIS,  2S  begctb  masc.  sonst  nicht  belegt.  F  trifft  u-oM  den  Sinn  am  he-^ten, 
nenn  es  in  begtrb  änderi;  es  steht  aho  btgetb  ßir  beger  masc.     0.  B. 

Zu  S.  119,  20  3n  (Sotttl  iiainert  fjebt  fid;  alt  imgtüd  an.  Sprichwörtlich;  idinlich 
Wunder  2,54.  55.  1279 f.  und  28,  144,  9  In  nomine  dei  incipit  omne  uialiim;  28,144,27 
3m  gotte§  namen  Ijebt  fid)  all  unglürf  an.-  28,  492  Anm.  :»  S.  144  noch  von  P.  P.  ein  Beleg 
aus  25,  197,  16.      0.  B. 

Zu  S.  119,  29  l.  \et)  bebeutct  (ohne  Komma).     0.  B. 

Zu  S.  120, 12  bie  e^c  ^uteiijtii  uiib  Ijumac^eii  wohl  xerderht,  Sinn:  die  Ehe  zu  trennen 
und  (durch  Dispens)  zu  gestatten.     O.  B. 

Zu  S.  121,  22  tnaulaff  (dazu  122,  1;  124,  6).  L.  braucht  auch  dieses  Wort  in  ver- 
schiedenen Schattierungen,  daß  er  es  von  'Maul  offen'  ableitet,  zeigt  unsere  Stelle,  des- 
gleichen 124,  6  unb  pcor  bcr  ntQutnff,  bic  oren  t^un  fic  itit  oiiff  .  .  tjonbctnii  atleim  ba§  mniit, 
boi  ftc!)t  t)^u  qinet  offen  und  12.5,  28  xj\)x  lere  ift  bet  re^t  SBaal  pcor,  bcr  nmutaff:  Sic  fpcttet 
ial  maul  off  unb  ptcbigct  bon  gtoffcu  bingen  unnb  ift  nid^l»  baljljbenn;  dann  erscheint  es 
wie  'putze'  nnd  'gijtze'  =  larva,  vgl.  hier  138,  29  @-j  finb  inigclerte  gö^cn  unnb  (jo^en,  latBen 
unnb  mauloffen;  151,  14  Ijött  \)^)xi,  l)^t  taibfu  unb  ilJnnlaffcu.  Dann  iceitcr  so  viel  als 
Schwätzer  124,16  mnulnffcn  unb  nnnii^e  fdjluctict;  ah  Sicmann,  Frauenmann,  Weiherheld 
hier  122, 1  cl)nen  Inuttcrn  mnulnffcn  unnb  uu^üdjtigcu  frnhjcii  man ;  296,  29  unb  l)iett  l)f)U  für 
cl)n  nioulnffe  unb  frnloenmnu,-  dann  allgemeiner  (vgl.  ber  teufet  unb  feine  göijenj  297,  4  fie 
[d.  i  bie  fpöttcry  finb  be-j  teuffeto  mnulnffen  mit  ijljrcr  flugtjeijt;  122,  9 ff.  itio  ^u  ift  bal 
^ortte  »otd  [d.  i.  bic  ge^ftlidien  jundferny  uiilj,  finb  cl  nit  rechte  maulnffcn?  Wai  tonnen  fie, 
bcnn  nur  I)iibfc^  l)cngft  unb  feQne  frclnlin  rrt)tten?  Sno  tonnen  nudj  bie  mnulnffcn;  11,274,30 
bcuu  ber  .  .  .  toitt  l^err  l)m  lonb  fe^n  unb  bid)  jum  mnulnffcn  mndjeu;  die  Stelle  14,  öS7,  3 
vgl.  oben  S.  121. 

Zu  S.  121,  25  Anm.  2.  Statt  Uns.  Au.ig.  6,  .587  Z.  G  muß  c<  heißen:  Uns.  Ausg. 
14,  587  Z.  3. 

Zu  S.  122,  6  überburtig  =  oherd.  iibeilästig  =  zudringlich,  frech;  in  dieser  Bedeutung 
nicht  belegt.     0.  B. 

Zu  S.  12.5,  8  göjjcn  ■■>■.  oben. 

Zu  S.  129,  5  6.  5l.>ctcr  rcbet  fjic  nufj  fetjncm  fopffen.  Wander  4,  1274  Xr.  170.  In 
den  hei  Thiele  137  bezeichneten  Stellen  vf/l.  27,  119,37  Non  loquor  ex  olla  und  28,  6:>,  31 
bn^  t)eift  nid)t  auf«  ein  ollula  gcrebt. 

Zu  S.  129, 16  l.  3ut  fcuf(^et)t  ciib(id)  ju  l)nÜcn  (ohne  Komma).  Sinn  wohl  'um  die 
Keuschlieit  unter  allen  Umständen  z)t  hallen'.     0.  B. 

Zu  S.  130,  7  at§  teer  ben  re^nii  loolt  fd)ütjcnn  etc.  Der  Bhein  wird  mit  Vm-liehe  in 
den  sprichiviirtlichen  Wendungen  reruendel,  obige  jedoch  nicht  bei  Wander,  Thiele  etc. 

Zu  S.  133,  23  pojjc,  go^  s.  oben. 


9hd^ttäge.  511 

Zu  S.  135,  10.     Das  'Exeinper  uird  von  rauli,  Schimpf  null  Ernst  Nr.  JöS  vom 
1ü.  KiUan  erzählt.     O.  11 

Zu  S.  136, 1  ftojicn  .  .  .  (jiiiiicf  luibbct  t)im  ieQucii  ^qIb  rgl.  auch  später  234,  II  i)im 
]e\)ntn  I)nlB  ftoßcn. 

Zu    S.  130,31   Uctjdjlciiimt.     Im  DWtb.  ist  'verschlammen   aufgeführt;  also  =  mit 
Schlamm,  Schiiiuti  itherzoijen.     0.  B. 

Zu  S.  137, 17  berld^affcn  =  unterbringen  D  Wtb.  12,  10m.  0.  B. 
Zu  S.  137,  IS  im  rnud^toc^  geschrieben  vgl.  in  den  Sehlot  schreiben,  wo  es  irirkungslos 
ist  J)Wtb.  9,  7S2.  O.  B.  Vgl.  noch  weiter  7,391,5  too  fteet  bet  6efelc^  Beid^tiebcn?  —  id) 
^ült  t)m  finfter  raiid)(cd),  d.  h.  tiirgend.'! ;  S,  291,  21  tBi)e  ttjod  (ic  liegen  unb  tjobcn  bie  frfjvifft 
butd)5  rniid)  lod^  an  gejeljen;  15,  250,  11  Söo  ift  bns  gejdjticbcn?  ijm  vaud)  lod)  (nh  Rand- 
bemerkung zugesetst);  32,  515,  25  £cnn  cl  bcudjt  mid)  nljo:  bn  )nn-3  tQUc^lo(^  mit  beinern  bimdel. 
Zu  S.  138,  29  JJO^en,  gö^en,  mauloffen  s.  oben. 

Zu  S.  141,  4  el)n  jolc^e  noßcn  [teilen  d.  h.  eine  Nase  drehen,  viachen:  vgl.  Thiele  394, 
Wander  3,955  Nr.  20()  nadi  Fnincl'.  Vgl.  IS6,29  feceruut  buic  sententiae  alium  nasum; 
12,62,17  >)l^me  gar  eljn  loilbc  nnfeen  ju  ftellen;  32,400,25  bie  bet  idjtifft  eine  nafcn  bieteten; 
eine  Nase  machen:  7,657,5  nmdjen  [ic  bem  atmen  öo(d  cyn  nüßen;  7,353,27  (ablaBi  ..  ba-5 
nnfe  ein  nnfeen  madjt;  ;;,  434,  24  madjen  bißcm  iptnc^  (?I)tifti  eljn  folc^c  nnjen;  15,  40,  7  mad^en 
vfym  [d.  i.  bem  tcd^ten  tcjt/  ei)ne  najen;  33,208,29  bem  lejt  ein  5iafen  machen;  33,  45-1,  IS 
madjen  oljo  ben  einteltigen  ein  nnjen.  Dazu  kommen  noch  die  anderweitigen  außerordentlich 
zalilreichen  Bindungen  mit  'Nase',  z.  B.  'bei  der  Nase  nehmen,  'an  der  Nase  herum- 
führen' (vgl.  zu  279,  5),  'unter  die  Nase  stoßen  (vgl.  33  Ntichtr.  zu  215, 10),  'eine  wädiscrne 
Nase  machen'  etc.,  alle  ebenfalls  bei  L.  häufig. 

Zu  S.  142,6  tabetnen  Wort  =  Worte,  am  Biertisch  gesproclien,  wertloses  Gerede, 
Worte  ohne  Gewiüit. 

Zu  S.  143,  9;  144, 1;  144.  6:  144,  16;  145,  2  gö^  und  gö^en  s.  oben. 
Zu  S.  143,  19  ©(el,  bo^  lDcl)iien  fegnc  ol^tcn  umr.  natürlich  Anspielung  auf  die  bekannte 
Fabel,  s.  unten  zu  234, 13.     0.  B. 

Zu  S.  149,  23  labet  auf  enc^  =  macht  das  Maß  voU?  Objekt  icäre  etwa  Sünde  auf 
Sünde,  vgl.  die  im  DWtb.  unter  'aufladen  angeführte  Sdiillerstelle;  vgl.  auch  unten: 
futt,  nnt  fntt:    0.  B. 

Zu  S.  149,24  X)i)x  I)abt  ha%  gemein  gepet  »erloten  s.  DWtb. 4, 1742  aus  Ueni^ch  (1616) 

Wenn  ein  fütft  jebermannä  gunft  nnb  ba?  gcmoine  gebet  ücticntt,  jo  ifti  mit  iljm  gejd^e^en.  O.  B. 

Zu  S.  150,  16   (eufdie   ptnff''»   l'inb  bem  SBifdjoff  nid)t   ^utrcglic^.    Nicht   bei  Thiele; 

Wander  3,  12:iO  Nr.  i:i7  gibt  uns  einen  Beleg  nach  Petri,  Der  Teutschen  Wei-->sheit,  Sjyrich- 

wörtersammlung,  ei'sdiienen  1605. 

Zu  S.  150,  23  feilet  übet  bcn  ©djüüeltorp  usw.     Über  den  Schüsselkmb  in  sevuellen 
Anspielungen  s.  DWtb.  unter  diesem  Wort;  nicht  bei  Thiele  und  Wander.     O.E. 
Zu  S.  151, 13  mautoffen  ■<.  oben. 

Zu  S.  152,  33  gereben  =  versprochen  s.  Dietz  84;  Lexer  1,  873.     0.  B. 
Zu  S.  153,  3  \aifc  mhd.  vär,  väre;  Lexer  3,  21;  DWtb.  3,  1244;  Dietz  624.    Gefahr, 
Nachteil;  bei  L.  noch  häufig;  jetzt  zugunsten  von  'Gefahr'  verschtcunden. 

Zu  S.  153, 12  SBitdi  tocib  einmal  mit  einem  ipfaffc"  f'inbigt  usw.  Spridiwort  nicht 
bei  Thiele,  Wander  etc.     0.  B. 

Zu  S.  153,  18  ijnn  bie  fc^on^  geben  vgl.  noch  i,  274,  6  geben  jtci  über  bie  fd^an^; 
11,  276, 19  bet  umb  et)ns  jc^loj  hjillcn  ba«  lanb  gnn  bie  fd)an^  fdjlec^t;  33,  587,  4  ©#  gilt  eine 
flutte  fpi^en  obet  fc^ange;  33,  222,3  in  bie  ft^on^c  fdjlagcn;  33,650,29  in  bie  jd^an^  f^lngen; 
Wander  4,  102  Nr.  14.  30  ('i.  d.  seh.  schlagen'). 

Zu  S.  153,26  5nn  bie  afd&en  blaBen,  ähnlieh  Wunder  1,  155  Nr.  2  (16.  17);  DWtb 
1,  579.    Auch  sonst  in  bildlichen  Wendungen,  bei  L.  häufig  s.  Dietz  120.    Weiter  z.  B.  i.  d. 


512  gjad^lrätje. 

Aschen  lieycn:  7,HS0,S6  Hgt  (ba?  SBapftiim)  t)nn  bei  nidjni;  33,r,]->,  13  if)r  in  bct  aid)cii  liegen 
raerbct;  33,  G3ö,(l  ^'j^iiiatrin  in  bev  ofdjcn  ligt;  (.  d.  A.  fulloi:  19,  301,  14  ba?  inel)n  tvercer 
rab  nidjt  gar  l)nn  bie  QJdjen  faUc;  19,301,14  unb  fallen  gor  ijnn  bic  ojc^en;  Wandet-  5,  S30 
Ar.  33;  S,  ■J2ö,-J2  ift  fcl)n  iai^  gar  l|nn  bie  Qijdjenn  gcfatlen  für  ben  gottloßen;  /.  d.  A.  stoßen: 
32,  llö,2S  fBex  nu  mit  t)l)m  bifputirn  Will,  ben  ftofft  er  gehjiflid)  l)nn  bic  offenen;  .-.  A.  nerden: 
19,  148,  8:  go  [b.  fcuer]  inad)t  aUü-  yi  ajdjcn  unb  toai  ec-  üerbrennet,  bo-J  fompt  nidjt  Wibbcr; 
33,638, 19  'ixe  [gegncr  goltcs]  janbt  .^n  nidjen  unb  pultier  Irorben;  i9,l^n,G  bns  fie  burdj 
gottl  gerid)t  jn  belbe  ju  affdjcn  roerben. 

Zu  ä.  154,  7  loclbigen  nicht  hdegi,  vohl  =  Geutilt  tun  (in  dieser  Bedeutung  hei 
Frisch  geteältigenj.     0.  B. 

Zu  S.  165,8  branbiii)tt)an^ä  vgl.  Di  et  z  336  (\\Aho\nf;  hier  zirei  SteUen  zitiert,  darunter 
diese;  DWtb.  2,  301  diese  Stelle  iils  einziger  Beleg. 

Zu  S.  167,  ö  tcl)let  bie  pfottcn.  Nicht  bei  Thiele,  Wunder  etc.  Vgl.  noch  bei  L. 
14,050,39  sunt,  qui  dividant  ungulam;  14,651,5  Alii  vero  ruminant  sed  noii  dividunt 
uiignlam. 

Zu  S.  167,34  eljrgi^ig.  Diese  Misch  form  fehlt  bei  Dietz,  auch  im  DWth.  für  das 
Mid.  nicht  belegt.     0.  B. 

Zu  S.  183,  27;  196,  S  regem  —  fatuum  s.  oben  zu  S.  13, 16. 

Zu  S.  184, 19  habent  suas  labra  lactucas  rgl  Thiele  Nr.  76  s.  v.  a.  fpeije  Uiie  ber 
mögen  s.  Otto,  Die  Simchu-ürter  der  Römer  Leipzig  1890  S.  182;  Wander  3,  333  Nr.  126, 
ebenso  auch  3, 510  Nr.  217,  und  Nr.  216:  '  Wie  das  Maul,  also  da-  Salat':  ital:  ' A  tal  hibhra 
tal  lattuga';  auch  unten  261.  15  et  labris  sua  laehtuca;  das  Wort  auch  weiter  2,  746,  33 
?tl|o  muften  bie  3uben  bo^  Ofterlamb  mit  bitter  lactucten  effen  und  2,  747,  i  Unb  gottiÄ  mort 
unb  mitt  and)  ift,  bajä  er  miß  .  .  .  allenttjalben  bitter  tactudcn  bcrei)bt. 

Zii  S.  186, 29  fecerunt  casum  vgl.  zu  141,4. 

Zu  S.  ISO,  36  corniculae  suae  detrahi  alienas  plumas,  deutsch  232, 11  ba§  ic^  feljncr 
treten  bic  pfonjen  febbcrn  ouBrupfft,  )iichl  bei  Thiele:  Wander  2,1564  Nr.  40  nur  ähnlich 
' Eiuf  Krähe  mit  fremden  Federn  geziert,  uird  verlacht',  ebd.  1,  954  Nr.  133  'Sieh  mit  fremden 
Federn  schmücken',  das  Sprichu-ort  nndi  der  Äsopischen  Fabel  s.  Otto, 

Zu  S.  188, 13  comua  erigere  .?.  oben  zu  lO.b,  15. 

Zu  S.  198,  28  silentio  respondetur  multis  vgl.  deutsch  19,  649, 10  93Jit  jd^lneigen  tnirb 
Inet  tjerantloortct;  rgl.  dazu  dum  tacent.  clamant,  das  argumentum  ex  silentio  nicht  bei 
Thiele;   Wander  4,436  Nr.  36  'Manches  Schweigen  ist   eine  beredte  Antwort',  Nr.  ,38.  42. 

Zu  S.  228,  20  el)n  ctle  grob»  tni^s  .  .  ba^u  geben  =  'mithelfen,  sich  beteiligen';  nicht 
bei  Thiele  und  Wander. 

Zu  S.  228,  22  bie  fnppen  gcfd^nljlten  =  'Unannehmlichlceit,  Unglück  bereiten': 
Thiele  392;   Wander  2,  1138  Nr.  32. 

Zu  S.  228,  22  (bie  foppe)  ...  mit  futter  nntertjogen,  derselbe  Sinn  wie  das  vorige; 
nicht  bei  Thiele.  Der  Sinn  der  ganzen  Stelle  ist:  König  Heinrich  hat  etwas  von  Gedanken 
und  Material  gegeben  und  Leus  [=  Lee]  hat  das  Ganze  in  die  richtige  Form  gebracht; 
Wandel-  2, 1138  Nr.  36  fährt  die  ganze  Stelle  an  nach  Kloster  4, 900,  jedoch  atis  der  Schrift 
Murneis  fOb  der  König  ron  Engelland').  Kbda.  das  Mißverständnis  (nach  Watiders 
Quelle  Sdieibles  Kloster  4  S.  900),  daß  der  gifftigc  bube  Seul  (—  Bischof  Edward  Lee) 
als  der  gifftig  bnb  3^"^  erscheint. 

Zu  S.  2-28,  23  fdjeüen  bron  fdiiir^en  =  'zum  Narren  stempeln';  D  Wtb.  8,  2494,  vgl. 
Thiele  S.  81,  Wander  4,128  N.  14  'die  Schellen  anhingen';  6,404, -27  6b  gilt  ober,  iBcr 
bem  onbcm  bie  jdjellen  onfnupfft ;  250,  6  ^ä)  mn^  tjtfn  bic  fc^ellen  üoHenb  anfdjiir^en. 

Zu  S.  231,10  loeniger  n)iifen  .  .  .  benn  bie  gon^,  tons  ber  pjntter  ift,  nicht  hei  Thiele 
tmd  Wander;  vgl.  6,  625,5  Sic  iDiffeen  eben  feoüiel  Don  ber  ft^rifft  aU  bie  gonö  Dom  pfoltcr; 


9Jad)trögf.  513 

ähnJich  235, 21  SEßaä  ift* ,   bal  e^n  ©leH  toiH  ben  pfaUtct  Icfeen ,   bn   nur   ^u    fad   tragen 
gemod)!  ifll 

Zu  S.  231, 29  göjen  s.  oben  :u  lU,  16. 

Zu  S.  232,  U  ftel)cn  s.  oben  zu  186,  36. 

Zu  S.  234, 11  l)nn  \.  ^olß  ftofeen  .«.  oben  zu  136, 1. 

Zu  S.  234, 13  unb  ic^mieret  fernen  bred  etc.  Kedensarfen  mit  brerf  bei  Luther  in  lie!- 
fachen  Variationen  Iwufij:  in  dem  Drccl-  handeln,  inihlen:  -J.')').  14  ijnn  bem  brecf  bei  Äöiiig§ 
^anbeln;  261,  35  nid^t  lenger  ^nn  ^leljntien  brecf  mexen  (mhd.  mem  =  'mähren,  rühn-n, 
mengend  icühlen,  durchicühlen) ;  19,43, 14  ben  brerf,  bex  fo  gerne  ftindfen  molt,  TOetjblirfi  rürcn 
Mit  Dreck  rammeln,  ringen:  7,265,5  norf)  bem  Sprit^lDort  'Hoc  scio  pro  certo,  quod  si 
cum  stercore  certo  vinco  vel  vincor  semper  ego  maculor'.  Dieses  Distichon  auch  in 
Luthers  Fabelsammlung  (her.  i:  Thiele,  Hallenser  Neudr.  Nr.  76  s.  14)  in  der  Fabel  rom 
Esel  und  Löwen  (s.  auch  oben  zu  143,  9).  A.  a.  0.  s.  14  gibt  L.  auch  eine  deutsche  Über- 
setzung SBJcr  mit  ct)m  btcde  rammelt  Gr  gewinne  ober  Derliere  gel)t  er  bejc^iffen  baDon  (hierzu 
vgl.  Wander  1,6S6  Nr.  74:  6fi7,T5—77,  unter  Xr.  «T  das  Distichon  zitieiij.  Eitlen  Dreck 
über  ettcas  hengen,  decken,  setzen:  7,656,21  t)engen  ein  brecf  ubirß  gefe^;  29, 151, ö  ^äj  feö 
ouff  bein  feel  ein  brecf  unb  je§  ein  grofjen  baraufj;  29, 151, 16  ^d)  fecjc  el)n  breg  uff  betjne 
©cele  unb  Wortf).  In  Dreck  setzen:  7,  673, 15  er  fie  t)n  brerf  unb  fanb  gefegt,  e^e  fie  ongefangcn 
3U  borten.  Dreck  regnen:  .93,  20  es  roirb  brerf  regnen.  Im  Dreck  liegen:  .33,  6.38,1  fie  liegen 
aü.  im  brerf.  Dreck  verkaufen:  19,579,22  ^cf)  fol  nicfjt  brerf  für  golt  »ertauffen.  Mit  Dreck 
versiegeln:  28,49,18  sed  tandem  Derfiegelt  er?  mit  eim  trerfe;  hiezu  rgl.  Wander  1,685 
]fr.  44—46.  Dreck  in  der  Laterne:  15,  HS,  13  Vos  estis  lu.\  muudi,  \)i)t  fel)t  ber  brerf  l)n 
ber  lotcrn;  33,52.22  at?  ein  brerf  in  einer  latern,  rgl.  Wunder  3,48,5  gr  Icud)tet  luie  brerf 
in  ber  Saterne.  Ferner:  19,579,22  brerf  ijat  feinen  brouc^.-  19,631,8  ei  ift  ber  brerf  aui^ 
Dom  ?lbel  unb  mag  fid^  Wol  rf)ümen,  er  fome  nu3  bei  2lbelcri  tei)be,  ob  er  »ol  ftinrft  unb 
fein  nüje  ift;  33,  635,  12  unb  roie  ein  brerf  gendjtet;  29,313,21  ®o  il  nic^t  eini  brerfel  locrt 
(L.?)  usw. 

Zu  S.  235,4  narren  geregnet,  nicht  bei  Thiele;  Wander  z.  B.  3,  934  Nr.  1268:  5, 1629 
Nr.  1338;  unten  283, 22  §ie  regenti  norm  über  narrn.     0.  B. 

Zu  S.  235, 16  gnab  junrfer;  d)enso  unten  257,21  deo  gratias  gnab  junrfer;  7,  621,  16 
gnab  junger  SBorf,  fe^b  unß  gnebig  am  leben;  7,  636,  IS  foU  iä)  mä)  nod)  gnabe  Sunrfernn  batju 
l)e^ifen;  7,680,4  tud)  iotl  man  gnab  junrfernn  t)et)ffenn;  11,246,31  unb  foüe  fie  nocf)  gnab 
junrfer  f)et)iien. 

Zu  S.  235,  21  pfalter  legen  s.  eben  zu  231, 10. 

Zu  S.  237, 1  unb  fal^t  t)t)n  5l)re  garftrige  tounben  unb  maben,  Wander  5,  1694  Nr.  125 
'Er  streut  Salz  und  Pfeffer  auf  seine  Wanden  .     O.  B. 

Zu  S.  238, 12  ber  ejett  tregt  ben  fad,  ähnlich  7,  673,  3  s.  Thiele  S.  168;  Wander  rer- 
zeichnet  die  Eedensart  in  verschiedenen  Formen  1,  856  Nr.  48  'den  Esel  hat  man  hei  Hofe 
nur  zum  Sacktragen';  1,  858  Nr.  89  'Der  Esel  muß  (soll)  Säcke  tragen':  864  Nr.  263  'Esel 
braucht  man  überall  zum  Sicketragen'  etc. 

Zu  S.  2.39,6  bal  fplic^ttortt  'SIßal  t)unbert  jor  unred^t'  etc.,  nicht  bei  Thiele;  bei 
Wander  4,  1468  Nr.  29  mit  zahlreidien  Stellennachweisen  in  der  Form  ^unbert  jor 
unrecht  ifl  fein  ftunb  rcc^t  und  teie  oben  Wander  4,  1471  Nr.  83  nach  Agricola,  Franck, 
Luther  etc. 

Zu  S.  241,  22  aut  regem  aut  fatuum  .<.  oben  zu   13, 16. 

Zu  S.  243, 13  über  bie  gang  el)er  fe^en  s.  oben  zu  ll3, 16. 

Zu  S.  249,  33  argument  boburrf)  unfeer  gonge  longift  bal  groß  freffen  f)oben,  nicht  bei 
Thiele,  Wander  etc.,  s.  r.  a.  'die  alten,  längst  gehörten  und  längst  widerlegten  Argumente', 
der  Sinn  ähnlich,  icie  'sich  etwas  an  den  Sehtihsohlen  abgelaufen  haben  ,  auch  nicht  bei 
Wander. 

Sut^erl  Sffiettf.   X,  2  33 


514  9}ai^ttüge. 

Zu  S.  249,  33  led§erid£)te  boffcii  =  'leclKrUdC?  Sonst  bei  L.  ohne  t,  z.  B.  6,  82,  3  folii) 
leichtfertige,  led^ctidje  unb  ncrtifd)c  bingf  ticfjten;  3a,  55,  9  fo  ein  ledjevtic^  bing  (H),  dagegen 
im  Eiskher  Druck  fo  ein  lcd)erig  bing;  ebemo  629,  28  te(^ertict|  (H)  leckerig  (E)  n>td  auch 
630,2;  ebenso  kennt  DWlb.  6,27  nur  Formen  ohne  t  und  hier  ohne  Beleg  aus  Luther. 
—  Der  Te.i't  A  hat  hier  lodjeric^t,  u-as  auch  Thiele  211  nach  Erl.  28,372  annimmt  =  'löclie- 
richten  b.\  (ecf)eri(i)te  =  'Jöcherichte' ,  welch  letzteres  öfters  belegt  erscheint,  wäre  =  unhalt- 
bare, törichte,  durchlöcherte,  posf:enhafte  Behanplnngen. 

Zu  S.  250,  5  boä)  mü%  man  narren  mit  folben  taugen,  geKufige  Redensart,  fehlt  aber 
bei  Thiele;  vgl.  Wander  3,  913  Nr.  829  mit  reichen  Belegen:  andre  Fassung  Wunder  2, 
1462  Nr.  2;  rgl.  iveiter  28,  687,  16  ?iber  narren  mu-3  man  benn  mit  folbcu  laujen;  28,  687,  2 
Sed  narren  m»^  man  mit  fotben,-  27,449, 11  Sed  narren  mu>j  man;  28,  688,  l'>  bie  Söelt  loiH 
mit  tolbcn  gclaufct  fein;  hei  Bonhardt  -Wust  mann  Nr.  6S3;  D  Wtb.  0,  160.S.  16U7,  doch  dort 
in  anderem  Zusammenhang  'die  Kolbe  (==  Kopf)  lausen'. 

Zu  S.  2Ö0, 6  bie  jdjeHen  anfd)ürtien  s.  oben  zu  228, 23. 

Zu  S.  250, 31  gö^en  •■>•.  oben  zu  in,  16. 

Zu  S.  231,  22  ßloul  Ülart  irird  auch  sonst  ron  L.  öfters  erwähnt.  Claus  Narr  war 
Ho/narr  am  sächsischen.  Hofe,  gest.  151.5  beinahe  90  Jahre  alt.  Es  war  eine  sehr  bekannte 
Persönlichkeit,  durch  seine  Zugehörigkeit  zum  sächsischen  Hofe  Luther  noch  besonders  nahe 
gerückt.  1572  erschienen  von  Wolfgang  Bütner  herausgegeben.  '627  Historien  von  Claus 
Narren',  zu  Eisleben  gedruckt. 

Zu  S.  256,34  Sa»  nü§lin  beljfe  mit  auff,  nicht  bei  Thiele;  Wander  3, 1072 ff',  in  rer- 
schisdenen  Schattierungen,  bei  Luther  oft:  6,  310,  16  bife  nn§lin  ^at  noc^  niemont  auff= 
gepiffcn;  7,413,30  beiffet  bas  nnfjten  auff.-  7,389,31  bif;  nuylin  auffbeiffct;  7,086,13  bifj  nitfele 
auff  bijjen;  8,553,  S  bifje  hai  nü61cl)u  nuff;  3.3,  24,  12  bi-3  nü^Iiu  furgibt  ju  beiffen  (Aurifäber). 

Zu  S.  257,14.  Die  Fabel  vom  Fuchs  und  den  Trauben  rgl.  noch  Thiele  116,  wo 
weitere  Naclnceise. 

Zu  S.  257,  21  gnab  junder  s.  oben,  zu  235,  16. 

Zu  S.  259, 27  bai  fptidjlüovt  .  .  felju  gröffcr  narren  finb  benii  tbnige  unb  fiirften,  nicht 
bei  Thiele;  Wander  3,889  Nr.  267  das  nur  entfernt  :usaminenhüngciiik  'die  Narren  sind 
oft  die  gescheitesten  Leute  am  Hofe'. 

Zu  S.  261, 15  lacbtuoa  s.  oben  zu  184,  19. 

Zu  S.  279,2  anff^  norm  fcQll  füret,  ebenso  285,21;  15,605,23  vide  ue  tu  blasphe- 
meris  etc.  et  deus  bid)  uff^  nartenfeit  fu^re,  rgl.  Wander  3,  941  Nr.  5  aber  'Einen  am 
Narrenseile  führen"  und  6  'Einen  aufs  Narrenseil  setzen',  s.  auch  Thiele  S.  248. 

Zu  S.  279,5  mit  bcr  nn^cn  umbfnreu.  Bei  Thiele  394;  Wunder  .%9.'>2  Nr.  126.  133: 
6,260,7  ba  l»irt  fie  mit  ber  uajcn  gcfurct;  6,447,25  unb  nur  bal  arm  liotrf  mit  ber  no§eu 
umb  füren;  6,465,1  bie  eble  natiou  fo  grobtic^  mit  ber  nafien  umb  jufnren;  7,637,12  für: 
nehmen  bei)  ber  nagen  ju  füren;  19, 512,  22  fo  füret  bcr  teuffet  bie  leutc  bei)  ber  nafen;  29,  515, 13 
nimpt  i)i)n  beQ  feiner  nafen;  7,678,14  bid)  felbft  net)mift  bei)  ber  nafen;  28,756,7  .g)anl  nimb 
bid)  bei  ber  nafen. 

Zn  S.  279, 10  nad)  bcm  fpridjloort  'ÜBer  nid)t  fangen  tau,  luil  immer  fiingen'  bei  Thiele 
Nr.  157;  Wander  4,568  Nr.  75—77  mit  anderer  Schattierung  z.  B.  75  '  Wer  nicht  singen 
kann,  der  rede'. 

Zu  S.  280,5  fe^n  nffeufpiel  treibet,  Wander  1,39  Nr.  2  ohne  Beltg.  Vgl.  weiter 
15,192,3  offenfpiet  treiben;  15,688,4  quod  malus  spiritus  sempev  affcnfpil  treibt;  dann 
das  Wort  affenfpicl  allein  7,  443, 9  bc§  tcuffeli  ernftt)aff tigä  affcnfpicl .-  hier  282, 15  bo3  affen= 
fpict  bcr  fermetung;  ähnlich  narrcnfpict  trel)ben  6,617,20  bnmit  fio  ein  fuld)  fcl)n  nnrrcn  fpiel 
trel)ben;  ebenso  auch  narrenfpiel  allein  6,127,31  ba?  uarn  fpicl  t)l)naufi  fingen  niib  fagcn ; 
7,637,10  grob  narrnfpicl. 


^tacf)lrägE.  515 

Zu  S.  2S3, 22  l^ie  regcntä  nartn  über  itatrit  vgl.  oben  zu  235, 4. 

Zu  S.  284,  7 ff.  Dieses  Gleichnis  vom  Siroh  und  Feuer,  dax  man  zusammen  legt 
und  das  doch  nicht  brennen  soll,  auch  noch  andenvcitig  von  L.  verwendet,  vgl.  im  engen 
Zusammenhang  mit  obiger  Stelle:  10^,  265,  15 ff.  ba  (cft  et  jluel)  iiodfctE  in  einem  bette  bell 
einnaitbet  ligen  unb  jolt  fein»  uoit  beut  anbeten  nidjt  inad)t  {)abcn  eettdje  pflidjt  ju  fotbeten. 
aßa-J  ift  ba«  anbei^  nl5  lucnn  ic^  ftto  unb  felot  juiami-ii  legt  unb  lietbute  in  bod),  ba-3  nic^t 
foUen  btinneu?  (Pred.  lO.  Aug.  1522);  6,442,  :U  SBa*  ift  ba-i  anbeti-  getf)an,  bau  ein  man 
unb  loe^b  bet)  cinonbet  allein  loffen,  unnb  bod)  üovpicten,  e§  fol  (nibbet  tauigen  nodj  btennenu'? 
(A.  d.  christl.  Adel  Jö20).  —  Vgl.  noch  den  Spruch  Jesaias  .33,  U  Coacipiatis  ardorom  et 
parietis  stipulam,  3f^t  gel)t  fd^toonget  mit  Einern  felur  unb  geperct  nit  mel)r  ben  eflnen  ftro: 
^almen  (7, 627, 27). 

Zu  S.  2S9,  22  6#  ift  X)\)(  unter  ^Welj  boüen  cqns  befier.  Thiele  S.  1S.'>  hat  da.i  Sprich- 
wort nach  Erl.  22,270  ('Ob  Kriegsleute  auch  i)t  seligen  Stande  tsein  können.  J,y26')  6d  ift 
nie  einer  fo  böje  gchjeft,  er  fanb  no(^  einen  böfern  und  Druck  D  'Vom  ehel.  Leben'  hat  eben- 
falls böfet;  ähnlich  Wander  1,  440  Nr.  28  'Ein  böser  muß  ein  ärgern  haben'. 

Zu  S.  291,23.  Das  Sprichwort  2Ber  beä  feuet?  l)aben  luill,  mufi  bcn  taud)  aud) 
leiben,  nicht  bei  Thiele:   Wander  1.1002  Xr.  261.  267. 

Zu  S.  2'.H,  18  Sie  hielt  fprid)t  Pon  ber  eljc  '@i)n  tutje  fteub  unb  lange  untnft',  nur 
entfernt  ähnliclt  Wandci'  1,  727  Nr.  47  'In  der  Ehe  ist  nichts  denn  Ach  und  Wehe'. 

Zu  S.  206,  20  iMirf  207,  4  ntaulnffe  vgl.  oben  zu  121, 22. 

Zu  8.  290,  0  mefjt  galten  al^  tjonig,  ähnlich  Wander  l,  1321  Nr.  24.  auch  in  lateinischer 
Fassmuf  angeführt. 

Zu  S.  200,  29  et)n  fei)n  ebel  jptic^tuott  .  .  .  'Jtiic  auffftctjen  unb  frne  fteljen,  ba?  fott 
niemant  getctnen',  bei  Thiele  S.  230  zitiert,  hei  Wander  l,  166  Nr.  16  (s.  r.  'aufstehen')  ohtu: 
Beleg,  nochnnd.^  etwas  erweitert  ö,  842  Nr.  65;  sonst  noch  15,  418,  29  ftue  iiuffftcl)cn  nnb 
freien  »irt  ngmant  gereuen. 

Zu  S.  300, 14  JIBcnn  unter  taufennt  eqnuer  gcrett,  fjo  ift?  Wol  getotteu,  nicht  bei  Thiele, 
Wander  etc. 

Zu  S.  300,  IS  folt^e  üerflut^t  fprii^luort  ettid)tct  '©?  mu§  ei)mal  genavtett  fc^n'  nicht 
bei  Thiele,  bei  Wander  3, 036  Nr.  3  in  Verbindung  mit  dem  }iach folgenden  Sprichwort,  das 
ja  auch  bei  L.  oben  im  Texte  unmittelbar  folgt  Sj  loilt  einmot  genotret  fein,  wer  nidjt  narrt 
in  ber  3"9S'''>-  ^ft  nattt  im  ?tttcr. 

Zu  S.  300,10  3tem,  merl  nidjt  t^utt  inn  bet  jugent,  ber  tt)uttä  tjm  alltcr  vgl.  die  bei 
Wander  3, 1048  Nr.  141  ff.  aufgezählten  Bedensarlen,  bes.  Nr.  166  'Wer  in  der  Jugend  die 
Narrlieit  versäumt,  muß  sie  im  Alter  einholen'  (ohne  Beleg),  ähnlich  174  und  176  'Wer 
in  der  Jugend  nicht  vertobt,  icird  zum  Narren  im  Alter'  und  ebenso  hiermit  zusammenhängend 

S.  300,20  3tem,  eijn  junget  enget,  eiju  aUtcr  teuffet.  Thiele  S.  203  zitiert  unsere 
Stelle  zu  'Alter  hilft  nicht  vor  Torheit';  bei  Wander  1,820  Nr.  7  mit  zahlreichen  Belegen 
'Die  jungen  Engel  icerden  alt  TrufeF. 

Zu  S.  301,  7  (\ä)toaä)t  unnb)  jd^tocnflige,  nach  DWtb.  0,  2538  Woit  unbekannter  Her- 
kunft, nur  aus  htUho'  bekannt,  wo  diese  Stelle  ah  einziger  Beleg  steht;  die  Bedeutung 
wäre  etwa  ein  abgesdiivächtes  'stinkend',  die  alliterierende  Verwendung  mit  schwach  ist 
unverkennbar. 

Zu  S.  301, 20  und  302,  10  go^en  und  gb^en  vgl.  zu  oben  108,  ö. 

Zm  S.  302,  24  ben  fopff  aufe  ber  fi^lingen  l}\t)en,  Belege  bei  Wander  4,  242  Nr.  17 
'sich  aus  der  Schlinge  ziehen. 

Zu  S.  302,  27  hJ^r  motten  bl)r  fie  malen  taffen,   Wander  3,  354  Nr.6—S.  15. 17. 19.  20. 

Zu  S.  472,  35  uuBctluantetteä  lämmtein.  Le.ter  3,  205  notiert  ein  sdnoaches  Verhim 
berhjanten  =  'wanken,  xveidieiC  nach  David  von  Augsburg;  unDerloantctt  wäre  also  etwa 
'nicht  ins  Wanken  gebracht'. 


516  tUndjtriigc. 

Zu  S.  365,4  r.  H.  In  seiner  Deutschen  Messe  (erschienen  Januar  ]5->G)  yedenkt 
Luther  des  BetbücMeins  mit  den  Worten:  ÜBic  man  ficf)  aber  mit  bct  f)el)iiilid)eit  l)el)cf)t 
I)alteti  jolle,  tjab  id)  |onft  gnug  gefdjtiebcn,  utib  man  finbct  met)ne  metjnunge  l}m  bctbnd)lin. 
Uns.  Ausy.  19,  99,  14.  lyiese  Stelle  könnte  si'e/j  beliehen:  1.  auf  die  Einleitung  :um  Brt- 
hüchlein,  oben  S.  375,6,  doch  ist  die  Enoähnung  der  Beichte  dort  zu  flüchtig,  2.  auf 
Stück  7  oben  S.  428  f.,  dock  findet  sich  das  vor  1526  nur  in  den  Auysburger  Texten  GOQ, 
iM  auch  nicht  von  Luther  sondern  ron  Güttel  rerfaßt,  3.  auf  Stück  16  oben  S.  43Sff'., 
doch  findet  sich  das  nur  in  der  Hamburger  Ausgabe  N.  4.  So  bezieht  sich  Luthers  Zitat 
höchstwahrscheinlich  auf  Stück  25,  den  zuerst  in  V  (Lußt  1525)  eingereihten  Sermon  von 
Beichte  und  Sakrament.  Damit  beweist  es,  daß  Luther  die  Ausgabe  V  selbst  redigiert  und 
Emle  1525  frisch  im  Sinne  hatte.     A.  G. 

Zu  S.  380, 18.  Man  glaubte,  daß  die  Hexen  in  Schmetterlingsgestalt  den  Kühen  die 
Milch  entzögen,  daher  auch  der  Name  Molkendieb.    Vgl.  Uns.  Ausg.  29,  520, 19  f.    A.  0. 

Zai  S.  385,  13.     Vgl.  ün.".  Ausg.  15,  489,  12.     A.  G. 

Zu  S.  385,  17.  Prima  hominis  perditio  t'uit  amor  sui.  Augustinus  Serruo  96 
Cap.  2  (in  Mignes  Patrologia  latina  3S,  .585).     A.  G. 

Zn  S.  404, 14.  Im  Göttinger  E.remjtlar  von  A  ■'<teht  hierzu  am  Bande  von  alter  Hand 
b,i  ffgf'fct  ift  ßorlofi^ert.    .4.  G. 

Zu  S.  405,  25.     Uns.  Ausg.  12,  45  und  51.     A.  G. 

S.  433,  24  und  31  klingen  an  eine  Stelle  des  'Evangelischen  Ratschlags  der  Ans- 
buche)-"  an  (abgedruckt  ron  Ed.  Engelhardt,  Ehrengedächinis  der  Reformation  in  Franken. 
Neue  Ausgabe  1869  S.  145:  Original  :.  B.  in  Wernigerode):  ..Denn  uuj  der  Glaube  recht 
ist,  kann  er  nicht  feiern,  müssig  und  ohne  gute  Werke  sein,  ■wndern  bricht  heraus  mit  der 
Tat,  ist  mächtig,  geschäftig  und  tlüitig;  denn  gleich  wie  ein  lebendiger  Mensch  sich  nicht 
kann  enthalten,  er"  muß  sich  regen  und  bewegen,  essen  und  trinken,  und  nne  es  nicht 
möglich  ist,  daß  solche  Werke  können  ausbleiben,  also  ists  auch  mit  Glauben  und  guten 
Werken."  Doch  ist  diese  Stelle,  woran  schon  Cohrs,  Katechismusversuche  4,  331  Anm.  2 
erinnert,  entschieden  durch  Luther  beeinflußt  wie  unser  Stück  14  auch,  so  daß  sicli  der 
Anklang  ivohJ  aus  der  gemeinsamen   Quelle  erklärt.     A.  G. 

Zu  S.  446,  25.  Das  Horologium  eterne  sapientie,  das  in  einei'  Oldenburger  Hand- 
schrift auch  in  nd.  Übersetzung  vorliegt,  bietet  den  hier  ausgesprochenen  Gedanken  mehr- 
fach.   A.  G. 

Zu  S.  458, 14.  Über  den  Namen  Pa.'<sional  vgl.  Uns.  Ausg.  9,  687  Anm.  1  und  Köstlin- 
Kaiverau,  Martin  Luther  ^  1,  575.    A.  G. 

K.  D. 


ÄH'imar.  —  .^of  =i8ud)bru(Ici:ci. 


^oDicT  »on  ©cbriibcv  i'niOlin  in  "PfnKinflfn  iSBürttembcrg). 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 


UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARY 


BR  Luther,  Kartin 

330  Werke 

A2 

1883 

Bd. 10 

Abt.  2 


mm?:mimmwmm^